InfoHub Logo

ۇرپاعى ءبىلىمدى حالىقتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولمايدى دەگەندەي، جاس ۇرپاققا سانالى، ءمان-ماعىنالى، ونەگەلى تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى. شەتەل ءتىلى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ حالىقارالىق بايلانىستارىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تۇلعاارالىق جانە مادەنيەتارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ اسا ماڭىزدى قۇرالى بولىپ تابىلادى.

پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ارنايى تاپسىرماسىنا سايكەس 2013  جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنەن باستاپ 1ء-شى سىنىپ وقۋشىلارىنا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ ەنگىزىلدى.

قازىرگى زامانعى عىلىم شەت ءتىلىن ۇيرەتۋ 6-7 جاستاعى بالالار ميىنىڭ دامۋىن ىنتالاندىراتىنىن دالەلدەپ وتىر. شەت ەلدىك لينگۆيست عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا 6-7 جاس شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن ەڭ قولايلى، سەبەبى وسى جاستاعى بالالاردىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا تىلدەردى قابىلداۋ ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە بولادى.

ەرتە جاستان اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ وقۋشىلاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى دامۋ بىلىكتىلىگىن ارتتىرادى، وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا مۇمكىندىك الادى.  الەمدىك ءتىل رەتىندە بەيرەسمي تۇردە ورنىققان اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن شىڭداي تۇسەدى. 6-7 جاستاعى بالالارعا  نەنى ۇيرەتسەڭ سونى ساناسىنا سىڭىرەتىن ناعىز قابىلداۋ جاسىندا بولعاندىقتان، مەيلى قانداي ءتىل بولماسىن وتە تەز يگەرىپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە.

پسيحولوگتاردىڭ ايتۋى بويىنشا باستاۋىش سىنىپتىڭ بالالارى ويىن ىس-ارەكەتىنەن وقۋ ىس-ارەكەتىنە كوشەدى. دەگەنمەن، ويىننىڭ ماڭىزى بۇل جاستا مول. بالالار 10-12 جاسقا دەيىن وينايدى. بالالار مەكتەپتى ۇناتادى، ءبىراق بالالاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ويىن ەلەمەنتتەرى، مۇعالىممەن قارىم-قاتىناس ارتتىرادى. ويىن ارقىلى بالالار شەت تىلىندە جەڭىل قارىم-قاتىناس جاساي الادى جانە ويىن كەزىندە وقۋشىلار شارشاعاندىعىن سەزبەي، قىزىعا وتىرىپ شەت ءتىلىن تەز ۇيرەنەدى.

6-7 جاستاعى بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعى مول. جاڭا تاقىرىپتى قابىلداعاندا ادەمى، قىزىقتى زاتتارعا نازار اۋدارادى، ءبىراق ولاردىڭ نازارى تۇراقسىز بولىپ كەلەدى. بالالار ءمۇعالىمنىڭ 2-3 مينۋتتان استام اڭگىمەسىن تىڭداي المايدى، سوندىقتان ساباق تۇسىندىرگەندە سۇراق-جاۋاپ ءتاسىلىن قولدانعان ءجون. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى قيمىلسىز ۇزاق وتىرا المايدى، تەز شارشاعىش بولادى، سوندىقتان 10-15 مينۋت سايىن ويىندار، جاتتىعۋلار وتكىزگەن  ءجون نەمەسە جۇمىستىڭ ءتۇرىن وزگەرتۋ قاجەت.

شەتەل تىلىنەن ساباق بەرۋدىڭ دەڭگەيىن ساپالىق جاعىنان جەتىلدىرۋ جونىندەگى مىندەت ۇنەمى شەتەل ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى جولدارىن ىزدەستىرۋدى تالاپ ەتەدى.

