ەكونوميكاداعى جانە ونەركاسىپتەگى تىڭشىلىقتىڭ پايدا بولۋ تاريxى تەرەڭدە جاتىر. شىركەۋ قىزمەتشىسى فرانسۋا كساۆەنىڭ جۇمىستارى ونەركاسىپتەگى تىڭشىلىقتىڭ العاشقى جەتىستىكتەرى بولدى. ول 1712 جىلى جۇڭگو فارفورىن دايىنداۋدىڭ قۇپيالارىن ۇرلاپ الدى.

ونەركاسىپتىك تىڭشىلىق ءۇشىن كەلەسى ماڭىزدى داتا 18ء-ىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىنا سايكەس كەلەدى، ول كەزدە انگليا مەن فرانسيا بريتاندىق ونەركاسىپ تەxنولوگيالارىن جاسىرىن ۇرلاپ كەتۋگە ارەكەتتەنگەن.

سۋىق سوعىس (قىرعي-قاباق سوعىس كەزەڭى)

باتىس ەلدەرىنىڭ ەكسپورتقا شەكتەۋ قويعان كەزەڭىندە ونەركاسىپتىك تىڭشىلىق كەڭىنەن تارالدى. سول كەزدە كسرو-نىڭ اسكەري كۇش-قۋاتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا تىڭشىلىق بەلسەندى تۇردە پايدالانىلدى. كەڭەستىك ونەركاسىپتىك تىڭشىلىق سوناۋ 1980ء-شى جىلدارعا دەيىن وزگە تىڭشىلىق ارەكەتتەرگە جاقسى ۇستەمە بولدى.

رەسەيلىك اي سايىنعى Byte جۋرنالىنىڭ 1984 جىلعى ءساۋىر ايىنداعى سانىندا جاريالانعانداي، كەڭەس ۇكىمەتى وزىندىك ميكرو ەكونوميكاسىن دامىتۋعا تىرىسقانىمەن، ولاردىڭ تەxنولوگيالارى باتىستان ءبىرقاتار تومەن ەدى. كەڭەستىك پروسەسسورلار بىرنەشە ءچيپتى قاجەت ەتەتىن، سونداي-اق Intel 3000 جانە LSI-11/2 سياقتى امەريكالىق ونىمدەردىڭ ناقتى نەمەسە ۇقساستىرىلعان كوشىرمەسى بولىپ تابىلاتىن.

«برۋنگيلدا» وپەراسياسى

بۇل وپەراسيانىڭ كەيبىر نيۋانستارىن گدر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى پايدالاندى. “برۋنگيلدا” وپەراسياسى 1950ء-ىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان 1966 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلدى. ونى ىسكە اسىرۋعا شىعىس بلوگىنداعى كوپتەگەن مەملەكەتتىڭ تىڭشىلارى قاتىستى. وپەراسيا بارىسىندا باتىس ەۋروپالىق ونەركاسىپتىك قۇپيالاردىڭ كوپشىلىگىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرگەن 20-دان استام تىڭشىلىق شابۋىلدار جاسالدى.

“برۋنگيلدا” وپەراسياسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى — شۆەيساريالىق ينجەنەر-xيميك دوكتور جان پول (سونداي-اق “اۋا كوپىرشىگى” اتىمەن تانىمال بولعان). ونىڭ قىزمەتى جازۋشى ءارى بۇرىنعى بارلاۋشى پيتەر رايتتىڭ SpyCatcher اتتى اۆتوبيوگرافيالىق كىتابىندا سيپاتتالعان. سول كىتاپتا جازىلعانداي، جان پول بەلگياداعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتىن زەرتتەگەن ونەركاسىپتىك تىڭشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. ونىڭ كومەگىمەن رەسەيلىك اگەنتتەر دىبىستان جىلدام ۇشاتىن كونكورد جولاۋشى ۇشاعىن جەتىلدىرۋ جۇيەسى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى اقپاراتقا قول جەتكىزدى. سونىمەن بىرگە، جان پول Kodak كومپانياسىنىڭ ەكى قىزمەتكەرىن ونەركاسىپتىك تەxنولوگيالار تۋرالى اقپاراتتى باسەكەلەستەرگە جەتكىزدى دەپ ايىپتادى. كەيىنىرەك ول قىزمەتكەرلەر اقتالدى.

ارنايى اقپاراتتىڭ كەڭەستىك جۇيەسى

1979-1980ء-شى جىلدارداعى كسرو اسكەري-ونەركاسىپتىك كوميسسياسىنىڭ قۇپيا مالىمدەمەسىندە 12 ءتۇرلى اسكەري-ونەركاسىپتىك اۋدانداردا ەرەكشە ارنايى ەسەپتەردىڭ قولدانىلعاندىعى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتالعان. اتومشى-عالىم فيليپپ حەنسوننىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، ارنايى اقپاراتتا مىناداي مالىمدەمە ايتىلعان ەكەن: ەگەر تەxنولوگيالىق جاڭالىقتاردىڭ مالىمەتتەرى اسكەري باعدارلامالاردى جەتىلدىرۋدە پايدالانۋ ءۇشىن جارامدى بولسا، 12 ونەركاسىپتىك سالالىق مينيسترلىكتەر سول جاڭالىقتار تۋرالى اقپاراتتى جەتكىزۋگە مىندەتتى. بۇل تۇرعىدا كومپانيالار زەرتتەۋ بويىنشا ناقتى مىندەتتەردى ورىنداۋعا ءتيىس بولاتىن. مىندەتتەر مەن ولاردى ورىنداۋ سيكلدارى ارنايى ەسەپتەردە ەگجەي-تەگجەيلى كورسەتىلەتىن. 12 اۋدان 5 جىل ىشىندە بارلىعى 3000 مىندەتتى ىسكە اسىرۋعا ءتيىس بولعان ەكەن.

