ون ءبىرىنشى كۇز
ءى
ءىس وڭىنا باسايىن دەسە، قيۋى قاشقان تىرلىكتىڭ قيسىنىنا كەلۋى دە وپ-وڭاي ەكەن عوي. ايتپەسە مىنا قۇبا جوندا سۇلىك قارانى تەڭسەلتە جورعالاتىپ، تەربەلىپ كەلە جاتقان بوكەن كەشە كىم ەدى؟ كىم دەرىڭ بار ما، وقۋدان جولى بولماي، ءبىر اپتادان بەرى ۇيدە ۇيەلەپ قالعان ەسىلبەك شالدىڭ ۇلى دا. ۇيەلەمەي ءقايتسىن، كوشەگە شىقسا، كوپتىڭ كوزى تەك وزىنە قادالاتىن سياقتى. قادالىپ قانا قويماي، تابالاپ كۇلەتىن دە سياقتى. ويتكەنى سول كوپتىڭ مەكتەپتى ءىلىنىپ «ۇشكە» بىتىرگەن كوپ بالاسى ستۋدەنت بوپ شىعا كەلگەندە، مەدالمەن بىتىرگەن بۇنىڭ... ءيا، مەدالمەن بىتىرگەن بۇنىڭ اۋىلعا كۇلبەتتەنىپ قايتقانى ۇيات-اق ءتىپتى. سونىسىن كوزگە شۇقىعانداي، ۇيگە كەلگەن كەمپىر-سامپىرعا دەيىن: «ءۇيباي، ءباتيما-اۋ، وسى جامان شۇناعىڭ مەدالمەن بىتىرگەن جوق پا ەدى؟..» — دەيتىندەرىن قايتەرسىڭ؟ ە، سوندا «مەدالمەن» بىتىرگەننىڭ ءبارىن ينستيتۋت ەڭىرەپ قارسى الا ما ەكەن؟ الدە وقۋعا «مەدالمەن» بارعان جالعىز وسى ءباتيمانىڭ «جامان شۇناعى» دەيمىسىڭ؟ وسىنى تۇسىنەر جۇرت قايدا، مەكتەپتەن كىلەڭ «بەستى» بۇل ساتىپ العانداي-اق، ءبىرى مىسقىلداي ما، ءبىرى مۇسىركەي مە، ايتەۋىر، قاجاي تۇسكىلەرى كەلەتىن سەكىلدى. ءسويتىپ كورەسىنى تەڭگەدەي تەمىردەن كورىپ، جىگەرى جۇندەي ءتۇتىلىپ جۇرگەندە، تىلەۋىڭ بەرگىر، توقان اعايدىڭ شاقىرتىپ العانى. شاقىرتىپ الىپ، زووتەحنيكتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز جورعاسىن بۇنىڭ تاقىمىنا باسقانى. ەندى ەل نە دەسە، و دەسىن، «جامبىل» سوۆحوزىنىڭ جامبىل اتىنداعى ورتا مەكتەبىن مىڭ دا توعىز ءجۇز سەكسەن ءبىرىنشى جىلى مەدالمەن بىتىرگەن بوكەن ەسىلبەكوۆتىڭ ءبىر-اق كۇندە قويشى بوپ شىعا كەلگەن ءتۇرى وسى. شۇكىر، باقپاعان قويى ەمەس، ءالى دە باعادى. باققاندا، توقاي اعاي تاپسىرعانداي، تۋرا ءوز اتاسى سياقتى باعادى. سوسىن كەلەر جىلى سوۆحوز بەرگەن قاراعايداي جولدامانى قالتاسىنا سالادى دا، «شۋ، قاراقۇيرىق» دەپ، قالاعا تارتىپ وتىرادى. وقۋعا سوندا تۇسە الماسا، كەمپىر-سامپىردىڭ وسەگىنەن ءولىپ-اق كەتسىن!.. ءيا، ءدال سولاي!
— ءايت، شۋ، جانۋار!
سارى الا قامشىنىڭ سابى شوشاڭ ەتە قالعاندا، سۇلىك قارا تايپالىپ الا جونەلدى. موينىن ەڭكەيتە سوزىپ جىبەرىپ، اياقتارىن جەرگە دوپ-دوپ تاستايدى. ءجۇرىسىن ۇدەتكەن سايىن جۇمساق قارا جالى سۋسىلداپ جەلپ-جەلپ ەتەدى. توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي، ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنەن باسقا سەلت ەتكەن دىبىس جوق. الدان قوڭىر سالقىن جەل ەسەدى. وڭ جاقتاعى سيىربۇيرەك جوتالار توبەگە كەلگەن كۇننىڭ جىپ-جىلى شۋاعىنا بوگىپ، دەل-سال ماناۋراپ جاتىر. بوكەننىڭ الدىنان سىلاڭداي قاشقان تاسپا جول وسى جوتالاردى ارتقا ساپ، ەندى سوناۋ كوكسەڭگىردىڭ كەڭ قويناۋىنا قاراي قۇلديلاي بەزىپ بارادى. مانا ەكى ساعاتتان استام قاراعايلى تىك قاپتالدى ورلەپ، اسۋدىڭ ۇستىنە شىعا كەلگەندە، الىستان قۇز-شوقىلارى قاس باتىرداي قاسقايا قالعان كوكسەڭگىرىڭ سول، انە. ەتەگىندە اناۋ جال-جال جاسىل شىرشالار ۇيەزدەگەن بەتكەيلى-سايلى مول اڭعار بوكەنگە كىشكەنتايىنان تانىس. اتاسى الدىڭعى جىلى پەنسياعا شىققانشا، بوكەن بۇل جايلاۋدىڭ قاي اڭعارىندا قوي باعىپ، قاي توسكەيىندە قوزى جامىراتپادى؟ ءتىپتى قاي سايعا قاي ۋاقىتتا قوس تىككەندەرى دە ەسىندە. ءبىر ءورىستى تۋلاقتاي توزدىرىپ كورگەن اتاسى ما، كوشىپ كەلگەن جەرىنە ون كۇن تۇراقتاماي جاتىپ: «ويباي، مىنا جۇرتتىڭ ميى شىعىپ كەتتى. قوي، بۇل ءورىستىڭ دە وتى قاشتى»، — دەپ، جاز بويى جۇرتتان جۇرت اۋىستىرىپ، جىل قۇسىنداي جىلعا قونىپ ءجۇرۋشى ەدى. سونىڭ ارقاسىندا بوكەن دە بۇل توڭىرەكتى تۇگەل جاتتاپ العان. ماۋسىمىنا قاراي ءار ءورىستىڭ ءارقالاي قاباق تانىتاتىنىن دا جاقسى بىلەدى. ءقازىر الىستان-اق كوكسەڭگىردىڭ بۇگىنگى ءتۇرىن كوزبەن كورگەندەي سەزىپ كەلەدى. تومەنگى بالاقتاعى قايىڭ تالدى بۇلعىندىساي الدەقاشان سارعايعان. ويتكەنى تامىزدىڭ اياعى. تامىزدىڭ اياعىندا ساي-سالانىڭ ۇزىن ءشوبى سارعايىپ، جاپىرىلا جىعىلىپ قالادى. ەندەشە، ول جەر ءقازىر قويشىعا قونىس ەمەس، ولار تەك جوعارعى القىمداعى تاقىرتازدى كەڭورىستى عانا جايلاۋى مۇمكىن. بوكەننىڭ بەت الىسى دا — سول كەڭورىس. توقان اعايدىڭ ايتۋىنشا، جامەشتىڭ وتارى سوندا كورىنەدى. نەسى بار، جامان جەر ەمەس. جامەش ەكەۋى بابىن تاپسا، جارىقتىق كەڭورىس دەگەن ءورىستىڭ ناعىز وتى عوي. ءوزى ات شاپتىرىم كەڭ. ون قورا قوي تۇگەل شيىرلاسا دا، كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا دەيىن قياق ءشوبى ءبىر قيسايماس شىركىننىڭ. بار ءمىنى — ازداپ سالقىنداۋ. تاڭەرتەڭ-كەشكە تاۋ جاقتان ىزعىرىق جەلدىڭ ازىناي گۋلەپ تۇراتىنى بار. اسىرەسە وسى كۇزگە قاراي. كومەكشىسىز جامەشتىڭ دە كۇيى كەتىپ جۇرگەن شىعار. توبەدەن تۇسكەندەي بۇل سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلگەندە كايتەر ەكەن؟ ءسوز جوق، ايەلى ۇل تاپقانداي قۋانار. كۇن ۇزاق تاۋ باسىندا جالعىز قاڭسۋ وڭاي ما؟ توقان اعاي دا قىزىق، بۇل اتتانار ساتتە قولىن قىسىپ تۇرىپ: «جامەش اعاڭمەن تاتۋ بول. تاتۋ بولام دەپ، اۋىز جالاسىپ تا كەتپە»، — دەگەنى بار. تاتۋ بولمايتىن نە جەتتى سو قۇرلى؟ ەسىن بىلگەلى ءبىر ۇلكەن ادامنىڭ بەتىنەن الىپ، ءتىلىن بەزەگەن بۇل ەسىلبەكوۆ ەمەس. ون جىل وقىعاندا مەكتەپتە دە ءبىر مۇعالىمنەن «ءاي، ەسىلبەكوۆ!» دەگەن ەسكەرتۋ العان بۇل ەسىلبەكوۆ ەمەس. سول ابىرويىن اياققا باسقانداي ەندى دىرداي جىگىتپەن ۇستاسپاق پا؟.. جامەشتىڭ دە كورىنگەننىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، جاماناتتى بولعانىن بوكەن كورگەن جوق: ءوزى وقىعان، ءبىلىمدى جىگىت دەسەدى. باياعىدا قالادان الدەبىر تەحنيكۋم ءبىتىرىپ، كورشى سوۆحوزدا بىرەر جىل مەحانيك بولىپ ىستەپتى دە، سوسىن وسى «جامبىل» سوۆحوزىنا كەلىپ، ءبىر وتار قوي الىپتى. اجەپتاۋىر قىزمەتىن نەگە اق تاياققا ايىرباستاعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، سودان بەرى جاقسى دا، جامان دا اتى شىقپاعان قاراپايىم شوپان كورىنەدى. بۇنىڭ ءبارىن بوكەن ەلدەن ەستىگەن. بۇنىڭ ءبارىن ەل ءسوز ەتپەۋى دە مۇمكىن ەدى، وتكەن جىلى ول قىپ-قىزىل «زاپوروجەس» ماشيناسىن الىپ، سوڭىنان قىپ-قىزىل وسەك ەرتكەن. وسەكتىڭ باسى الدىمەن «جامەش بۇل ماشينانى قايدان الدى؟» دەگەننەن شىقتى دا، ول سۇراق اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ، جاۋاپ ىزدەي جونەلدى. ءبىراق جاۋابى تابىلمادى. ويتكەنى وسەكشىلەر مەن ەسەپشىلەر قالاي ەسەپتەسە دە، جامەش ايلىق اقشاسىمەن بەس جىلدا بەس مىڭدىق «زاپوروجەس» الا المايدى ەكەن. مۇمكىن، جىل اياعىنداعى ون ءۇشىنشى ايلىقتا اقشانى ءۇيىپ العان شىعار؟ جوق، ونداي بايلىققا دا جامەشتىڭ قولى جەتپەگەن ەكەن. مۇمكىن، باياعىدا كورشى سوۆحوزدان مالدى بولىپ كەلگەن شىعار؟ جوق، جالعىز كوتەرەم كوك سيىرىن جەتەلەپ جەتكەن ەكەن. ويباي-اۋ، ەندەشە، ول بەس مىڭدىق قىپ-قىزىل «زاپوروجەستى» قالاي الدى؟ بۇل سۇراقتىڭ شەشۋىن تابا الماي مىسى قۇرىعان جۇرت ءبىر مەزەت جامەشتىڭ جەكە باسىنا ءبىز سۇعا باستاعان. «اناۋ مىسقىلمەن قارايتىن تىشقان كوزىنەن قۋلىق كورىنىپ تۇرادى»، — دەيدى بىرەۋى. «كوزىن دە، ءسوزىن دە قويىپ، وزىنە كومەكشى تۇراقتامايدى دەسەدى»، — دەيدى تاعى ءبىرى... مىنە، جامەش جايىنداعى وتكەن جىلعى وسەك وسى.
بۇنى بوكەن ەستيىن دەگەن جوق، كلاستاستارىنا دەيىن اڭگىمەلەپ وتىرعاندا، قۇلاعىن بىتەي الماعان. سوندا ولارعا ىزا دا بولعان. بىرەۋدىڭ ماشيناسىندا شىركىندەردىڭ نەسى بار؟ السا، العان شىعار اقشاسىنا. مىندەتتى تۇردە سونى زەرتتەپ، تەكسەرىپ، وسەك ەتپەسە، وڭەشتەرىنەن اس وتپەي مە؟ الدە قىزىل «زاپوروجەس» ىشتەرىن قىزىل شوق بوپ كۇيدىرىپ بارا ما؟ ايتپەسە وقىعان، ءبىلىمدى جىگىت سول ماشينانى ارامدىقپەن العان جوق شىعار. ەل نە دەسە، و دەسىن، ءدال سول جامەشكە كومەكشى بوپ بارا جاتقانىنا بوكەن وكىنبەيدى. ايرانىن ۇرتتاپ، قويىن قۇرتتاعاننان باسقا دىم بىلمەيتىن الدەبىرەۋگە تاپ بولعانشا، كوكىرەگى وياۋ جىگىتتىڭ جانىڭدا جۇرگەنگە نە جەتسىن؟!
— شۋ، جانۋار، تايپالا!
سۇلىك قارا موينىن تۇقىرايتىپ جىبەرىپ، جورعادان كۇرت شابىسقا اۋىستى. تاستاقتى ەڭىستە ءسۇرىنىپ كەتە مە دەپ بوكەن تىزگىن تەجەپ ەدى، اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ، شابىسىن ودان سايىن ۇدەتە جونەلدى. سول بەتىمەن بۇتا-قاراعاندى ساي ىشىنە جۇلدىزداي اعىپ ءتۇستى دە، جاتاعان جوتانىڭ ۇستىنە قايقاڭ قاعىپ شىعا كەلدى. سونان كەيىن تاناۋىن پىر-پىر ەتكىزىپ، قايتا جۇمساق جورعاسىنا باستى. بوكەن ونىڭ جەلكىلدەگەن جالىنىن سيپاپ، جىپسىگەن موينىن جايلاپ قاعىپ-قاعىپ قويدى. ەركەلەتكەندى سەزگەندەي، و دا قۇلاعىن جىميتا بەرەدى. تاقتايداي ساۋىرى مەن كەڭ ومىراۋىنان تەر جاڭا شىعا باستاعان. مىنە، ات دەپ وسىنى ايت! مۇنداي پىراققا مىنگەننىڭ ارمانى نە؟ اۋىلدان شىققالى ءۇردىس جورعامەن كەلەدى. جايلاۋعا شىعار ماناعى قارا ورماندى بيىك قاپتالدا عانا بىرەر ساعات اياڭعا سالعان. وندا دا كىبىرتىكتەپ دەمىكپەي، قۇبا جونعا ەركىن كوتەرىلىپ ەدى. جانۋاردى بۇدان بىلاي كوپ قيناماعان ءجون. ءبۇيتىپ تايراڭداتا بەرسە، ەرتەڭ-اق قابىرعاسى ىرسيىپ، ىڭىرشاعى اينالارى انىق... ءيا، بۇگىننەن كەيىن بۇنىڭ شىپ ەتكەن تەرىن شىعارماۋ كەرەك. كۇنىنە ءبىر ۋاق وزەنگە اپارىپ، دەنەسىن جۋىپ، تۇگىن جىلتىلداتىپ، ءورىستىڭ ەن وياتىنا قويسا، جايلاۋدان قايتقانشا وقتاۋداي جاراپ شىعا كەلمەي مە؟ سوندا وعان شالقايا ءمىنىپ، شاي قاقتاتا جورعالاتقانىن كورگەن جاندار: «ە-ە، بۇل بالانىڭ وقۋدان جولى بولماسا دا، جورعادان جولى بولىپتى-ە» دەمەسىنە كىم كەپىل؟ وسىنداي اتتى استىنا سالىپ بەرگەن توقان اعايعا قالاي ريزا بولماسسىڭ؟ سۇلىك قارا تاقىمىنا تۇسپەسە، بوكەننىڭ قويعا بارۋى دا ەكىتالاي ەدى، سايتاندى الدىنا سىلاڭداتىپ قويعاندا، ديرەكتوردىڭ ىعىنا قالاي جىعىلا بەرگەنىن ءوزى دە اڭعارماي قالعان...
ءىى
بوكەن تاڭەرتەڭ توردەگى تەمىر توسەكتە بۇيىعا ءبۇرىسىپ جاتىر ەدى، ۇيگە قارا شاپانىنىڭ ەتەگىنە شالىنا كىرگەن اتاسى:
— ءاي، بالام، تۇر! سەنى دەرەكتىر شاقىرىپ جاتىر، بارىپ قايت، — دەدى بوساعادا تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ. بوكەننىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. «دەرەكتىر» دەگەنگە مەكتەپتىڭ ديرەكتورى قاسىم اعاي ەكەن دەپ ويلاعان. ونىڭ الدىنا نە دەپ بارادى؟ وقۋعا تۇسە الماعانىنا ءسۇيىنشى سۇراماق پا؟ وتىز بالانىڭ ىشىندە ەڭ ءۇمىت كۇتكەنى دە وسى بوكەن بولدى ما، ول بۇعان تىم جىلى قارايتىن. بۇل ساباق ايتقان كەزدە، دوڭگەلەك كوزدەرى كۇلىمدەپ: «وي، ازامات!» — دەيتىن كەزدەرى دە كوپ ەدى. سول «ازاماتى» ماقتاعان قىزدىڭ تويداعى «قىلىعىن» جاساپ، بەتى قىزارىپ جاتقان ءتۇرى مىناۋ.
— بارمايمىن! — دەپ بۇل كۇڭك ەتكەن. — قاسىم اعايعا كورىنگەنشە...
— ءاي، مىنانىڭ قاسىمى نەسى، ەي؟.. قاسىمىڭ نە، ەي؟ — دەدى اتاسى تاياعىن ەدەنگە توق ەتكىزىپ. — سەنى شاقىرعان — توقان. ساپقوزدىڭ دەرەكتىرى — توقان.
— مەيلى، قايسىسى بولسىن، بارمايمىن. بىلەم، مەنى نەگە «ساعىنىپ» وتىرعانىن، قويعا جىبەرمەك قوي... ايتتىم عوي سەندەرگە قالاعا كەتەم دەپ. ايتقانىم — ايتقان.
— و، قالادا باسىڭ قالعىر، قاڭعىباس نەمە. ەرتەڭ دەرەكتىرگە نە دەيمىن، ا؟ نە دەيمىن؟ بالام ءتىلىمدى المادى، ءسوزىم وتپەدى دەيمىن بە؟ ەندى قارتايعاندا بىرەۋدىڭ الدىندا بەتىم قىزاراتىن بولدى-اۋ! بار، بار، كەت قالاڭا! — دەپ، اتاسى ەسىكتى تاياعىمەن نۇقىپ اشىپ، بۇكشەڭدەپ شىعا جونەلدى.
بوكەن اتاسىن قاتتى اياپ كەتتى دە، جىلدام كيىنىپ، اۋىل شەتىندەگى سوۆحوز كەڭسەسىن بەتكە الدى. جولدا ويى سان-ساققا ءبولىندى. كوز الدىنا قالا ەلەستەدى. كوشە بويىنا ءسان تۇزەگەن ءزاۋلىم ۇيلەر... سىڭسىعان سايالى پاركتەر... اسەم تەاتر... ۇلكەن كىتاپحانا... ال مۇندا اۋىلدا؟.. اۋىلدا ەمەس-اۋ، جايلاۋدا... جىم-جىرت يەن جەر... ازىناي سوققان جەل... بىتىراپ جايىلعان قويلار... ات ۇستىندە ءبۇرىسىپ، كۇن قاشان باتار دەپ تۇرعان قويشى... «جوق، قالايدا قالاعا سىزۋ كەرەك. قوي باعىپ، كورىنگەنگە كوزتۇرتكى بولعانشا، قارانى باتىرعان ءجون»، — دەپ ءتۇيدى بوكەن. وسى ويمەن كەڭسەگە جەتتى. جەتكەنمەن ۇزىن كوريدوردىڭ ناق تورىندەگى قارا بىلعارى ەسىككە تىرەلگەندە، بوگەلدى دە قالدى. قۇددى ءبىر قىلمىس جاساپ قويعانداي، قانشا باتىلدانعانمەن اياعى العا اتتار ەمەس. ۇلكەن ادامدارعا جولىعاردا قاراداي بەرەكەسى قاشاتىن قاشانعى ادەتى. ءوستىپ ءبىراز قيپاقتاپ تۇردى دا، اقىرى قالاعا كەتەم عوي دەپ، ەسىكتى اشىپ قالىپ ەدى، ىشتە لىق تولى ادام ەكەن. ەكى جاققا قاز-قاتار تىزىلە وتىرعان ولار بۇعان جالت قاراستى. ءسال بولماسا، بۇل ەسىكتى سارت ەتكىزىپ قايتا جابا قويار ەدى.
— كەل، كەل، بوكەن وتىر، — دەدى توقان اعاي جۇپ-جۇمساق بيازى ۇنمەن. بۇل كىبىرتىكتەي باسىپ ەڭ شەتكى ورىندىققا جەتە بەرگەندە:
— جو-جوق، مۇندا كەل، — دەپ توقان اعاي تۋرا ءوز جانىنان ورىن نۇسقادى. بوكەندە نە ەرىك بار، بۇيداسىنان جەتەلەگەن بوتاداي ول ورىنعا دا جەتتى. جەتتى دە، جەرگە قاراعان كۇيى جەلكەسىن قاسىدى. نەگە قاسىعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، ايتەۋىر، قىشىماعانى انىق. كابينەتتە سىبىر-كۇبىر باستالدى. بۇل ءبارىن ەستىپ وتىر. «ەسىلبەك شالدىڭ بالاسى عوي...»، «وقۋعا تۇسە الماعان كورىنەدى...»، «بۇل ءوزى مەدالمەن بىتىرمەپ پە ەدى؟..» بوكەننىڭ بەتى دۋىلداپ بارادى. اتتەڭ، كىرەرگە تەسىك جوق. تەك وسى ساتتە توقان اعاي:
— ال، جولداستار، وسىمەن ماسەلەنى شەشتىك-اۋ دەيمىن. ءبارى تۇسىنىكتى بولسا، جۇمىستارىڭىزعا بارا بەرىڭىزدەر، — دەگەندە عانا، بوكەن «ۋھ» دەپ، ماڭداي تەرىن سۇرتكەن. ءبىراق قىرسىققاندا كابينەتتەگىلەر بىردەن شىعىپ كەتپەدى، بىر-بىرىمەن سويلەسىپ، ديرەكتورعا قايداعى ءبىر قاعازدارىنا قول قويدىرىپ، نە كەرەك، بوكەننىڭ ابدەن ءيتىن شىعارىپ بارىپ جوندەرىنە كەتكەن.
— ءيا، ءداۋ جىگىت، سويلە، — دەدى سوسىن توقان اعاي ۇلكەن كوكشىل كوزدەرىن بۇعان قاداپ. سويلەيتىندەي «ءداۋ جىگىتتە» نە ءجونى ءتۇزۋ ءسوز بولسىن؟
— تۇسە المادىم، — دەدى كۇڭك ەتىپ.
— نەمەنەگە تۇسە المادىڭ؟ — دەيدى ول تۇككە تۇسىنبەگەندەي جىميىپ.
— وقۋعا، — دەپ بۇل داۋسىن قاتتىراق شىعاردى. ونىسى — بىلمەيتىندەي نەگە سۇرايسىز دەگەنى. توقان اعايدىڭ كوكشىل كوزدەرى كۇلىمسىرەپ تاعى دا جىميعان.
— ءتايىرى، سول دا ءسوز بە ەكەن؟ بيىل تۇسە الماساڭ، كەلەسى جىلى تۇسەسىڭ. ءتىپتى وسى جىلى تۇسە الماعانىڭا قۋان سەن. ءيا، قۋان. باياعىدا مەن مەدينستيتۋتقا بىردەن قابىلدانعانىما ءۇش جىلدان كەيىن قاتتى وكىنگەم.
— قالاي... مەدينستيتۋتقا؟... ءسىز سحي-دى بىتىرمەدىڭىز بە؟
— ءيا، سحي-دى بىتىرگەم. مەدينستيتۋتتى ءۇشىنشى قۋرسىنان تاستاپ، اگروفاكقا بارعام.
— قىزىق ەكەن!
— قىزىعىنان بۇرىن ونىڭ وكىنىشى كوپ بولعان، — دەپ ول ساماي تۇسى اعارا باستاعان قارا بۇيرا شاشىن سالالى ساۋساقتارىمەن تاراقتاي ءتۇسىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. تەك نە زاماتتان سوڭ:
— ءوزىڭ قاي وقۋعا بارىپ ەدىڭ؟ — دەدى سالماقتى پىشىنمەن.
— كازپي-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە.
— ءمۇعالىم بولعىڭ كەلگەن عوي. دۇرى-ى-ىس... ال سول وقۋدى ءبىتىرىپ شىقساڭ، ءمۇعالىم بولا الار ما ەدىڭ؟
بۇل سۇراق بوكەندى تاڭعالدىردى. الماتىدا ەمتيحاننان ءجۇنى جىعىلىپ شىعىپ، تروتۋاردىڭ شەتىڭدەگى ءبىر ورىندىقتا كوڭىلسىز وتىرعانىندا، الدەبىر اق باس شالدىڭ تۋرا وسى سۇراقتى قويعانى بار. سونى توقان اعايعا ايتۋعا ەندى وقتالعان ساتىندە... كابينەتكە تىپىڭ-تىپىڭ باسىپ زووتەحنيك جورعا جۇمابەك كىرە بەردى.
— توكە، اتتاردى قوراعا كىرگىزدى. جيرەن قاسقاڭىزدى ەرتتەتىپ قويايىن با؟ — دەدى ول بوساعادان ۇزاماي.
— كىمگە ەرتتەتەيىن دەپ ەدىڭ؟ — دەپ توقان اعاي وعان تىك قارادى.
— جىلقىشىعا دا، توكە.
— جىلقىشى ديرەكتوردىڭ اتىن ەرتتەپ بەرۋگە مىندەتتى مە؟ وسىندايدىڭ نە قاجەتى بار؟.. بارا بەر، ءبىز دە شىعامىز ءقازىر.
جورعا جۇمابەك ەسىكتى جاپقان سوڭ، توقان اعايدىڭ كىرجيە قالعان قاباعى قايتا جازىلدى.
— ءيا، جاڭا نە ايتىپ وتىر ەدىك؟.. ە، وقۋ جونىندە ەكەن عوي. ءجا، ول جايىندا كەيىن اڭگىمەلەسەرمىز. بۇدان بىلاي نە ىستەمەك ويىڭ بار؟
— قالاعا كەتەم... جۇمىس ىستەيمىن.
— دۇرى-ى-ىس، وسىنى ايتاتىنىڭدى ءبىلىپ ەدىم، — دەپ ول قارا بۇيرا شاشىن تاعى دا تاراقتاي باستادى. «ءقازىر «اۋىلدا قال، قوي ب ا ق» دەيتىن شىعار، ءبارىبىر كونبەسپىن» دەپ بوكەن وتىر. توقان اعاي ءبىر كەزدە ورنىنان تۇردى دا، كابينەت ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ كەتتى.
— ىنىشەك، سەنى شاقىرعان سەبەبىم مىناۋ، — دەدى سوسىن. — «ءسوزدى ۇققانعا ايت» دەگەن ءسوز بار. ءسوز ۇعاتىن جىگىت دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ءوزىڭ سياقتى بارلىق جاسقا ايتارىمدى الدىمەن ساعان ايتۋدى ءجون كوردىم. ونداعى ويىم — جولىڭا كەسە-كولدەنەڭ تۇرۋ ەمەس. قالاڭا بارام دەسەڭ، بار. سەنى مۇندا زورلاپ قالدىرۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. ءبىراق مەن ءبىر نارسەنى بىلسەم دەيمىن. سەندەر، بۇگىنگى جاستار، نەگە تىم جەڭىلدىككە اۋەسسىڭدەر. بەسىكتەن بەلدەرىڭ شىقپاي جاتىپ راحاتقا كۇمپ بەرگىلەرىڭ كەلەتىنى قالاي؟ ونداي راحاتقا باتىپ تا جۇرسىڭدەر. ماسەلەن، مىنا سەن اكەڭنىڭ ارقاسىندا تابانىڭا تاس باتىپ، تاما عىڭا قارا تىكەن قادالدى ما؟ بولماسا ارقاڭا اۋىر جۇك ءتۇسىپ، بۇعاناڭ بەكىمەي بەلىڭ بۇگىلدى مە؟ جوق، بۇنىڭ بارلىعىن زامانىندا سەنىڭ اكەڭ، سەنىڭ اكەڭ سياقتى اناۋ قاۋساعان قارا شالدار كوتەرىپ العان. سونى ءتۇسىنۋدىڭ ورنىنا بولعاننىڭ ۇستىنە بولسا ەكەن، بەرگەننىڭ ۇستىنە بەرسە ەكەن دەيسىڭدەر. جارقىنىم-اۋ، سۋدىڭ دا سۇراۋى بار عوي... ءبىزدىڭ ەڭ قينالاتىنىمىز، وقۋعا ءتۇسىپ، بىردەن مامان بولعىلارىڭ كەلەدى. ارتىق ايتسام ايىپ ەتپە، ونداي ماماننىڭ پۇتى بەش تيىن، اينالايىن!..
توقان اعايدىڭ ءۇنى بىرتىندەپ قاتايىپ بارادى. ول قاتايعان سايىن بوكەننىڭ باسى تومەن سالبىراي تۇسەدى. ماناعى قىسىلعانى تۇك ەمەس ەكەن، قارا تەرى ءقازىر شىعا باستاعان. جۋىق ارادا توقان اعايدىڭ دا توقتار ءتۇرى جوق، نە دە بولسا ءسوزىمدى جەتكىزىپ، جەر قىلىپ شىعارايىن دەيتىن سياقتى.
— وزىڭدەي جاستار، — دەدى ول ءبىر ءسات تۋرا بۇنىڭ الدىنا كەلىپ، — وزىڭدەي جاستار ءبىر كەزدە قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ قالا سالدى، كەرەگىندە كەۋدەسىن وققا توستى، اق بورانمەن الىسىپ تىڭ يگەردى. ونداي قيىندىق بۇگىندە جوق پا؟ بار. ول — اۋىل شارۋاشىلىعىندا. ولاي دەيتىنىم، اۋىلداعى كوپ جۇمىس ءالى قولمەن اتقارىلادى. مۇمكىندىك بولعان كۇننىڭ وزىندە ونىڭ تولىق تەحنيكا قولىنا كوشۋى ەكىتالاي. نەگە دەسەڭ، قويدى قويشىسىز باعامىز دەگەنگە مەن ءوز باسىم سەنبەيمىن. جارقىنىم-اۋ، قاراپايىم تەحنيكانى بىلاي قويعاندا اۆتوماتيكا، كيبەرنەتيكا دەگەندەرىڭ مىڭ جەردەن كەرەمەت بولسا دا، ادامنان اقىلدى ەمەس قوي. ول ءوزىڭ سياقتى قاي جەردىڭ ءورىسى وتتى، قاي جەردىڭ سۋى ءنارلى ەكەنىن ءبىلىپ، قويدى قاباعىنا قاراپ باعا ما؟ مىنە، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قيىندىعى دا وسىندا. جانە، ەڭ وكىنىشتىسى، ءار مالدىڭ زاتىن، ءار ءشوپتىڭ اتىن بىلەتىن سەندەردىڭ قالاعا قاشاتىندارىڭ. بىلەم، اۋىل بالاسى قالانىڭ كەز كەلگەن جۇمىسىن ىستەي الار، ال قالانىڭ كوگەنكوزى اۋىلعا كەلىپ، ءاي، جارىتا قويماس. ساعان ايتارىم وسى... ءما، سوسىن... اكەڭە ايتا بار، بۇگىننەن قالماي جايلاۋداعى جامەشتىڭ وتارىنا ءجۇرىپ كەتسىن. مانا بالام بارماسا ءوزىم بارام دەپ ەدى.