قيمىل-قوزعالىسقا باعىتتالعان ءتاسىل باستاۋىش سىنىپتا وقۋ ءۇردىسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ تابىلادى. وقۋشىلارعا جاڭا سوزدەردى ۇيرەنۋ بارىسىندا،بەكىتۋ كەزەڭىندە نەمەسە تەكسەرۋ ۋاقىتىندا دا قيمىل-قوزعالىستى پايدالاندىرۋ ولاردىڭ تەك تىڭداپ نەمەسe وقىپ ەستە ساقتاۋىنان دا ناتيجەلىرەك-سەزىنىپ ەستە ساقتاۋلارىنا جاعداي تۋعىزادى. قيمىل-قوزعالىسقا نەگىزدەلگەن اندەر ايتقىزىپ، ءان تارماقتارىنداعى قيمىلداردى جاساتۋ وقۋشىلاردىڭ كوڭىل-كۇيىن كوتەرىپ، ولاردى تابيعي شەتەل ءتىلى اتموسفەراسىنا ەنگىزەدى. جاڭا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىمەن جۇمىس جاساۋ بارىسىندا دا ناقتى قيمىل ارقىلى كورسەتۋگە، ال ناقتى قيمىلدارمەن كورسەتە المايتىن سوزدەرگە ىم-يشارالار قولدانۋعا بولادى. مىسالى swim، fly، clap سەكىلدى سوزدەر قيمىل ارقىلى تەز جاتتالادى جانە كەلەسى ساباقتاردا قيمىلدى كورسەتە وتىرىپ وقۋشىلاردان سوزدەردى سۇراۋعا بولادى. مىسالى: ينتەرنەتتەن ونلاين جۇيەسىندە «نappy song»، «Bingo» ت.س.س. اندەردى بەينەگە قاراپ تۇرىپ ورىنداسا، وقۋشىلار سەرگىپ، قىزىعۋشىلىقتارى ويانادى.ءبىر جاعىنان، تىلدەرى جاتتىعادى،  ەكىنشى جاعىنان، اعىلشىنشا اندەر جاتتايدى.

فونەتيكالىق ويىندار.

ماقساتى: وقۋشىلاردى اعىلشىن دىبىستارىن ەش  قيىندىقسىز دىبىستاۋعا، ءالفاۆيتتى مەڭگەرۋگە ۇيرەتۋ.

فونەتيكالىق ويىندارعا:

- ەستۋ قابىلەتىن دامىتۋعا ارنالاعان ويىندار مەن جاتتىعۋلار(اعىلشىن ءتىلىنىڭ دىبىستارىن دۇرىس قابىلداۋ ءۇشىن قاجەتتى)؛

- دۇرىس ينتوناسيالاۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋعا ارنالعان ويىن تاسىلدەرى جاتادى. مىسالى

“ارالار” ويىنى

قۇرال-جابدىقتار:كوۆبوي قالپاعىن كيگەن اعىلشىن اراسى مەن تاقيا كيگەن قازاق اراسىنىڭ سۋرەتى.

ويىن بارىسى: ءمۇعالىم ەكى ارانى  تانىستىرادى. اعىلشىن اراسى [∂] دەپ، (ءتىلىمىزدى تىستەپ «ز» دەپ ايتۋ) ىزىلدايدى، ال قازاقتىڭ اراسى [ʒ] دەپ ىزىلدايدى. ەكى ارا ءبىر گۇلدىڭ ۇستىندە كەزدەسىپ قالىپ بىر-بىرىنە ەكى ەلدىڭ جاڭالىقتارىن ايتىپ جاتىر.(كەزەك-كەزەك [∂]،[ʒ] دەپ ايتۋ)

“Story”

 بەلگىلى ءبىر دىبىسقا ارنالعان كەز كەلگەن سوزدەردى پايدالانۋعا بولادى. سودان سوڭ اڭگىمە قۇراستىرىلادى. اڭگىمەدە سول دىبىسقا ارنالعان سوزدەر كەزدەسسە، بالالارعا ونى كارتوچكادان كورسەتىپ، ولار ونى حورمەن ايتادى.

مىسالى: ءبىر كۇنى (Rabbit) بولىپتى. ونىڭ تاماشا (rope) بار ەكەن. ءبىزدىڭ (Rabbit)  ءوزىنىڭ (rope) مەن (road) ارقىلى جۇرگەندى جاقسى كوردى.(road) بويىندا وتە ادەمى (roses) وسەدى ەكەن. ەگەر كۇندە تاڭەرتەڭ (rain) جاۋماسا، ءبىزدىڭ (Rabbit) ادەمى (roses)دەردى تەرىپ الىپ ءوز دوستارىنا اپارىپ بەرەر ەدى!