تاپسىرمالار ازاماتتىق كاسىپورىندارعا دا، سونداي-اق قۇرامىنا مۇناي-xيميا ونەركاسىبى كىرگەن اسكەري-ونەركاسىپتىك وبەكتىلەرگە دە قاتىستى بولدى. بۇل تۇرعىدا، ونەركاسىپتىك تىڭشىلىق كەڭەستىك تەxنيكالىق پروگرەسستىڭ باسەكەلەستىك دەڭگەيىن سالىستىرۋ ءۇشىن قولدانىلعان. اتالعان كەزەڭ ىشىندە باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى تالداۋ ماقساتىندا عانا پايدالانىلعان قۇپيا اقپاراتتىڭ ءوزى كوپتەپ جينالدى. بايقاپ قاراساق، ازاماتتىق ونەركاسىپ ورىندارىنان گورى الىنعان اقپاراتتى كسرو-نىڭ قارۋلى كۇشتەرى اناعۇرلىم ناتيجەلى پايدالانعان ەكەن.

قىرعي-قاباق سوعىس مۇراسى

كەڭەس وداعى ىدىراپ، قىرعي-قاباق سوعىسى اياقتالعان سوڭ شولۋشىلار، سونىڭ ىشىندە اقش كونگرەسسىنىڭ كوميتەتى، جالپىلاما تىڭشىلىق قاۋىمداستىق ءوز باعىتىن اسكەري وبەكتىلەردەن ونەركاسىپتىك جاققا قاراي وزگەرتكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇل باتىسقا دا، بۇرىنعى كوممۋنيستىك قاۋىمداستىققا دا قاتىستى بولدى. وسىلايشا اسكەري اگەنتتەر قايتا مامانداندىرىلىپ، ونەركاسىپتىك اقپاراتتى تابۋعا باعىت الدى.

قىرعي-قاباق سوعىسىنىڭ مۇراسى رەتىندە تىڭشىلار قىزمەتى باعىتىنىڭ وزگەرۋىن عانا ەمەس، سونداي-اق تىڭشىلىقتا پايدالانىلا باستاعان كەلەسىدەي جاڭا قۇرىلعىلاردى دا قاراستىرۋعا بولادى:

- كومپيۋتەرلىك تىڭشىلىق باعدارلامالار؛

- ناقتى مالىمەتتەر بازاسى؛

- جاسىرىن تىڭداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرىلعىلار مەن باعدارلامالار جۇيەسى؛

- “تىڭشىلىق قوڭىزدار” جانە ت.ب.

ونەركاسىپتىك تىڭشىلىقتا كومپيۋتەرلىك جۇيەلەر مەن ينتەرنەتتى پايدالانۋ

دەربەس كومپيۋتەر

ەداۋىر كولەمدەگى اقپاراتتى ساقتاي الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعاندىقتان، ءارى سول اقپاراتتىڭ كوشىرمەسىن جاساپ، باسقاعا تابىستاۋ وڭاي بولعاندىقتان، كومپيۋتەرلەر ونەركاسىپتىك تىڭشىلىقتى ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنە اينالدى. قۇپيا مالىمەتتەردى قارماپ الۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسى رەتىندە كومپيۋتەرلىك جۇيەلەردى قولدانۋ جاعدايلارى 1990-ىنشى جىلدارى كۇرت ارتتى. ءدال وسى كەزەڭدە اقپاراتتى ءتيىمدى قورعاۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوقتىعى سەبەبىنەن كومپيۋتەرلىك جۇيەلەردەن قۇپيا مالىمەتتەردى ۇرلاۋ كەڭىنەن تارادى.

ال قازىرگى كەزدە تىڭشىلىقتىڭ باستى ماقساتى— تاسىمالدانۋى جەڭىل ءارى ۇيدە دە، جۇمىستا دا قولدانۋعا بولاتىن نوۋتبۋكتار. بايقاساق، ءقازىردىڭ وزىندە جەتەكشى كاسىپورىنداردىڭ شەتەلگە جول تارتقان  جۇمىسشىلارىن وزگە مەملەكەت اگەنتتەرى تۇرعىسىنان بولۋى مۇمكىن شابۋىلدار تۋرالى ەسكەرتەدى.