ءسوزىم ءبىتتى دەگەندەي، توقان اعاي سۇرعىلت قالپاعىن كيدى دە، ەسىككە بەتتەدى. سوڭىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، بوكەن دە ىلەستى. سىرتقا شىققان سوڭ دا بۇرىلىپ جۇرە بەرمەي، ونىڭ ارتىنان ەردى. نەگە ەرگەنىن ءوزى دە تۇسىنەر ەمەس. جاڭاعى سوزدەن سوڭ، بۇگىنگە دەيىن كوكىرەگىندە تۋلاپ تۇراتىن «وزىمدىكى دۇرىس، ءوزىم بىلەم» دەگەن الا قۇيىن جەلىگى مۇلدە باسىلىپ قالعان. ويلاپ قاراسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن الگىندەي قاتتى ءسوزدى بۇعان باتىرىپ كىم ايتىپتى؟ مەكتەپ بىتىرەر كۇنگى كەشتە ءتور باسىندا تۇرىپ، تولقي سويلەگەن قاسىم اعاي: «ال، اينالايىندار، «اينالايىن» دەگەن ءسوز وسىمەن ءبىتتى»، — دەپ ەدى. ەرتەڭگى كۇنى بۇلاردى ەشكىم ەركەلەتىپ، ماڭدايىنان سيپاماسىن ول كىسى سوندا-اق سەزگەن ەكەن عوي. راسىندا، ەندى اتاسى مەن اپاسىنان باسقا بوكەندى كىم «اينالايىن» دەر؟ اتاسى دەيدى-اۋ، قاسارىسىپ قالاعا زىتىپ وتىرعان ۇلىنىڭ ورنىنا قوي باعىپ، قالتىراپ جۇرگەن كەزىندە، ول دا بۇنى «اينالايىن» دەپ ەسكە الا ما؟.. بۇنى ويلا عاندا بوكەننىڭ ءىشى ۋداي اشش، كوكىرەگى قۇلازىپ سالا بەردى. كوز الدىندا تاڭعى اق شۋاققا كومىلىپ، كوگىلدىر تارتقان دۇنيەنىڭ بارلىعى ءبىرتۇرلى سۇرىقسىز كورىندى. سول كوڭىلسىز كۇيى توقان اعايدىڭ سوڭىنان ءىلبي باسىپ ات قورانىڭ جانىنا كەلدى. ىشىندە تۇگى جىلت-جىلت ەتكەن ون شاقتى جاراۋ ات پىسقىرىنىپ، جىلقىشىعا ۇستاتپاي ودىراڭ قاعىپ ءجۇر ەكەن. كوپتەن مىنىلمەسە كەرەك، اساۋسىپ، شەتىنەن تۋلاپ تۇر. قورانىڭ ورتاسىندا توقان اعايدىڭ جيرەن توبەلىن ۇستاي الماي جورعا جۇمابەك تىپىڭ-تىپىڭ ەتەدى. اتتار ونىڭ سىلدىرلاعان جۇگەنىنەن ەمەس، ەبەدەيسىز جۇرىسىنەن ۇركەتىن سياقتى. قۇددى مۋلتفيلمنەن كەلگەن ادامداي قالت-قالت ەتىپ، قورانىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە قۇلدىراڭ قاعادى. مۇنداي ادامعا ات ۇستاتقاندى قويىپ، ماڭايىنا جۋىتار ما؟.. قاراداي ىزاسى كەلگەن بوكەن جانىنداعى اشا قازىقتا ءىلۋلى تۇرعان قايىس ارقاندى جۇلىپ الىپ، دۋالدان سەكىرىپ ءتۇستى. ءتۇستى دە، ارقاننىڭ ءبىر ۇشىنان تۇزاق جاساپ، قالعانىن ۋىسىنا شۋماقتاي جيناستىرىپ الدى دا، قورانى ىقتاي قاشقان اتتارعا قارسى ۇمتىلدى. الدارىنان وقىس شىققان ادامدى كورگەندە، اتتار دۇركىرەي جالت بۇرىلعان. ىڭعايلى ءساتتى قالت جىبەرمەگەن بوكەن شالماسىن ءيىرىپ-يىرىپ، جيرەن توبەلدىڭ كەگجيگەن باسىنا لاقتىرىپ تا ۇلگەردى. شالما ءدوپ ءتۇستى. موينىنا جىلانداي وراتىلعان بالەدەن قۇتىلماق بوپ، جيرەن توبەل كىسىنەي، تىك قارعىدى. بوكەن ارقاندى بەلىنە وراي قويىپ، تابانداپ تۇرا قالعاندا، اساۋسىعان نەمەنىڭ موينى جەرگە تۇقىرايا بەردى.
— ءوي، ازامات! — دەپ، جورعا جۇمابەك تىپىڭداپ جەتىپ كەلدى.
— جىگىت! — دەپ قويادى دۋالدىڭ سىرتىڭداعى توقان اعاي دا. بوكەن ديرەكتوردىڭ اتىن جەتەلەتىپ جىبەرگەن سوڭ، زووتەحنيكتىڭ اتىنىڭ دا جەلىگىن باسۋدى ءجون كورىپ، سەنىڭ مىنەتىنىڭ وسى-اۋ دەپ، سۇلىكتەي قارا جورعاعا شالماسىن يىرە لاقتىردى. تۇزاق ونىڭ دا موينىن قۇرساۋداي قىسقان. وسى مەزەتتە جورعا جۇمابەك:
— ءاي، ءاي، بوسات! ونىمەن وتكەن اپتادا عانا جايلاۋعا بارىپ قايتقان. انا تورىنى ۇستا، تورىنى، — دەپ شىجبالاڭ قاقتى. بوكەن نە ىستەرىن بىلمەي اڭىراپ قالىپ ەدى:
— بوساتپا! تارت ارقانىڭدى قاتتى! — دەدى توقان اعاي داۋىستاپ.
بۇدان سوڭ بوكەن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن بەلىنە تاعى دا وراپ جىبەرىپ، قارعىپ-تۋلاپ الاسۇرعان سۇلىك قارانىڭ دا موينىن جەرگە يە قويدى. قالاي اساۋسىسا دا ءمىنىس كورگەن ات قوي، بىرتىندەپ جۋاسي بەردى. بوكەن «قۇر-قۇرلاپ» جانىنا بارىپ، دىرىلدەگەن دەنەسىن سيپالاپ، ءيىسىم ءسىڭدى-اۋ دەگەن كەزدە ارقاندى باسىنا نوقتالادى دا، ارقاسىنا قارعىپ ءمىندى.
— ءاي، بايقا، موڭكىپ، جىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن، — دەپ جورعا جۇمابەكتىڭ جانى شىعىپ بارادى.
— جىقپايدى. ارى-بەرى ءجۇرىپ كورشى، — دەيدى توقان اعاي.
بۇل تەبىنىپ قالىپ ەدى، سۇلىك قارا اتا جونەلدى. اتتەڭ، كەڭ دالا بولسا كوسىلگەلى-اق تۇر. اياعىن قالاي بيلەي باسادى دەسەڭشى! ارقاسى بولسا تاقتايداي. مويىن دەگەن — يىلگەن دوعا. نە كەرەك، ناعىز جەلمايانىڭ ءوزى. مۇڭداي اتى بولعان ادامنىڭ نە ارمانى بار ەكەن؟.. بوكەن قورانىڭ ءىشىن بىر-ەكى اينالىپ وتكەن سوڭ توقان اعاي:
— قالاي، بوكەن، قويعا مىنۋگە جاراي ما؟ — دەدى جىميىپ.
— جارايدى، — دەپ بۇل دا جىميدى.
— جاراسا، مىنبەيسىڭ بە؟
— مىنەم، — دەدى بۇل بىردەن. — مىنەم! جورعا جۇمابەك:
— ويباي-اۋ، توكە... — دەي بەرگەنى سول:
— ءجا، ساعان جورعا نە كەرەك، ءوزىڭ دە جورعا ەمەسسىڭ بە؟ — دەپ، توقان اعاي كەڭك-كەڭك كۇلىپ الدى دا. — جاسىڭ قىرىقتان اسقاندا جورعانى قايتەسىڭ، جۇماش؟ ءمىنسىن دە مىنا جاستار... ال سەن، بوكەن، ءقازىر جينال دا، تارت جايلاۋعا. كەڭورىستە ءۇي تىگىپ وتىرعان جامەش اعاڭا كومەكشى بول. وقۋ جايىن كەيىن ويلاس تىرارمىز.
بوكەننىڭ كوزى شىراداي جاندى. ديرەكتورمەن از-مۇز جەكە اڭگىمەلەسكەن سوڭ، سۇلىك قارانى بىرەۋ تارتىپ الاتىنداي تايپالتا جونەلگەن.
ءىىى
بوكەن وڭ قاپتالىنداعى سىلەم-سىلەم تاۋ ساۋىرىن ارتقا ساپ، كەڭورىستىڭ جەلكەسىندەگى بيىك جوتاعا شىعا كەلگەندە، الدىنان سالقىن سامال لەكىپ قويا بەردى. ات باسىن تەجەپ، يەك استىنا كوز سالدى. جارىقتىق، كوسىلىپ جاتقان باياعى كەڭورىس، ەتەك-جەڭى داليعان باياعى مول اڭعار. قيعاشتاي شاپساڭ، سوناۋ قارا جالدى ۇزىن جوتاعا جەتكەنشە اتىڭ اق كوبىككە مالشىنار ەدى. ىلديلاي تارتساڭ، بۇلعىندىسايدىڭ بويىنداعى بوز تالدارعا تىرەلگەنشە تاقىمىڭ توزار. جوعارعى جاعى ايقاي سالساڭ داۋسىڭدى الا قاشار سويداق-سويداق مۇزارت شىڭ. ءتوسى تۇگەل سىلاڭداي اققان سانسىز بۇلاق. وسىنداي قۇتتى قونىستى قالاي قيىپ كەتەرسىڭ، قالاي ساعىنباسسىڭ؟! انە، شىڭداردىڭ شولاق قۇيرىق كولەڭكەسىندە ءبىر وتار قوي جايىلىپ ءجۇر. جامەشتىڭ وتارى. بەرگى جاق شەتىندە كوك اتتىڭ ۇستىندە وتىرعان جامەشتىڭ ءوزى. «بايعۇس، كۇندى باتىرا الماي سارعايىپ تۇرعان شىعار».
بوكەن ەتەككە شاۋىپ ءتۇسىپ وتارعا بۇرىلعاندا، جامەش تە بۇعان قارسى ءجۇردى: «راسىندا جالىعىپ تۇر ەكەن-اۋ». كومەكشىسى قانداي ات ءمىنىپ كەلگەنىن كورسىن دەگەندەي، وعان جاقىنداي بەرگەندە سۇلىك قارانى تىپتەن قۇتىرتا ءتۇستى. ءبىراق كوك اتقا ەلۋ قادامداي قالعاندا تىزگىندى كىلت تەجەدى. جامەش دەپ كەلە جاتقانى باسقا ادام سياقتى... ءيا، باسقا ادام. دوڭگەلەك قوڭىر تىماعىن شەكەسىنە تۇسىرە كيگەن ءبىر مىجىرايعان شال. ۇستىندە كونەتوز سۇر شاپان. بوكەن ونىڭ وسپان اقساقال ەكەنىن جانىنا كەلگەندە عانا تانىدى.
— اسسالاۋمالەيكۇم، اتا! — دەپ، بۇل ات ۇستىندە سوزىلىپ بارىپ، ونىڭ قولىن الدى.
— ۋاعالەيكۇماسسالام... ە-ە، ەسىلبەكتىڭ بالاسى ەكەنسىڭ عوي. ءيا، اكەڭ كۇيلى-قۋاتتى ما؟ — دەدى ول، ناسىباي شاقشاسىن ەردىڭ قاسىنا تىق ەتكىزىپ.
— امان-ساۋ. دەمالىپ جاتىر.
— ە، دەمالسىن بايعۇس. جالعاننىڭ قىزىعىن ەندى كورمەسە، بۇرىن نە راحاتقا باتىپتى؟ ول ەكەۋمىزدىڭ عۇمىرىمىز «شايشايمەن-اق» ءوتتى عوي.
— ءوزىڭىز نەگە دەمالمايسىز، اتا؟
— دەمالمايىن دەپ ءجۇرمىن بە، بالام؟ اناۋ توقان دەگەن بالا، دەرەكتىردى ايتام دا، تەگى، «قوي باعاتىن ادام جوق. بالشىقتان قويشى جاساي الماي وتىرمىز» دەپ قايتا-قايتا قىت-قىتتاپ قويماعان سوڭ، كوكتەمدە امالسىز كونىپ ەدىم. سودان بەرى مىنا مىرزابەكتى يتشىلەپ جۇرگەن دە باياعى. اۋىلعا كەتەيىن دەسەم، ءباتشاعارلار ورنىما ادام تاپپاي وتىرعان كورىنەدى.
— يتشىلەگەنى نەسى، اتا؟
— ونى سۇراپ قايتەسىڭ؟ — دەپ ول ەرنىندەگى ناسىبايدى بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ تاستادى. — ءوزىڭ قايدا تارتتىڭ، بالام؟
— توقان اعاي مەنى دە كومەكشى ەتىپ جىبەردى جامەشكە. ونىڭ قوسى قايدا ەدى؟
— ە-ە، جامەشكە جىبەردى دە. ءجون، ءجو-ون... ول اناۋ بۇلعىندىسايدا. جىلدا اكەڭ قارا كۇزدە قوس تىگەتىن دوڭگەلەك سازدى بىلەسىڭ بە؟ جامەشىڭ تۋرا سوندا.
— قىزىق ەكەن؟.. الدەن ساي-سالانى ساعالاعانى قالاي؟ مالعا وبال دا...
— ءتايىر-اي، سولار مال جايىن ويلاپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ — دەپ وسپان اقساقال قولىن سەلسوق سىلتەي سالدى.
بوكەن شالمەن قىسقا قوشتاستى دا، ىلديلاپ ءجۇرىپ كەتتى. ماناعىداي ورەكپىپ سۇلىك قاراعا قامشى دا ۇيىرمەدى. ءوز ەركى وزىنە تيگەن سوڭ، ونىڭ دا جەلىگى باسىلىپ، جۇمساق اياڭىنا باستى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز. بوكەننىڭ كوڭىلى سۋىپ، كوكىرەگى بوس قالعان سياقتى. ەسىنەن جاڭاعى شالدىڭ سوزدەرى كەتەر ەمەس. «بىرەۋدىڭ ەسىگىندەگى ادام دا ءبىر، يت تە ءبىر ەمەس پە» دەيدى. سوندا قالاي، مىرزابەك بۇرىنعىنىڭ بايلارىنداي ءوز كومەكشىسىن يت ەسەبىندە ۇستاعانى ما؟ جانە مىرزابەك — وسى وسپان اقساقالدىڭ تۋعان ءىنىسىنىڭ بالاسى. سول جاقىن تۋىسىن شال الدەبىر ادامداي «بىرەۋ» دەيدى. مۇندا ءبىر گاپ بار-اۋ...
بوكەن بۇلعىندىسايعا كۇن باتا جەتتى. جامەش قوسىن تۋرا بۇنىڭ اتاسىنىڭ جۇرتىنا — دوعالداۋ ءدوڭنىڭ ەتەگىنە تىگىپتى. قويدىڭ الدى قوتانعا جاڭا قۇلاي باستاعان. ات ءدۇبىرىن ەستىگەن ەكى قارا يت سونادايدان ارسىلداپ، تۇرا ۇمتىلدى. ارتىنشا قوڭىر كيىز ۇيدەن ەكى جىگىت ىتىپ شىقتى دا، مىقىندارىن تايانىپ، تالتايىپ تۇرا قالدى. بوكەن تايپالتا جورعالاتىپ كەلىپ، ات باسىن ءۇش اشالى ماما اعاشقا بايلاعان سوڭ، جىگىتتەرگە بەتتەدى. جامەشتىڭ جانىنداعى ۇزىن قارا مىرزابەك ەكەن.
— سالەمەتسىزدەر مە؟ — دەپ بوكەن ولارعا قول بەردى.
— سالەمىڭدى الدىق، — دەدى جامەش، قىسىڭقى شەگىر كوزدەرىن بۇعان تۋرا قاداپ.
— جورعا جۇمابەك پە دەسەك، سەن ەكەنسىڭ عوي. وقۋعا كەتكەنىڭ قايدا، ەي، سەنىڭ؟ ءبىتىرىپ قايتقاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەپ مىرزابەك ساپ-سارى تىستەرىن ىرسيتىپ، جىرق-جىرق كۇلدى.
— ءجۇرىسىڭ سۋىت قوي، — دەدى جامەش، ءالى دە بۇدان كوز الماي.
— توقان اعاي سىزگە كومەكشىگە جىبەردى، — دەپ بۇل جەلكەسىن قاسىدى. مىرزابەك جامەشتىڭ يىعىنان قاعىپ قالدى.
— تىلەۋىندى بەردى، جاكە. شالقاڭنان ءتۇس تە، ەندى جات.
— اۋىلدا شال-شاقپىتتار قىرىلىپ قالعان با؟ — دەدى جامەش مىرزابەكتىڭ ءسوزىن ەلەمەي.
— جوعا، ءبارى امان. اتام سىزگە سالەم ايتتى.
— اتاڭنىڭ سالەمىنە زار ەدىك. الدىق دۇعاي سالەمىن. وڭ كوزىمەن قاراي ءجۇرسىن دەگەن شىعار.
— جوعا، انشەيىن جاي «سالەم دە» دەدى.
— ءىم-م، انشەيىن جاي «سالەم دە» دەگەن ەكەن عوي. — جامەش مىرس ەتىپ ميىعىنان كۇلدى دە، قوسقا بۇرىلىپ كەتتى. بوكەن نە ىستەرىن بىلمەي، كەرزى ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن جەردى تۇرتپەكتەي بەرىپ ەدى، مىرزابەك يىعىنا قول سالىپ:
— ءيا، ىنىشەك، سەنىڭ كەلگەنىڭە جاكەڭ قاتتى قۋانىپ قالدى، — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلىپ قويدى. — مەندە ءبىر كومەكشى بار. وسپان شالدى بىلەسىڭ عوي، سول. ول كەلگەندە، مەن دە قاتتى قۋانعام... جاكەڭ ەكەۋمىز دەگەن نەمەنە، ابدەن قاجىعان ادامبىز. كوكتەمدە قوي تولدەگەن كەزدە ميىمىز اشىپ كەتكەن. ەندى-ەندى ەسىمىز كىرىپ كەلەدى... سەنىڭ كەلگەنىڭ دۇرىس بولعان.
بۇل ۋاقىتتا جامەش قوستىڭ ىرگەسىندە جاتقان اعاش ەرگە جايلانىپ وتىرىپ، باسىنا شۇبەرەك ورالعان جارتى قۇلاش سۇمبەمەن مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسىن تازالاي باستادى. مىلتىعى اڭشىلار عانا ۇستايتىن ناعىز بەساتار سياقتى. زاتۆورى ءبىر قارىس. شۇرىپپەسى مەن قاراۋىلى دا جاي مىلتىقتان وزگەشە. مۇمكىن، بۇل بەساتار دا ەمەس شىعار...
— اعا، مىناۋىڭىز قانداي مىلتىق؟ — دەدى بوكەن اقىرىن.
— اتاتىن مىلتىق، — دەپ جامەش مىرس ەتتى.
— جوق، ماركاسىن ايتام دا.
— ماركاسى ەسكى.
ءبىر ىڭعايسىز نارسەنى سۇراعانداي بوكەن قاراداي قىسىلدى. سونان كەيىن ءجونى ءتۇزۋ ءبىر ءسوز ەستىگىسى كەلىپ:
— ءتۇزۋ تيە مە؟ — دەدى كۇڭك ەتىپ.
— جوق، اينالىپ-اينالىپ بارىپ تيەدى، — دەپ جامەش شىرت تۇكىرىپ تاستادى. بوكەن كۇرسىندى. مىرزابەكتىڭ ەكى يىعى سەلكىلدەپ، تاعى دا كەڭكىلدەپ كۇلسىن.
— بالامىسىڭ دەگەن وسى. ءالى كۇنگە وقتىڭ ۇڭعىدان اينالىپ ۇشاتىنىن بىلمەيدى. اينالىپ ۇشاتىن وق اينالىپ-اينالىپ بارىپ تيەدى، بالا، ۇعىپ ال.
بوكەن ۇندەگەن جوق، كوزى جىپىلىقتاپ جەر شۇقىلاي بەردى. سوسىن ءبىر ءسات باسىن كوتەرىپ ماڭايىنا قارادى. كيىز ءۇيدىڭ بەلدىك ارقانىندا التى-جەتى سۋىردىڭ تەرىسى جايۋلى تۇر. بۇگىن عانا اتىپ اكەلگەن بولۋ كەرەك، پۇشپاقتارى ءالى كەۋىپ ۇلگەرمەپتى. ودان ءارى كوز جۇگىرتە بەرگەندە، جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. قوستىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءمۇيىزى اربيعان ءبىر تاۋتەكەنىڭ باسى قان-قان بوپ جاتىر. جەرگە تىرەلگەن ۇزىن ساقالىنىڭ ۇشى قايرىلىپ قالىپتى.
— نە، تاۋتەكەگە قاراپ وتىرسىڭ با، بالا؟ ساقالى وسپاندىكىنەن اۋمايدى، ءا؟ — مىرزابەك بوكەنگە قۋلانا كوز قىستى.
— بۇل ساقالدى سايتان وسپاننان دا كارى شىعار. قارا شاندىردان باسقا ەتى جوق، — دەدى جامەش مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسىن سىعالاپ تۇرىپ.
— ەتىن قايتەسىڭ، تەرىسىن كادەگە جاراتساڭ دا جەتەر.
— ساسىق تەكەنىڭ تەرىسىنە وتىز سومنان ارتىق كىم بەرەر دەيسىڭ...
— جاكە، وتكەن جولى اۋىلدا قالانىڭ ءبىر قاڭعىباسىن كەزىكتىردىم، — دەدى مىرزابەك ەندى سالماقتى سويلەپ. — سول قاڭعىباستىڭ قولىنان ەلىكتىڭ ەكى ءمۇيىزدى شەكەسىن كورىپ: «بۇنى نە قىلاسىڭ؟» دەسەم: «ۇيگە سانگە قويام. بىرەۋدەن قىرىق سومعا ساتىپ الدىم» دەيدى. ەندەشە، ەلىكتىڭ جارتى باسى قىرىق سوم بولسا، سەنىڭ مىناۋىڭ — كەم دەگەندە ءجۇز سوم. ادامىن تاۋىپ، وتكىزىپ جىبەر.
— ونى كەزىندە كورەمىز، — دەپ جامەش ورنىنان تۇرا بەردى. وسى مەزەتتە قوستىڭ ارتىنان ات تۇياعىنىڭ تىقىرى ەستىلدى.
بوكەن ورنىنان تۇرىپ قاراپ ەدى، ءبىر بالاسىن الدىنا وتىرعىزىپ، ەكىنشىسىن ارتىنا مىنگەستىرىپ، ورىستەن ورالعان جامەشتىڭ ايەلى ماعيرا ەكەن.
— بار، كومەكتەس، — دەدى جامەش بوكەنگە يەك قاعىپ. بوكەن ولاردى جەرگە ءتۇسىرىپ، ءمىنىپ كەلگەن بۋرىل اتتارىن ماما اعاشقا بايلاپ بولعاندا عانا ماعيرا:
— امان-ساۋسىڭ با، اينالايىن؟ قاشان كەلدىڭ؟ — دەپ جونشىلىك سۇرادى. ءوزى تالتىرەكتەپ، اياعىنان ازەر تۇر. كۇنى بويى اتتان تۇسپەدى مە، ەتەگىنە جارماسقان ەكى-ۇش جاسار قىزى مەن التىلار شاماسىنداعى ۇلىنىڭ دا بۋىندارى دىرىلدەپ، بۇعان جاۋ تاڭداي قارايدى.
— جاڭا كەلدىم، اپاي. سىزدەرگە كومەكشى ەتىپ جىبەردى.
— جاقسى بولعان ەكەن. كومەكشىسىز ءبىزدىڭ كورگەن كۇنىمىز، مىنە، وسى.
— ءاي، قاتىن، تەز تاماق دايىنداپ جىبەر. مىرزابەك قايتقالى وتىر، — دەدى قوستىڭ اۋزىندا مىقىنىن تايانىپ تۇرعان جامەش.
— ويباي، قوي تاماعىڭدى، جاكە. قاراڭعى تۇسپەي ۇيگە جەتىپ قۇلايىن، — دەپ مىرزابەك اتىنا بەتتەدى.
— ەرتەڭ الگى جاققا بارامىز. ەرتەرەك كەل، — دەدى ونىڭ سوڭىنان جامەش. سوسىن بۇعان بۇرىلىپ، — اتتاردىڭ ەرىن الىپ وتقا جىبەر، — دەدى قىسقا عانا.
...بوكەن سىرتتىڭ شارۋاسىن تىندىرىپ كەلگەنشە، اس تا ءازىر بولىپتى. بىلتەلى شام شاعىن كيىز ءۇي ىشىنە بولماشى عانا جارىق شاشىپ تۇر. وڭ جاق بۇرىشتا ءبىر قۇشاق كىتاپ پەن ءارتۇرلى گازەت-جۋرنالدار شاشىلىپ جاتىر. بۇعان دا شۇكىر، وقيتىن، ايتەۋىر، بىردەمە بار ەكەن.
— شاي ءىش، اينالايىن، — دەدى ماعيرا بۇعان كەسە ۇسىنىپ. بۇل كەسەنى قولىنا الا بەرىپ، وعان ۇرلانا قاراپ قويدى. سوپايعان بەتى شىت-شىت بوپ جارىلىپ كەتىپتى. ەرنى دە جارىلعان. ونىسىن ءجيى-جيى جالاپ قويادى. ادامعا ءبىرتۇرلى جاسقانا قارايتىن ۇيالى قوڭىر كوزدەرىنىڭ اۋماعىنان ۇساق اجىمدەر بايقالادى... ماعيرانى بوكەن بۇرىننان بىلەتىن. بۇل ءتورتىنشى كلاستا جۇرگەندە، ول توعىزىنشىدا وقيتىن. ءوزى ينتەرناتتا تۇرۋشى ەدى. ەستۋىنشە، ماعيرا ون جاسىندا اناسىنان جەتىم قالىپتى دا، قاسىم اعاي ينتەرناتقا الدىرىپتى. ال اكەسىنىڭ كىم بولعانى، نە جۇمىس ىستەگەنى بوكەنگە بەلگىسىز. بار بىلەتىنى — مەكتەپتە ول ۇنەمى ءۇنسىز جالعىز جۇرەتىن. ساباعىن دا جاقسى وقىسا كەرەك. بوكەن ونىڭ سۋرەتىن بىردە «ۇزدىكتەر تاقتاسىنان» كورگەنى بار. سويتكەن ماعيرا ونىنشى كلاستىڭ باسىندا تۇرمىسقا شىعىپ كەتكەندە، بۇكىل اۋىل شۋلاعان-دى. بىرەۋلەر: «جامەش زورلىقپەن الىپ قاشىپتى»، — دەستى. ءوز ەركىمەن شىعۋى دا مۇمكىن، ويتكەنى قاسىم اعاي ءارى شاۋىپ، بەرى شاۋىپ، ەشتەمە بىتىرە الماعان سياقتى. سوندا اپاسى: «ە، جەتىمنىڭ كۇنى وسى دا...» — دەگەنى بۇنىڭ ءالى ەسىڭدە...
— سونىمەن سەن ماعان كومەكشى بولىپ كەلدىڭ، ءا؟ — دەدى جامەش بۇنىڭ ويىن ءبولىپ.
— ءيا، كومەكشى بوپ كەلدىم. توقان اعاي جىبەردى.
— توقان-سوقاندى بىلمەيمىن. ماعان كومەكشى بوپ كەلگەنىڭ راس قوي.
— راس، كومەكشى بوپ كەلدىم.
— اتىڭ كىم ەدى وسى سەنىڭ؟
— بوكەن.
— بوكەن... بوكەن... سەن مىناداي ءاندى بىلەسىڭ بە، بوكەن؟ «جەلبىر جەكەن، جايلاۋدا جەلىپ جۇرگەن مەن ءبىر بوكەن...» دەگەن.
— بىلەم.
— بىلسەڭ، مىنا جايلاۋدا قويدى سەن دە جەلىپ ءجۇرىپ باعۋىڭ كەرەك، بوكەن.
— قويساڭشى، جامەش، نەڭ بار بالادا؟ — دەدى ماعيرا اقىرىن.
— تىنىش وتىر ءارى. ساعان كىم ءسوز بەردى؟ — دەپ جامەش ونى تىيىپ تاستادى.
بوكەن ەرنىن تىستەدى. كوكىرەگىنە ءبىر ءتۇيىر تۇز تۇرىپ قالعانداي، اۋزىنا كەرمەك ءدام كەلدى. راسىندا، بۇندا نەسى بار ونىڭ؟ اكەسىن ولتىرگەندەي-اق كورگەننەن سىزدانىپ، بۇرالقى سوزدەرىمەن قاجادى كەپ، قاجادى كەپ. نەسىمەن جاقپاي قالعانىن بۇل دا تۇسىنەر ەمەس. بار جازىعى — جالعىزسىراپ جۇرگەنىندە جىرتىعىنا جاماۋ بولايىن دەپ، «اعالاپ» اڭقىلداپ جەتكەنى مە؟ مۇمكىن، ول كومەكشىسىز دە كۇنىمدى كورەم دەيتىن شىعار. ونداي ويى بولسا، بىتەۋ جاراداي سىزدانباي، «كەرەگىڭ جوق، كەتە بەر» دەمەي مە؟ ولاي دەسە، «كۇرەككە تەزەك قاشاندا تابىلادى»، بوكەن مانا كەشتە-اق ءوز ءجونىن تابار ەدى... جوق، ونداي بوسبەلبەۋ جان بوكەن ەمەس، جامەشتىڭ شاماسى كەلسە ەندى بۇنى تاياقتاپ قۋىپ كورسىن! وعان كومەكشى كەرەك بولماسا، مىنا ماعيراعا كەرەك. ءيا، بەت-اۋزى جارىلىپ، بورشا-بورشاسى شىققان وسىنىڭ قولىن بوساتقان ءجون...
...قوس ءىشى قاپ-قاراڭعى. ەسىك جاق بۇرىشتا تون جامىلىپ، بۇيىعىپ جاتقان بوكەننىڭ ۇيقىسى كەلەر ەمەس. ىرگەدەن سالقىن جەل ەسەدى. جەلمەن بىرگە ءۇي جانىندا بىرت-بىرت كۇيسەپ جاتقان قويلاردىڭ كوڭىرسىگەن شۋاش ءيىسى دە كەلەدى... باياعى تانىس ءيىس. تومەنگى ساي ىشىندە كۇركىرەي اققان وزەننىڭ سارىنى ەستىلەدى... باياعى تانىس سارىن. بوكەن كىشكەنتاي كەزىندە وسى وزەننىڭ سارىنىنا قۇلاق توسىپ، ۇزاق ۋاقىت ۇيقىسىز جاتاتىن. سول كەزدە بۇنىڭ باسىنا ورالمايتىن وي دا، ارمان دا جوق-تى. ول وي-ارماندارى تىم ءتاتتى دە ەدى. بارىنەن بۇرىن تەزىرەك ەرجەتسەم ەكەن دەيتىن. ەرجەتسە، ەشكىم بەتىنەن قاعىپ، ەشكىم جولىنا كەسە كولدەنەڭ تۇرمايتىنداي كورىنەتىن...
— جامەش.. وياۋمىسىڭ؟.. بوكەن ەلەڭ ەتە قالدى. «بۇلار دا ۇيىقتاماعان با؟»
— جامەش... — ماعيرا اقىرىن سىبىر-سىبىر ەتەدى.
— و نە؟ نە سۇرايىن دەپ ەدىڭ تاعى؟
— جايشا، اشەيىن... وسى بالا مەكتەپتى مەدالمەن ءبىتىردى دەپ ەدى عوي.
— بىتىرسە قايتەيىن؟..
— وقۋعا نەعىپ تۇسە المادى دەگەنىم عوي.
— سۇراساڭشى وزىنەن. قۇلاعان شىعار دومالاپ. — ماعيرانىڭ كۇرسىنگەنى ءبىلىندى. بوكەن دە تەرەڭ دەم الدى.
«قۇلاعان شىعار دومالاپ...» ۇيات-اي! جۇرتتىڭ كوبى وسىلاي ويلاي ما ەكەن؟ شىندىعىندا، بۇل ەمتيحاننان قۇلاعان جوق ەدى عوي. تەك تاريحتان بىرەر سۇراقتى بىلمەي قالىپ، «ءۇش» العانى راس. تاريحتان العان ول «ءۇشتىڭ» دە ءوز تاريحى بار. ونى ويلاعاندا بوكەننىڭ ۇيقىسى تىپتەن اشىلىپ كەتتى. كوز الدىنا باياعى كەڭ اۋديتورياداعى وقيعا ەلەستەي بەردى.
IV
بوكەن وقۋعا كازپي-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە بارعان. ءبىرىنشى ەمتيحان سسسر تاريحىنان بولدى دا، كىلەڭ مەداليست بىرگە تاپسىردى. ەڭ قيىنى وزىڭدەي «مىقتىلارمەن» سىنعا ءتۇسۋ ەكەن، بوكەن ۇستەلدە جاتقان سۇراق بيلەتتەرىنىڭ ءبىرىن قولى دىرىلدەپ ازەر سۋىردى. ءبىراق ونداعى سۇراقتاردى كورگەندە، ءون بويى ىپ-ىستىق بولىپ كەتتى. ءبارى دە تانىس. ءبارىن دە جاقسى بىلەدى... «سسسر تەرريتورياسىنداعى العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس، «دەكابريستەر كوتەرىلىسى»، «موسكۆا تۇبىندەگى شايقاس». ءبىر قىزىعى، بۇل سۇراقتار بوكەنگە مەكتەپ بىتىرەرىندەگى ەمتيحاندا دا كەلگەن. ەندەشە، نە بوگەلىس بار؟
— اعاي، مەن دايىنمىن، — دەپ كوزىلدىرىكتى اق باس ءمۇعالىمنىڭ الدىنا جەتىپ باردى.
— بالا، جەلپىلدەمە. جەلپىلدەيمىن دەپ ەڭبەگىڭ جەلگە ۇشپاسىن، ازىرلەن، — دەدى ول قالامىن تىق-تىق ەتكىزىپ.