“Is it true or not؟” ويىنى

ويىندى دوپپەن وتكىزۋگە بولادى. دوپتى كەز كەلگەن ويىنشىعا لاقتىرۋعا بولادى جانە ءبىر ءسوز تىركەسىن ايتىپ، “Is it true or not؟” دەگەن سۇراق قويادى. ويىنشى دوپتى قاعىپ الىپ “Yes،it’s true”نەمەسە “No،it’s not true”  دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوسىن سول ادام دوپتى باسقا ويىنشىعا لاقتىرادى

ەرتەگى ارقىلى ۇيرەتۋ ءادىسى.

بۇرىنعى وتكەن زاماندا، Rex دەگەن كىشكەنتاي يت ءومىر ءسۇردى. ءبىر كەزدە ول ورمانعا شىعىپ اداسىپ كەتتى. ءبىر ۋاقىتتا ول ءشوپتىڭ اراسىنان شىعىپ كەلە جاتقان جىلاننىڭ  دىبىسىن  ەستىدى 0-0-0. Rex قورىققانىنان جۇگىرە كەتتى، اياق استىنان ونى بىرەۋ قاتتى تىستەپ الدى. ول شىبىن بولدى. دەنەسىنىڭ اۋىرعانىنان Rex  r-r-r دەدى. توبەسىنەن ىزىلداعان دىبىس ەستىلدى dz، ول ۇشىپ بارا جاتقان ارانى كورىپ، قۋىستىڭ اراسىنا تىعىلىپ، سول جەردە ۇيىقتاپ قالدى. تۇندە w-w-w- دەگەن دىبىستان ويانىپ كەتتى، ول ءفيليننىڭ قانات قاعىسى ەكەن.  Rex قاشا جونەلدى، ونىڭ دەمى قاتتى بولدى hhh. ءبىراق جولدى وعان پىسىلداعان پويىز بوگەدى t-d-t-d. Rex پوەزعا سەكىرىپ ءمىنىپ ۇيىنە كەتتى.

ەرتەدە ءتىل ءومىر  ءسۇردى

تەرەزەسى جوق ۇيشىكتە.

از-ازدان سويلەيتىن.

تاڭەرتەڭ جاتتىعۋ جاسايدى – [t] [d] [n].

ءوزىنىڭ توسەگىن جينايدى،

ءتىسىن ىسادى ، جۋادى،

ەسىكتى ايقارا اشادى [p-w]،

ول قىدىرىپ كەلۋگە شىقتى،

تازا اۋامەن دەمالۋعا [h].

ءتىل قىدىرىپ جۇرگەندە،

تەز ارادا توڭىپ قالدى

ءتىلىنىڭ شەتىن تىستەپ دىرىلدەدى،

ازعانتاي جۇگىرىپ،

سول كەزدە ول جىلىنادى

شۋسىز دىبىس ەستىلدى.

قاراڭعى ۇيدە تۇرۋ ءتىلدى شارشاتتى

توبەدە تەرەزە جاساۋدى شەشتى.

ءتىلىنىڭ شەتىن كوتەردى

توبەنى سوعا باستادى [t] – [d].

ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ دوسىمىز

ورمانعا قىدىرۋعا شىقتى

سوقپاق بويىمەن ادىمدادى [t] – [t] –[t]،

سەرگەك ءان ايتتى: [la:] – [ la:] – [la:].

كەنەتتەن الدىنان قاسقىر شىقتى: [u:]، [u:]،

ايتار-ايتپاستا تىلشىك ۇندەمەي قالدى.

ءبىراق، ويلاما بالاقاي

زارەسى كەتتى دەپ

ءبىزدىڭ تىلشىك ەرجۇرەك،

داڭقتى جىگىت – باتىل.