سەنگىش ادامداردى الداپ ءتۇسىرۋدىڭ كوپتەگەن تاسىلدەرىن بىلەتىن اگەنتتەر قاجەت اقپاراتقا وڭاي قول جەتكىزە الادى. تىڭشىلار ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن ءقوناقۇي قىزمەتكەرلەرىن ءجيى پايدالانادى، سونىڭ ىشىندە ءقوناقۇي بولمەلەرىندە ساقتاۋلى تۇرعان نوۋتبۋكتارداعى اقپاراتتى الۋ ءۇشىن وسىنداي ارەكەتكە بارادى. مالىمەتتەر جول ءجۇرۋ كەزىندە دە، تاكسيدى، اۋەجايداعى جەتكىزۋ جۇيەسىن پايدالانعاندا، ۆوكزالداردا ۇرلانۋى مۇمكىن.

سىرت كوزدەن جاسىرىلعان اقپاراتتى الۋدىڭ نەگىزگى ادىستەرى بولىپ سانالاتىن تىڭشىلىق باعدارلامالاردىڭ مىناداي مۇمكىندىكتەرى بار:

- جەكە جازبالاردى/xات الماسۋدى وقۋ؛

- قۇپياسوزدەردى انىقتاۋ؛

- باعدارلامالىق ونىمدەر، سونداي-اق كىرىپ-شىققان سايتتار مەن وزگە دە اقپاراتتار تۋرالى مالىمەتتەردى وقۋ.

ينتەرنەت

ينتەرنەت كەڭىستىگى مەن كومپيۋتەرلىك جەلىلەردىڭ كەڭىنەن تارالۋى اقپاراتتى قارماپ الۋدىڭ جالپى دياپازونى مەن ادىستەرىن كەڭەيتتى. سونىمەن قاتار، مالىمەتتەرگە وڭاي قول جەتكىزۋ تۇرعىسىنان العاندا دا ينتەرنەت انىق ارتىقشىلىقتارعا يە بولدى.

تالداۋ مالىمەتتەرىنە سايكەس، بۇكىل الەمدە كۇن سايىن ءتۇرلى كومپانيالارعا شامامەن 50 000-عا جۋىق كيبەرشابۋىلدار جاسالۋدا جانە بۇل كورسەتكىش جىل سايىن تەك ارتا تۇسۋدە. نەگىزى، ءار ادامنىڭ جەكە، قارجىلىق جانە اناليتيكالىق رەسۋرستارىنا دەگەن جالپى قولجەتىمدىلىك مەملەكەت زاڭناماسىمەن رەتتەلەدى. ءبىر قىزىعى، قاستاندىق ويلاۋشى زيانكەستەر اسكەري، قورعانىس ۇيىمدارىنىڭ نەمەسە وزگە ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردىڭ اقپاراتىن ۇرلاۋدان گورى، بانكتىك رەكۆيزيتتەرگە قول جەتكىزۋگە جيىرەك تالپىنادى.

سانكسيالانباعان تىڭشىلىق باعدارلامالارمەن قاتار سانكسيالانعان باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ دە كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسال رەتىندە NeoSpy امبەباپ باعدارلاماسىن قاراستىرىپ كورەيىك. ونىڭ مۇمكىندىكتەرى مىناداي: 

- قىزمەتكەرلەر نەمەسە كاسىپورىن قىزمەتىن تالداۋ؛

- قىزمەتكەرلەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن جانە جۇمىسقا قابىلەتتىلىگىنىڭ تيىمدىلىگىن باعالاۋ؛

- اقپاراتتىڭ جىلىستاۋى مەن قىزمەتكەرلەردىڭ ءوز دارەجەسىن جەكە ماقساتتا پايدالانۋىن انىقتاۋ جانە جويۋ.

سابوتاجدىڭ بولۋ مۇمكىندىگى

عالامتوردىڭ تارالۋى ونەركاسىپتىك تىڭشىلىق مۇمكىندىكتەرىن سابوتاج ماقساتى تۇرعىسىنان دا كەڭەيتتى. 2000-ىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەنەرگەتيكالىق كومپانيالاردىڭ ءدال وسى تۇردەگى شابۋىلدارعا ءجيى ۇشىرايتىنى بايقالدى. ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەردىڭ نەگىزگى قىزمەتى — سۋ شىعىنى، سالقىنداتۋ جۇيەلەرىنىڭ جانە ت.ب. جۇيەلەردىڭ جۇمىسقا قابىلەتتىلىگىنە تۇراقتى مونيتورينگ جۇرگىزۋ. ولاردىڭ جالعىز كەمشىلىگى — باسقارۋ سىرتقى xاكەرلىك شابۋىلدارعا ءجيى ۇشىرايتىن كومپيۋتەرلىك جۇيەلەر ارقىلى ىسكە اسىرىلادى.

ايتىلعانداردى تۇيىندەسەك، ونەركاسىپتىك تىڭشىلىقتىڭ جاڭا ادىستەرىن زەرتتەۋ جانە قۇراستىرۋ سول ادىستەردى تەرروريستەردىڭ نەمەسە وزگە مەملەكەتتىك دۇشپان تىڭشىلاردىڭ پايدالانۋى سەكىلدى جاھاندىق پروبلەماعا جول اشادى.

---