بوكەن ورنىنا قايتا وتىردى. وتىرعانمەن سۇراقتاردى پىسىقتاۋعا زاۋقى سوقپادى. ءبارىن ءبىلىپ تۇرسا باس قاتىرىپ قايتەدى، ءقازىر كەزەگى كەلگەندە سارناپ قويا بەرمەي مە؟ ءبىراق كەزەگىنە دەيىن ءالى التى ادام بار. بوكەن ولاردى كۇتۋگە شىدامى جەتەر ەمەس، تەزىرەك بارىپ ءمۇعالىمنىڭ ايىزىن قاندىرعىسى كەلەدى... سونان كەيىن بەس مينۋت وتپەي جاتىپ:
— اعاي، مەن دايىنمىن، — دەپ تاعى ۇشىپ تۇردى.
— ءاي، سەن نەگە سەكەڭدەيسىڭ، ەي؟! ەمتيحاندى ويىنشىق كورىپ وتىرسىڭ با؟ قايتەدى قۇرتتاعان جامان شىبىشتەي؟.. — دەمەسى بار ما الگى اق باستىڭ.
توبەسىنە شوقپار تيگەندەي، بۇل سىلەيدى دە قالدى. مەكتەپتە ون جىل ءبىر مۇعالىمنەن «ەي» دەگەندى ەستىمەگەندە، مىنا اق باستان العان «سىيىن» قارا! «ءشىبىش» دەيدى!.. «قۇرتتاعان جامان ءشىبىش» دەيدى. بەتى وت بوپ كۇيگەن بوكەن ماڭايىنا ۇرلانا كوز سالدى. سەلتيىپ-سەلتيىپ وتىرعان وزىڭدەي بالالار ەندى بۇعان ءبىر-بىر ءشىبىش سياقتى بوپ كورىندى. ءوستىپ ماڭگىرىپ قانشا وتىرعانى بەلگىسىز، الگى اق باس:
— ءاي، بالا، دايىنبىسىڭ؟ — دەگەندە عانا ەسىن جيىپ الدى. «ءاي، ءشىبىش» دەمەگەنىنە دە شۇكىر دەپ، بوكەن ونىڭ الدىنا كەلدى. كەلگەنمەن قاراداي قالتىراپ وتىر، مىنا اق باس تاعى دا بىردەمە ايتىپ تاستايتىن سياقتى. ءبىراق ول بۇنىڭ سىناق قاعازىنا قاراعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كۇرەڭىتكەن ءوڭى كۇرت وزگەرىپ سالا بەردى.
— ءجون، ءجون، ەسىمبەكوۆ، ءجو-ون، — دەدى جىپ-جىلى جىميىپ. ارتىنشا تاعى، — ءجون، ءجو-ن، سايرا، ەسىمبەكوۆ، — دەپ ول شالقايا ىڭىرانىپ قويدى.
بوكەن ءوزىنىڭ ەسىمبەكوۆ ەمەس، ەسىلبەكوۆ ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدى ارتىق كوردى دە، «سايراي» جونەلدى. سايراعاندا مەكتەپتە قاسىم اعاي ايتاتىنداي «مەيلىنشە توقەتەرىن، ءار وقيعانىڭ تەك تاريحي ماڭىزىنا عانا توقتالۋعا» تىرىستى. نە ايتسا دا، ايتەۋىر، اق باس ءمۇعالىم باسىن شۇلعىپ: «ءوي، ازامات!» — دەپ قويادى. بوكەن ءوستىپ ءۇش سۇراققا دا مۇدىرمەي جاۋاپ بەرىپ شىققاندا:
— مولودەس، ەسىمبەكوۆ، بىلەتىن بالا وسىلاي سايرايدى، — دەپ اق باس ءمۇعالىم بوكەننىڭ سىناق قاعازىن ىزدەي باستادى. قاس قىلعانداي كوپ قاعازدىڭ اراسىنان بۇنىكى تابىلساشى. مۇمكىن، فاميليامنان شاتاسىپ وتىر ما دەگەن ويمەن:
— اعاي، مەن ەسىمبەكوۆ ەمەس، ەسىلبەكوۆپىن، — دەدى بوكەن.
— قالاي؟ — دەپ اق باس ءمۇعالىم كوزىلدىرىگىن جۇلىپ الدى. — ءىم-م، ەسىمبەكوۆ، تو ەست، ەسىلبەكوۆ، — دەپ ول كوزىلدىرىگىن قايتا كيىپ الدى. — جالپى سەن جاقسى ايتتىڭ، بالا. ءبىراق... ءبىراق وسى سەندەردىڭ سۇراقتىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، باس-كوزگە قاراماي توپەلەي بەرەتىندەرىڭ قالاي؟ كەيدە ءتىپتى ۇقپاي دا قالامىز. دەكابريستەردى قايتا اتاپ كورشى.
— پەستەل، مۋراۆيەۆ، بەستۋجيەۆ... — دەپ بۇل ساۋساقتاپ ساناي بەرىپ ەدى:
— توقتا، بالا! پەستەل، مۋراۆيەۆتەردىڭ ءاتى-جونى بار ما، جوق پا؟ — دەدى ول.
— بار اعاي... پاۆەل پەستەل...
— توقتا، بالا. ول جاي پاۆەل ەمەس، «پالەنوۆيچ» سياقتى بىردەمەسى بولۋ كەرەك قوي. ماسەلەن، پەتروۆيچ، سيدوروۆيچ دەگەندەي. ءدال وسى «پالەنوۆيچى» بوكەننىڭ ەسىندە جوق ەدى.
— بىلمەيمىن، — دەپ اشىعىن ايتتى.
— مىنە، بىلمەيسىڭ، بالا. بىلمەگەن سوڭ ۇستاتقىڭ كەلمەي بەزەكتەيسىڭ كەپ. جاڭا 28 پانفيلوۆشىنىڭ دا ءوستىپ بەرەكەسىن الدىڭ. بىلسەڭ، بارلىعىنىڭ ءاتى-جونىن تولىق اتاشى، كانە.
بوكەن بۇعان دا جاۋاپ بەرە المادى.
— تاك، تا-اك! ساعان نە قويسام ەكەن؟ — دەپ اق باس ءمۇعالىم ويلانىپ وتىردى دا، سىناق قاعازعا بىردەمەنى سۇيكەتە سالدى. قاراسا، «ءۇش» ەكەن.
بوكەن سىرتقا مەڭ-زەڭ بوپ شىقتى دا، تروتۋار شەتىندەگى ءبىر ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. سونان كەيىن قويىن قالتاسىنان مەدالىن الىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ ۇزاق قارادى. كەرەمەتتەي ەشتەڭەسى جوق، انشەيىن ءبىر جىلتىراعان مىس سياقتى. بوكەن ونى باس بارماعىمەن ىرشىتىپ جىبەرىپ، قايتا قاعىپ الماقشى بولعاندا، سىلدىر ەتىپ جەرگە دومالاپ ءتۇستى. وسى ساتتە تۋ سىرتىنان:
— بالام، انداعىڭ نە زات؟ — دەگەن داۋىسقا جالت بۇرىلسا، ورىندىقتىڭ ەكىنشى باسىندا اق كويلەگىنە شولتيعان قارا گالستۋك تاققان ءبىر شال وتىر.
— مەدال، — دەدى بۇل جەرگە قول سوزا بەرىپ.
— مەدال بولسا، ونىمەن ويناۋعا بولا ما؟ قانداي مەدال ءوزى؟ — دەپ ول بوكەنگە قاراي ارتىمەن سىرعي ءتۇستى.
بۇنىڭ كۇرت اشۋى كەلدى. جاڭاعى اق باستان ەستىگەنى ازداي، ەندى مىنا اق باس نە ايتپاقشى دەسەڭشى!
— كادىمگى مەدال... مەكتەپتىڭ التىن مەدالى، — دەدى بۇل كۇڭك ەتىپ.
— ءا-ا، التىن مەدال دە. «بەسكە» بىتىرگەن بالا بولدىڭ عوي. جىگىت، جىگىت! — شال بۇعان سىعىرايا قارادى. شۇڭىرەك كوزدەرىندە ءبىر جۇمباق كۇلكى ويناپ تۇرعان سياقتى.
— ءيا، «بەسكە» ءبىتىردىم. «ۇشكە» مەدال بەرە مە؟ — دەدى بۇل.
— دۇرىس-اق... سەن سوندا قاي ساباقتى «بەسكە» بىلەسىڭ؟ — دەپ شال تاعى مىسقىلمەن جىميدى.
قىزىق سۇراق! ەگەر ءبارىن «بەسكە» بىتىرسە، ءبارىن دە «بەسكە» بىلگەنى ەمەس پە؟
— بارلىق ساباقتى، — دەدى بۇل مەدالىن سالماقتاپ قويىپ. شال قىرىنداي بۇرىلىپ، بوكەننىڭ يىعىنا قول سالدى.
الگىندەي ەمەس ءجۇزى سالماقتانا قالعان، شۇڭىرەك كوزدەرىڭدەگى جاڭاعى جۇمباق كۇلكى دە جوق.
— قاتەلەسەسىڭ، بالام، بارلىق ساباقتى «بەسكە» ءبىلۋىڭ مۇمكىن ەمەس، — دەدى ول. — ەگەر پالەن ءپاندى «بەسكە» وقىدىم دەسەڭ، سەنەر ەدىم... ايتپاقشى سەن قاي وقۋعا كەلدىڭ؟
— كازپي-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە.
— دەمەك، ءمۇعالىم بولعىڭ كەلگەن عوي؟
— بىتىرسەم، بولاتىن شىعارمىن.
— بار بول، بالام، ساعان ەندى نە دەيىن؟! — دەپ شال ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەردى. سوسىن ءبىراز جەرگە ۇزاپ بارىپ، ارتىنا قايتا قارادى دا، ساۋساعىن شوشايتتى. — مەدالمەن ويناما، بالام... ءسوزىمدى كەيىن تۇسىنەرسىڭ، — دەپ كەتە باردى.
...شالدىڭ بۇل سوزدەرى بوكەندى ۇلكەن ويعا قالدىرعان. ءبىراق قالاي ويلاسا دا ەشتەڭە تۇسىنسە بۇيىرماسىن. اقىرى كەيىن تۇسىنەر بولسام، ءقازىر ميدى اشىتىپ قايتەم دەگەن دە قويعان. الايدا سول جۇمباق شالدىڭ جۇمباق سۇراعىن بۇگىن توقان اعاي دا قويعاندا، بۇل تاعى تاڭ بولدى. سوندا قالاي، بيىل ەگەر كازپي-گە ءتۇسىپ كەتسە، ونى بوكەن بىتىرە الماس پا ەدى؟ بىتىرسە، ءمۇعالىم بولا الماس پا ەدى؟ كىم ءبىلسىن، ازىرگە ءبارى دە جۇمباق.
V
— تۇر، بالام، ساباقتان قالاسىڭ، تۇرا عوي...
ساباقتان قالماق تۇرماق، تاماقتان قالسا دا بوكەننىڭ تۇرعىسى جوق، تۇلا بويى تومەن تارتىپ، بۇل راحات دۇنيەنىڭ قوينىنا شىم-شىمداپ شوگىپ بارا جاتقان سەكىلدى. قۇمعا قىزدىرىنعانداي، ارقا-باسى شىمىر-شىمىر ەتەدى. شىركىن، ءوستىپ جاتا بەرسە، جاتا بەرسە... ءبىراق مىنا اتاسى كورپەسىن تۇرتكىلەپ قويار ەمەس. «ءسال جاتا تۇرايىنشى، اتا، ءسال عانا». بۇل ءسوزدى بوكەن قاتتىراق ايتقىسى كەلگەنىمەن، ءۇنى شىقپايدى. ءۇنى شىقسا، بۇكىل راحاتتان ايىرىلىپ قالاتىنداي بولادى. «ءسال جاتا تۇرايىنشى، اتا، ءسال عانا».
— تۇر، ءاي! الباستى باسىپ جاتىر ما سەنى، تۇر تەز! — بۇركەنگەن تونى باسىنان سىپىرىلىپ تۇسكەندە، بوكەن سەلك ەتىپ ويانا كەتتى. قايدا جاتقانىن بىلمەي، ۇيقىلى كوزىن ۇيپالاپ جىبەرىپ، جان-جاعىنا قاراپ ەدى، اياق جاعىنا ءىش كيىمشەڭ ەڭبەكتەپ كەلىپ، توننىڭ ەتەگىن تارتقىلاپ جاتقان جامەشتى كوردى.
— بالا، سەن كۋرورتقا كەلدىڭ بە؟
— جوق، قوي باعۋعا كەلدىم.
— قوي باعۋعا كەلسەڭ، تۇر دەگەندە نەگە تۇرمايسىڭ؟
— تۇر دەگەنىڭىزدى ەستىمەي قالىپپىن.
— ەستىمەيتىن بولساڭ، توندى باسىڭا بۇركەمەي جات. بار، اتتاردى تاۋىپ الىپ كەل.
— اتتار قايدا؟
— مەنىڭ كورپەمنىڭ استىندا.
جامەشتىڭ كورپەسىنىڭ ءبىر بۇيىرىنەن ماعيرانىڭ بوكسەسى بۇلك ەتە قالدى. الدەنەگە ىڭعايسىزدانىپ قالعان بوكەن جىلدام كيىنىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
تاۋ باسىنا قىزىل شاپاق جاڭا ۇيالاي باستاعان. بوكەن جۇگەنىن سىلدىرلاتىپ، وزەن بويىنداعى بوز تالداردى جيەكتەپ ءجۇرىپ كەلەدى. اياق استى بىرش-بىرش ەزىلگەن ساز. ءار جەردە ءبىر سەلدىرەگەن اقشىل قۋراي بولماسا، توڭىرەكتە تىكىرەيگەن ءشوپ تە از، تەگى، قوي جاز بويى وسى سايدىڭ ءىشىن شيىرلاسا كەرەك، ءبارى تاپتالىپ، قارا تۋلاق بوپ قالعان. مۇنداي جەردە جايىلعان قويعا اقساقتىڭ جاۋداي تيەتىنىن بوكەن باياعىدان بىلەدى. ياپىراۋ، كوپتەن مال باعىپ جۇرگەن ۇپ-ۇلكەن جىگىت وسىنى قالاي تۇسىنبەگەن؟ الدە وسپان اقساقال ايتقانداي، مالدىڭ جايىن ويلاپ جۇرگەن ول جوق پا؟.. مالدى قويىپ، ءوزى ادامعا دا بۇيرەگى بۇلك ەتپەي مە، قالاي؟.. كەشە كەشكىسىن وڭدەرى بوپ-بوز بولىپ، ورىستەن سۇرىنە-جىعىلىپ جەتكەن ايەلى مەن بالالارىنىڭ ءتۇرى اناۋ. ولارعا ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتقاندى قويىپ، شىرەنىپ تۇرىپ: «ءاي، شاي قوي!» — دەيدى تاعى دا. سوندا ءوزى كۇنى بويى نە ءبىتىردى؟ راسىندا، «اتىلاتىن مىلتىعىن» ارقالاپ، نە ءبىتىرىپ ءجۇر بۇل؟.. بۇنى دا بىلەر كۇن قاشپاس ەندى...
بوكەن ءبىر سايدىڭ ىشىندەگى قالىڭ توماردا مالتىعىپ تۇرعان سۇلىك قارا مەن بۋرىل اتتى ۇستاپ قايتقاندا، اپپاق ساۋلە جەرگە ءتۇسىپ تە ۇلگەرگەن، قوسقا جاقىنداي بەرگەندە، الدىنان قويلار ەرىپ شىعا كەلدى. ۇيرەنشىكتى سايىنا قاراي قاپتاي جايىلىپ كەلەدى. ەڭ الدىندا — ساقالدى اق سەركە. «تاپقان ەكەنسىڭدەر جايىلىمدى!» بۇل ىسقىرىپ قالىپ ەدى، ۇرىككەن قويلار دۇركىرەپ كەرى بۇرىلدى. بۇرىلسىن! بۇگىننەن كەيىن مىنا ساسىق سازعا بۇلاردىڭ اياقتارىن اتتاپ باستىرسا، بوكەن بوكەن بولماي كەتسىن!
قويلار قوتان جاققا قايتادان شۇبىرىپ بارادى. قويلاردىڭ سوڭىنان سۇلىك قاراعا جايداق مىنگەن بوكەن ەرنىن جىمقىرا تىستەپ ءجۇرىپ كەلەدى. كوزى قارا سازدى بىرش-بىرش ەزگەن قاپتاعان قارا تۇياقتاردا. قارا تۇياقتاردىڭ سوياۋداي باسى قايقايىپ، باقايلارىمەن قوسا دوبالداي-دوبالداي بوپ ىسىپ-كەۋىپ كەتكەن. سول شىرىگەن تۇياقتارىن قاتتىراق باسۋعا قورعانىپ، بەيشارا قويلار شەتىنەن قيرالاڭ قاعادى، باستارى قاقشاڭداپ، ەكى اتتاپ، ءبىر توقتايدى. نەتكەن اياۋسىزدىق دەسەڭشى! ءبىر وتار مالدى وسىنشاما كۇيگە ءتۇسىرۋ نە دەگەن قاتىگەزدىك؟! شەتىنەن اقساق، شەتىنەن ارىق. ءبىرىنىڭ ارقاسى، ءبىرىنىڭ قۇيرىعى قۇرتتاعان. وسىنداي يت ولەكسە ەتەتىندەي، جارىقتىق، بۇلاردىڭ نە جازىعى بار ەدى؟ جوق، بۇنى قولعا الماي بولماس!..
بوكەن قويلاردىڭ الدىن كەڭورىس جاققا بۇرىپ جىبەرىپ قوسقا كەلسە، ەسىك الدىنا شىرەنىپ كەشەگى مىرزابەك تۇر. بۇگىن بۇنىڭ دا يىعىندا مىلتىق. بۇنىڭ دا بەلىندە قوڭىر بىلعارى وق-شانتاي.
— يە، ىنىشەك، ۇيقىڭ قاندى ما؟ — دەپ ول ساپ-سارى تىستەرىن كور سەتىپ، وزىنشە جىميعان بولدى. بوكەن تۇقىرايىپ جانىنان وتە بەرىپ ەدى:
— وقاسى جوق. ءالى-اق ادام بوپ كەتەسىڭ، — دەپ بۇنىڭ ارقاسىنان ءبىر قاعىپ تا قالدى.
بوكەن جالت بۇرىلىپ، «ءسىز سياقتى ادام بولماي-اق قويايىن» دەگەن ءسوزدى ەندى ايتايىن دەگەندە، قوستان جامەش شىعا كەلدى دە، دۇرسە قويا بەرسىن:
— قايدا ءجۇرسىڭ، ەي، قاڭعىرىپ؟ اتتار قايدا؟ قويلاردى نەگە ورىسىنەن بۇردىڭ؟
— ول ءورىس ەمەس، ساسىق ساز عوي، اعا... مالعا وبال دا، اعا...
— وبالىڭ نە، ەي، سەنىڭ؟ وبالشىلىن بۇنىڭ!..
— وبال ەمەي نەمەنە، اعا، قاق جارتىسى اقساق.
— مەن اقساتقان ەكەم عوي ولاردى؟!
— ءسىز دەپ تۇرعام جوق، ءبىراق... ءبىراق مالدى الا جازداي وسىنداي سازعا سالۋعا بولا ما ەكەن، اعا؟.. سازدا قويدىڭ اياعىنا قۇرت تۇسىرەتىن ۆيرۋستار بولادى. سونان سوڭ...
— ويباي-اي، مىنانىڭ «ۆيرۋسى» ميىما كىرىپ كەتتى مە، اشىتىپ جىبەردى عوي. نەتكەن بىلگىش، ەي، مىناۋىڭ، ءا؟
— ۆيرۋستىڭ ميعا كىرەتىنى دە، راس، اعا. قويلاردىڭ «ۆەرتياشكا» دەگەن اۋرۋعا ۇشىراپ، ءبىر ورنىندا اينالا بەرەتىنى دە ۆيرۋستاردىڭ ميعا...
— قوي، قوي، باستى قاتىرما. بىلگىش بولساڭ، وسىنىڭ ءبىرىن ۆەتتەحنيككە ايت... اناۋ زووتەحنيك جورعا جۇمابەككە ايت.
— ايتامىز، سوۆحوز ديرەكتورىنا دا ايتامىز. نە دەسەڭىز دە، اعا، قويدى بۇلاي باعۋعا بولمايدى.
— ءبىلىپ ەدىم بۇنىڭ وسىنداي بىلگىش ەكەنىن. مەكتەپتى مەدالمەن بىتىرگەن بالا عوي. بىزدىكى سياقتى باسى شاقشاداي ەمەس، قازانداي عوي، — دەپ، جامەش بۇعان شەگىر كەزدەرىن مىسقىلمەن قادادى.
مىنا ءسوز بوكەننىڭ جۇرەگىن بىزدەي تۇيرەدى.
— مەدالدا شارۋاڭىز بولماسىن. باسىمدا دا...
— قويساڭدارشى، جىگىتتەر، نە بولدى سەندەرگە؟ — دەدى بۇلاردىڭ جانىنا كەلگەن ماعيرا. — ايەلدەردەي سالعىلاسقاندارىڭ ۇيات-تى، تەگى.
بوكەن ءۇنسىز بۇرىلدى دا، كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. بۇ نەمەنىڭ مىنەزى بار ەكەن عوي دەگەندەي، مىرزابەك بۇعان تاڭدانا قاراپ قالىپتى. ماعيرانىڭ ەتەگىنە جارماسىپ تۇرعان كىشكەنتاي قىز بەن التىلارداعى ۇلدىڭ دا كوزى بوكەندە. اياعاندارى، الدە قورىققاندارى بەلگىسىز، جانارلارىنا جاس تولىپ، جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتەدى. مىقىنىن تايانعان جامەشتىڭ ءبىر ۋىس بەتى كۇرەڭىتىپ كەتكەن. سىزدانىپ بىردەمە ايتقىسى كەلەتىن سياقتى. ارينە، نە ايتسا دا، ءسوزىن بوكەنگە وقتايتىنى انىق.
— جۇرىڭدەر، ۇيگە كىرىپ شاي ىشىڭدەر، — دەپ ماعيرا قوسقا بەتتەدى.
جامەش پەن مىرزابەك تە ەندى كيىز ۇيگە ارقالارىن تىرەپ قاتار وتىرىستى.
— جاكە، الگى جاققا اتتانۋعا كەشىككەمىز جوق پا؟ — دەيدى مىرزابەك.
— ول جاققا ەندى بارمايمىز، — دەيدى جامەش.
— نەگە؟
— نەگەسى سول — قوي جايۋىم كەرەك.
— كومەكشىڭ بار ەمەس پە؟
— ۇردىم مۇڭداي كومەكشىنى!
بۇل ءسوزىن جامەش بوكەن ەستىسىن دەگەندەي، ادەيى قاتتىراق ايتتى. بوكەننىڭ وزەگىن ءورت جالاپ وتكەندەي بولدى. سونان سوڭ ىشتەي: «كوزدەرىنە ءبۇيتىپ بەيشارا بوپ كورىنگەنشە ورىسكە كەتەيىن»، — دەدى دە، ورنىنان تۇرىپ، سۇلىك قارانى شاپشاڭ ەرتتەپ ءمىندى دە، ءجۇرىپ كەتتى.
— ءاۋ، ىنىشەك، اۋىلعا مۇلدە كەتتىڭ بە؟ — دەدى سوڭىنان مىرزابەك.
— جوق، قوي جايۋعا كەتتىم.
— شاي ءىشىپ كەتسەڭ ەتتى، اينالايىن، — دەپ ماعيرا قوستان جۇگىرىپ شىقتى.
— كەيىنىرەك ىشەرمىن...
بوكەن سوڭىنان قارق-قارق كۇلگەن جامەش پەن مىرزابەكتىڭ داۋسىن ەستىدى.
VI
بوكەن وتاردىڭ سوڭىنداعى قيرالاڭداعان اقساق-توقساقتاردى تۇرتپەكتەپ ايداپ، ءار جەردە ءبىر دەمالدىرىپ، كەڭورىستىڭ ەتەگىندەگى جالپاق جازىققا ءتۇس الەتىندە ازەر جەتكىزگەن. ءقازىر كۇن توبەدەن اۋىپ بارادى. قويلار قياق، قاراباس شوپتەردىڭ باسىن كىرت-كىرت تىستەپ، كەڭ القاپتا شاشىراي جايىلىپ جاتىر. اۋىزدارى قالىڭ وتقا تيگەنگە جىلاندارى تەز قايتىپ قالعان سياقتى، ماناعىداي ەمەس، جۇرىستەرى سايابىر. جوعارعى باستاعى سويداق شىڭداردىڭ باۋىرىندا تاعى ءبىر وتار كورىنەدى. جانىنداعى كوك اتتى ادام كەشەگى وسپان اقساقال بولۋ كەرەك، ۇستىنە كيگەنى اق شەكپەن سەكىلدى.
قارىنى ىشىنە جابىسىپ، ىشەگى شۇر-شۇر ەتەدى. جامەشتىڭ شەگىر كوزدەرى وڭمەنىنەن وتكەندەي بوپ، كەشە كەشكى استا دا ءبىر شىنى شاي مەن ءبىر ءتۇيىر ناندى وڭەشىنەن ازەر وتكىزىپ ەدى. مىنە، تاڭەرتەڭ تاعى ءنار سىزباي اتتاندى. قارىن قامىن قويشى، بارىنەن كوڭىل كۇيدى ايتساڭشى. قارىندى قارا سۋمەن دە تولتىرۋعا بولادى، ال كوڭىلدى نەمەن تولتىرارسىڭ؟ جىم-جىرت يەن دالا. بىرت-بىرت وتتاعان قويلاردان باسقا تىلدەسەرگە ءتىرى پەندە جوق. كوڭىلىڭ الدەنەنى اڭسايدى. ءبىراق نەنى اڭسايدى؟ اڭساعانمەن پايدا نە؟ مىنا قۇلازىعان قۇبا دالادا كوڭىلدى كوتەرىپ، جاندى جادىراتار نە ەرمەك، نە قىزىق بار؟.. جوق، مۇندا دا قىزىق كوپ ەدى. بوكەن بۇل جەردە قوي جايىپ، تالاي كۇندى باتىرعان. سوندا ءدال وسىنداي بىردە-بىر رەت كوڭىلى قۇلازىپ كورگەن ەمەس. جاسىل قۇراققا جامباسىن توسەپ، ۇزاق-ۇزاق كىتاپ وقيتىن. ودان جالىقسا، ارشانىڭ ءتۇبىرىن كەسىپ الىپ، ويىنشىقتىڭ نەبىر ۇلگىسىن جاسايتىن. اقشا بۇلتتارعا قاراپ جاتىپ ارمانداۋدىڭ ءوزى قانداي تاماشا ەدى؟! ءتىپتى كەشكىلىك ۇيگە اسىعۋ دا ۇلكەن قۋانىش-تى. ويتكەنى الدىنان اپاسى مەن اتاسى اينالايىن دەپ قارسى الىپ، اۋزىنا جىلى-جۇمساق توسار ەدى. ال ءقازىر ۇيگە اسىعىپ كور...
بوكەن ىزالانا مىرس ەتتى دە، شالقاسىنان اۋىسىپ جاتتى. اسپاندا اقشا بۇلتتار قالقىپ بارادى. باياعى اقشا بۇلتتار. باياعى ءوزىنىڭ ءتاتتى قيالدارىن الىستارعا الىپ ۇشاتىن اقشا بۇلتتار. ءقازىر دە ءباز باياعىداي شىعىسقا قاراي باياۋ قالقىپ بارادى. بوكەن راسىندا وسى ءبىر ۇلبىرەگەن اق بۇلتتاردى بالا كەزىندە قاتتى ءسۇيۋشى ەدى. بۋداق-بۋداق بولىپ، كوكسەڭگىردىڭ شىندارىنان كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا كوز الماي ۇزاق قاراپ وتىراتىن. ولار بىردە جالى جەلكىلدەگەن ءتۇلپارعا ۇقسايتىن، ەندى بىردە قوربايعان ايۋ بولا قالاتىن. سوسىن كوكتەمدە لەپسىنىڭ ۇستىنەن كوشكەن كەسەك-كەسەك سەڭدەي بوپ، الدەقايدا جوڭكىلە جونەلەتىن. ءالى ەسىندە، بوكەن ءبىر كۇنى اتاسىنا: «اتا، اق بۇلتتار قارايا ما؟» — دەگەنى بار. سوندا ول: «نەگە قارايماسىن، بالام، كىشكەنتايىڭدا سەن دە اپپاق بولاتىنسىڭ، — دەپ كۇلگەن دە، — ءتۇرىڭدى قويشى، تەك جانىڭ اق بولسىن»، — دەگەن-دى. ول كەزدە بوكەن «جاننىڭ» نە، «اقتىڭ» نە ەكەنىن تۇپتەپ تۇسىنەر جاستا ما، تەك كەيىن عانا «اق» — كىرشىكسىز تازالىق پەن پاكتىكتىڭ، جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەكەنى، ونىمەن بىرگە «قارا» دەگەن پالەنىڭ قاتار جۇرەتىنى ساناسىنا شىم-شىمداپ سىڭە باستادى. سونان كەيىن بۇل جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ بىر-بىرىنەن قالماي، ءبىر-بىرىنىڭ ەتەك-جەڭىنەن تارتىپ، قاشان دا قوسا-قابات جۇرەتىنىن دە ءبىلدى. ەڭ وكىنىشتىسى وسى بىلگەنى ەكەن. بىلگەن سايىن ادامداردان، اسىرەسە ۇلكەن ادامداردان كوڭىلىڭ قالادى ەكەن. بۇنىڭ ءبارىن بوكەن ىشتەي سەزگەنمەن، ءدال بۇگىنگىدەي جانى اۋىرىپ، جۇرەگى سىزداعان جوق-تى. ويتكەنى مەكتەپ بىتىرگەنشە كىم بۇعان جامانشىلىق جاساپ، كىم جانىن جارالادى؟ سول كۇندەرى ادامدارعا دەگەن سەزىمى مەن سەنىمى قانداي تازا ەدى؟! قىزىق-اۋ، سوندا بۇل ينستيتۋت مۇعالىمدەرى دە ءوزىڭ سياقتى جۇمىر باستى پەندە دەگەنگە سەنگىسى كەلمەۋشى ەدى. ولار بۇعان شەتىنەن اق باس، شەتىنەن كوزىلدىرىك كيگەن، «ا» دەسە اۋىزدارىنان اسىل ءسوز توگىلگەن كەرەمەتتەي ءبىر جاندار بوپ ەلەستەيتىن. سول كەرەمەتتەردى كورۋگە قانداي اسىقتى. ال كوردى. نە ەستىدى؟ «قۇرتتاعان جامان ءشىبىش» اتاندى دا قايتتى. جانە ءبىر نارسەگە تۇسىنبەي دە قايتتى. سول اق باس ءمۇعالىم بۇعان نەگە «ءۇش» قويدى وسى؟ بەس دەكابريستىڭ «پالەنوۆيچىن» بىلمەگەنىنە كىنالى-اق بولسىن، ال 28 پانفيلوۆشىنىڭ تۇگەلدەي ءاتى-جونىن سونىڭ ءوزى بىلە مە ەكەن؟..
جاقىن ماڭنان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. بوكەن باسىن كوتەرىپ ەدى، كوك اتىنا ءبىر جامباستاي ءمىنىپ، وزىنە تاقاپ قالعان وسپان اقساقال ەكەن. بۇل ءبىرتۇرلى قۋانىپ قالدى، قۇددى ءوز اتاسىن كورگەندەي، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ قالبالاقتاي قارسى ءجۇردى.
— اسسالاۋمالەيكۇم، اتا!
— اعالەيكۋماسسالام... ءا، سەن ەكەنسىڭ عوي. ءبىلىپ ەدىم، — دەدى ول تىزگىن تەجەپ. بوكەن:
— اتتان ءتۇسىڭىز، اتا، — دەپ، شال قاشىپ كەتەتىندەي-اق بايەك بولىپ جاتىر.
— تۇسەم عوي، بالام، تۇسەم.
شال اتىنىڭ اياعىن تىزگىنىمەن ەكى شالىپ بايلادى دا، بۇنىڭ الدىنا كەپ مالداس قۇرا وتىردى. ونىڭ ۇپ-ۇزىن جيرەن ساقالىنا كوزى تۇسكەندە، بوكەننىڭ جۇرەگى شىم ەتە قالدى. شىندىعىندا، قوس ىرگەسىندە قان-قان بوپ جاتقان كەشەگى تاۋتەكەنىڭ ساقالىنان اۋمايدى ەكەن.
— بالام، تەمەكىڭ بار ما؟ — دەپ ول كەسەكتەۋ شۇبار مۇرنىن سيپاپ قويدى.
— تارتپاۋشى ەدىم، اتا.
— ە، سوعان اۋەس بوپ قايتەسىڭ، مەن دە تارتپايمىن، تەك يىسكەيىن دەپ ەدىم. تاڭەرتەڭ ناسىبايىم تاۋسىلىپ قالىپ، كۇن ۇزاق مۇرنىمنىڭ قاڭسىعانى.
— ياپىر-اي، قيىن بولعان ەكەن، — دەدى بوكەن، قالتاسىندا تەمەكىسى بولماعانىنا وكىنىپ.
— نەسىن ايتاسىڭ، بالام، مەنىڭ نەگىزگى تاماعىم سول عوي. ناسىبايسىز ءبىر زاتىمدى ۇمىتقانداي بولىپ تۇرام.