ول ازداپ شەگىندى،

قاستارى كوڭىلسىز قاباعىن ءتۇيدى،

قايىرىلدى، تىك تۇردى،

وتە قورقىنىشتى ىرىلداي باستادى: [r] – [r]،

قاسقىر قورقىپ، قاشىپ كەتتى.

[R] – دەپ ايتتى تىلشىك.

جىميدى [i:]، كەرىلدى [R:]،

ۇشىن توبەگە كوتەردى

اندەتتى: [la:] – [la:] – [la:].

"ويلان، تاپ" ويىنى. ماقساتى: وقۋشىلاردى سوزدەردى دۇرىس قۇرۋعا ۇيرەتۋ.وقۋشىلار ەكى توپقا بولىنەدى. تاقتانى ەكىگە بولەدى.  ءاربىر توپقا ارىپتەرى ءتۇسىپ قالعان سوزدەر بەرىلەدى. وقۋشىلار كەزەكپەن تاقتاعا شىعىپ، قالىپ قويعان ءارىپتى قويىپ ءسوزدى تولىق وقيدى.

مىسالى: c..t، a..d، a..m، p..n، r..d، c..r، s..t، r..n، t..n، o..d، l..g، t..a، h..n، h..r، h..s، f..x، e..g، e..t، b..d (cat، and، arm، pen، red، car، sit، ran، ten، old، tea، leg، hen، her، his، fox، egg، eat، bed).

"Think and write" ويىنى. ماقساتى: وقۋشىلاردى دۇرىس جازۋعا ۇيرەتۋ. ويىن بارىسى: ءمۇعالىم تاقتاعا قانداي دا ءبىر ءسوزدى جازادى، مىسالى: schoolchildren. وسى سوزدەگى ارىپتەردەن ءسوز قۇراستىرۋى كەرەك. ماسەلەن: schoolchildren: he، she، side، shoe، nose، ill، red، doll، line، child، school جانە ت.ب. قاي توپ كوپ ءسوز قۇراسا، سول توپ جەڭىسكە جەتەدى.

بۇل لەكسيكالىق ويىنداردى قولدانۋ ارقىلى  وقۋشىلاردىڭ سوزدىك

قورلارىن تەكسەرىپ، ولاردىڭ سوزدەردى دۇرىس وقۋ جانە جازۋ داعدىلارىن

دامىتۋىنا مۇمكىندىك بەرەمىز.

باستاپقى ساتىدا اعىلشىن ءتىلىنىڭ دىبىستارىن  وقۋشىلارعا  ۇيرەتۋ بارىسىندا كەلەسىدەي جاتتىعۋلاردى قولدانۋ وقۋشىلاردىڭ فونەتيكالىق داعدىلارىن دامىتىپ،  دىبىستاردى دۇرىس ايتىپ ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

[u]

 A cook has a good look in a cookery book.

[a:]

1. Are these pass marks؟

2. Cars can’t be passed here after dark.

4. Mark has a smart car.

[ai]

1. White kite، white kite، up the sky.

2. What can you see there ،flying so high؟

3. Fly، fly، little fly، to the sky.

4. Mike likes to ride a bike.

5. Kate، take a plate.

6. What is white؟

Snow is white.

It is white

Even at night.

7.Good night، good night،

My little child.

Get up gay and bright

In the morning light.

امەريكان عالىمى جانە فيلوسوفى دەيل كارنەگي «ەڭ ءبىرىنشى ادام بويىنداعى قاجەتتىلىكتى تۋعىزا ءبىلۋ كەرەك. ونداي ءىس قولىنان كەلەتىن ادام بۇكىل الەمدى مويىنداتا الادى» دەگەن ەكەن. بالا بويىنداعى قاجەتتىلىكتى تۋدىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى مىندەت شەتەل ءتىلىن  ۇيرەتۋ كەرەك. بالانىڭ ءتىلدى وڭاي مەڭگەرۋى ءۇشىن ۇلكەن ىنتا، زەيىن، تالاپ، سونداي-اق وقۋشىنىڭ تىلگە دەگەن بەيىمدىلىگى، قىزىعۋشىلىعى بولۋى كەرەك.

سولتانشاريۆ قىزى ايتاڭسىق

---