تاماق دەگەندە بوكەننىڭ ىشەگى شۇر ەتە ءتۇستى دە، جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قويدى. «وسى شال دا بۇگىن نە ءنار تاتتى دەيسىڭ؟..»
— اتا، بۇگىن تۇسكى اسقا باردىڭىز با؟ — دەدى سوسىن جورتا.
— مەنىڭ تۇسكى اسىم مىناۋ، بالام. — شال شەكپەنىنىڭ شالعايىن ايقارا اشىپ، بەلىڭدەگى قۋىقتاي قارا تورسىعىن شەرتىپ قويدى. — وسىعان جىلى ايران تولتىرىپ الام، كەشكە دەيىن جەتەدى.
تورسىقتى كورگەندە، بوكەننىڭ اۋزىنا سۋ تولىپ كەتتى. «شىركىن، ءقازىر ءبىر كەسە جىلى ايران بولسا. ءبىر-اق كەسە».
— تۇبىڭدە ازداپ بار، — دەپ، شال شايقاپ كورسەتتى. — ىشەسىڭ بە؟
— جو-جو، اتا، قارنىم اشقان جوق، — دەدى بوكەن ەرنىن جالاي ءتۇسىپ. ارتىنشا «ىشەم» دەمەگەنىنە وكىنىپ تە قالدى. بۇل ۇيالشاقتىق دەگەندى قويساڭشى.
— ە، جاقسى، ەندەشە، — دەپ، شال تورسىعىنىڭ بۇلتيعان ءبۇيىرىن تاعى دا شەرتكىلەدى. — بۇل ماعان نە تاماق دەيسىڭ، بالام؟ تۇستە ءبىر ۋاق ىستىق شاي ىشكەنگە نە جەتسىن تەرلەپ-تەپشە-ە-ەپ دەگەندەي...
— ەندى نەگە ىشپەيسىز؟
— ءاي، بالام-اي، ىشپەيىن دەپ ءجۇرمىن بە؟ الگى مىرزابەك دەگەن يت تاڭەرتەڭ ەرتە كەتەدى، كەش كەلەدى. كەلىن بالانىڭ بولسا، اياعى اۋىر. سوندا مىنا مالدان مەنىڭ قولىمدى كىم بوساتپاق؟ مىرزابەككە بىر-ەكى رەت قىڭقىلداپ كورىپ ەدىم: «نەشاۋا، اتا، ولمەيسىڭ» دەپ جىرق-جىرق كۇلەدى. ءاي، ءيتتىڭ بالاسى-اي، كارى ادامدا جان جوق دەپ ويلاي ما ەكەن؟ بىلمەيمىن، قاراعىم، بۇدان ءارى شىدايتىن ءتۇرىم جوق، كەتەم بە دەپ ءجۇرمىن. سوڭعى كەزدە جۇرەگىم دە تۇيرەپ، باتىپ اۋىرىپ ءجۇر.
بوكەن ونىڭ «جۇرەك» دەپ وتىرعانى اسقازان ەكەنىن ءتۇسىندى. مىناداي تاماقپەن اسقازانى اۋىرماي ءقايتسىن؟ «بۇل مىرزابەك قانداي اياۋسىز ادام ەدى، ءا؟! مىناسى بارىپ تۇرعان وڭباعاندىق قوي. اكەسىنىڭ تۋعان اعاسىن اياماعان جان باسقا كىمگە قايىر جاساماق؟»
— قويىنىڭ كۇيى قالاي ەكەن؟ — دەدى شال.
— جامان. قاق جارتىسى اقساق. وسى جەرگە دەيىن جەتەلەگەندەي ازەر جەتكىزدىم.
— اقساق بولاتىن ءجونى بار. جاز بويى ءبىر جۇرت اۋىستىرمادى عوي، نالەت.
— ال، نەگە اۋىستىرمادى؟
— اۋىستىرمايتىنى — بۇلعىندىسايدىڭ جان-جاعى تۇيىق، تار قۋىس. تاڭەرتەڭ جوعارى ايداپ جىبەرسە، قويلارى كەشكە ساۋلاپ وزدەرى كەلەدى. نە تال-تالدىڭ تۇبىنەن كەلىن بالا بىر-بىرلەپ تەرىپ قايتادى. ال مىنا كەڭورىستە قويدى باعۋسىز جىبەرىپ كورسىن، سايدا سانىن، قۇمدا ءىزىن تابار ما ەكەن؟.. العاش كوشىپ كەلگەندە ول وسى كەڭورىستىڭ ەتەگىنە ءۇي تىككەن. وندا كومەكشىسى بار ەدى. الگى ۇستا وماربايدىڭ ۇزىن قارا ۇلىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ مارات پا، مۇرات پا ەدى اتى؟ سول بالا ءبىراز كۇن ءجۇردى دە، ءوزى كەتتى مە، قۋىپ جىبەردى مە، ءىزىم-عايىم جوعالدى. سونىڭ ەرتەڭىندە-اق جامەشتىڭ دە كيىز ءۇيى جىعىلعان.
بوكەن شالدىڭ سوزىنەن، كوشەدەن بەرگى كيكىلجىڭنەن جامەشتىڭ جاستاردى ماڭايىنا جۋىتقىسى كەلمەيتىنىن سەزدى. ونىڭ سەبەبىن شالدان سۇراۋعا ءبىر وقتالدى دا، سوسىن سۋىرتپاقتاپ سىر تارتۋدى ورىنسىز كورىپ:
— اتا، انا توپىرلاپ جاتقان اقساقتى نە ىستەيمىن؟ — دەدى اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرىپ:
— سوعان جالعىز شاماڭ كەلەر مە ەكەن؟ — دەپ شال شەكپەنىنىڭ ەتەگىمەن تىزەسىن قىمتاي بەردى. — ەڭ دۇرىس امالى — قويىڭدى كۇندە وسى جاققا جاي. جولىندا ءۇش بۇلاق بار. كەلەردە قويلارىڭ سولاردان وتكەندە تۇياقتارى تازارىپ، جۇمسارادى. بۇل — ءبىر جاعىنان ەم دە. سونان كەيىن بۇ جاققا جەتكەندە ەڭ جۇرە الماي جاتقاندارىنىڭ تۇياعىن تازالاپ، قۇرتىن الىپ، توتيايىن سەۋىپ وتىر. ءوستىپ كۇنىنە تورت-بەسەۋىن ەمدەسەڭ دە مالعا ساۋاپ. مەن ءوزىم سويتەمىن. ول ءۇشىن ماعان اقشا تولەپ جاتقان جوق. تەك مال بالاسىن وبالسىنام دا، بالام.
— مەنىڭ دە ويىم سول، اتا.
— ە، بالام، ءقازىر مالدى وبالسىناتىندار از عوي. ءبىر يتتەر مالدى مال دەپ قانا بىلەدى ەمەس پە؟ قاراعىم-اۋ، ەسى جوق بولعانمەن ولاردىڭ دا جانى بار عوي. جانى كۇيزەلگەندە ايتارعا ءتىلى جوق قوي. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، بالام، مالدى اياماعان جان ادامدى دا ايامايدى ەكەن. سەن الگى وتكەن جىلى ايەلىن سوققىعا جىعىپ، اۋرۋحاناعا تۇسىرگەن قايىپبەردىنى بىلەسىڭ بە؟ سول نالەت بالا كەزىندە، استاپىراللا، ءشوپ تاسۋعا مىنگەن اتىن ءبىز سۇعىپ ايداۋشى ەدى. اقىرى نە ىستەدى، انە؟! — بوكەن قايىپبەردىنى جاقسى بىلەتىن. اۋىلدىڭ ەڭ شەتىندە تۇراتىن ورتا جاستاعى قارا سۇر ادام ەدى. — ال وسى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ باسىنداعى كوكەنساي دەگەن تەرەڭ سايدى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ وسەكەڭ تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشىن شىعاردى. — سول سايدا باياعىدا، ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە كوكەن دەگەن كارى شال تۇرۋشى ەدى. نەسىن ايتاسىڭ، مارقۇم ادامنىڭ ادامى ەدى عوي. ونداي ادامدى كەيىنگى عۇمىرىمدا كورگەن دە ەمەسپىن. سول شالدىڭ قارا شاپانىنىڭ وڭ جاق جەڭىنىڭ ۇزىندىعى سونداي، جەر سۇيرەتەتىن. تاندانبا، بالام، تۋرا سونداي ەدى. نەگە دەسەڭ، مارقۇم قويلارىن شىبىق، قامشىمەن ايداۋعا اياپ، الگى ۇزىن جەڭىمەن جاسقاپ، جەلپىلدەتىپ قانا ۇركىتەدى ەكەن عوي. اقىرى كوكەڭنىڭ اجالى دا سول جەڭنەن بولدى. قالاي دەيسىڭ عوي؟ بىردە ەرجەتىپ قالعان ۇلى ۇيىردەن ءبىر جيرەن قاسقا دونەندى جاڭا ۇيرەتىپ ءمىنىپ كەلگەن ەكەن. كوكەڭ سونىمەن مال قايتارىپ كەلمەكشى بوپ ۇستىنە ءمىنىپ، جاڭاعى ۇزىن جەڭىن كوتەرىپ قالعاندا، ۇرىككەن ات تۋلاپ كەپ سەكىرىپ، شالدى جەرگە گۇرس ەتكىزەدى. سول جەردە بۇعاناسى سىنىپ، ەسىنەن دە ايىرىلىپ قالادى. بىرەر كۇننەن كەيىن تىلگە كەلگەندە، اۋزىنا العاش ىلىككەن ءسوز — «جيرەن قاسقا نە بولدى؟» ەكەن. ۇلى: «مەن جارىپ تاستادىم» دەگەندە، شال كەمسەڭدەپ: «مالدى اياماساڭ، مەنى نەسىنە اياپ تۇرسىڭ؟ كەت!» دەپ تەرىس بۇرىلعان ەكەن دەيدى مارقۇم. مىنە، بالام، باياعىدا وسىنداي دا ادامدار بولعان ەدى... قوي، ويباي، قايتايىق، كۇن دە ەڭكەيىپ قالىپتى-اۋ.
ەكەۋى دە ورىندارىنان تۇرىپ، اتتارىنا بەتتەدى.
VII
بوكەن قويلارىن قوتانعا قۇلاتقاندا، توڭىرەككە قارا ءتۇن دە قوناقتاي باستاعان. قارنى اشىپ، ابدەن قالجىراعاندىكى مە، سۇلىك قارانى وتقا جىبەرىپ قايتقاندا كوزى قاراۋىتىپ، اياقتارى تالتىرەكتەپ، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن ازەر تاپتى. ءتور الدىندا ەكى بالا ەكى جەردە دومالاپ ۇيىقتاپ جاتىر. ماعيرا جەرگە داستارقان جايىپ، وت باسىندا شوقايىپ جالعىز وتىر. جامەش جوق.
— قارنىڭ اشتى-اۋ، اينالايىن. باعانا تۇستە سەنى جاقىن جەر دە بولسا شايعا شاقىرايىن دەپ، بالالاردى جەتەكتەپ جوتاعا شىقسام... ءتۇۋ، جەردىڭ تۇبىندە ءجۇر ەكەنسىڭ، — دەپ ماعيرا بۇنىڭ الدىنا باۋىرساقتاردى ىسىرا ءتۇستى.
ءبىر شىنى شايىن تاۋىسپاي جاتىپ، بوكەننىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتتى. باۋىرساقتار سىڭىردەي قاتىپ قالىپتى، ءبىراق ءتاپ-تاتتى.
— جامەش اعا قايدا؟ — دەدى بوكەن ىشىنە ەل قونا باستاعان كەزدە.
— بىلمەيمىن. تاڭەرتەڭ كەتكەننەن ءالى جوق قوي. كەلىپ قالار. — ماعيرا جەڭىل كۇرسىندى. كۇرسىنگەنمەن ونى ويلاپ، ۋايىمداپ وتىرعانى بىلىنبەيدى، ءبارى ۇيرەنشىكتى جاعداي سياقتى.
— اپاي، سىزدەردەن مۇرات نەگە كەتىپ قالدى؟ — دەدى بوكەن ءبىر مەزەت.
— ە، الگى بىزگە كومەكشى بولعان مۇراتتى ايتاسىڭ عوي؟.. ول كەتكەننەن ءبىزدىڭ قويىمىز باعۋسىز، وتىمىز جاعۋسىز قالعان جوق. قايتا ودان وڭاي قۇتىلعانىمىزعا شۇكىر، — دەدى ماعيرا اق ساماۋىردان وزىنە دە شاي قۇيا وتىرىپ. — ول بىزدە نە بارى التى-اق كۇن بولدى. التى كۇندە جۇيكەمىزدى جۇقارتىپ-اق كەتتى سول بالا. وي، قۇداي، جيىرماداعى سوقتالداي جىگىتتى «بالا» دەپ مەن دە ساندالام-اۋ، بالا بولسا، ۇلكەنگە ەتكەن بولماشى ىزەت، سىيلاستىعى بولماي ما؟ جو-وق، ول شىرەنىپ الىپ، جامەش «ءا» دەسە، «ءما» دەپ، ءتىل مەن جاعىن بەزەيدى دە تۇرادى. العاش كەلگەن كۇن-اق ءبىز ودان ءتۇڭىلىپ ەدىك، قۇرعىر... جايلاۋعا كوشىپ كەلگەنىمىزگە ەكى-اق كۇن بولعان. كەشكىلىك قويدى قوتانعا ءيىرىپ، ەندى شاي ىشۋگە وتىرعانىمىزدا... كەنەت سىرتتان قاتتى شاپقان ات ءدۇبىرى ەستىلدى دە، ارتىنشا جاڭا جۋساي باستاعان قويلاردىڭ دۇركىرەي ۇرىككەنى ءبىلىندى. جۇگىرىپ سىرتقا شىقساق، قارا ات مىنگەن بىرەۋ ءۇيدى تاپتاپ وتەردەي بوپ، ىرگەگە ءتونىپ قالىپتى. مۇنداي جۇرىستەن، قويدى قويىپ، ادام ۇركەردەي ەدى. قارا تەرگە كومىلگەن قارا ات ىرس-ىرس ەتىپ، تۋرا ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتاي قالدى. ۇستىندەگى ادامعا كوز توقتاتساق، باسىنا قازانداي قارا قالپاق، ۇستىنە ەتىنە ەت بوپ جابىسقان كوكشىل كوستيۋم كيگەن ومارباي ۇستانىڭ بالاسى مۇرات ەكەن.
— پريۆەت! — دەدى ول بىزگە، ات ۇستىنەن وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ.
— باسقاداي ورىسشاڭ بار ما؟ — دەدى جامەش وعان.
— جەتەدى، — دەپ، ول ات باسىن ماما اعاشقا بۇرا بەردى. «مىناۋىڭنىڭ دەنى دۇرىس پا؟» دەگەندەي، جامەش ماعان قاراپ، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
ال مۇرات بىزبەن ءىسى جوق ادامداي اتىن بايلاپ، ەرىن سىپىرىپ، سول جەردە ونى شىدەرلەپ، اقىر سوڭىندا ات باسىن بۇلعىندىسايعا تۋرالاپ تۇرىپ، جۇگەنمەن قۇيرىقتان ءبىر سالدى دا، سونان كەيىن عانا بىزگە بۇرىلدى. وسى جۇمىستىڭ ءبارىن ول اسىقپاي ىستەدى. ءبىز دە ونى اسىقپاي كۇتىپ، قاراپ تۇردىق. جانىمىزعا كەلگەن سوڭ، ول:
— بۇگىننەن باستاپ كومەكشىلەرىڭ مەنمىن، — دەدى ءبۇيىرىن تايانىپ.
— كوسەگەمىز كوگەرەتىن بولدى، — دەدى جامەش.
— البەتتە! — دەپ قويدى مۇرات. شاي ۇستىندە جامەش وعان:
— سەن نەگە بيىك ورىندىعىڭدى الا كەلمەدىڭ؟ — دەدى.
— نە ءۇشىن؟ — دەپ مۇرات تاڭدانىس بىلدىرگەن.
— نە ءۇشىن بولۋشى ەدى؟ جەرگە جۇرەلەپ وتىرا بەرسەڭ، بۇتىڭداعى تىرتىسقان كوك شالبارىڭنىڭ تىگىسى سوگىلىپ كەتۋى مۇمكىن، — دەپ جامەش كەكەسىن مىرس ەتتى.
— قام جەمەڭىز، بۇل جاي شالبار ەمەس، دجينسي. باعاسى — ەكى ءجۇز سوم. ءار زات ءوز باعاسىن اقتايدى دەپ ويلايمىن، — دەدى ول ەكى ءجۇز سومدىق ءدجينسيىنىڭ تىزەسىن سيپاپ قويىپ...
ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ مۇرات:
— بۇگىن قويدى قايسىمىز جايۋشى ەدىك؟ — دەپ جامەشكە سىعىرايا قاراعان.
— ارينە، ءسىز جايۋشى ەدىڭىز، — دەدى جامەش ونى ادەيى «ءسىز» دەپ.
— حوروشو! — دەدى دە، ول قارا قالپاعى قاۋعاداي بوپ، قويدى ورگىزىپ كەتە باردى. سونان سوڭ مىنا قىزىقتى قارا! كۇن توبەدەن جاڭا اۋا باستاعاندا ول ۇيگە قۇيىنداتا شاۋىپ كەلىپ، اتىنان قارعىپ ءتۇستى.
— نە بولدى؟ قويعا قاسقىر ءتيدى مە؟ — دەدى جامەش ابىرجىپ.
— جوق، قويعا قاسقىر تيگەن جوق. ءبىراق مەنىڭ ىشىمە ءبىر قاسقىر كىرىپ كەتكەن سياقتى. ۇلىپ تۇر... جالپى، مەزگىلىندە اس ىشپەۋ — ادام اسقازانىنا اسا زيان، جاكە. «زدوروۆە» جۋرنالى سولاي جازادى، — دەيدى ول ىرجيىپ.
جامەش اشۋدان قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتتى. العاشىندا اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، بۋلىعىپ قالدى دا، سوسىن:
— ءايدا، كەت! قازىردەن باستاپ كەت! سەندەي ءىشى ۇلىپ تۇراتىن ءيتتىڭ ماعان كەرەگى جوق. قاراشى، ەي، مالدى يەن قالدىرىپ شاۋىپ كەلگەنىن، ءا! بۇ نە دەگەن ادام، ەي، ءا؟! ءايدا، كەت!.. ءبىراق ءقازىر مالدى يت-قۇس بىردەمە قىرىپ كەتسە، كوزىڭە كوك شىبىن سوندا ۇيمەلەيدى. وسىنى ۇق تا، ءايدا، كەت! — دەدى جەر تەۋىپ.
قاپەلىمدە ول جامەشتەن مۇنداي مىنەز كۇتپەسە كەرەك، ءسال كىبىرتىكتەپ تۇردى دا، ورىسكە قايتا شابا جونەلدى... قىسقاسى، سودان كەيىن ازداپ ايىلىن جيناي باستادى. دەگەنمەن، قانعا سىڭگەن قاسيەت قالا ما، جامەش ەكەۋى ۇساق-تۇيەككە بولا قايتا-قايتا ىلىنىسە بەردى. سوڭعى كۇنى ەگەستىڭ باسى ات ەرتتەۋدەن شىققان. جامەش تاڭەرتەڭ وعان:
— اتىمدى ەرتتەي سالشى، — دەگەن ەدى. ول:
— ەرتتەمەيمىن. كەرەك بولسا ءوزىڭ ەرتتەپ ال، — دەيدى. جامەش:
— نەگە ەرتتەمەيسىڭ؟ — دەيدى. ول:
— مەن سەنىڭ مالايىڭ ەمەسپىن، — دەيدى. جامەش:
— مالايىم بولماساڭ، ءايدا، كەت! — دەيدى. ول:
— كەتسەم، كەتەم. ساعان بايلانىپ قالعام جوق، — دەدى دە، دەرەۋ جينالىپ، كەتىپ تىندى... قىزىق-اۋ، سوندا ول ات ەرتتەگەنگە مالاي بولىپ قالا ما ەكەن؟ جامەشتىڭ اتىن اكەلىپ، ۇنەمى ەرتتەپ بەرىپ جۇرەتىن بۇرىنعى كومەكشىلەر دە مالاي بوپ كەتكەن جوق ەدى.
— بۇرىن سىزدەرگە كىمدەر كومەكشى بولدى؟ — دەدى ماعيرانىڭ اڭگىمەسىن ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان بوكەن.
— ىلعي ءبىر شالدار ەدى. جامەشتىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ىستەي بەرۋشى ەدى، بايعۇستار. ولارمەن جامەش تە شاتاسىپ كورگەن جوق.
جامەش نەگە ءوزىن الاكوزدەنىپ قارسى العانىن بوكەن ەندى عانا ءتۇسىندى. بۇرىن شالداردىڭ موينىنا ءمىنىپ ابدەن ۇيرەنگەن عوي. ونداي ەركەلىگىنە بويىندا نامىسى بار قانداي جاس كونسىن؟
— مۇراتتىڭ باسقا قىلىعىنىڭ ءبارى قاتە دەگەنمەن، جامەش اعانىڭ اتىن ەرتتەمەگەنى دۇرىس بولعان، اپاي.
— نەگە، اينالايىن؟
— ويتكەنى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا بيۋروكراتتىق باياعىدا جويىلعان.
— ەگەر ات ەرتتەۋ بيۋروكراتتىق بولسا، ودان دا زورعى بيۋروكراتتىق بار كورىنەدى عوي، — دەدى ماعيرا.
ودان دا زورعى قانداي بيۋروكراتتىق بولۋى مۇمكىن؟ بوكەننىڭ تۇسىنىگىنشە، بيۋروكراتتىق — بىرەۋگە بىرەۋدىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋى، تورەلىك ەتۋى. بۇنىڭ ارعى ءتۇبى — ادىلەتسىزدىك، تەڭسىزدىك. ال ءقازىر ول بار ما؟ جوق. ەندەشە، بۇل كىسى نە دەپ وتىر؟
— اپاي، ءسوزىڭىزدى تۇسىنبەي قالدىم. ماعيرا كەسەلەرىن جۋىپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:
— مەنىڭ ويىمداعى دۇنيە سەن ايتقانداي بيۋروكراتتىق پا، باسقا ما، بىلمەيمىن، — دەدى شىت-شىت ەرىندەرىن جالاپ قويىپ. — العاش مالعا شىققان جىلدارى جامەش اعاڭنىڭ وسىنداي شىرت ەتپە، قىڭىر مىنەزى جوق ەدى. قويعا دا تىم جاقسى قارايتىن، ءبىر قوزىسىنىڭ اياعى سىلتىپ، قۇيرىعى قۇرتتاعانىن كورسە، جانى شىعىپ كەتە جازدايتىن. ءبىراق نە كەرەك، ءبىزدىڭ جولىمىز ءبىرىنشى جىلى-اق بولمادى. كوكتەمدە سوۆحوزدان ساناپ العان مالىمىز قىستان ازەر شىققان كىلەڭ كوتەرەم تۇساق بولدى. بايعۇستاردى ۇستاي الساڭ ءجۇنى قولىڭدا قالۋشى ەدى. سول ارىق-تۇراقتى جاز بويى بالاداي باعىپ-قاعىپ، اۋزىنا وتى مەن سۋىن توسەپ، اجەپتاۋىر قوڭداندىرىپ الدىق. ەندى كۇزدە ەتەككە تۇسەيىك دەسەك، جورعا جۇمابەك كەلىپ: «سەندەر كوشپەيسىڭدەر. شۇباربۇتادا قىستايسىڭدار»، — دەگەنى. شۇباربۇتاسى — وسى جايلاۋعا شىعا كەلگەندە وڭ جاعىنداعى تاۋدىڭ تەرەڭ قولتىعى. ءوزى اۋىلدان جيىرما بەس شاقىرىم. قىستا جول قاتىناسى مۇلدە بولمايدى، ەتەككە تەك سالت اتپەن عانا ءتۇسىپ قايتاسىڭ. قويشى، سونىمەن قارا كۇزدە قويىمىزدى ايداپ شۇباربۇتاعا دا جەتتىك. جاپىرايعان جامان ءۇي، قاۋساعان ەسكى قورا ەكەن. ايتەۋىر، ىلدەبايلاپ تۇرا باستادىق. ول كەزدە اياققا ورالار بالا جوق، مەن كومەكشىمىن. باستاپقىدا كەلىپ-كەلىپ جاتقان كىسىلەر بار، كوپ زەرىكپەدىك تە. ال سوسىن قار تۇسكەندە كوردىك كورەسىنى. جۇرگىنشىلەر ساپ تىيىلدى. توڭىرەك تاس كەرەڭ بولدى. سىرتقا شىقساڭ اپپاق، سۇپ-سۋىق، جىم-جىرت دالا قۇلازيدى دا تۇرادى. ىرگەدەگى قاراعاي باسىنىڭ سۋىلى مەن قويدىڭ ارقاسىنا قونعان ساۋىسقاننىڭ شىقىلىعىنان باسقا ەشتەمە ەستىمەيسىڭ. قۇدايىم-اۋ، انشەيىندە قۇلاق ەتىڭدى جەيتىن جامان تراكتوردىڭ داۋسىن دا ساعىندىق قوي سوندا. ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى تۇسكى شايدى الدىمىزعا الا بەرگەندە، الدەقايدان «گۇر» ەتە تۇسكەن داۋىس ەستىلدى. ەكەۋىمىز دە سىرتقا اتىپ شىقتىق. قاراساق، توبەمىزدەن ۆەرتولەت ۇشىپ بارادى. «ۆەرتولەت!» دەيدى جامەش كۇلىپ. «ۆەرتولەت!» دەيمىن مەن دە كۇلىپ. ەكەۋىمىز دە قۋانىپ تۇرمىز. نەمىزگە جەتىسىپ قۋانىپ تۇرعانىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەيمىز. سوسىن ۆەرتولەت كوزدەن تاسا بولعاندا بىر-بىرىمىزگە مۇڭايا قاراپ قالىپپىز. وي، اينالايىن، بۇل دا ەشتەڭە ەمەس، ءبىزدى بار ازاپ الدا كۇتىپ تۇرىپتى. قاڭتاردىڭ باسىندا كەسەك-كەسەك قار ال كەپ جاۋسىن. ءبىر كۇن جاۋدى. ەكى كۇن جاۋدى. ءسويتىپ قاتارىمەن التى كۇن توقتاۋسىز بوراعان قار بۇكىل القاپتى باستى دا سالدى. قالىڭدىعى كىسىنىڭ بەلىنەن اسادى. ادامنىڭ اقىلى قىسىلعاندا عانا كىرەدى ەمەس پە، ءبىز سوعان دەيىن وتاۋلاردىڭ كۇزدە جاقىن ماڭعا يىرىلمەي قالعانىن بىلمەپپىز. ءبىز ەمەس-اۋ، سوۆحوز باسشىلارى بىلمەپتى. ءار وتاۋ ءار جەردە. جانە قورادان ەكى-ۇش شاقىرىم الىستا. نە ىستەۋ كەرەك؟ ءشوپتى شانامەن اكەلۋگە قالىڭ قاردى ات بۇزىپ بارا المايدى. ال قوراعا كىرسەك، قويلار ەتەگىمىزدى جۇلىپ جەيدى. امال جوق، ءشوپتى جاياۋ تاسۋعا تۋرا كەلدى. ءبىر جاقسىسى، وتاۋلار قورانىڭ جەلكە تۇسىنداعى بيىك بەتكەيدە ەدى. ەڭ جاقىن دەگەنىنە جامەش ەكەۋمىز ات شانانى ءولىپ-تالىپ سۇيرەپ جەتكىزەمىز دە، سول شانانىڭ تابانىنا اڭشىلاردىڭ پۇشپاقتى جالپاق شاڭعىسىن بايلاپ، ۇستىنە ءشوپ تيەپ الىپ، ەڭىسكە سىرعىپ كەتەمىز. ءوستىپ كۇنىنە ەكى-ۇش رەت بارىپ قايتامىز. كەشكىسىن سويلەۋگە دارمەنىمىز بولماي، قۇلاي كەتەمىز دە، ەرتەڭىندە تاعى دا شانانى سۇيرەي جەنەلەمىز. ءوستىپ قويلارىمىزدى قىستان ءدىن-امان الىپ شىقتىق، ايتەۋىر. ەڭ قورلىعى سول — بار بەينەتىن ارقالاپ، قىستان قوڭدى شىعارعان وسى قويىمىزدىڭ قىزىعىن باسقا بىرەۋ كوردى.
— قالاي؟ — دەدى بوكەن جۇلىپ العانداي.
— قالاي بولۋشى ەدى، الىپ قويدى، — دەدى ماعيرا. — كوكتەم شىعا تاعى جورعا جۇمابەك كەلىپ: «بونيتيروۆكا جاساپ جاتىرمىز» دەدى دە، ەڭ ەتى ءتاۋىر ءۇش ءجۇز باسىمىزدى ىرىكتەپ الىپ، ايدادى دا كەتتى. كەيىن بىلدىك، ونى ءوزىنىڭ باجاسى مىرزابەكتىڭ وتارىنا قوسىپتى. ال ءبىزدىڭ وتارىمىزدىڭ ورنىن اركىمنەن جيناعان اقساق، تىشقاقپەن تولتىردى. كوپ وتپەي-اق سول اكەلگەن قويلاردىڭ سەگىزى ارام قاتىپ، ۆەتتەحنيك ءبىزدىڭ مويىنعا سالدى.
— بۇل ادىلەتسىزدىك قوي، اپاي، قالاي عانا شىدادىڭىزدار بۇعان؟!
— ءبارى اشىقاۋىزدىق تا باياعى. ول كەزدە باسشىلاردىڭ قيتۇرقىسىن بىلدىك پە، نە ايتسا، باس شۇلعي بەرەتىنبىز... ءيا، سوسىن الگى اقساق، تىشقاقتاردى توپىرلاتىپ، تاعى دا جايلاۋعا شىعىپ كەتتىك. شۇكىر، كۇزگە دەيىن ولار ءتاپ-تاۋىر ەت الىپ قالدى. قويىمىزدىڭ قوڭىنا قاراپ، ءبىز دە قۋانىپ جۇردىك. ارتىنشا تاۋ باسىن قار شالىپ، ەل-جۇرتقا جاقىندايتىن دا مەزگىل تايادى. شىركىن، ءقادىرىڭ اسىپ، حان كوتەرىپ تۇرماسا دا ەل ىشىندە جۇرگەنگە نە جەتسىن، ءبىز ەندى ەتەككە قاراپ، ءتىپتى ەلەڭدەي باستادىق. ءبىراق ءبىر كۇنى باسشىلار توبەدەن تۇسكەندەي ساۋ ەتە قالدى دا: «سەندەر بيىل دا شۇباربۇتانى قىستايسىڭدار» دەمەسى بار ما. جامەش ال كەپ اشۋلانسىن! ال كەپ بۇرقىراسىن! كوكىرەگىندەگىسىن توگىپ-توگىپ كەلىپ، اقىرى: «ساناپ الىڭدار مىنا توپالاڭدارىڭدى، باقپايمىن!» دەپ ءبىر-اق تىندى. بالشىقتان قويشى جاساي الماي وتىرعاندا قايدان ساناپ السىن، تىمىرايىپ-تىمىرايىپ ءجۇرىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي ءبىز دە وتاردى ويعا بۇردىق... ول جىلى بىزگە بولگەن قىستاۋ اۋىلدان ونشا الىس بولماي شىقتى. اقبۇلاقتىڭ جاعاسىنداعى اناۋ ۇزىن اعاش قورانى بىلەسىڭ عوي، بىزگە بۇيىرعانى سول ەدى. ايتەۋىر، ەلگە جاقىنداعانىمىزعا ءماز بوپ قالدىق. ءبىراق بۇل جولى دا الدانعانىمىزدى كەش سەزدىك. قورانىڭ ىرگەسىندە ءيىرىلىپ اعاتىن ءبىر كىشكەنتاي بۇلاق بار ەكەن. سول بۇلاق قىستا قاتقاندا سۋى كوتەرىلىپ، قوراعا كىرىپ، تاعى يت الەگىمىزدى شىعارعان. جامەش اق تەر، قارا تەر بوپ، كوك مۇزدى كۇندە ويادى دا جاتادى. سۋ كۇندە قوراعا قايتا كىرەدى. ءوستىپ قىس بويى رەزينا ەتىكپەن سۋ كەشىپ شىققان جامەش كوكتەم شىعا اياعىنان تۇرالادى دا قالدى. ريەۆماتيزمدى ەمدەيتىن ءبىزدىڭ مىنا «قاپال-اراسان» دەگەن كۋرورت بار عوي. سوعان سوۆحوزدا ءبىر پۋتيەۆكا بار دەگەندى ەستىپ، سۇراپ بارساق: «ديرەكتوردىڭ ايەلى زابيت ەتىپ قويعان» دەپ، مەستكومداعىلار بەرمەي-اق قويعانى. امالسىز جامەشتى اۋرۋحاناعا جاتقىزدىق. سول كۇنى ديرەكتوردىڭ بۇعالتىر ايەلى كۋرورتقا ءجۇرىپ كەتتى.
— قاي ديرەكتوردىڭ ايەلى؟
— بىزدە نەشە ديرەكتور بار ەدى. توقاننىڭ دا.
بوكەننىڭ قاباعى تۇيىلە ءتۇستى. «بۇل نەتكەن زاڭسىزدىق؟! قوعامدىق مال ءۇشىن وت پەن سۋعا ءتۇسىپ جۇرگەن ادامعا دەگەن جاناشىرلىق قايدا بۇل؟ وزگەنىكى — وزگە، توقان اعايدىكى قاي قىلىق؟»
— سونان كەيىن، اپاي؟
— سونان كەيىن نە بولۋشى ەدى؟ جامەش اۋرۋحانادان شىققان سوڭ مالعا سالعىرت قارايتىندى شىعاردى. بۇرىن كومەكشىلەرگە سەنىڭكىرەمەي، قويدى كوبىندە ءوزى جايىپ، اۋرۋ-سىرقاۋىن دا ءوزى ەمدەپ ءجۇرۋشى ەدى، ونى دا قويدى. «ولمەسە، ومە قاپسىن. تەك سانى تۇگەل بولسا، بولدى» دەيدى دە، جاتا بەرەدى. ءقازىر دە سول مىنەزى. نە بۇعان «سەنىڭ بۇنىڭ قالاي؟» دەيتىن باسشىلار جوق. ي-ي، قۇداي، كەلمەيتىن، كورمەيتىن ولاردان نە سۇرايسىڭ؟ مىنە، وسى جايلاۋعا كوشىپ كەلگەنىمىزگە ەكى ايعا تاقادى، ءالى ءبىر ات ءىزىن سالعان ەمەس. وتكەن جولى جورعا جۇمابەك مىنا مىرزابەكتىكىنە كەلىپ، كەشكە جامەشتى شاقىرتىپ العان. ەرتەڭىندە ءبىلدىم — ۇشەۋى تاڭ اتقانشا كارتا سوعىپتى. مالدىڭ جايىن ويلاعان ادام سويتە مە؟.. سەن جامەشكە رەنجىمە، اينالايىن، كەيىن ءتۇسىنىسىپ كەتەرسىڭدەر.
— رەنجىمەيمىن عوي. ءبىراق باسشىلارعا قىرىسىپ، قويدى وسىنشاما جۇدەتۋگە بولا ما؟
— ەندى ونى ەكەۋمىز جونگە سالا المايمىز. ءبىر تىقىر تايانعاندا ءوزى دە ويلانار.
— جوق، اپاي، بۇلاي ەتۋگە بولمايدى. وعان تىقىر تايانعانشا، قويعا دا ءبىر توپالاڭ تايانادى. قازىردەن ويلانعانى ءجون، قازىردەن.
ماعيرا ەشتەمە دەگەن جوق، ورنىنان ءۇنسىز تۇردى دا، توسەك سالۋعا كىرىستى.
...بوكەن بۇگىن دە تون جامىلىپ، ەسىك جاقتاعى بۇرىشقا جاتقان. بۇگىن دە ەتەكتە كۇركىرەي اققان وزەن سارىنىنا قۇلاق توسىپ، ءار ويدىڭ باسىن ءبىر ءمۇجىپ، ۇزاق ۋاقىت كىرپىك ىلمەگەن.
تەك نە زاماتتا، ءبىر بۇرىشى ءسال اشىق قالعان سىقىرلاۋىق ەسىكتەن اي ساۋلەسى سىعالاي باستاعاندا كوزى جۇمىلىپ كەتىپتى... كەنەت... شابالانا ۇرگەن يت داۋسىنان وياندى. وياندى دا، قويعا قاسقىر ءتيدى مە دەپ، جالما-جان كيىمىن ىزدەي باستاپ ەدى:
— جامەش قوي كەلگەن. جاتا بەر، — دەدى ماعيرا اقىرىن. ارسىلداپ سايعا ءتۇسىپ كەتكەن يتتەردىڭ ءۇنى كىلت ءوشتى. ارتىنشا سول جاقتان ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى مەن يتتەردىڭ ەركەلەي قىڭسىلاعانى ەستىلدى.
قوستىڭ تۋرا ىرگەسىنە كەلىپ توقتاعان اتتىڭ ۇستىنەن بىرەۋ اۋىرسىنا دەم الىپ، جەرگە ءتۇستى. تۇسكەندە ەتىگى قورپ-قورپ ەتە قالدى. تەگى اياعى شىلقىعان سۋ بولسا كەرەك.
— جاكە، كەلىستىك قوي... اتىڭدى ءۇش كۇننەن كەشىكتىرمەي اكەلىپ تاستايمىن. تۇسىنەسىڭ عوي... قالاي جاياۋ جەتەمىن؟..
بوكەن سوزگە قۇلاق تۇرە قويدى... مىرزابەك! «بۇل نەعىپ ءوز اتىنان ايىرىلىپ قالدى ەكەن؟»
— ۇيگە كى-كىرىپ... جى-جىلىنىپ ال... — جامەشتىڭ ءۇنى دىرىلدەپ، ءتىسى ساقىلداپ تۇر.
— قوي، جاكە، جاتار ورىنعا جەتىپ جىعىلايىن، سۋ كيىم تۇلا بويىمدى قالتىراتىپ بارادى... ساۋ بول!.. مىرزابەك قوتاننىڭ شەتىندە جاتقان قويلاردى ۇركىتە تۇرعىزىپ، دۇرسىلدەتىپ شابا جونەلدى.
ەتىگىن قورپىلداتىپ قوسقا كىرگەن جامەش ىڭقىلداپ، ىڭىرسىپ، كيىمدەرىن شەشە باستادى. توننىڭ ىشىنە باسىن تىعا تۇسكەن بوكەن ونىڭ ءار قيمىلىن كوزبەن كورگەندەي سەزىپ جاتىر... انە، ول ەتىگىن شۇلعاۋىمەن قوسا پەشتىڭ تۇبىنە اتىپ ۇردى... ەندى پەنجاگى مەن شالبارىن شەشۋگە كىرىستى.
— تاماق ىشەسىڭ بە؟ — ماعيرا باسىن كوتەرگەن سياقتى.
— ك-كەرەگى جوق... ۇستىمە قالىڭداۋ كورپە جاپشى... (تىنىشتىق... «كورپە استىنا كىرگەن بولار»).
— ءتۇۋ، مۇزداي بوپ قاتىپ قالىپسىڭ عوي. نە بولدى سەندەرگە؟ سۋعا قالاي ءتۇسىپ جۇرسىڭدەر؟
— كۇ-ۇن ىستىق بولعان سوڭ، تۇ-تۇستىك تە...
— ولە الماي جاتىپ قىرىستانۋىن جازعاننىڭ... ايتساڭشى، نە جەتتى سەندەرگە؟ مىرزابەكتىڭ اتى قايدا؟
— و-ونى قا-ايتەيىن دەپ ەدىڭ؟ اتى ولسە، ات بولايىن دەپ پە ەدىڭ وعان؟.. ماعيرانىڭ تەرىس بۇرىلىپ جاتقانى ءبىلىندى.
VIII
مىرزابەك ەكەۋى سۋعا سۇڭگىلەسىپ، دىرىلدەپ-قالشىلداپ قايتقان كۇننىڭ ەرتەڭىندە جامەش توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان. العاشىندا ەسكى اۋرۋى — ريەۆماتيزمى قوزدى ما، اياقتارىن باۋىرىنا تارتىپ، دوڭبەكشي بەردى دە، كەيىن ىستىعى كوتەرىلىپ، قارا سۇمەك بوپ تەرلەپ، الاسۇرىپ شىعاتىن بولدى. كەيدە كىرپىگى ىلىنە بەرىپ: «مەن اتپايمىن، سەن ات! سەن ات!» — دەپ شوشىنا ايقايلاپ، ويانىپ كەتەدى. تاعى بىردە: «توقال سيىردى ولتىرگەن سەنسىڭ! سەنسىڭ!» — دەپ، الدەبىر تۇسىنىكسىز بىردەمەلەردى ايتىپ، ساندىراقتاي باستايدى. جامەشتىڭ اۋرۋى كۇننەن-كۇنگە اسقىنداي تۇسكەنىن سەزگەن ماعيرا دا ەندى نە ىستەرىن بىلمەي قاتتى ابىرجىعان. مىنا يەن جايلاۋدا ءولىپ بارا جاتساڭ تاڭدايىڭا ءبىر تابلەتكا تاستار دارىگەردىڭ تابىلماسى و باستان بەلگىلى. اتقا مىنگىزىپ، اۋىلعا قويا بەرەيىن دەسە، جامەشتىڭ وعان دا جەتەر شاماسى شامالى. اقىرى ءتورت كۇننەن كەيىن امالى ابدەن قۇرىعان ماعيرا: «اۋىلعا بارىپ، دارىگەر الىپ كەلشى»، — دەپ بوكەندى مىرزابەككە شاپتىرعان. بوكەن سۇلىك قارامەن سالىپ ۇرىپ مىرزابەكتىكىنە كەلسە، ول كيىز ءۇيدىڭ جانىندا تۇگى جىلتىراعان ءبىر تورى توبەل اتتىڭ جالىن تاراشتاپ تۇر ەكەن. ول بۇنىمەن امانداسىپ جاتىپ: «ىنىشەك، ءبىزدىڭ ات قالاي، ءا؟ ناعىز تۇلپار ەمەس پە؟» — دەپ تورى توبەلدىڭ دوعاداي يىلگەن موينىن الاقانىمەن قاعىپ قويدى. وعان ءمان بەرگەن بوكەن جوق، ات ۇستىندە تۇرىپ نە ءۇشىن كەلگەنىن ايتىپ ءوتتى. «ءتۇۋ، تۇسىڭنەن شوشىپ ويانعانداي، سوعان بولا ءتۇسىڭ قاشىپ كەتكەن بە؟ مەن بىلەتىن جامەش بولسا، ەرتەڭ-اق قۇر اتتاي شابادى ول. ءبىزدىڭ جامەش دەگەن ناعىز يتجاندى ادام عوي، ناعىز يتجاندى»، — دەپ مىرزابەك جىرق-جىرق كۇلىپ الدى. كۇلىپ الدى دا، كۇرت سالماقتى كۇيگە اۋىسىپ: «ىنىشەك، مەن اۋىلدان بۇگىن عانا كەلدىم. مىنا اتتى اكەلدىم. ەندى ءبىر كۇن وتپەي جاتىپ، و جاققا تاعى شاۋىپ بارۋ ەلدەن ۇيات. ەكىنشىدەن، وسەكەڭدى ءبىر مەزەت دەمالدىرۋىم كەرەك»، — دەگەن. بوكەن ءۇنسىز بۇرىلىپ جۇرە بەرگەندە، ول تاعى: «ەرتەڭدەر مۇندا جورعا جۇمابەك كەلمەكشى. جاكەڭنىڭ بەتى بەرى قاراماسا، اۋىلداعى ۆراچتاردى سول ارقىلى شاقىرتىپ الارسىڭدار. ايتپاقشى، مىنا اتتى الا كەت»، — دەپ، وتكەن جولى تۇندە «ءۇش كۇننەن كەيىن ءوزىم اكەلىپ تاستايمىن» دەگەن جامەشتىڭ بۋرىل اتىن بۇعان جەتەكتەتىپ جىبەرگەن.
ايتقانداي-اق، ەرتەڭىندە كەشكىلىك بوكەن قوتانعا قويلاردى ءيىرىپ جاتقاندا، يتتەردى ابالاتىپ، الدەقايدان جورعا جۇمابەك تە جەتتى. اتىن ماما اعاشقا بايلاپ جاتىپ ول بوكەننىڭ استىنداعى سۇلىك قارانى كوزىمەن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. سوسىن «تاك-تااك» دەگەندەي، قامشىسىنىڭ شولتيعان سابىمەن ەتىگىنىڭ قونىشىنان ۇرىپ-ۇرىپ قويدى دا، تىپىڭداي باسىپ قوسقا بەتتەگەن. ارتىنشا سىرتتىڭ شارۋاسىن جايلاپ بولىپ، بوكەن دە قوسقا كىرگەن. جامەش جيۋلى جۇككە ارقاسىن تىرەپ، كەۋدەسىن ءسال كوتەرىپ وتىر ەكەن دە، جورعا جۇمابەك ونىڭ جانىنا شىنتاقتاي قيسايىپتى.
— سەنىڭ اۋىرىپ قالعانىڭدى مىرزابەكتەن ەستىپ، شۇعىل وسىندا شاپتىم، — دەپ، جورعا جۇمابەك جاستىقتى قولتىعىنا تارتا ءتۇستى.
— راقمەت! سەنى كورگەننەن-اق ءبىرتۇرلى سەرگي باستاعان سياقتىمىن، — دەدى جامەش، الدە شىنى، الدە مىسقىلداعانى بەلگىسىز. جورعا جۇمابەك كويلەگىنىڭ جوعارعى تۇيمەسىن اعىتىپ، ىڭىرانىپ قويدى دا:
— مىرزابەكتىڭ ولگەن اتىن نە ىستەيمىز؟ — دەدى.
— نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭنىڭ قولىڭدا عوي. وتكەن جولى كارتادان ۇتىلعان... ءجا، سونى ءسوز ەتىپ قايتەمىز… — دەپ جامەش «ءۇي سىرتىندا كىسى بار» دەگەندەي، تەمىر پەشتىڭ وتىن كوسەپ جاتقان بوكەن جاققا يەك قاقتى.
— ءيا، سونى ءسوز ەتپەي-اق قويايىق... ءوزىم كەتكەنشە ول اتتىڭ ورنىن بىردەمە ەتىپ تابارمىن.
— ءسىز قايدا كەتپەكشىسىز؟ — دەدى قۋىرداقتىق ەت تۋراپ وتىرعان ماعيرا.
— «قىزىل تۋ» سوۆحوزىنا... ديرەكتور بوپ... وسى اپتانىڭ اياعىندا سەندەرگە جاڭا زووتەحنيك كەلمەك. وعان دەيىن مال باسىن تۇگەندەي بەرىڭدەر. ساناق بولادى.
— مەنىڭشە، مال باسىن مەن ەمەس، سەن تۇگەندەي بەرەتىن شىعارسىڭ؟ مەنىڭ وتارىمنان العان قويلاردى قايتپەكسىڭ؟ — جامەش جورعا جۇمابەككە تۇيىلە قارادى.
— ونىڭ ورنىن بىردەمە ەتىپ جابارمىز.
— جابا الماساڭ، ءوز ارتىڭنان جەل گۋلەيتىنىن سەزەمىسىڭ؟
— ءجا، جامەش، ول جاعىن كەيىن سويلەسەرمىز.
اڭگىمە سونىمەن تىنعان. جورعا جۇمابەك قونعان سول كۇنى تۇندە دە جامەش قايداعى ءبىر «توقال سيىردى» اۋزىنا الىپ: «مەن اتپايمىن، سەن ات! سەن ات!» — دەپ ساندىراقتاپ شىقتى. ەرتەڭىڭدە ول ءتىپتى باس كوتەرۋدەن دە قالىپ ەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن جورعا جۇمابەك كەتەرىندە: «بۇگىننەن قالدىرماي اۋىلدان دارىگەر جىبەرەم»، — دەپ اتتانىپ كەتكەن-دى. اتتانباس بۇرىن بوكەندى جەكە شىعارىپ الىپ، سۇلىك قارانى وزىنە قايتارىپ بەرۋىن سۇراعانى بار. بوكەن بۇل اتتى توقان اعايدىڭ رۇقساتىنسىز ەشكىمگە بەرمەيتىنىن ايتىپ ەدى، ول: «توقان اعاڭ دا جۋىقتا ءوز ءجونىن تابادى، بالا. بايقا تەگىندە»... — دەپ تىمىرايىپ جۇرە بەرگەن.
جورعا جۇمابەك سول كەتكەننەن مول كەتتى. «بۇگىننەن قالدىرماي جىبەرەم» دەگەن دارىگەرى دە كەلمەدى. بەس كۇن بويى ونى كۇتە-كۇتە بوكەن مەن ماعيرا دا ابدەن جالىعىپ، كەشەدەن بەرى كۇدەرلەرىن مۇلدە ۇزگەن. انشەيىندە، اڭعا باراردا تاڭ اتپاي قوستىڭ الدىندا تالتايىپ تۇراتىن مىرزابەك تە جامەش اۋىرعالى بۇل جاققا ات ءىزىن سالعان جوق. ءوستىپ بۇلار الىستان دا، جاقىننان دا كوڭىلدەرى سۋىپ، جاندارى كۇيزەلىپ جۇرگەندە، ايتەۋىر، كەشەدەن بەرى جامەش تە ەپتەپ باس كوتەرە باستادى. ءبىراق الىسقا ۇزاپ شىعا المايدى، جاڭا اياقتانعان بوتاداي، ەسىك الدىندا ءبىراز تالتىرەكتەپ جۇرەدى دە، قايتىپ كەلىپ، تاعى دا جاتادى. سوڭعى كۇندەرى ءوزى ءبىر قىزىق مىنەز دە كورسەتىپ ءجۇر. كەيدە كەشكىسىن سىرتقا شىعىپ، بۇلعىندىسايعا كوز قاداپ، ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ الادى. ەندى بىردە اقساق قويلاردىڭ تۇياعىن جونىپ، قۇرتىن تازالاپ جاتقان بوكەننىڭ جانىنا كەلىپ، ءۇنسىز قارايدى دا تۇرادى. ءتىس جارىپ، ەشتەمە دەمەيدى دە. تەك بۇگىن تاڭەرتەڭ بوكەن قويدى ورىسكە ورگىزگەلى جاتقاندا، ءۇي ىرگەسىندە وتىرعان ول بۇنى شاقىرىپ العان دا:
— سەن وسى اڭنىڭ كيەسى بولادى دەگەندى ەستۋىڭ بار ما؟ — دەپ ءبىر كۇتپەگەن سۇراق قويعان.
— ەستۋىم بار. اتام اڭنىڭ عانا ەمەس، مالدىڭ دا كيەسى بولادى دەپ وتىراتىن، — دەپ بۇل ءسوزىن تەرەڭنەن تولعاي باستاپ ەدى:
— جەتتى، جەتتى!.. ءپالساپا سوققاندى قوي دا، مىنا باستى مەن كورمەيتىن ءبىر جەرگە اپارىپ، كومىپ تاستا، — دەدى ول، كوپتەن بەرى قوستىڭ ىرگەسىندە ءمۇيىزى اربيىپ، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەپ جاتقان تاۋتەكەنىڭ باسىن نۇسقاپ. بوكەن ول باستى سايعا سۇيرەتە جونەلگەندە، وعان قاراعىسى كەلمەگەندەي، جامەش تەرىس بۇرىلا بەرگەن.
...كوك اسپانعا كوزىن تىگىپ، ويعا باتىپ جاتقان بوكەن ماعيرانىڭ تۋرا الدىنا كەلگەنىن دە اڭعارماي قالىپتى. سوڭعى كۇندەرى ول ءتۇس الەتىندە قويدى ءوزى جايىپ، بوكەندى ىستىق اس ءىشىپ قايتۋعا قوسقا جىبەرىپ جۇرەتىن، ءقازىر دە سول ءۇشىن اسىعا جەتسە كەرەك.
— بۇگىن سەنى اشتان قاتىردىم-اۋ، اينالايىن... ءبىر ادامدى كۇتىپ وتىرىپ، ءتۇس اۋىپ كەتكەنىن دە بايقاماپپىن، — دەدى ماعيرا بۋرىل اتىنان ءتۇسىپ جاتىپ. سونان سوڭ ەرىنىڭ قانجىعاسىنان قارنى قامپيعان قارا سۋمكانى شەشىپ الدى دا، بوكەننىڭ جانىنا جۇرەلەي وتىرىپ، باسىنا تارتقان قىزىل الا شىتىن جەرگە داستارقان ەتىپ جايا باستادى.
بوكەن ەندى عانا بايقادى، راسىندا، ءتۇس الدەقاشان اۋىپ كەتىپتى. تاۋ جاقتان سالقىن جەل ەسەدى. كۇننىڭ ساعى سىنسا-اق، قوي بالاسىنىڭ قۇرتى قوزدايتىنى بەلگىلى، ءقازىر ولاردىڭ دا ءورىسى ۇزارىپ، كەڭ القاپقا تارىداي شاشىلا تۇسكەن.
— تۇندە عانا ۇيىتىپ قويىپ ەدىم، ءىشىپ كورشى، ءتاپ-تاتتى، — دەپ، ماعيرا اق بيدوندى شايقاپ-شايقاپ، بوكەنگە ءبىر كەسە ايران قۇيىپ بەردى.
بوكەن قويۋ ايراندى سۇيسىنە ۇرتتاپ قويىپ، قىزىل الا شىتتىڭ ۇستىندەگى قوس ۋىس باۋىرساققا دا قول جۇگىرتە باستادى. شىركىن، دالادا ىشكەن تاماققا نە جەتسىن، ايراننىڭ دا، باۋىرساقتىڭ دا ءدامى ءتىلدى ۇيىرەدى. الاڭداماي تويىپ السىن دەگەندەي، ماعيرا دا بۇنى سوزگە اينالدىرماي، تىزەسىن قۇشاقتاعان كۇيى، كۇپايكەسىنىڭ ىشىنە موينىن تىعا ءتۇسىپ، اقىرىن ىڭىلداپ ءان ايتىپ وتىر. ادامعا قاشاندا مەيىرىممەن قارايتىن جۋاس قوي كوزدەرى كوكسەڭگىردىڭ سوناۋ سويداق شىڭدارىنا قادالىپ قالعان. سول جۋاس كوزدەرىنەن الدەقانداي مۇڭ دا بايقالاتىن سياقتى. ءبىر قىزىعى، «اۋپىلدەكتەن» باسقا ءان بىلمەي مە، ماعيرا مۇڭايعان ساتتەرىندە تەك وسى ءاندى ايتاتىن قاشانعى ادەتى. جانە بۇل ءاننىڭ باستاپقى ەكى جولىنان باسقا ءسوزىن تولىق ايتپايدى دا. مىنە، تاعى دا:
قامىسى اۋپىلدەكتىڭ مۇشە-مۇشە، سارعايدىم وسىناۋ كولدىڭ سۋىن ىشە، — دەپ، جىڭىشكە داۋسىن سىزىلتا سوزىپ وتىر. سوسىن ءبىر مەزەت ءانىن كىلت ءۇزىپ، قوبىراپ بەتىنە تۇسە بەرگەن شاشىن قۇلاق تۇبىنە قىستىرىپ قويدى دا:
— قۇرىپ كەتكىر، قار دا جاۋماي قويدى عوي... — دەپ كۇرسىنە ءتىل قاتتى.
ماعيرانىڭ قاردى نەگە كوكسەگەنىن بوكەن ءتۇسىندى. قار جاۋسا، بۇلار ءبىر-اق كۇندە قوپارىلا كوشىپ، ەتەككە تۇسەر ەدى. ەتەككە تۇسسە، ەل-جۇرتقا جاقىنداپ، كوڭىلدەرى دە كوتەرىلىپ قالار ەدى. الا جازداي وسى ماعيرا مىرزابەكتىڭ كيىز ۇيىنەن باسقا كىمنىڭ ۇيىنە باس سۇعىپ، كىممەن شۇيىركەلەستى دەيسىڭ؟ جامەش اۋىرعاننان بەرى ول جاقتان دا ات ءىزىن سالعان ەشكىم جوق.
جاكەڭنىڭ ءالى ەسىندە، باياعىدا بۇل جايلاۋعا اۆتوكلۋب، اۆتودۇكەندەر كەلىپ، مالشىلاردىڭ كوڭىلىن ءجيى كوتەرىپ قايتۋشى ەدى. ماعيرانىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى كەزدە ولار دا توبە كورسەتۋدى قويىپتى. ويتكەنى بۇدان ەكى جىل بۇرىن جايلاۋعا شىعار كۇرە جولدىڭ ەلۋ قادامداي جەرىن تاۋدان قۇلاعان تاس كوشكىنى ءبۇلدىرىپ كەتىپتى دە، ماشينالاردىڭ ءجۇرۋى قيىن سوققان كورىنەدى. وتكەن جولى وسى جاققا كەلە جاتقاندا تاس، اعاش ءۇيىلىپ قالعان سول جولدان بوكەننىڭ ءوزى دە ازەر وتكەن. ەلۋ قادام جەردى ەكى جىلدان بەرى وڭداي الماعان بۇل سوۆحوزعا نە دەرسىڭ؟..
— اپاي، جاڭا «ءبىر ادامدى كۇتىپ وتىرىپ» دەدىڭىز عوي. ول كىم؟ — دەدى بوكەن تاماقتانعان سوڭ.
— ونىڭ كىم ەكەنىن ءوزىمىز دە بىلمەيمىز. تاڭەرتەڭ سەن قويدى ورگىزىپ كەتىسىمەن، جيرەن اتتى بىرەۋ قوستىڭ جوعارعى جاعىنداعى جوتانى بوكتەرلەپ سايعا تۇسكەن دە، بۇلعىندىسايدى ورلەپ كەتە بەرگەن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سول بەيساۋات ادامدى كورگەننەن-اق جامەش كەرەگەدە جايۋلى تۇرعان سۋىردىڭ تەرىلەرىن قوستىڭ بۇرىم-بۇرىشىنا تىققىشتاپ، قاپتاعى قاقپاندارىن سايعا سۇيرەپ، قاتتى مازالانعانى. كۇن تۇسكە تاقاعاندا، ساعان اس اكەلۋگە ازىرلەنە باستاپ ەدىم: «تۇشتاڭداماي كۇتە تۇر، الگى ادام كەلىپ قالار» دەپ مەنى دە قوستان قادام باستىرماي قويدى. اۋىرعاننان بەرى ءوزىن جىن قاققانداي بوپ ءجۇر ەمەس پە؟
— جامەش اعانى مەن دە تۇسىنبەي-اق قويدىم. ساندىراقتاپ جاتىپ قايداعى ءبىر توقال سيىردى اۋزىنا الادى. سول توقال سيىرى نە ءوزى؟
ماعيرا ءبىر تال ءشوپتىڭ باسىن تىستەلەپ، ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا:
— بۇل اعاڭ دا بالا كۇنىنەن باعى اشىلماعان بايعۇس قوي، — دەپ اڭگىمەسىن تىم ارىدەن ساباقتادى. — ونىڭ كەيبىر كەزدەگى قىڭىر-قيسىقتىعى دا سودان شىعار. جالپى جەتىمدىك پەن قيىندىقتى كوپ كورىپ وسكەندەردىڭ ءبىرازى كەكشىل، وكپەشىل بولا ما دەپ ويلايمىن. جامەش اعاڭنىڭ وسىنداي دا مىنەزدەرى بار. ونىڭ ۇستىنە كەز كەلگەن ادامدى جاقتىرا بەرۋى دە قيىن. اسىرەسە جىلتىر سويلەپ، جىلتىراپ كيىنەتىندەردى «جال مەن جايا جەپ وسكەن عوي» دەپ، مىنەپ-مىسقىلداپ وتىرادى. ايتەۋىر، كوكىرەگىندە سولارعا دەگەن ءبىر كەك بار سياقتى... جامەش ءوز اكەسىنەن جەتى جاسىندا ايىرىلىپتى. اكەسى، مارقۇم اتامىزدى ايتام دا، كوزى تىرىسىندە ءبىزدىڭ سوۆحوزعا كورشىلەس «قىزىل تۋ» سوۆحوزىندا تراكتور ايداعان ەكەن. ءوزى وتە ەڭبەكقور، مومىن ءارى كوڭىلشەكتەۋ ادام بولسا كەرەك. بىردە ول كەشكى شايىن الدىنا الا بەرگەندە، فەرما مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن كورشىسى كەلىپ، تاۋداعى ءبىر شومەلە ءشوبىن ۇيگە جەتكىزىپ بەرۋىن وتىنەدى. اتامىز كورشىسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەي، تۇندەلەتىپ تاۋعا اتتانادى. سول تۇندە قيا بەتتە تراكتورى اۋدارىلىپ، مەرت بولعان اتامىزدىڭ سۇيەگىن ەرتەڭىندە وڭ جاققا جاتقىزعان كورىنەدى. ءسويتىپ جامەش وزىنەن ءسال-اق ۇلكەن ءۇش اپايى مەن جالعىز شەشەگە جاۋتاڭداي قاراپ قالا بەرىپتى. ول ۋاقىتتا شەشەلەرى سوۆحوز كەڭسەسىندە ءۇي سىپىرۋشى بولىپ ىستەيدى ەكەن. ەل ەڭسەسىن ەندى-ەندى كوتەرە باستاعان ەلۋىنشى جىلدارى حالىقتىڭ جاعدايى قازىرگىدەي بولماعان عوي. سوڭداي ۋاقىتتا ەركەكسىز قالعان قاراشا ۇيگە قامساۋ، جاداۋ تىرلىكتىڭ جىرتىق-تەسىگىنە جاماۋ بولىپ، شيەتتەي ءتورت بالانىڭ بار اۋىرتپالىعىن كوتەرۋ جالعىز جەسىر ايەلگە وڭاي ءتيدى دەيمىسىڭ، «شىقپا، جانىم، شىقپامەن» كۇن كەشكەن دە، ءتايىرى... ە، اڭگىمە الگى توقال سيىردان شىققان ەكەن عوي. سول كۇندەرى جامەشتەردىڭ اسا ءسۇتتى ءبىر سارى توقال سيىرلارى بولعان ەكەن. «جارىقتىقتىڭ ەمشەگى جەرگە ءتيۋشى ەدى. انامىزدان كەيىن بىزگە ەكىنشى انا بولعان سول سيىر» دەپ جامەش ونى ءقازىر دە ءجيى ەسكە الىپ وتىرادى. ءتورت بالانى ءتورت ەمشەگىنە قاراتقان ول سيىردىڭ اقىرى مىنانداي وقيعامەن اياقتالىپتى. جامەش بەسىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە، قىس ورتاسىندا شوپتەرى تاۋسىلىپ قالادى دا، توقال سيىر كورشى ءۇيدىڭ شوبىنە ءتۇسىپ، تىنىشتىق بەرمەيدى. كورشىنىڭ قىتىمىر، قىزعانشاق ايەلى: «سيىرىڭدى تىي» دەپ بۇلاردىڭ ۇيىنە ءبىر كەلەدى. «ادەيى ايداپ سالىپ جۇرسىڭدەر» دەپ ەكى كەلەدى. بايلاسا، ءجىبىن ءۇزىپ، قاماسا، قوراسىن بۇزىپ، توقال سيىر دا سۇعاناقتىعىن قويمايدى. اقىرى ءبىر كۇنى كورشىنىڭ ايەلى قارنى قامپيعان سيىردى جابىق قوراسىنان جايلاپ شىعارىپ كەلە جاتقانىن جامەش كورىپ قالادى دا، شەشەسىنە كەلىپ: «ءساتىش تاتەم بۇگىن سيىرىمىزدى سوققان جوق، جابىق قوراسىنان سىلاپ-سيپاپ شىعارىپ سالدى» دەيدى ءماز بولىپ. سوندا شەشەسى «ياپىر-ىم، ءبىر قاستاندىق جاساماسا يگى ەدى» دەپ الدەنەدەن سەكەم الادى. راسىندا، ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ بۇلار ءوز قورالارىندا قارنى جارداي بوپ، ارام ءولىپ جاتقان توقال سيىردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى. ول نەدەن ءولدى دەسەڭ، كورشىنىڭ ايەلى وعان تويعانىنشا تازا ارپا جەگىزگەن ەكەن دە، ول ارپا سيىردىڭ ىشىندە ءبورتىپ، ىشەك-قارنىن جارىپ جىبەرىپتى. «اكەمىز ولگەندە ءبىز قالاي جىلاساق، توقال سيىر ولگەندە دە سولاي جىلاپ ەدىك» دەيدى جامەش.
— جامەش اعا ساندىراقتاپ جاتقاندا، توقال سيىردى ايتپاس بۇرىن: «مەن اتپايمىن، سەن ات، سەن ات!» دەگەنى ەسىڭىزدە مە؟ مەن ويلايمىن، وتكەن جولى اڭعا بارعان كۇنى مىرزابەك ەكەۋى ءبىر نارسەنى ءبۇلدىرىپ قايتقان سياقتى. سول كۇنى مىرزابەك اتىنان دا ايرىلىپ كەلدى ەمەس پە؟
— ي-ي، وسى مىرزابەك بىزگە ءبىر بالە بولىپ جابىستى عوي. سول سىلىمتىككە ەرگەلى جامەشتىڭ دە ەسى كەتىپ ءبىتتى ابدەن. بۇرىن اڭ-قۇس دەگەندى بىلمەۋشى ەدى، مىرزابەكتىڭ قايدان العانى، كىمنەن العانى بەلگىسىز، وتكەن جىلى جامەشكە ءبىر مىلتىق اكەپ بەردى دە، ەكەۋى تاڭ اتسا، تاۋعا قاراپ ۇلۋدى شىعاردى. اڭ-قۇستىڭ سوڭىندا قانشا قاڭعىپ كەتسە دە، مىرزابەك ەشتەمەسىن جوعالتىپ جۇرگەن جوق، قويشى بولسا دا ونىڭ قولداۋشىسى بار. جورعا جۇمابەكتەي باجاسى تۇرعاندا، وعان كومەكشى قاشاندا تابىلادى. ولگەن-جىتكەن، جوعالعان مالىنىڭ ورنى ويسىراپ قالماسى دا بەلگىلى. ال جامەشتىڭ كىمگە سەنىپ جۇرگەنىن ءبىر ءوزى ءبىلسىن. ءقازىردىڭ وزىڭدە وتارىمىزدىڭ ەسەبىنەن ون ءبىر قوي جەتىسپەيدى. وسى ون ءبىرىن دە ءبىر كەزدە جورعا جۇمابەكتىڭ ءوزى العان. «ماشينا العالى جاتىرمىن» دەپ، بىلتىرعى جىلى بەس قويدى ءبىر ايداپ اكەتتى، «اناعان سوعىمعا، مىناعان سوعىمعا» دەپ، بيىل قىستا بىر-بىرلەپ وڭگەرىپ التاۋىن تاعى اكەتتى. سولاردىڭ ورنىن جاپپاستان ەندى ءوزى كورشى سوۆحوزعا سىتىلىپ كەتكەلى وتىر. سوندا ول جامەشتەن وپ-وڭاي قۇتىلام دەپ ويلاي ما ەكەن؟.. ي-ي، قۇرىعىر، مەن دە ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتتىم-اۋ! مىرزابەكتەن باستالعان اڭگىمەنى جورعا جۇمابەككە تىرەپ، سەنىڭ جاڭاعى سۇراعىڭنان سىرت اينالا بەرگەنىمدى ايتام دا... ءيا، جامەش پەن مىرزابەك اڭعا بارعان سول كۇنى ولاردىڭ ءبىر بالەگە ۇرىنىپ قايتقانىن ءوزىم دە سەزگەنمىن. ءبىراق ادامعا بىردەن سىر ايتىپ، اقتارىلا سالاتىن ءبىزدىڭ جامەش پە، بىرنەشە كۇن ءتىس جارماي تىمىرايىپ جاتىپ العان ونىڭ تەك كەشە عانا شىم-شىمداپ ءسوز قوزعاعانى بار... تاڭەرتەڭگى شايدان سوڭ ول كۇندەگىدەي سىرتقا شىعىپ، قوسقا ارقاسىن تىرەگەن كۇيى تاۋ جاققا كوزى بوتالاي قاراپ وتىرعان. سوسىن ءبىر مەزەت قوستان شەلەك كوتەرىپ شىققان ماعان: «كەل، وتىرشى» دەدى جانىنان ورىن نۇسقاپ... داۋسى ءبىرتۇرلى جالىنىشتى شىققانداي بولدى. تالايدان بەرى ودان مۇنداي جىلى ءسوز ەستىمەگەن مەن نە ايتار ەكەن دەپ، وڭ جاعىنا كەلىپ، تىزە بۇكتىم. ول سول تاۋعا قاراعان قالپى: «قورقىپ ءجۇرمىن، ماعيرا، مەنى اڭنىڭ كيەسى ۇرعان سياقتى، — دەدى ءۇنى دىرىلدەپ. — سوڭعى كۇندەرى تۇسىمدە ءتۇنى بويى باياعى توقال سيىردى كورىپ جۇرەمىن. ول بىردە مەنى ەڭكىلدەپ قۋىپ كەلەدى ەكەن دەيمىن. ەندى بىردە مىرزابەك ەكەۋىمىز ونى اتقالى تۇرامىز. تاعى ءبىر ساتتە ول مەنى سۇزگىلەپ، بيىك قۇزدان قۇلاتىپ بارا جاتادى. سول ۋاقىتتا شوشىپ ويانا كەلەمىن. ويانسام بولدى، ۇيىقتاي المايمىن. جۇرەگىمدى شىمىرلاتىپ، بويىمدى ءبىر ۇرەي بيلەيدى. كوزىمدى جۇمسام، تاعى دا توقال سيىردى كورەمىن... سونى بەكەر اتتىق-اۋ ءبىز، بەكەر-اق اتتىق. مىرزابەك بولماسا، مەن وعان مىلتىق كەزەپ نەم بار؟..» جامەشتىڭ بۇل سوزىنەن ەشتەڭە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. اڭنىڭ كيەسى ۇرعانى نەسى؟ توقال سيىردىڭ اڭعا قاتىسى قايسى؟ بۇعان جيىرما جىل بۇرىن كورشى ايەل ارپاعا تويدىرىپ ولتىرگەن سول سيىردى بەكەر اتتىق دەگەنى نە؟.. قۇددى جىندانعان ادامنىڭ ءسوزى. شىندىعىن ايتسام، مەن ونى جىندانعان شىعار دەپ تە ويلادىم. وسى ويدىڭ باسىما كەلۋى مۇڭ ەكەن، تۇلا بويىم مۇزداي بوپ سۋىپ، جۇرەگىم قالتىراپ جۇرە بەردى. «جامەش-اۋ، نە بولدى ساعان؟ نە دەپ ساندىراقتاپ وتىرسىڭ ءوزى؟ ءبارىن باسىنان باستاپ ايتشى ماعان؟ ءتۇسىندىرشى» دەيمىن وعان سەسكەنە قاراپ. ول ۇندەمەيدى، جىن قاققانداي، تاس بوپ قاتىپ قالعان. بۇدان ءارى ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي، كوزىمنەن جاس پارلاپ اقتى-اۋ دەيسىڭ. كىشكەنتاي قىزىم مەن ۇلىم دا ەتەگىمە جابىسىپ، ولار دا «مامالاپ» جىلاسىن كەپ. سول ساتتە ءبىزدى ايادى ما، كىم ءبىلسىن، جامەش: «ءجا، بوزداماڭدار، تۇگە! مەنى، نەمەنە، ولەدى دەيسىڭدەر مە؟ ولمەيمىن. ەسىم دە دۇرىس» دەپ جانىمىزعا جاقىن كەلىپ جايعاستى. سونان سوڭ ماعان بۇرىلىپ: «قورىقپاي-اق قوي، مىرزابەك ەكەۋىمىز ادام ولتىرگەمىز جوق. ءبىراق جولىمىزدىڭ بولماعانى راس. نەگە بولماعانىن بىلگىڭ كەلسە، ونى دا ايتايىن» دەدى دە، ەكى بالاسىن ەكى تىزەسىنە وتىرعىزىپ الىپ، تالايدان بەرى بىزدەن بۇككەن سىرىن سىزدىقتاتىپ سىرتقا شىعارا باستادى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءىستىڭ جايى بىلاي بولعان ەكەن... سول كۇنى مىرزابەك ەكەۋى بۇلعىندىسايدى ورلەگەننەن ورلەپ، ءتۇس الەتىندە سونا-اۋ كوگىلدىر تاۋدىڭ ارعى بەتىنە جەتەدى دە، ەكى كۇن بۇرىن قۇرعان قاقپاندارىنا تۇسكەن سۋىرلاردى جيناستىرۋعا كىرىسەدى. قاقپاندارىنان العان ون شاقتى سۋىردى ءبىر جەرگە ءۇيىپ، بىرەر ساعات ولاردىڭ تەرىسىن سىپىرىپ، ەندى ءبىر مەزگىل دەمالۋعا وتىرعاندارىندا، مىرزابەك كەنەت: «وي، اناۋ نە، قاراشى!» دەيدى تەرىسكەي بەتتىڭ ەتەگىندەگى تەرەڭ ساي جاققا سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ، جامەش قاراسا، بىرەر شاقىرىم جەردەگى قارا ورماننىڭ بالاعىن وراي اعاتىن، كىشكەنتاي بۇلاق باسىندا دونەجىن سيىرداي ءبىر جانۋار تۇر ەكەن. سيىر دەيىن دەسە، ەگەرلەردەن باسقا ادام اتتاپ باسپايتىن يەن اڭعاردا ول قايدان ءجۇرسىن؟ «ەندەشە، بۇل نە بولعانى؟ ءجۇر، جاقىنىراق بارىپ، كورەيىك» دەيدى مىرزابەك. بۇعان جامەش تە قارسى بولمايدى، ەكەۋى دەرەۋ اتتارىنا ءمىنىپ، سايدىڭ ىشىمەن ەتەككە تۇسە باستايدى. ەتەككە تۇسكەن سوڭ، اتتارىن قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنا قالدىرىپ، وزدەرى ەڭبەكتەپ تاعى العا جىلجيدى دا، الگى جانۋارعا ەلۋ قادامداي جاقىنداپ بارىپ كوز سالادى... مىنە، قىزىق!.. مارال!.. ءيا، الگى ءمۇيىزى اربايىپ قاسقايىپ تۇراتىن كادىمگى كەربەز بۇعىنىڭ ۇرعاشىسى — توقال مارال ەكەن. ءبىر تاستىڭ تاساسىندا جاسىرىنىپ جاتقان جامەش پەن مىرزابەك وعان قىزىعا ۇزاق قارايدى. سۋعا ءشولى ابدەن قانعان مارال دا ەشتەڭەدەن سەزىكتەنبەي، بۇلاق باسىندا كەرىلىپ ۇزاق تۇرادى. «قۇداي-اۋ، اڭ دەگەن اتى بولماسا، ءدال باياعى ءبىزدىڭ توقال سيىر سياقتى. بۇل دا سۇرعىلت، بۇل دا توقال. تەك باسى كىشىلەۋ دە، موينى ۇزىنىراق. مەن وعان قاراعان سايىن ەسىمە بالالىق شاعىم تۇسە بەردى. توقال سيىردىڭ ءتورت ەمشەگىن سوزعىلاپ وتىراتىن مارقۇم انام كوز الدىما ورالدى. وسى مەزەتتە مىرزابەك «اتايىق» دەپ سىبىر ەتتى...» دەيدى جامەش. ءيا، مىرزابەك قايتا-قايتا «اتايىق» دەپ قويماپتى. ءبىراق جامەش تاستاي مەلشيىپ، قىبىرسىز جاتا بەرسە كەرەك. ەندى ءبىر ۋاقىتتا گۇرس ەتە تۇسكەن مىلتىق ۇنىنەن شوشىنا اتىپ تۇرعاندا، جاڭا عانا جايباراقات كەرىلىپ تۇرعان مارال ارتقى ءبىر اياعىن سۇيرەتە قاشىپ بارا جاتقانىن كورەدى. سول ارەدىكتە مىرزابەكتىڭ مىلتىعى تاعى دا گۇرس ەتە قالادى. الايدا بۇل جولعى وعى تيمەسە كەرەك، مارال قيرالاڭ قاعىپ، اپ-ساتتە ورمانعا كىرىپ، جوق بولادى. «ءوي، سەن نەگە اتپادىڭ؟!» دەيدى مىرزابەك ىزا بولىپ. جامەش ۇندەمەيدى. سونان سوڭ ەكەۋى كەرى جۇگىرىپ كەلىپ، اتتارىنا مىنەدى دە، جارالى اڭنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەتە بارادى. ورماننىڭ ءىشى ۇيىسا بىتكەن جۇپ-جۇمساق جاسىل مۇك ەكەن. سول مۇككە تامعان قان تامشىلارىن قۋالاپ جامەشتەر كوپ جۇرەدى. كيىمدەرىن بۇتاققا ىلگىزىپ، بەتتەرىن بۇتا-قاراعانعا جىرعىزىپ، نە زاماتتا، ايتەۋىر، ورماننىڭ شەتىنە شىققاندا، جاڭاعى مارالدىڭ تومەندە ارقىراپ-كۇركىرەپ جاتقان ۇلكەن اعىندى وزەنگە تاقاپ قالعانىن بايقايدى. اتتارىنا قامشىنى سالىپ-سالىپ جىبەرگەن بۇلار تاعى دا ەڭىسكە قاراي جەلە-جورتا جونەلەدى. جولاي مىرزابەك: «ءقازىر سەن دە ات! — دەيدى جامەشكە. — سەن اتساڭ، ءمۇلت جىبەرمەيسىڭ. ات!..» كوكىرەگى استان-كەستەن بوپ كەلە جاتسا دا «مەن اتپايمىن» دەپ جامەش ايتا المايدى. ءوزىنىڭ دە سورىنا كورىنگەن عوي، ايتپەسە اتقىسى كەلمەگەن اڭنىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەي بەرىپ نەسى بار؟.. قويشى، سونىمەن بۇلار وزەنگە وق بويى تاقاپ قالعاندا، ەڭىسكە قاراي جانىن قويارعا جەر تاپپاي اندىزداي قاشقان مارال كەنەت اق كوبىگىن اسپانعا اتىپ جاتقان اعىندى سۋعا قويىپ كەتەدى. قاپەلىمدە بۇلاي بولار دەپ ويلاماعان مىرزابەك كىلت توقتاي قالادى دا، ات ۇستىنەن ەكى وقتى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن زىمىراتادى. ءبىراق بۇل ەكى وعى دا بوسقا كەتسە كەرەك، مارال تاستان-تاسقا سەكىرگەن دۇلەي تولقىنداردىڭ اراسىندا باسى كەگجيىپ، جانۇشىرا العا ۇمتىلا تۇسەدى. «جامەش-اۋ، اتساڭشى! ارعى بەتكە ءوتىپ كەتەتىن بولدى عوي، اتساڭشى!» دەيدى مىرزابەك كۇيىنە ايقايلاپ. سوندا ويىنا نە تۇسكەنىن كىم ءبىلسىن، الدە ەركەكتىڭ نامىسى قامشىلادى ما ەكەن، جامەش تاقىم استىنان مىلتىعىن سۋىرىپ الىپ، مارالدى كوزدەپ تۇرىپ، شۇرىپپەنى تارتىپ قالادى. مىلتىق گۇرس ەتكەندە... سۋ ورتاسىنان جاڭا اۋا بەرگەن مارال وماقاسا قۇلايدى. وماقاسا قۇلاعان مارالدى دولى اعىس دومالاتا جونەلەدى. سول-اق ەكەن، مىرزابەك الدى-ارتىنا قاراماي وزەنگە شاۋىپ جەتەدى دە، ول دا اتىن سۋعا ءبىر-اق سەكىرتەدى. دۇنيە دەگەندە دۇنيەقوڭىز ادامنىڭ كوزىنە قان قۇيىلاتىن ادەتى ەمەس پە؟ كوزىنە قان قۇيىلماسا، جىعىلعان اڭنىڭ سوڭىنان جىن ۇرعانداي اجالدى سۋعا اتىن سەكىرتە مە ادام؟.. تەپەڭدەپ ارتتا كەلە جاتقان جامەش ءبارىن دە كورىپ وتىرىپتى. وزەننىڭ ورتاسىنا دەيىن ومىراۋلاپ بارعان مىرزابەكتىڭ اتى ءبىر شومبال تاسقا تىرەلىپ قالعان مارالعا ەندى جەتە بەرگەڭدە تۇمسىعىنان شانشىلا جىعىلادى. قايتا تۇرىپ ۇلگەرگەنشە، اق كوبىك تولقىندار ونى اعىسقا قاراي الا قاشادى. اتىمەن قوسا سۋعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، مىرزابەك تە سۇيرەتىلىپ كەتە بارادى. سوسىن اتى ەداۋىر تومەندەگى بۇرق-بۇرق ەتىپ قايناپ جاتقان قالىڭ قويتاستارعا تىرەلەدى دە، جاندارمەن سەكىرىپ تۇرادى. سەكىرىپ تۇرادى دا، ەكى-ۇش اتتاپ تاعى شانشىلا قۇلايدى. سول قۇلاعاننان ول تۇرا دا المايدى، اعىپ تا كەتپەيدى. بۇل ۋاقىتتا ءوز اتىن جوعارىدا قالدىرعان جامەش تە وزەندى جاعالاي جۇگىرىپ مىرزابەكتىڭ تۇسىنا جەتكەن ەكەن. «ويباي-اۋ، نەعىپ تۇرسىڭ؟! مىلتىعىمدى سۋ اعىزىپ كەتتى مەنىڭ! ىزدەسەڭشى تومەننەن!» دەيدى ءبىر تاسقا جابىسىپ، قالشىلداپ تۇرعان مىرزابەك. ونىڭ الدەقاشان قۇردىمعا كەتكەن جارتى قۇلاش تەمىرىن جامەش قايناپ جاتقان اعىستىڭ قاي جەرىنەن ىزدەسىن، الدىمەن وزدەرىن قۇتقارىپ الماق بولىپ، ول دا ويلانباستان سۋعا قويىپ كەتەدى. شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا سۇيەكتى سىرقىراتاتىن تاۋ سۋىنىڭ ىزعارىن ءوزىڭ بىلەسىڭ، سول مۇزداي سۋدى كەۋدەسىنە دەيىن كەشىپ، جامەش تە الاسۇرىپ العا ۇمتىلادى. ءبىراق ون شاقتى قادامنان كەيىن دولى اعىس ونى دا جۇلا قاشادى دا، ءبىراز جەرگە سۇيرەتىپ اپارىپ، قايتا جاعاعا شىعارىپ تاستايدى. جاعاعا شىعىسىمەن ول وزەندى ورلەي جۇگىرىپ، مىرزابەكتەردىڭ تۇسىنان دا ءبىرشاما وزىپ بارىپ، قايتادان سۋعا تۇسەدى. بۇل جولى، ايتەۋىر، سۋعا نەشە باتىپ، نەشە شىعىپ، تاستان-تاسقا جارماسىپ، مىرزابەككە ازەر جەتەدى. جەتكەن بويدا مىرزابەك ەكەۋى ەكى جاقتان تارتىپ، جىعىلعان اتتى تۇرعىزۋعا كىرىسەدى. ءبىراق قالاي تارتسا دا، قالاي كوتەرسە دە، ات تۇرا المايدى. قويتاستاردىڭ اراسىندا سۋ اسا تەرەڭ دە ەمەس ەكەن. بۇعان ەندى نە جەتتى دەپ، بۇلار ءبىر مەزەت اتتى بۇيىرىنە اۋدارا تارتىپ، اياقتارىن قاراسا، الدىڭعى وڭ اياعىنىڭ ۇزىن جىلىنشىگى شورت سىنعان ەكەن. جامەش پەن مىرزابەك تاسقا سىلق ەتىپ وتىرا كەتەدى. جارىقتىق، اتتىڭ جانى اياعىندا عوي، تىزەسىنە دەيىن شورت كەسىپ تاستاساڭ دا شولتاڭداپ شابا بەرەتىن ول يت سياقتى يتجاندى ەمەس، قاي كۇنى اياعىنان ايىرىلسا، سول كۇنى جانىنان دا ايىرىلماي ما؟ جامەشتەر نە ىستەرلەرىن بىلمەي امالدارى ابدەن قۇريدى. مىنا الاسۇرعان وزەننەن ولەكسە بوپ قالعان اتتى سۇيرەپ وتكىزگەندى قويىپ، وزدەرىن امان الىپ شىعۋ دا وڭاي ەمەس. سۋ ىشىندە ەتىن مۇشەلەپ سويىپ الۋ دا قيىن. بۇلار ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، جانۋار تىرىدەي يت پەن قۇسقا جەم بولماسىن دەپ ونى باۋىزدايدى دا، بىرەۋلەردىڭ كوزىنە تۇسپەس ءۇشىن دەنەسىن بولشەكتەپ-بولشەكتەپ سۋعا اعىزىپ جىبەرەدى... مىنە، بار وقيعا وسى.
— مىرزابەك ول اتتى تولەيتىن شىعار؟ — دەدى بوكەن ماعيراعا سۇراۋلى پىشىنمەن.
— ءجوعا... مىرزابەكتىڭ قىلشىعى دا قيسايمايدى. جورعا جۇمابەك جامەشتەن العان ون ءبىر قويىنان بۇرىن الدىمەن سول اتتىڭ ورنىن جابادى ءالى، كور دە تۇر. وتكەن جولى جامەش ۇشەۋى كارتا ويناعاندا ول مىرزابەكتەن بەس ءجۇس سومعا ۇتىلىپتى عوي. سونى اقشالاي بەرەدى دەيسىڭ بە؟.. ءتۇۋ، اڭگىمەمەن وتىرىپ، كۇن ەڭكەيىپ قالعانىن دا بايقاماپپىز-اۋ. قوي، مەن قايتايىن، — دەپ ماعيرا ايراننان بوساعان كەسە مەن قىزىل الا شىتىن سۋمكاسىنا سالا باستادى.
ءىح
ماعيرا قوسقا قايتقان سوڭ، بوكەن كەشكى سالقىنمەن بىتىراي جايىلعان قويلارىنىڭ شاشاۋ شىققان ەتەك-جەڭىن قايىرىپ، ءورىستى ءبىر اينالىپ وتكەن كەزدە، بۇلعىندىساي جاققا سوزىلا بىتكەن ۇزىن جوتانى قاپتالداپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر سالت اتتىنى كوردى. ءجۇرىسى سۋىت سياقتى. مىنگەنى — ەسىك پەن توردەي جيرەن ات. بۇل قاپتالدى كەسىپ وتەتىن سۋىرتپاقتاي دا سۇرلەۋ جوق. جولسىز جەردەن جول تاۋىپ، توتەلەي جورتقان بۇل كىم بولدى ەكەن؟ وسى توڭىرەكتە جيرەن ات مىنەتىن ادامدى دا بوكەن بىلمەيدى. ايتپاقشى، ماعيرا مانا قوستىڭ جانىنان جيرەن اتتى ءبىر بوگدە ادامنىڭ ءوتىپ كەتكەنىن ايتىپ ەدى عوي. جامەشتىڭ دە مازاسىزدانىپ كۇتكەنى وسى كىسى بولماسىن؟..
ات ۇستىندە دەنەسىن تىپ-تىك ۇستاپ، نىعىزدانا وتىرعان بوكەن بوگدە ادام جاقىنداعاندا بايقادى، ول تاباقتاي قىزىل شىرايلى بەتىن تۇتاس جيرەن تۇك باسقان ەگدەلەۋ ادام ەكەن.
— سالەم، جىگىت! — دەدى ول بۇعان، ات ۇستىندە ءوزى قول ۇسىنىپ.
— سالەمەتسىز بە؟ — دەدى بوكەن جاي عانا.
— كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەپ ول ەندى كۇلىمسىرەي ءتىل قاتتى.
— ەسىلبەكتىڭ.
— ءا-ا... اكەڭدى جاقسى بىلەمىن. باياعىدا تالاي رەت ءدام-تۇزداس بولعانبىز. وتە چەستنىي ادام.
بوكەن «قاشان، قاي جەردە ءدام-تۇزداس بولىپ ەدىڭىز؟» دەپ سۇراۋعا ۇيالدى. ءبىراق «اكەڭ چەستنىي ادام» دەگەنگە جۇرەگى جىلىپ تا قالدى.
— سەنى دە بىلەم، جىگىت. اتىڭ بوكەن عوي، ءا؟ — دەدى جيرەن ساقال تاعى دا جىلى سويلەپ.
— ءيا، بوكەن. — «مەنى قايدان بىلەسىز؟» دەۋگە دە بوكەن باتا المادى.
— جارايسىڭ، بوكەن!.. مەكتەپ ءبىتىرىپ پە ەدىڭ؟
— بىتىرگەم... بيىل.
— ونجىلدىقتى عوي؟
— ءيا، ونجىلدىقتى.
— مولودە-ەس!.. ينستيتۋتقا بارمادىڭ با؟
— بارعام... تۇسە المادىم.
— وقاسى جوق. كەلەسى جىلى ءتۇسىپ كەتەسىڭ. تەك قاشاندا ادال بولساڭ بوپتى دا، — دەپ، جيرەن ساقال قويىن قالتاسىنان «بەلومورىن» الىپ، ءبىر تالىن ءجۇن باسقان جۇقا ەرنىنە قىستىردى دا، شىرت ەتكىزىپ سىرىڭكە تۇتاتتى. — مىنا جەردە كوڭىلسىز شىعار ساعان، بوكەن، ءا؟ — دەدى ول سوسىن اۋزىنان قويۋ ءتۇتىندى بۇرق ەتكىزىپ. — كوڭىل اۋلايتىن بىردەمە بار ما ءوزى مۇندا؟ بىلاي... اڭ اتىپ، قۇس اۋلاپ دەگەن سياقتى.
— وندايعا مەن قىزىقپايمىن. قىزىققانمەن... — بوكەن ءسوزىن اياقتاماي جەڭىل كۇرسىنىپ قويدى. اڭ-قۇسقا قىزىققانمەن ونى اتار بۇنىڭ مىلتىعى قايدا؟ جامەش ولسە دە بۇعان بەساتارىن بەرەر مە؟
— وندايعا قىزىقپاعانىڭ جامان ەكەن. ەگەر مىلتىعىڭ، قاقپانىڭ بولىپ، مىنا جوتالاردان سۋىر اتىپ، ءشىل اتىپ جۇرسەڭ، ۋاقىتىڭنىڭ قالاي وتكەنىن دە اڭعارماي قالار ەدىڭ. ايتپەسە ءبۇيتىپ قوي سوڭىڭدا سالپاقتاي بەرۋدەن تەز جالىعاسىڭ عوي.
قويشىلاردىڭ جاعدايىن مەن بىلەم. ولار جالعىزدىقتان جاندارىن قويارعا جەر تاپپايدى. سول ۋاقىتتا مىلتىق دەگەن ۇلكەن ەرمەك قوي، شىركىن... ايتپاقشى، سەنىڭ اعا شوپانىڭ جامەش ەمەس پە؟
— ءيا، جامەش.
— نەمەنە، ونىڭ دا مىلتىعى جوق پا؟
— نەگە بولماسىن، بار.
— سوندا قانداي مىلتىق؟
— ونىڭ مىلتىعى كەرەمەت! — دەدى بوكەن جامەشتىڭ مىلتىعى ەسىنە تۇسكەندە قىزبالانىپ. تاڭەرتەڭ قوس اۋزىندا وتىرىپ، قارسى بەتتەگى قارعانى قالپاقتاي ۇشىرادى.
— مىنە، كەرەمەت! تەگى بەساتار بولعانى عوي.
— مۇمكىن، بەساتار شىعار.
— ونىمەن اڭعا بارا ما؟
— بارعاندا قانداي، — دەدى بوكەن قىزا ءتۇسىپ. — مەن كەلگەن كەزدە قوستىڭ جانىندا ءبىر تاۋتەكەنىڭ باسى جاتتى. سول تەكەنى جامەش جارتى شاقىرىم جەردەن ءبىر-اق وقپەن قۇلاتىپتى.
— وي، كەرەمەت! ناعىز مەرگەن بولدى عوي. سوندا ول اڭدى تەك تاۋدان عانا اۋلاي ما؟
— جوق، اناۋ بۇلعىندىساي سياقتى تەرەڭ اڭعارلاردان دا اۋلايدى.
— دۇرى-ىس. ارينە، اڭشىنىڭ ءبىر توڭىرەكتى شيىرلاي بەرگەنى ءجون ەمەس. كەيدە قۇلاشتى جان-جاققا جايىپ تا جىبەرگەنى ورىندى... ە، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن-اۋ، جاڭا مەن بۇلعىندىسايدى ىلديلاپ كەلە جاتىپ، مىنا ءبىر وقشانتايدى تاۋىپ الدىم. جامەشتىكى ەمەس پە؟ — دەپ جيرەن ساقال قارا قورجىنىنان قوڭىر بىلعارى وقشانتايدى سۋىرىپ الدى. بوكەن جازباي تانىدى. سونىكى. سونىڭ وقشانتايى. قالاي جوعالتىپ ءجۇر ەكەن؟.. ءا، وتكەن جولى مىرزابەك ەكەۋى ءبىر اتقا مىنگەسىپ كەلەردە ءتۇسىرىپ العان-اۋ، شاماسى.
— ءيا، جامەشتىكى، — دەدى بوكەن قۋانىپ. — اكەلىڭىز، مەن اپارىپ بەرەيىن.
— ءوزىم-اق تابىس ەتەيىن، بوكەن. ول جىگىتپەن ءبىر تانىسسام دەپ ءجۇر ەدىم. سونىڭ رەتى كەلگەن شىعار، — دەپ جيرەن ساقال كۇلىمسىرەي سويلەدى. — كۇن سالقىنداپ بارادى. ءوزىڭ دە جاۋراماي، قويىڭدى ەرتەرەك قوتانعا قۇلاتساڭشى... مەن دە كەشكىلىك قوستا بولام. سوندا كەڭىرەك اڭگىمەلەسەمىز عوي.
جيرەن اتتى جيرەن ساقالدىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇرعان بوكەن: «قانداي قاراپايىم ادام؟» — دەدى ىشتەي وعان ريزا بولىپ.
ءوزى سويلەسە كەتكەننەن-اق ادامنىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ كەتەدى ەكەن. كۇلىمسىرەي بەرەتىن كوگىلدىر كوزدەرى دە كوكىرەگىڭدەگىنى ءدال كورىپ، كوڭىلىڭدى تەز كوتەرەدى. ۇلكەن ادام بولسا دا، بۇنى بالاسىنىپ ماردىمسىنعان جوق. بارىنەن قىزىعى، بۇنىڭ اتىن قايدان ءبىلىپ العان دەسەڭشى! ال ءوزىنىڭ ءاتى-جونى كىم؟ كىم بولىپ ىستەيدى؟ مىنا يەن جايلاۋدا نەعىپ ءجۇر؟ بوكەن وعان بۇل سۇراقتاردى قويۋدى ۇمىتىپ تا كەتىپتى. ۇمىتپاعان كۇننىڭ وزىندە دە، ۇلكەن ادامنان سىر تارتقانداي تاق-تاق ەتۋدى ورىنسىز كورەر ەدى. جانە سۇراماعانى دۇرىس تا بولعان، كەشكىسىن، ايتەۋىر، ءبارىن دە بىلەتىن بولدى عوي.
ح
قويلاردى قوتانعا كۇندەگىدەي ەرتە اكەلگەن بوكەن قوسقا تايانعاندا، ەسىك الدىندا بايلاۋلى تۇرعان جيرەن اتتى كورىپ، ءىشى جىلىپ سالا بەردى. جيرەن ساقال ايتقانىندا تۇرعان ەكەن، بۇگىن وسىندا قوناتىن بولعانى عوي.
سىرتتىڭ شارۋاسىن مۇنتازداي ەتىپ جايلاپ، قوسقا كەشتەتىپ كىرگەن بوكەنگە ءتور باسىندا شىنتاقتاي جاتقان جامەش وقتى كوزىمەن اتا قارادى. ءتوردىڭ ءبىر جاعىندا جيرەن ساقال قازاقشا مالداس قۇرىپ وتىر. بىلتە شامنىڭ جارىعىنا جىلتىراي قالعان كوگىلدىر كوزدەرى ماناعىداي كۇلىمسىرەمەيتىن سياقتى، بوساعا تۇسىنا جۇرەلەي جايعاسقان بۇعان ول نازار دا اۋدارعان جوق. ماعيرا پەشتىڭ الدىنا جۇرەلەي وتىرىپ، بىقسي جانعان وتتى پىس-پىس ۇرلەپ الەك. قوستىڭ ءىشى ساپ-سالقىن. وسى سالقىن قوستى جامەشتىڭ تۇنەرىڭكى ءتۇرى تىپتەن سۋىتا تۇسكەندەي. بۇلارعا نە بولعان ءوزى؟ جيرەن ساقالدىڭ ماناعى جىلى ءسوزى، جىلى ءجۇزى قايدا؟ ماعيرا نەگە ۇندەمەيدى؟ كۇندە وسى ۋاقىتتا باۋىرساق ۇيىلگەن داستارقان شەتىندە بۋى بۇرقىراپ تۇراتىن اق ساماۋىر نەگە ءقازىر ءبىر بۇرىشتا مەلشيىپ تۇر؟ «سۇمىراي كەلسە سۋ قۇريدى» دەگەندەي، قاراشا ءۇيدىڭ قۇتىن قاشىرعان الدە مىنا جيرەن ساقال ما؟ كىم ءوزى بۇل؟ كىم؟
— ءاي، بوكەن، ەگەر شىن ادال بولساڭ ايتشى، مىنا جامەشتىڭ مىلتىعى بار ما، جوق پا؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا جيرەن ساقال بوكەنگە تۋرا قاراپ. — بار بولسا، ول قانداي مىلتىق؟
بوكەن نە دەرىن بىلمەدى. جيرەن ساقالدان مۇنداي سۇراق كۇتپەگەنى راس. ماڭدايىنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. «قاپ، تانىمايتىن ادامعا سىر ايتىپ نەم بار ەدى؟.. قاپ!..»
— ءاي، بالا، بەرى قارا! — دەدى جامەش وكتەم ۇنمەن. — ايت، كانى، مەندە مىلتىق بار ما، جوق پا؟
بوكەن تۇقىرايىپ ەشتەڭە دەي المادى. نە دەيدى، «بار» دەسە — جامەشتى ساتقانى، «جوق» دەسە — وتىرىك ايتقانى. «يت ەكەن عوي، — دەدى بوكەن ىشىنەن جيرەن ساقالدى. — يت ەكەن».
— نەگە ۇڭدەمەيسىڭ، بوكەن، مانا ورىستە «جامەشتىڭ مىلتىعى ناعىز ۆينتوۆكا» دەپ ەدىڭ عوي؟ — دەدى جيرەن ساقال.
بوكەننىڭ بەتى وت بوپ كۇيىپ بارادى. ونە بويى دا دۋ-دۋ ەتەدى. اششى تەر قۇيىلعان كوزى ءبىر ءسات قاراۋىتىپ كەتكەندەي. اتتەڭ، كىرەرگە تەسىك، شىعارعا جانى جوق. ءولىم عوي، ولگەنمەن بىردەي عوي. ومىرىندە بۇل وتىرىك ايتىپ كوردى مە؟ ومىرىندە بۇل بىرەۋدى ساتتى ما؟ ەندى، مىنە، سول ەكەۋىن دە ىستەپ وتىر. «قاپ، قاپ!..»
— ەگەر سەن جىگىت بولساڭ، بۇلتارما. مىنا وقشانتايدى دا جامەشتىكى دەپ ەدىڭ عوي. راس پا؟ — بۇدان ءارى بوكەن ءبىر ءسوزدى ەستىپ، ءبىر ءسوزدى ەستىمەدى. ءبىر اۋىز ءتىل قاتۋعا دارمەنى دە جوق. ولار بولسا، ۇستى-ۇستىنە بۇعان سۇراقتى توگىپ وتىر. سۇراق ەمەس-اۋ، وق توگىپ وتىرعانداي.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ جامەشتىكى دەدىڭ ەمەس پە؟
— ؟..
— ايت، كانى، مەنىكى مە؟
— ؟..
— جىگىت ەمەس ەكەنسىڭ عوي.
— ءوي، ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما؟ ايتساڭشى، مەندە مىلتىق بار ما؟.. وقشانتاي مەنىكى مە؟
— قوي، بۇنى قيناما. ۇندەمەيدى ەكەن — ايتقانىن مويىنداعانى. كانە، بىردەڭە دەشى، بوكەن.
— ؟..
— انە، كوردىڭ بە، ۇندەمەيدى. دەمەك، ايتقانىن مويىنداعانى بۇل... ءجا، جامەش، بۇلتالاقتاعاندى قوي دا، مىلتىعىڭدى كورسەت.
— ءاي، ءشامىل، سەن مەنى، نە، بالا دەپ وتىرمىسىڭ؟ وپ-وڭاي ۋىسقا تۇسىرەتىن ادامدى تاپقان ەكەنسىڭ. مىلتىعىم بار بولسا دا مەن ونى ساعان كورسەتەدى ەكەنمىن-اۋ!.. ال ءبىر وقشانتايمەن سەن ماعان نە ىستەمەكشىسىڭ؟
— ىستەيتىنىم كوپ. كوپ نارسەنى ءبىلىپ كەلىپ وتىرعانىمدى ءوزىڭ دە سەزگەن شىعارسىڭ. بىرىنشىدەن، انا تاۋدىڭ ارعى ەتەگىندەگى وزەننىڭ ورتاسىندا جاتقان مارالدى اتقان سەنسىڭ. وعان دالەل — سول مارالدىڭ دەنەسىنەن العان مەندەگى ەكى وق. ەكەۋى دە ۆينتوۆكانىكى. ال سەنىڭ وقشانتايىڭ ۆينتوۆكانىڭ پاترونىنا لايىقتالىپ جاسالعان. ەكىنشىدەن، سەنىڭ ۆينتوۆكا ۇستايتىنىڭدى بوكەن دە، وسپان شال دا بىلەدى.
جەر شۇقىلاپ وتىرعان بوكەن سەلك ەتە ءتۇستى. «وسپان شال دا بىلەدى دەيدى. بۇل الدىمەن وسپان شالدى قاقپانعا تۇسىرگەن ەكەن عوي. باسە، قايداعى ءبىر جيرەن ساقال مەنىڭ اكەم مەن ءوزىمدى قايدان بىلەدى دەسەم».
— ال، ۆينتوۆكام بار، مارالدى دا اتقان مەنمىن. قولىڭنان كەلگەنىن ىستەپ كور.
— ىستەيمىن. الدىمەن مارال اتقانىڭ ءۇشىن شتراف تولەتەمىن. سوسىن زاڭسىز بويەۆوي مىلتىق ۇستايدى دەپ ميليسياعا حابارلايمىن. قالعان شارۋاڭدى سولار-اق رەتتەيدى.
— قورقىتپاي سويلە، ءشامىل. قورقا-قورقا بولعانبىز. نەگە ەجىكتەپ سويلەپ، نە دامەتىپ وتىرعانىڭدى مەن دە سەزەمىن.
— سەزسەڭ ءىشىڭ ءبىلسىن.
— ءىشىم بىلگەنمەن، سەنىڭ اپانداي ىشىڭە تاستار ءبىر ءتۇيىر جەمىم جوق.
— سولاي دە. بايقا، وكىنىپ قالىپ جۇرمەڭدەر.
— سوندا كىمدى ايتاسىڭ تاعى؟
— بىلمەي تۇرعانىڭ... سەنىمەن مارال اتۋعا بارعان مەن بە، مىرزابەك پە؟
— ونىڭ مەنىمەن بىرگە بولعانىن قۇداي قۇلاعىڭا سىبىرلاي قويدى ما؟
— ەكى اتتىڭ ءىزى قۇدايدىڭ سىبىرىنان كەم بە؟
— شىن ءىز كەسەر بولساڭ، مارال اتقان جەردەگى ءىزدى ەمەس، قايتار جولداعى ءىزدى قاراۋىڭ كەرەك ەدى. كورسەڭ ايتشى، قايتار جولدا نەشە اتتىڭ ءىزى بار ەكەن؟
— قايتار جولدا مەنىڭ جۇمىسىم جوق. ماعان كەرەگى وقيعا بولعان جەردەگى ءىز.
— ەي، ءشامىل، ايداتساڭ، مەنى ايدات. بىرەۋدى ارانداتقاندى قوي. مىرزابەكتىڭ قولى اق.
— اق پا، قارا ما، ونى زاڭ ورنى تەكسەرەدى.
— ەندەشە، سول زاڭ ورنىنا ءقازىر كەت. بار، بار، — دەپ جامەش، سەنىمەن ءسوزىم ءبىتتى دەگەندەي، ورنىنان تۇرا بەردى. جيرەن ساقال دا سۇيرەتىلە تۇرىپ، سىرتقا بەتتەدى.
ءحى
تۇندە جامەشتىڭ بەتىنە قاراۋدان ۇيالعان بوكەن جيرەن ساقال سىرتقا شىعىپ كەتىسىمەن، تاماق تا ىشپەي، بۇركەنىپ جاتىپ قالعان. تاڭەرتەڭ دە قوستاعىلار تۇرعانشا جىلدام كيىنىپ، ءبىر كەسە جىلى ايراندى جىلدام جۇتا سالعان دا، قويدى ورىسكە ورگىزە جونەلگەن.
ءقازىر ءتۇس اۋا باستاعان شاق. اسپان اپ-اشىق بولسا دا كۇن سالقىنداۋ. تەرىستىكتەن ەسكەن سالقىن جەلمەن سارعايا باستاعان ءشوپ باسى يزەڭ-يزەڭ ەتەدى. سول ءشوپ باسىن قويلار كىرت-كىرت جۇلىپ، ءورىستى تىنىمسىز شيىرلاي بەرەدى. ءبىراق جۇرىستەرى بۇرىنعىداي ەمەس، باسەڭدەۋ، كۇزگە قارسى توعايىپ، ىشتەرى مايلانا باستاعان سيىقتارى بار. كۇندە وسى ۋاقىتتا قارا سۋمكاسىن قامپيتىپ ماعيرا دا كەلىپ قالۋشى ەدى. تەگى، ول دا بۇعان رەنجىگەن عوي. رەنجىمەسە قىزىل الا شىتى جەلپىلدەپ ەندىگى ءبىر قاراسى كورىنبەس پە ەدى. الدە جامەش: «وعان اس اپارعانشا ۋ اپار» دەدى مە ەكەن؟ نە دەسە دە مەيلى، بۇنىڭ كىنالى ەكەنى راس. كىنالى عانا ەمەس، ايىپتى دا. ايىپتى ەمەي نەمەنە، ەگەر جامەش زاڭسىز مىلتىق ۇستاعانى ءۇشىن شىنىمەن سوتتالىپ كەتسە... «قۇرىسىن، ونداي بالەنىڭ بەتى اۋلاق!» دەگەنمەن، جامەش ەر جىگىت ەكەن. اۋىزباستىرىققا بىردەڭە دامەتكەن جيرەن ساقال اقىرىن مايپازداپ: «ءىشىڭ ءبىلسىن»، — دەگەندە: «ءىشىم بىلگەنمەن، سەنىڭ اپانداي ىشىڭە تاستار ءبىر ءتۇيىر جەمىم جوق»، — دەدى عوي. قاتىردى اتاڭا نالەتتى! بۇل ءسوزى — ايدالىپ كەتسەم دە، سەنىڭ كومەيىڭە قوي تىعىنداپ، ارىمدى اياقاستى ەتپەيمىن، نامىسىمدى بەرمەيمىن دەگەنى-اۋ. بارىنەن دە مىرزابەكتى ساتپاعانىن ايتساڭشى! شىندىعىندا، ماعيرانىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، مارالدى العاش كورگەن دە، ونى «اتايىق» دەپ جامەشتى جەلىكتىرگەن دە، ءبىرىنشى بوپ اتقان دا سول مىرزابەك ەمەس پە؟ سول جىلانقۇرتتاي يرەلەڭدەگەن نەمەنى جاكەڭ نەسىنە قورعاپ قالدى دەسەڭشى! ەگەر اناۋ سىرىقتاي بويىندا ادامدىقتىڭ تيتتەي جۇرناعى بولسا، كەشەگى كۇنى جاكەڭ ون كۇن بويى توسەك تارتىپ جاتقاندا كوڭىلىن سۇراپ، ءبىر رەت ات ءىزىن سالار ەدى-اۋ. بىلە-بىلسە سوندا جامەش كىم ءۇشىن اۋىرىپ ەدى؟ سوعان كومەكتەسەم دەپ، سونى سۋدان شىعارامىن دەپ تۇرالاپ قالمادى ما؟ ەندى نەگە ونىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، ءوز باسىن ورعا يتەرەدى؟.. كىم ءبىلسىن، ءوزى تۇيگەن ءبىر سىرى بار شىعار. ايتپەسە جاكەڭ تىم اقىماق جىگىت ەمەس قوي. اقىماق بولسا، اۋزى اڭقيىپ، كەشەگى جيرەن ساقالعا ءتىرى جەمىت بولماس پا ەدى...
جيرەن ساقال ەسىنە تۇسكەندە، بوكەننىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ كەتتى. تۇيىلمەي ءقايتسىن، تۇندە ول بۇنى ۇياتتان تىرىدەي ولتىرە جازدادى. ءويتىپ بەتى ورتەنگەنشە ءولىپ كەتكەنى دە جاقسى ەدى. بوكەن ون جەتى جىل عۇمىرىندا مۇنداي زالىم، ايار ادامدى كورگەن ەمەس. ونداي ادام بولادى دەسە، بۇرىن سەنبەس تە ەدى. ءوزى ءبىر جىلان سياقتى ادام ەكەن. جىپ-جىلى سويلەپ، جىميا كۇلىپ كەلىپ، بۇنىڭ ءىشى-باۋىرىنا وپ-وڭاي كىرىپ كەتتى دە، شىعارىندا جاندى جەردەن شاقتى دا الدى. بۇدان وتكەن ايارلىق بار ما؟ اتتەڭ، زاڭ ادامدارى بىرەۋدىڭ تۇمسىعىن بۇزعان، زاڭسىز مىلتىق ۇستاعان، ماشينا اۋدارعان قىلمىسكەرلەردەن بۇرىن جيرەن ساقال سياقتى زالىم، پايداكۇنەم، پاراقورلاردىڭ سازايىن تارتقىزسا، شىركىن! قوعامعا دا، ادامدارعا دا بۇلاردان كەلەر زيان قانشاما؟! بۇلار وزىنە ءبىر تيىن پايدا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قانشا جاننىڭ جانىن جابىرلەيدى، قانشانىڭ ارىن قورلايدى؟! ەڭ وكىنىشتىسى، وسىنداي ادامداردىڭ ىس-ارەكەتى بادىرايىپ كوزگە كورىنبەيدى تەك، ايتەۋىر، بويعا بەلگىسىز تاراعان ۋداي ءاربىر ادال جاننىڭ جۇرەگىن شىم-شىمداپ سىزداتادى دا تۇرادى. اتتەڭ، سول ۋدىڭ بەتىن قايتاراتىن كەرەمەت ءبىر كۇش بولسا. ول كۇشتىڭ ءبىر مىسقالى بوكەننىڭ دە قولىندا بولسا... نە ىستەر ەدى؟ ءىستى نەدەن باستار ەدى؟.. كوك اسپانعا كوزىن تىگىپ جاتقان بوكەن ويلانىپ قالدى. ويلانىپ جاتىپ، ءبىر مەزەت: «ياپىر-اۋ، ماعان نەگە وسى زاڭ فاكۋلتەتىنە بارماسقا؟..» دەدى ىشتەي. بۇل ويى وزىنە ۇناپ تا كەتتى. راسىندا، بۇعان نەگە زاڭ فاكۋلتەتىنە بارماسقا؟ ونى ەرتەڭگى كۇنى ءبىتىرىپ كەلسە، ەڭ الدىمەن ادامنىڭ تانىنەن بۇرىن، جانىنا جارا سالاتىن جيرەن ساقال سياقتىلارمەن كۇرەسپەي مە؟ ايتپەسە تاريحشى بوپ، ءمۇعالىم بوپ نە تىندىرادى؟ تىندىرار دا ەدى-اۋ، سول ماماندىقتى كوڭىلى اسا قالاي بەرمەيتىنىنە بوكەن ەندى-ەندى سەنە باستاعان سەكىلدى. بيىل وقۋعا ءمۇعالىم بولۋدى ەمەس، انشەيىن، ءبىر ينستيتۋتقا ءتۇسۋدى عانا ماقسات ەتىپ بارىپتى. ءمۇعالىم بولۋدى شىن كوكسەسە، وسىندا كەلگەلى سول ماماندىق جونىندە ءبىر رەت ويلانار ەدى عوي. جوق، ول قاپەرىنە دە كىرمەپتى. سوسىن باياعى تروتۋاردا كەزدەسەتىن اق باس شالدىڭ «جۇمباعىن» دا بۇل جۋىقتا عانا شەشكەن. شىندىعىندا، بوكەن ءوزى ويلاعانداي بارلىق ءپاندى «بەسكە» بىلمەيدى ەكەن. اسىرەسە تاريحتى. باسقانى قويىپ، ءوز حالقىنىڭ تاريحىنىڭ بەتىندە عانا قالقىپ ءجۇرىپتى. قالقىپ جۇرگەنىن سوڭعى ايدا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» قاتىستى بىرنەشە رومان وقىعاندا ءبىر-اق ءبىلدى. ءبىلدى دە، بىلىمسىزدىگىنە قىسىلدى. سونداي بىلىممەن تاريحشى بولعىسى كەلگەنىن قايتەرسىڭ؟.. «قوي، كەلەسى جىلى قالايدا زاڭ فاكۋلتەتىنە بارۋ كەرەك. قالايدا...»
بوكەن ءبىر ءسات مالداس قۇرىپ وتىرىپ، ورىسكە كوز سالدى. قويلار كوپ شاشىراي قويماپتى. سۇلىك قارا وتقا ابدەن تويسا كەرەك، تاياق تاستام جەردە موينىن سالبىراتىپ سۇلىق تۇر. كۇن نەداۋىر تومەن قۇلديلاپ قالعان. بۇل ساعاتىنا قاراپ ەدى، ۋاقىت ۇشتەن اسقان ەكەن. كەنەت ساعاتىنىڭ اپتالىق شكالاسىنا دا كوزى ءتۇسىپ كەتتى... «پن»... دەمەك، بۇگىن دۇيسەنبى. ال ايدىڭ قاي كۇنى؟ بوكەن قانشا ويلاسا دا تابا الماي-اق قويدى. سونان كەيىن تاياۋداعى ءبىر ەستە قالارلىقتاي كۇندى ەسكە تۇسىرۋگە تىرىستى. جامەش اڭنان اۋىرىپ قايتاتىن قاي كۇن ەدى؟.. ويىندا جوق... ءوزى مىرزابەكتىكىنە بارعان كۇن شە؟.. ول دا بەلگىسىز... و، تاپتى، تاپتى! وتكەندە جورعا جۇمابەك كەلگەندە، ونىڭ ءبىر سوزىنەن سول كۇننىڭ 24 تامىز ەكەنىن بۇل اڭعارىپ قالعان. ودان بەرى دە، مىنە، تولىق ءبىر اپتا ءوتتى. ياكي بۇگىن... بۇگىن 1 قىركۇيەك ەكەن عوي. بوكەننىڭ كوكىرەگى قۇلازىپ سالا بەردى. ءبىر اسىلىن جوعالتقانداي، وزەگىن الدەقانداي وكىنىش وتى ورتەگەندەي بولدى. بۇگىن — وقۋشىلاردىڭ مەكتەپكە بارعان كۇنى. ساعىنىپ بارعان كۇنى. قانداي باقىتتى جاندار؟! ولار مىنا بوكەن سياقتى باستارى ماڭگىرىپ، كۇن سانىنان جاڭىلماعان شىعار. جاڭىلعاندى قويىپ، وقۋ مەرزىمى جاقىنداعان سايىن ءار كۇندى ساۋساقپەن ساناپ، ۋاقىت وتكىزە الماي سارعايعان دا شىعار. بوكەننىڭ ءوزى جىلدا سويتەتىن. بۇل ءۇشىن 1 قىركۇيەكتەن قۋانىشتى، 1 قىركۇيەكتەن كوڭىلدى كۇن بولعان ەمەس. ول كۇنى بوكەن مەكتەپكە بارلىق بالادان بۇرىن كەلەتىن. كەلەتىن دە، الدىمەن مەكتەپ باعىنا كىرىپ، وزدەرى وتىرعىزعان الما، شيە اعاشتارىن قىزىقتاپ، ءارقايسىسىنىڭ جاپىراعىنان يىسكەپ، سوسىن عانا كلاسقا بەتتەيتىن. كلاستىڭ ەسىگىن اشىپ قالعاندا، جاڭا سىرلانعان ەدەن، پارتانىڭ اشقىلتىم ءيىسى بۇرق ەتە ءتۇسۋشى ەدى. اشقىلتىم، بولسا دا ونىڭ ءيىسى بۇعان سونشاما جىلى اسەر ەتەتىن... سالدەن سوڭ بار تازا كيىمدەرىن ۇستەرىنە جاپسىرىپ، بار تازا كوڭىلدەرىن كەۋدەلەرىنە سىيعىزىپ، كلاستاستارى دا كەلە باستار ەدى. ولارمەن جاز قىزىعىن ءبولىسۋدىڭ ءوزى قانداي تاماشا ەدى؟!. ارتىنشا كۇمبىر-كۇمبىر ەتىپ، العاشقى قوڭىراۋ قاعىلاتىن دا، شولاق تاياعىن سىقىرلاتىپ، سىلتي باسىپ، قاسىم اعاي كلاسقا كىرە بەرەتىن. جايعاسىپ وتىرعان سوڭ ول كىسى قاشانعى ادەتىنشە: «جۇمىر جەردە نە جاڭالىق؟» — دەيتىن بالالارعا بارلاي قاراپ. «تىنىشتىق»، — دەيتىن بالالار دا ادەتىنشە ءبىر اۋىزدان جامىراپ. قاسىم اعايدىڭ كوڭىلى سوڭدا عانا تىنىش تاپقانداي: «تىنىشتىق بولعانى جاقسى. ءبارى دە تىنىشتىقتىڭ ارقاسى عوي»، — دەيتىن دە، ساباق باستاپ كەتەتىن...
قىزىق ادام ەدى-اۋ قاسىم اعاي. تاريح پانىنەن ساباق بەرگەنىنەن بە، الدە سوعىسقا قاتىسقاندىعىنان با، ول كىسى كۇندەلىكتى ساياسي جاڭالىقتاردى بىلمەيتىن وقۋشىنى كەشىرمەۋشى ەدى. ساباق ۇستىندە كەيدە: «لاتىن امەريكاسىندا نە بولىپ جاتىر؟»، «تاياۋ شىعىستىڭ جاعدايى قالاي؟» دەگەن سياقتى سۇراقتى كەز كەلگەن وقۋشىعا قويىپ قالاتىن دا، بىلمەسە، قاتتى رەنجيتىن. بىردە مىناداي دا وقيعا بولعان. بوكەندەر توعىزىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە، اقپاننىڭ ءبىر بوراندى كۇنى قاسىم اعاي كلاسقا تۇنەرە كىرگەن دە: «جۇمىر جەردە نە جاڭالىق؟» — دەگەن ورىندىعىنا وتىرماي جاتىپ. «تىنىشتىق»، — دەگەن بالالار كۇندەگىدەي جامىراپ. قاسىم اعاي سول ساتتە تاياعىمەن ەدەندى قويىپ قالىپ، قالشىلداپ، «قايداعى تىنىشتىق، ياپىر-اۋ، قايداعى تىنىشتىق؟!» — دەپ اشۋعا بۋلىعىپ سويلەي الماي قالدى. بالالار تاڭدانىپ، بىر-بىرىنە قاراستى. ەشكىم ەشتەمە تۇسىنسە بۇيىرماسىن. وتكەن كۇنگى گازەتتە جۇمىر جەردە ايتارلىقتاي جاڭالىق جوق سياقتى ەدى. لاتىن امەريكاسى دا، تاياۋ شىعىس تا ءبىر ءسات دامىل تاپقانداي ەدى. سوندا بۇلار بىلمەيتىن جەردىڭ ەندى قاي پۇشپاعى جىرتىلىپ كەتتى ەكەن؟ «تىنىشتىق دەيسىندەر، ءا؟ — دەدى ءبىر ۋاقىتتا قاسىم اعاي ءسوزىن ارى جالعاپ. — كەشە اناۋ قانىپەزەر قايىپبەردى ايەلىن سوققىعا جىعىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىردى. بەس بالاسى شىرىلداپ ۇيدە قالدى. وسى دا تىنىشتىق پا؟ بۇدان وتكەن زۇلىمدىق بار ما؟ سەندەر «تىنىشتىق» دەيسىڭدەر اڭقيىپ. الدە ءبىزدىڭ «جامبىل» سوۆحوزى جۇمىر جەردەن بولەك پە؟ الدە سەندەر ءۇشىن ءبىر ەل مەن ءبىر ەل قاقتىعىسىپ، سوعىسىپ جاتپاسا عانا تىنىشتىق بولعانى ما؟ جوق، اينالايىندار، تىنىشتىقتىڭ باسى ەڭ الدىمەن وتباسىنان، ءوز ورتاڭنان باستالادى. وتباسىنا، ءوز ورتاسىنا وپاسىز ادام وتانىنا دا وپا تاپتىرمايدى...» قاسىم اعايدىڭ وسى ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنىن بوكەن ەندى عانا تۇسىنە باستاعان سياقتى. ويلاپ قاراسا، ءبىرىن-بىرى الدايتىن، بىر-بىرىنە الا كوزبەن قارايتىن، ءبىرىن-بىرى سوزبەن ءمۇجىپ، ارى مەن جانىن قورلايتىن كەسەپات ورتادا قانداي تىنىشتىق بولسىن؟ وڭداي ورتاعا تۇسكەن ادام ءقايبىر ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن تىنىس السىن؟ نەسىن ايتاسىڭ، قاسىم اعايدىڭ ءاربىر ءسوزى بۇلاردى تەك ادامگەرشىلىككە، ادامدىققا، ادالدىققا تاربيەلەۋشى ەدى، «جاۋىم بار دەگەن ادامنىڭ ءوزى بىرەۋگە جاۋ»، «بىرەۋدى جامان دەگەن ادامنىڭ ءوزى جامان» دەگەن سوزدەرى دە بوكەننىڭ بۇگىنگە دەيىن جادىندا. ول كىسىنىڭ ءوزى دە بوكەندى تىم جاقسى كورۋشى ەدى. ادالدىعى، شىنشىلدىعى، ەڭبەكقورلىعى ءۇشىن مەكتەپتىڭ بار قوعامدىق جۇمىسىن بۇعان سەنىپ تاپسىرا بەرەتىن. ءالى ەسىندە، بۇل سەگىزىنشى كلاسقا كەلگەندە، تۋرا وسى 1 قىركۇيەك كۇنى، ول بۇنى كابينەتىنە شاقىرىپ العان دا، اعاشقا كەرىلگەن ۇزىن قىزىل لوزۋنگانى كورسەتىپ: «بوكەن، بار ونەرىڭدى سالىپ، مىنا ماتانىڭ بەتىنە «ادام — ادامعا دوس، جولداس جانە باۋىر» دەگەن ءسوزدى جازشى»، — دەگەن. بوكەن ماتاعا ۇلكەن ارىپتەرمەن بادىرايتىپ تۇرىپ وسى سوزدەردى جازعان دا، سول كۇنى مەكتەپتىڭ كىرە بەرىس ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىنا ءىلىپ قويعان. ءسوزدىڭ قۇدىرەتى مە، الدە ءوز قولىمەن جازعاندىكى مە، كەيىن بوكەن مەكتەپكە كىرگەن سايىن بۇل ءسوزدى ءبىر رەت وقىماي وتكەن ەمەس. ميىندا جاتتالىپ قالعانى سونداي، كەيدە اۋىزشا كۇبىرلەپ تە ايتىپ جۇرەتىن. تاعى ءبىر قىزىعى، ءبىرازدان سوڭ بۇعان كوز الدىنداعى ادامداردىڭ بارلىعى بىر-بىرىمەن دوس، جولداس، باۋىر سياقتى بوپ كورىنەتىن بولدى. وسى ويىنا بۇل ىشتەي سەنەتىن دە. سەنگەن كۇيىندە، سەزىمنىڭ تاپ-تازا ءمولدىر كۇيىندە مەكتەپتى دە ءبىتىرىپ شىقتى. ءبىراق بىتىرىسىمەن الدىنان اناۋ كوزىلدىرىكتى اق باس ءمۇعالىم شىقتى... جامەش، مىرزابەك، جيرەن ساقالدارعا جولىقتى...
سۇلىك قارا كەنەت وقىرانىپ جىبەرگەندە، بوكەننىڭ ويى ءبولىنىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇردى... ماعيرا!.. قىزىل الا شىتى جەلپىلدەپ، بۋرىل اتىمەن تۋرا قاسىنا جەتكەنشە بۇل ونى بايقاماپتى دا.
— اينالايىن، ابدەن شارشادىڭ-اۋ، — دەدى ول بۇنىڭ جانىنا كەلگەندە ات ۇستىندە تۇرىپ. — قارنىڭ دا اشقان شىعار، ۇيگە بارىپ، ىستىق تاماق ءىش. ءسويت، ۇيگە بار، قويدى قوتانعا ءوزىم اكەلەرمىن.
بوكەن بارمايمىن دەگەندەي باسىن شايقاپ، ەتىگىمەن جەردى سىزعىلاپ تۇرا بەردى. كەشەگى ۇياتتىڭ ىستىق تابى بەتىن ءالى كۇيدىرىپ تۇرعانداي. ماعيرانىڭ كوزىنە تۋرا قاراۋعا دا ءداتى جەتەر ەمەس.
— ەندى نەعىپ تۇرسىڭ، بارساڭشى... قوسقا قايتا بەر دەدىم عوي مەن ساعان.
بوكەن ۇندەگەن جوق. ورنىنان دا قوزعالمادى. «قوسقا قايتا بەر» دەيدى. قالاي قايتپاق؟ وندا جاتقان جامەشكە قاي بەتىمەن كورىنبەك؟
ماعيرا اتىنان ءتۇستى دە، بۇنىڭ جانىنا كەلىپ وتىردى.
— قوي، بوكەن، بالا سياقتى بۇرتيعانىڭ نە سەنىڭ؟ قيراپ قالعان نە بار؟ قايداعى ءبىر قاڭعىعان قاۋعا ساقالدىڭ سايقالدىعىنا بولا ادام ءوستىپ نالي ما ەكەن؟ ونىڭ سەنى الداپ تورعا تۇسىرگەنىن جامەش تە ءتۇسىنىپ وتىر... ءيا، اعاڭنىڭ ساعان ەشقانداي وكپەسى جوق. وكپەسى بولسا، «بوكەننىڭ قارنى اشتى عوي، تەزىرەك جينالساڭشى» دەپ مانادان مەنى اسىقتىرار ما ەدى؟ ورىسكە ءوزى كەلۋگە اياعىنىڭ ىسىگى قايتپاي ءجۇر ەمەس پە بايعۇستىڭ...
كوزىنە قالاي جاس تولىپ كەتكەنىن بوكەننىڭ ءوزى دە سەزبەي قالدى. «جامەش اعا مەنى تۇسىنگەن ەكەن عوي. وزىنە دەگەن مىسقالداي ارام نيەتىم جوق ەكەنىن بىلەدى ەكەن عوي»، — دەيدى ىشتەي كۇبىرلەپ. كەشكە كورگەندە «ساتقىن، وپاسىز» دەپ يت تەرىسىن باسىنا قاپتاي ما دەسە، بۇنى سىرتتاي اياپ تا وتىر ەكەن ول. بۇدان ارتىق نە كەرەك؟..
بوكەن جەدەل باسىپ بارىپ سۇلىك قاراعا قارعىپ ءمىندى دە، قوسقا قاراي تايپالتا جونەلدى.
ءحىى
جايلاۋعا جورعا جۇمابەك باستاعان ءۇش ادامنىڭ كەلگەنىنە ءۇش كۇن بولعان. كەشەدەن بەرى ولار ەكى وتار قويدى نەشە قايتارا ساناپ، ولگەن-جىتكەن، جوق-جىتىگىنىڭ ەسەبىن شىعارىپ بولىپ، مىنە، بۇگىن كەشكە عانا جامەشتىڭ كيىز ۇيىندە دامىل تاپقان جايلارى بار.
بوكەن بىر-ەكى شىنى شاي ىشكەن سوڭ، ۇلكەندەرمەن قاتار وتىرا بەرۋگە ىڭعايسىزدانىپ، كۇندەگى ورنىنا — ەسىك جاقتاعى بۇرىشقا كيىمشەڭ قيسايا كەتكەن. ءبىراق كوزى مەن قۇلاعى قوناقتاردا. ولار ۇستىنە بىلتە شام قويىلعان الاسا دوڭگەلەك ۇستەلدى جاعالاي مالداس قۇرىپ، داستارقانداعى ءبىر تاباق ەت پەن مولتىلدەگەن قىرلى ستاقاندارعا كەزەك قول جۇگىرتىپ، گۋ-گۋ ءسوز، قىزعان اڭگىمەمەن قىزارا ءبورتىپ وتىر — ءبىرىن-بىرى قولپاشتاپ، ءبىرىنىڭ استىنا ءبىرى كوپشىك قويىپ، جەلپىنە تۇسەدى. كوپتەن بەرى مۇندا باس سۇقپاي كەتكەن مىرزابەك تە بۇگىن وسىندا، قوناقتارعا اراق قۇيىپ، الدارىنا اس جاقىنداتىپ، قۇددى وسى ءۇيدىڭ يەسىندەي بار بيلىكتى ءوز قولىنا الىپتى. قوزى قارنى بۇلتيىپ، ءتور باسىندا وتىرعان جورعا جۇمابەك تەرشىگەن ماڭدايىن اپپاق ورامالىمەن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ قويادى. ءوزى تىم كوڭىلدى. الا كولەڭكە ۇيدە اۋماعى ەتتى جىرتيعان كوزدەرى جىلت-جىلت ەتىپ، بولماشى سوزگە جىرق-جىرق كۇلىپ، ەلدەن ەرەك ءماز. بۇعان كەرىسىنشە، جانىنداعى جامەشتىڭ قاباعى قاتىڭقى — جايشىلىقتا كۇرەڭىتىپ، توتىعىپ تۇراتىن ءوڭى ءقازىر تىپتەن تۇنەرە، تۇتىگە تۇسكەن. كەش بويى ءبىر اۋىز ءتىل قاتىپ، ءتىس جارعان دا ەمەس، تەك سويلەگەندەردىڭ ءار ءسوزىن ىشتەي سالماقتاپ، سارالاپ الايىن دەگەن سىڭايى بار. ونىمەن تىزە تيىستىرە جايعاسقان قىرىقتار شاماسىنداعى قاتقان قارا كىسى جىپ-جىپ سويلەپ، جۇرتتى اۋزىنا قاراتادى. بۇل كىسىنىڭ ۆەتتەحنيك ەكەنىن بوكەن باياعىدان بىلەتىن. ءبىراق وسى جايلاۋعا كەلگەلى ونى كورگەنى كەشە عانا. قاتەلەسپەسە، اتى ءماجيت بولۋ كەرەك، مىنالار جاسىنىڭ ۇلكەندىگىن سىيلاعانى ما، «ماكە، ماكە» دەپ، شىن اتىن اتار ەمەس. وسىلاردىڭ اراسىنان بوكەنگە ءبىر ۇناپ قالعان جان — جورعا جۇمابەكتىڭ ورنىنا زووتەحنيك بولىپ كەلگەن اناۋ ورتاداعى بۇيراباس جاس جىگىت. كەشەدەن بەرى ول ۇلكەندى دە، كىشىنى دە جاتىرقاماي، اسىرەسە بوكەنگە كوبىرەك جاقىنداپ، بۇنىڭ كوڭىلىن ءبىر كوتەرىپ تاستاعان. اتى ساعىنعان ەكەن. كورشى سوۆحوزدا تۋىپ ءوسىپتى. تاياۋدا ينستيتۋت بىتىرگەن سوڭ، وسى «جامبىل» سوۆحوزىنا كەلگەن كورىنەدى...
— جارىقتىق، جايلاۋدىڭ اۋاسى تاماشا-اق! جايلاۋعا كەلسەم تاماققا تويىپ بەرمەيمىن، — دەيدى ۆەتتەحنيك ماكەڭ تاباقتاعى ەتكە تارامىس قولدارىن شەڭگەلدەي سالىپ.
جامەش مىرس ەتتى دە قويدى.
— راس، ايتاسىز، ماكە. جايلاۋدا تاماق ءسىڭىمدى بولادى. مىنا مايلى جەرىنەن قاربىتا-قاربىتا اساڭىز، — دەپ، مىرزابەك ونىڭ الدىنا مايلى ەتتەردى ىسىرا ءتۇستى. سوسىن تاباق شەتىندە موينى قىلقيىپ تۇرعان ءبىر شيشا اق اراقتى قىرلى ستاقاندارعا جاعالاتا قۇيا باستادى.
— ماعان قۇيماڭىز، — دەدى ساعىنعان ءوز ستاقانىنىڭ بەتىن الا قانىمەن جاۋىپ. — جەتەدى. بولدىم.
— وي، ساكە، بۇنىڭ نە؟ اكەل، ازداپ قۇيايىن دا، — دەدى مىرزابەك ونىڭ ىدىسىنا قول سوزىپ.
— جوق، مىرزەكە، بولدىم دەدىم، بولدىم. وزدەرىڭىز ىشە بەرىڭىزدەر.
— سەن نە، بىزدەن ارتىقسىڭ با؟ قۇيسىن دا كىشكەنە، — دەپ، ماكەڭ دە ونى قىستاعان بوپ جاتىر.
— وسەم دەسەڭ، ىشپە، ساعىنعان، ىشپە، — دەيدى جورعا جۇمابەك جىرق-جىرق كۇلىپ.
— سوندا ءسىز ىشپەگەندىگىڭىزدەن ءوسىپ وتىرسىز با؟ — دەپ ساعىنعان وعان تىك قارادى.
— زورلاماڭدار بالانى. قۇي ماعان ونىڭ سىباعاسىن، — دەدى جامەش مىرزابەككە. مىرزابەك ونىڭ ستاقانىن شۇپىلدەتە تولتىرىپ بەردى.
— قاي قاستىعىڭ بار، مىرزابەك؟ ولتىرەيىن دەپ پە ەدىڭ؟ — دەدى وسى ساتتە سورپا قۇيىپ وتىرعان ماعيرا.
— ەشتەڭە جوق، ماعاش، ءبىزدىڭ جاكەڭ وسىدان ولە قالماس.
— ولسەم دە جاستىعىمدى الا ولەرمىن. — جامەش مىرزابەك پەن جورعا جۇمابەككە كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قارادى دا، ستاقاندى اۋزىنا ءبىر-اق توڭكەردى.
— ءما، زاكۋسيت ەت، — دەپ مىرزابەك ءبىر شەڭگەل ەتتى جامەشتىڭ اۋزىنا توسا بەرىپ ەدى:
— ءوزىمنىڭ دە قولىم بار، — دەپ جامەش ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى.
— ءبىزدىڭ جاكەڭنىڭ اشۋى قاتتە-ە-ە، قاتتە-ە، — دەدى مىرزابەك وتىرىك كۇلگەن بوپ.
ماعيرا بىركەلكى اپپاق كەسەلەرمەن داستارقانعا ىستىق سورپا جاعالاتتى. جورعا جۇمابەك ءبىر جاق ەزۋىنەن شي جۇگىرتىپ، تىسىنە قىستىرىلعان ەتتى تازالاپ وتىر. مىرزابەك ستول استىنان جانە ءبىر شيشانى سۋىرىپ الىپ، تاعى قۇيۋعا كىرىسكەن.
— جارىقتىق، جايلاۋدىڭ اۋاسى تاماشا-ا! — دەيدى ماكەڭ سورپاسىن سوراپتاي ءتۇسىپ. — تاماشا-ا!..
— الا جازداي وسىنداي اۋانى ءسىمىرىپ جۇرگەن مىنا مىرزابەك پەن جامەشتىڭ نە ارمانى بار؟! — جورعا جۇمابەك سەلكىلدەپ كۇلىپ الدى دا، ءتىسىن تازالاعان ءشيدى ىرگەگە قاراي شەرتىپ جىبەردى.
جامەش وعان الايا قارادى. ءبىراق ەشتەڭە دەگەن جوق.
— جىگىتتەر!.. ا، جۇمەكە، جاكە... مىنانى ءىشىپ تاستامايمىز با؟.. ساكە، ساعان دا ايتام، داۆايتە، الىپ قويايىق. وتىرامىز با بەتىنە قاراپ ءموليىپ؟.. — مىرزابەك ستاقانىن جوعارى كوتەردى.
— مىرزەكە-اۋ، انشەيىن ءۇنسىز سىڭعىتا بەرەمىز بە؟ بىردەمە ايتىپ... بىرەۋگە تىلەك ايتىپ دەگەندەي... ماسەلەن، ارامىزدا ءبىر سوۆحوزعا ديرەكتور بوپ ءوسىپ بارا جاتقان ادام بار دەگەندەي... — دەپ ماكەڭنىڭ كوزى كۇلىمسىرەپ جورعا جۇمابەك جاققا يەك قاقتى.
— راس-اۋ، جىگىتتەر، جۇمەكەڭ ءۇشىن ءبىز نەگە المايمىز؟ جۇمەكەڭە بىرەر جىلى تىلەك ايتساق، اۋزىمىز قيسايىپ كەتە مە؟.. ەندەشە... — دەپ مىرزابەك قىزىنا تىك تۇردى. — ەندەشە جۇمەكەڭ ءۇشىن ءبارىمىز ءىشۋىمىز كەرەك. ساكە... ساعىنعان، سەن دە...
— جوق، مەن ىشپەيمىن.
— جۇمەكەڭ ءۇشىن دە مە؟
— كىم ءۇشىن بولسىن، مەيلى. جامەش ءوز ستاقانىمەن داستارقاندى تاق ەتكىزدى.
— قيناماڭدار بالانى! قۇيىڭدار ماعان سىباعاسىن.
— جامەش-اۋ، ولەسىڭ عوي... جەتەدى عوي ساعان. — ماعيرا وعان داستارقان ۇستىنەن سوزىلا ۇمتىلىپ ەدى، جامەش:
— كەت بىلاي! — دەپ يتەرىپ تاستادى. — كانە، مىرزابەك، قۇي ماعان!
مىرزابەك وعان تاعى دا لىق تولتىرا قۇيىپ بەردى. جامەش جورعا جۇمابەككە ايتىلار تىلەكتى كۇتپەي-اق، قولىنداعى اراقتى تاعى دا دەم الماي توڭكەرىپ تاستادى. ونىڭ ءار قيمىلىن باعىپ جاتقان بوكەن دە ەندى شوشىنا باستاعان. «ياپىر-اۋ، جاكەڭە نە بولعان؟ نەگە كوپ ءىشىپ وتىر؟ مىرزابەك نەگە بۇعان ادەيى تولتىرا-تولتىرا قۇيادى؟ راسىندا، قاي قاستىعى بۇل؟..»
— جامەش، سەن ساعىنعاندى قايتا-قايتا «بالا» دەيسىڭ. ول ساعان بالا ەمەس، بۇگىننەن باستاپ باستىق قوي، زووتەحنيك قوي، — دەدى ماكەڭ الدە ازىلدەگەنى، الدە كەكەگەنى بەلگىسىز.
جامەش وعان جالت بۇرىلدى:
— ءا، سولاي ما؟! سەندەر، ۆەتتەحنيك، زووتەحنيكتەر، وزدەرىڭدى باستىق ەسەپتەيدى ەكەنسىڭدەر عوي، ءا؟ ۇردىم سەندەي باستىقتاردى! الا جازداي جايلاۋعا ءبىر كەلمەي، مالدى ءبىر كورمەي، ەندى ەل ەتەككە كوشەردە كەلىپ اپ، «باستىق» دەيدى بۇل ماعان اۋزى مايىسىپ. «جايلاۋدىڭ اۋاسى ءتاماشا-ا» دەدى تامسانىپ. وسى اۋانى اپتا سايىن جۇتىپ-جۇتىپ كەتسەڭ، بىرەۋ سەنەن قىزعاناتىن با ەدى، ا؟..
ماكەڭنىڭ موينى سالبىراپ بارادى. قارسى ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا دارمەنى جوق. سونى سەزگەندەي جامەش تە تالايدان بەرى كوكىرەگىنە تولىپ قالعان اششى زاپىراندى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توگە تۇسەدى:
— ەگەر قۇدايشىلىعىڭ بولسا، ايتشى ءوزىڭ، ءماجيت، سەن ۆەتتەحنيك بولىپ، مال دارىگەرى بولىپ، بەس جىلدا مەنىڭ وتارىمنان ءبىر قوي ەمدەدىڭ بە؟ جوق. بىزگە اكەلىپ بەرگەن دارى-دارمەگىڭ بولدى ما؟ جوق. قوي جايىنا قاتىستى ۆەتەرينارلىق كەڭەس بەردىڭ بە؟ جوق. تەك بىلگەنىڭ — ولگەن مالعا اكت جاساۋ، كوبىرەك ولسە، مالشىعا تولەتۋ. باسقا نە تىندىردىڭ سەن «باستىق» بولىپ، ا؟
— ءاي-اي! ۇلكەن ادامنىڭ بەتىنەن العاندى قوي! — دەپ جورعا جۇمابەك بىرتىق ساۋساقتارىمەن ستولدى تىق-تىق ەتكىزدى.
— وي، ساعان نە جوق، ەي؟! — دەدى جامەش وعان جيرەنىشتى كوز بەن. — ءوز ارتىڭ تازا بولماعان سوڭ، قىسىپ وتىرمايسىڭ با جايىڭا.
— نە، مەنىڭ ارتىمدى سەن بىلعاپ قويىپ پا ەڭ؟
— بۇرىننان بىلعانعان دۇنيەگە قولىمدى ارامداپ نەم بار؟
— قىسقارت!
— قىسقارتپاسام نە ىستەيسىڭ؟ ماعيرا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، جامەشتىڭ يىعىنان تارتتى:
— قويشى، جامەش، بولدى عوي. ەرەگەسپەڭدەرشى، قۇرعىر.
— ارى تۇر، ارالاسپاي. — جامەش ماعيرانىڭ قولىن يىعىنان سىلكىپ تاستادى دا، جورعا جۇمابەككە وقتى كوزىن قادادى. — ءيا، ايت، قىسقارتپاسام نە ىستەيسىڭ؟ شاۋىپ الاسىڭ با؟
— قىسقارتپاساڭ، ەكى اياعىڭدى ءبىر ەتىككە تىعام. ايتەۋىر، كەتەدى عوي دەپ باتىرسىنۋىن بۇنىڭ! بايقا، كەتسەم دە قۇيرىعىڭا قوڭىراۋ بايلاي كەتەمىن، بىلەمىز سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى... باياعىدا وسى سوۆحوزعا تۇلدىر جالاڭاش كەلىپ ەدىڭ، ەندى جال بىتە باستاعان-اۋ.
— مەنى جارىلقاعان سەن ەكەنسىڭ عوي.
— مەن بولماسام، سوۆحوز. التى جىلدا سوۆحوزدى از جەمەگەن شىعارسىڭ؟ قوزىڭدى توقتىعا، توقتىڭدى قۇنان قويعا ايىرباستاپ، ۇرلاپ-جىرلاپ ماشينا العانىڭ وتىرىك پە؟
— وي، ىشەگىم! — جامەش ءىشىن باسىپ، سەلكىلدەپ ال كەپ كۇلسىن. — بۇعان ەندى نە دەيىن؟! وي، ىشەگىم!..
— جامەشتىڭ ول «ۇرلىعىن» ءسىز قاي ۋاقىتتان بەرى بىلەسىز؟ — دەدى ساعىنعان جورعا جۇمابەككە.
— بۇل قويشى بولعالى نە ىستەپ، نە قويعانىنىڭ ءبارى مۇندا، — دەپ، جورعا جۇمابەك قولىن كوتەرىپ، مايلى الاقانىن كورسەتتى.
— ەندەشە نەگە ونى بۇگىنگە دەيىن جاسىرىپ كەلدىڭىز؟ نەگە جوعارعى ورىندارعا بىلدىرمەدىڭىز؟
— قايتەمىز سورلاتىپ... بالا-شاعاسىنا وبال دا... جامەش كۇلكىسىن كىلت تىيا قويدى:
— «بالا-شاعاسىنا وبال دا» دەيسىڭ بە؟ سەن ودان دا: «ءوزىم تازا بولمادىم. ارتىمنان شي شىعا ما دەپ قورىقتىم» دەمەيسىڭ بە؟.. كونەچنو، كاجدىي مەريت پو سۆوەي مەرە يسپورچەننوستي، سەنىڭ ويىڭشا، مەن ماشينانى «ۇرلاپ-جىرلاپ» العان ەكەم عوي. ەگەر بىلە بىلسەڭ، بۇتىنا تەرى شالبار كيىپ، قويدى وگىزبەن جاياتىن باياعى قويشى جوق ءقازىر. بۇگىندە كەز كەلگەن مالشى مەنىكى سياقتى بەس مىڭدىق «زاپوروجەستى» ايلىق اقشاسىمەن دە الۋعا شاماسى بار. ال سەنىڭ ءتۇبىڭدى قازباي-اق قويايىن...
— قازعانمەن نە تاباسىڭ؟
— سەن كوپ بىلشىلدى قوي دا، مەنەن العان ون ءبىر قويدى ورنىنا سال.
— قايداعى ون ءبىر قوي؟
— بىلمەي قالعانىڭ... بىلتىرعى جىلى «جيگۋلي» العالى جاتىرمىن دەپ ايداپ اكەتكەن بەس قوي، بيىل قىستا باسشىلارعا دەپ بىر-بىرلەپ العان التى قوي ەسىڭنەن شىعىپ كەتتى مە؟
— مەن سەنەن ەشقانداي قوي العام جوق.
— نە دەيدى، ەي، مىناۋ، نە دەيدى؟! ءاي، ماعيرا، مىناۋىڭ نە وتتاپ وتىر؟!
— جۇمەكە-اۋ، الىپ ەدىڭىز عوي، ۇمىتىپ قالدىڭىز با؟ — دەيدى ماعيرا جالىنىشتى ۇنمەن.
— جوق، مەن سەندەردەن تىشقاق لاق كورگەم جوق، — دەيدى جورعا جۇمابەك ءمىز باقپاي. جامەش ءدىر-دىر ەتىپ، قالشىلداپ مىرزابەككە بۇرىلدى:
— ءاي، قۇدايشىلىعىڭدى سەن ايتشى. بىلتىرعى جىلى قاراقىستاقتا وتىرعاندا، سەنىڭ كوزىڭشە مىناۋ التى قويدى ايداپ اكەتتى ەمەس پە؟
مىرزابەك كۇمىلجىپ جورعا جۇمابەككە قارادى.
— ايت قاشان بۇدان قوي العانىمدى!.. قاراشى جالا جابۋىن!
— مىرزابەك-اۋ، شىندىعىڭدى ايتشى، الىپ ەدى عوي، — دەيدى ماعيرا جىلامسىراپ.
— ايتىڭىز شىندىقتى! — دەيدى ساعىنعان دا قوسارلانىپ.
— ايت، ايت! — دەيدى جامەش تە قالتىراپ. مىرزابەك تىمىرايىپ ءسال وتىردى دا:
— مەن ەشتەمە كورگەم جوق، — دەدى شىمىرىكپەستەن.
— اھ، سولاي ما؟! — قاس قاعىم ساتتە جامەشتىڭ جۇدىرىعى مىرزابەكتىڭ بەتىنە شىلق ەتە قالدى. ول شالقالاي قۇلاپ تۇسكەندە، جورعا جۇمابەك ەسىككە قاراي ەڭبەكتەي قاشتى. جامەش ىرشىپ بارىپ، ونىڭ ۇستىنە قونا تۇسكەن:
— ءما، سەن دە ال سىباعاڭدى، ءما!
كەنەت بىرەۋدىڭ اياعى ستولدى اۋدارىپ كەتتى دە، شام جالپ ەتىپ ءوشىپ قالدى... قاپ-قاراڭعى... كيىز ءۇي ءىشى اپالاس-توپەلەس... ىرس-ىرس ەتكەن ۇندەر... كىمدى كىمنىڭ سوعىپ جاتقانى بەلگىسىز...
— ءما، ال سىباعاڭدى، ءما!..
— ءاي، اكەڭدى... ءما، سەن دە ال!..
— قۇداي-اۋ، قويساڭدارشى! نە بولدى سەندەرگە، تۇگە؟! — ماعيرا نە ىستەرىن بىلمەي ارى-بەرى بەزەك قاعادى...
ءبىر بۇرىشتا ەكى بالا شىر-شىر ەتەدى... بوساعا تۇسىندا دىرىلدەپ بوكەن تۇر.
— ويباي-اي! ءولتىردى، ءولتىردى!..
— مىنە، ساعان ولگەن، مىنە!..
جۇدىرىقتار شىلق-شىلق تيەدى... الدەكىمنىڭ اياعىنىڭ تىپىرلاعانى بىلىنەدى... الدەكىم اۋىرسىنا ىڭىرسيدى...
— مىرزاش-اۋ، قايداسىڭ؟! ءولتىردى عوي مىناۋ!..
— مىرزاش دەيدى، اتاڭا نالەت! ءما، ساعان مىرزاش!..
ەندى ءبىر ۋاقىتتا ۇيمە-جۇيمە توبەلەستىڭ اراسىنان بىرەۋ سىتىلىپ شىقتى دا، ەسىكتەن تۇرا قاشتى... سوڭىنان ەكىنشىسى... ءۇشىنشىسى...
— ءيتتىڭ بالاسى، ەرتەڭ سەنى يتجەككەنگە ايداتپاسام، جۇمابەك اتىم ءوشسىن!
— ايداتۋ كەرەك، قۇرتۋ كەرەك كوزىن!
— ءقازىر اۋىلعا شابۋ كەرەك! — دەيدى سىرتتاعى داۋىستار دابىرلاپ.
— جىبەر دەيمىن ساعان، جىبەر! — دەيدى ءۇي ىشىندە جامەش بۇلقىنىپ.
— قويىڭىز، جاكە، اشۋىڭىزدى باسىڭىز، — دەيدى ساعىنعان ونىڭ بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاعان كۇيى بوساتپاي.
اتتارىنا ءمىنىپ ۇلگەرگەن ۇشەۋ تىمىق ءتۇندى دۇرسىلدەتىپ الدەقايدا شابا جونەلدى. ەكى يت ولاردى تالاي جەرگە دەيىن ابالاپ شىعارىپ سالدى دا، قايتىپ كەلىپ ءۇي ىرگەسىندە ۇزاق-ۇزاق ۇلىدى... «ءوز باستارىڭا كورىنسىن»، — دەدى بوكەن كۇبىرلەپ.
ءحىىى
تاڭەرتەڭنەن بەرى اق جاڭبىر سىلبىراي جاۋىپ تۇر. ۇپ-ۇساق مايدا تامشىلار دەنەگە جەلىمدەي جابىسىپ، سالقىن سىزى سۇيەكتەن وتەدى. ءبىر جاۋسا بىرنەشە كۇن تولاستاماي، ەكى يىقتان باسىپ، ەڭسەنى دە ەزە تۇسەتىن كۇزدىڭ كوڭىلسىز جاڭبىرى وسى... تۇنجىراعان اسپان... تۇنجىراعان كوڭىل... سۇر شەكپەنىنىڭ ىشىنە موينىن تىعىپ، سۇلىك قارانىڭ ۇستىندە ءبۇرىسىپ تۇرعان بوكەن مەزگىلدىڭ قاي مولشەر ەكەنىن دە بىلمەيدى. شامالاۋىنشا، ءتۇس الدەقاشان اۋىپ كەتكەن سياقتى. الگىندە ءورىستىڭ تومەنگى جيەگىمەن ەكى ادام جەلە جورتىپ ەتەككە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، سولاردان شىعا الماي قالدى ما، الدە جاڭبىردان قورعالاپ وتىر ما، كۇندە ءتۇس الەتىندە تەپەڭ قاعىپ جەتىپ كەلەتىن ماعيرانىڭ دا بۇگىن قاراسى جوق. مۇمكىن، جاي دەمالىپ جاتقان بولار. تۇندە ساعىنعان ەكەۋى جامەشتى تىنىشتاندىرا الماي قاتتى شارشاپ ەدى. «قور ەتىپ كەتتى، جەر ەتىپ كەتتى مەنى ولار!» — دەپ الاسۇرىپ سىرتقا ۇمتىلعان ونى ابدەن سىلەسى قاتىپ قۇلاعانشا ەكەۋى ەكى يىعىنان ۇستادى دا وتىردى. سوندا بوكەن ساعىنعانعا تىپتەن ريزا بولعان. ەگەر ونىڭ ورنىندا باسقا ادام بولسا قايتەر ەدى؟ «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى» دەگەندەي، جورعا جۇمابەكتەردىڭ ءسوزىن سويلەپ، سوڭدارىنان ەرىپ كەتە بەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن... كەشەگى جانجالدان كەيىن ونىڭ جامەشتىڭ ۇيىندە قالىپ قويۋىنىڭ ءوزى ادىلەتتىڭ قاي جاقتا ەكەنىن تۇسىنگەندىگى-اۋ، ءسىرا...
بوكەن سۇلىك قارانى سيپاي قامشىلاپ ءورىستىڭ ەتەگىنە تۇسكەندە، قوس جاقتان شوقىتىپ كەلە جاتقان ءبىر كوك اتتىنى كوزى شالدى... ساعىنعان. شاماسى، اۋىلعا اسىعىپ بارادى-اۋ... ءبىراق تاڭەرتەڭ ول «ەرتەڭدەر قايتام» دەگەن سياقتى ەدى... الدە ۇيدە بىردەمە بولىپ قالدى ما؟ وسى ويدىڭ باسىنا ورالۋى مۇڭ ەكەن، بوكەننىڭ دەنەسى قاراداي قالتىراپ كەتتى. سوسىن كۇتىپ تۇرا بەرۋگە شىدامى جەتپەي، بۇل دا ساعىنعاننىڭ الدىنان قارسى شاپتى.
...ەكەۋى سۋى قۇرعاپ قالعان كىشكەنتاي جىلعانىڭ بويىندا كەزدەستى.
— تىنىشتىق پا، اعا؟ — دەدى بوكەن سالعان جەردەن.
— قايدان تىنىشتىق بولسىن... — دەپ ساعىنعان قاباق شىتتى. — ەكى ميليسيونەر كەلىپ، جامەشتى الىپ كەتتى. الگى جۇمابەك ءتۇن ىشىندە اۋىلعا جەتىپتى عوي.
— قاشان اكەتتى؟ — دەدى بوكەننىڭ داۋسى دىرىلدەپ.
— جاڭا عانا... جامەش كەتەرىندە ساعان «مالعا يە بولسىن» دەدى. مەن سونى ايتقالى كەلدىم... ءقازىر ءوزىم دە اۋىلعا اتتانىپ بارامىن.
— ولار قاي جولمەن كەتتى؟
— اناۋ توتە جولمەن.
بوكەن ات باسىن شۇعىل جامەشتەر كەتكەن جاققا بۇردى دا، شابا جونەلدى.
— اۋ، قايدا باراسىڭ؟! قايت كەيىن!
بوكەن بۇل ءسوزدى ەستىمەگەندەي، سۇلىك قاراعا قامشىنى ۇستى-ۇستىنە سالا ءتۇستى. قامشى تيگەن سايىن ول دا شابىسىن ۇدەتتى دەرسىڭ! اياق استىندا جەر دوڭگەلەپ قالىپ بارادى... الدان سۋىق جاڭبىر بەتتى ۇرادى... جاڭبىردى دا، جەردىڭ وي-شۇقىر، ۇرا-جىراسىن دا ەلەيتىن بوكەن ەمەس، تىستەنىپ الىپ، اتىن قايتا-قايتا تەبىنە بەرەدى. اسۋدان اسىپ كەتكەنشە ميليسيونەرلەردى قالايدا قۋىپ جەتۋ كەرەك. ايتۋ كەرەك بارلىق شىندىقتى. ءبىلسىن شىن كىنالى كىمدەر ەكەنىن. جازالاسىن سولاردى دا، جالعىز جامەشتى سورلاتپاي.
— شۋ، جانۋار، شۋ!
شالشىقتى جەردى شالپىلداتا شاۋىپ، تاستاقتى جەردەن تاسىرلاتا ءوتىپ، سۇلىك قارانىڭ قولتىعى سوگىلە سىلتەپ كەلەدى. «سىلتە، جانۋار، سىلتە! ادىلەت جولىندا ءولىپ كەتسەڭ دە سىلتەپ قال!..» ادىلەت دەيدى-اۋ، ادىلەت دەگەن قايدا سول؟ كىمدە ول؟ العان قويىن «المادىم» دەپ تانىپ كەتكەن جورعا جۇمابەكتە مە؟ الدە ونىڭ العانىن كورىپ تۇرىپ «كورمەدىم» دەگەن مىرزابەكتە مە؟ ياپىر-اۋ، ادامدار جەمە-جەمگە كەلگەندە كەشەگى دامدەستىكتى دە، كوڭىلدەستىكتى دە — ءبارىن ۇمىتىپ، ءبىرىن-بىرى وپ-وڭاي ساتىپ كەتەدى ەكەن عوي. بۇدان وتكەن وپاسىزدىق، بۇدان وتكەن وزبىرلىق بار ما؟.. بارىنەن بۇرىن ادامعا ادامنىڭ جاناشىرلىعى، اياۋشىلىعى نەگە جوق؟ وتكەندە جامەش ون كۇن بويى توسەك تارتىپ، ساندىراقتاپ جاتقاندا كىم كوڭىلىن سۇراپ كەلدى؟ كىم اۋىلدان دارىگەر شاقىردى؟ «ەرتەڭنەن قالدىرماي ۆراچ جىبەرەم»، — دەپ كەتكەن جورعا جۇمابەك سول بەتىمەن ءىزىم-عايىم جوعالدى ەمەس پە؟ ەندى ءوزى بىرەر جۇدىرىقتى كوتەرە الماي، ءبىر-اق كۇندە يت ولگەن جەرگە ميليسيا شاقىرعان ءتۇرى مىناۋ. ەگەر جامەش ءولىپ جاتسا، قازاسىن حابارلاۋعا ول وسىنداي شاپشاڭ قيمىلدار ما ەدى؟.. ءاي، كىم ءبىلسىن، كىم ءبىلسىن...
جاڭبىر تولاسسىز سىلبىراپ جاۋىپ تۇر. تۇنجىراعان اسپان... تۇنجىراعان كوڭىل... قوينى-قونىشىنان سۋى سورعالاعان بوكەن تەبىنە ءتۇسىپ، ءالى دە شاۋىپ كەلەدى. شاۋىپ كەلە جاتىپ وتكەن كۇندەرىن ويلايدى...
نە كەرەك، ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلمەي ءومىر جولى بۇنى سوقپاعى مول سۇرلەۋگە قاراي سۇيرەي جونەلىپتى. مەكتەپتى مەدالمەن بىتىرسە دە، ءبىرىنشى جىلى-اق وقۋدان جولى بولمادى. ينستيتۋتقا بارعاندا 5 دەكابريست پەن 28 پانفيلوۆشىنىڭ ءاتى-جونىن تولىق بىلمەگەنى ءۇشىن موينى استىنا قايىرىلدى دا قايتتى. سونان سوڭ سوۆحوز باسشىلارىنا قىرسىعىپ، قاراداي قىستىعىپ جۇرگەن جامەشكە تاپ بولدى. قويدى ءبىر كۇن اش، ءبىر كۇن توق باعىپ، اقساق-توقساعىن تۇگەل ەمدەپ، وسى ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقسا دا، بوكەن جامەشتەن ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەستىگەن جوق. سويتە تۇرا ونى ىشتەي ايايدى دا. ومىردە ءبىر جولى بولماي جۇرگەن ادام سول سياقتى كورىنەدى بۇعان. ءوزى دە تىم بىربەتكەي، قىرىس قوي. سول مىنەزىنەن تاپقان پايداسى كانە؟ ەندى ونىڭ ءسوزىن كىم سويلەپ، كىم اقتاپ الادى؟.. جوق، دەگەنمەن، بولعان جاعدايدى ميليسيونەرلەرگە تۇگەل بايانداۋ كەرەك. زاڭنىڭ، ادىلەتتىڭ ادامدارى عوي، تۇسىنەتىن شىعار...
بوكەن سالىپ ۇرىپ ءبىر جوتانىڭ ۇستىنە شىعا كەلگەندە، تومەندە ساي تابانىندا سار جەلىپ بارا جاتقان ءۇش سالت اتتىنى كوزى شالدى. سولار...
— ا-ا-ا-اي، توقتاڭدار! كۇتە تۇرىڭدارشى ءسال!
ءۇش سالت اتتى كىلت توقتاي قالدى. بوكەن ەڭىسكە قۇيىنداتا شاپتى. الىسقا ۇزاماي قۋىپ جەتىپ العانى جاقسى-اق بولدى. شىندىققا كوزدەرى جەتسە، ءقازىر ولار جامەشتى بوساتىپ تا جىبەرەر...
— ءاي، نە جەتتى؟ نە كورىندى شاپقىلاپ؟ — دەدى بوكەن جاندارىنا كەلگەندە، قىزىل شىرايلى جاس ميليسيونەر.
— اعايلار، بۇل كىسى كىنالى ەمەس... كىنالى عوي، ءبىراق... — بوكەن ابدىراپ، ەنتىگىپ ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ قويدى.
— بالا، ءوزىڭ كىمسىڭ؟ — دەپ ەگدەلەۋ كەلگەن قاراتورى ميليسيونەر جۇپ-جۇمساق ءتىل قاتتى.
— اعا، مەن... مەن مىنا كىسىنىڭ كومەكشىسىمىن، — دەدى بوكەن ەكى يىعى سالبىراپ، جاعى سۋالا تۇسكەن جامەشتى نۇسقاپ.
— كومەكشىمىن دەپ... سەن بۇنىڭ قىلمىس جاساعانىنا دا كومەكتەسكەن شىعارسىڭ؟ — دەپ الگى قىزىل شىرايلى جاس ميليسيونەر بۇعان تەسىلە قارادى.
— جوق، كومەكتەسكەم جوق... مەن قاراپ تۇردىم.
— قاراپ تۇرساڭ، ايتشى، بالا، توبەلەستى باستاعان كىم؟ — ەگدەلەۋ ميليسيونەردىڭ بۇل سۇراعى بوكەندى قاتتى قينادى. نە دەسە ەكەن؟ الدىمەن قول كوتەرگەن، ارينە، جامەش. ونى قالاي جاسىرا الادى؟ وتىرىك ايتۋعا قالاي اۋزى بارادى؟
— توبەلەستى باستاعان جامەش اعا. ءبىراق...
— ءاي، سەن ءبىراق-سىراعىڭدى قوي، — دەدى جاس ميليسيونەر ءزىلدى ۇنمەن. — قىلمىستى ادامدى، جازىقسىز ەكى كىسىنى سوققىعا جىققان ادامدى سەن نەگە كىنالى ەمەس دەپ شىجبالاقتايسىڭ، ءا؟
— كىنالى عوي، ءبىراق...
— ايت، ايت. كورگەنىڭدى جاسىرما، — دەدى ەگدەلەۋ ميليسيونەر ءجۇزىن جىلىتىپ.
— نە ايتقىزاتىنى بار... جاۋىننىڭ استىندا تۇرامىز با وسىنىڭ مىلجىڭىن تىڭداپ...
— ايتسىن، ءسوزىن بولمە.
— بۇل كىسىنىڭ توبەلەس شىعارعانى راس، — دەدى بوكەن نىق داۋىسپەن. — نەگە دەسەڭىز، زووتەحنيك جۇمابەك وتكەن جىلى بۇلاردان «كەيىن ورنىن تولتىرام» دەپ ون ءبىر قوي الىپتى. ەندى سونى ول «المادىم» دەپ تانىپ كەتىپ وتىر. العانىن كورگەن مىرزابەك دەگەن قويشى دا بەت باقتىرار ەمەس. جانجالدىڭ ءبارى وسىدان شىقتى، اعا.
— مىنانى تانيمىسىڭ؟ — دەپ جاس ميليسيونەر تاقىم استىنان ءبىر مىلتىقتى سۋىرىپ الدى... جامەشتىڭ مىلتىعى. قاپ! وتكەن جولعى جيرەن ساقال جەتكىزگەن ەكەن عوي. «قۇداي ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋدى» دەگەن وسى دا. قاپ!
— تانيسىڭ با دەيمىن ساعان؟!
— تانيمىن.
— تانىساڭ، جونىڭە زىت! سۋدان تازا، سۇتتەن اق ادامدى تاپقانىن بۇنىڭ! — جارايدى، بالا، سەن قايتا بەر، — دەدى ەگدەلەۋ ميليسيونەر. — ءىستىڭ اق-قاراسىن تەرگەۋ ورنى تەكسەرە جاتار.
ميليسيونەرلەر ات باسىن جولعا سالدى. جامەش كەتىپ بارا جاتىپ ارتقا مويىن بۇردى دا:
— قايت، بوكەن، ساعان سەندىم، — دەدى جۇپ-جۇمساق ۇنمەن.
...جاڭبىر ءالى دە سىلبىراي جاۋىپ تۇر. سۇلىك قارا دا سىلبىراي ءجۇرىپ كەلەدى. تاۋ باسىنا تۇمان شوككەن. جەر لايساڭ. جول بۇرالاڭ. بۇل جولدا بوكەن اداسپاسىن بىلەدى. جاڭبىر سوڭىندا جادىراپ شىعار كۇن بار، كوزىڭدى اشىپ، كوڭىلىڭدى جۇباتار جارىق بار. جارىق بار جەردە ەر جىگىت جولدان جاڭىلار ما؟..
You Might Also Like
-
ءمۇيىزدى اكۋلا، سولتۇستىك جاعىن ەسەپتەمەسەك، اۆستراليانىڭ بۇكىل جاعالاۋى بويىنداعى ازعانتاي تەرەڭدىكتە مەكەن ەتەدى.
