وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا باۋلۋ ادىستەمەسى
ادەبيەتتىك وقۋ ساباعىندا وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا باۋلۋ ادىستەمەسى
بۇگىنگى ۇرپاق – تاريحي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ، ۇلتتىڭ، ەلدىڭ، جەردىڭ بولاشاعى ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك مىندەتىن ارقالاپ وتىرعان ۇرپاق.
عاسىرلار بويى بابالارىمىزدىڭ ارمانىنا اينالعان تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزىپ، ەگەمەندىكتى ەنشىلەگەن ۇرپاق. ولاردىڭ بولاشاقتا ۇلتتىق ءداستۇر مەن سالت - سانانى بەرىك ساقتايتىن، سانالى دا پاراساتتى بولىپ ءوسۋىنىڭ ءبىر كىلتى ۇستازدا دەپ بىلەمىز.
ناعىز ۇستاز قاي عاسىردا دا - ۇستاز بولىپ قالا بەرمەك. ۇستازعا قويىلاتىن تالاپ مەن تىلەك قاشان دا ورتاق. ول - بىلىمدىلىك، يماندىلىق، پاراساتتىلىق.
جاس ۇرپاقتىڭ جاڭاشا ويلاۋىنا، ولاردىڭ ءبىرتۇتاس دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا الەمدىك ساپا دەڭگەيىندەگى ءبىلىم، بىلىك، نەگىزدەرىن مەڭگەرۋىنە ىقپال ەتەتىن جاڭاشا ءبىلىم مازمۇنىن قۇرۋ - جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى.
جاڭا ءتيپتى قازاق مەكتەپتەرىنە ءوز حالقىنىڭ ادەت - عۇرپىن، تاريحىن جاقسى بىلەتىن،
ءومىر اعىمىن جەتە تۇسىنەتىن، ويشىل، ءبىلىمدى، جاڭالىققا جانى قۇمار ۇستازدار كەرەك.
قازىرگى تاڭدا جاس ۇستازداردىڭ قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرسە دە، ءتىل بايلىعىنىڭ جۇتاڭدىقتارى سەزىلەدى. ءسوز سويلەي ءبىلۋ، ونى شاكىرتتەرىنە جەتكىزە ءبىلۋ، شەشەندىك قابىلەت – ۇستازدىڭ ەڭ باستى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى.
ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقۋشىعا ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن، ونىڭ قىرى مەن سىرىن تۇسىندىرۋىمەن قاتار، ونىڭ ادامگەرشىلىككە باۋلۋ جاقتارىن ۇيرەتىپ، ۇلكەندى سىيلاۋ كىشىگە قامقورلىق، باۋىرمالدىق سياقتى اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا ءسىڭىرۋى كەرەك. ءارقاشان دا انا ءتىلىنىڭ ءرولى ايرىقشا. سوندىقتان دا حالقىمىز «انا ءسۇتى – بوي وسىرەدى، انا ءتىلى - وي وسىرەدى»- دەگەن.
قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ءسوز ونەرىنىڭ اسىل قازىناسىن جەتە مەڭگەرۋگە جانە سول تىلدە ادەبي تازا سويلەۋگە مىندەتتى.
ءحى عاسىرداعى تۇركى عالىمى ماحمۇت قاشقاري: «تاربيە باسى - ءتىل» دەسە، زامانىمىزدىڭ بەلگىلى اقىنى و. سۇلەيمەنوۆ: «ادام تاعدىرىن تاربيە شەشەدى، تاربيە قۇرالى - ءسوز» دەيدى.
جاستاردى تاربيەلەۋدە ونىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن پايدالانۋدىڭ زور ماڭىزى بار. ەگەر تىلگە جەتە ءمان بەرە قاراپ، انا ءتىلىمىزدىڭ بارلىق بايلىعى سارقا پايدالانساق، بۇل مىندەتتى ابىرويمەن اتقارۋعا بولادى.
تاۋەلسىزدىك ەلىمىزگە كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتتى، ۇلكەن بەتبۇرىس جاسادى. جاستاردى وقىتۋ، تاربيەلەۋ قازىرگى ءومىر اعىسىنا بەيىمدەۋ ۇستازدار الدىندا تۇرعان ەڭ باستى، جاۋاپتى مىندەت.
ءبىلىم بەرۋ - وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ ۇزدىكسىز پروسەسى. قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋدەگى ماقسات – جان - جاقتى ءبىلىمدى، ءومىر سۇرۋگە بەيىم، وزىندىك وي - تالعامى بار، ادامگەرشىلىگى جوعارى قابىلەتتى جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا قوعامدى ىزگىلەندىرۋ، ياعني ادامدار اراسىندا ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋ، كومەكتەسۋ، قامقورلىق جاساۋ سياقتى ادامگەرشىلىك تاربيە نەگىزدەرىن وقۋشىنىڭ دۇنيەتانىمداعى باستى قۇندىلىقتار رەتىندە قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگى ايتىلعان.
قازىرگى تاڭدا ءوزىمنىڭ ساباق وتكىزۋ باعىتىندا ساباقتىڭ ساپاسىن مازمۇنىن، ادىستەرىن جاڭا دەڭگەيگە مۇمكىندىگىمىزشە كوتەرۋگە تىرىسامىن.
ساباق - وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى فورماسى. وقۋشىلاردىڭ الاتىن ءبىلىم ساپاسىن وقىتۋ دارەجەسىنە تاۋەلدى. ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، ءورىمتال ۇرپاعىمىزدى ءوز ۇلتىن ءسۇيۋ، اتا - بابا رۋحىن، سالت - ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ ۇستازدىڭ مىندەتى. ۇستازدىق شەبەرلىكتىڭ سىنعا تۇسەتىن ءساتى دە - وسى كەز. وقۋشى جانىن ءدۇر سىلكىندىرەر قولايلى تىڭ دەرەكتەر، وقيعالار، ەستەلىكتەر ءمۇعالىمنىڭ ۇتىمدى وي - پىكىرلەرى ارقىلى استاسىپ جاتۋى كەرەك.
مىنە، سوندا عانا شىعارماشىلىق پروسەسكە باستايتىن شىعارماشىلىق كوڭىل كۇي تۋادى. ساباقتا بالالارعا اۋىر بولادى دەپ كەيبىر تەوريالىق – پراكتيكالىق مىندەتتەردەن باس تارۋعا بولمايدى.
ادامزات جيناعان مادەني قۇندىلىقتاردىڭ بارىنەن وقۋشىنى بەيتاراپ قالدىرماي، ساباق ماكسيمالدى تانىم، ءبىلىم، بىلىك، داعدىنى دامىتۋعا قۇرىلۋى ءتيىس.
مەن ءوزىم ادەبيەت ساباعىندا وقۋشى بويىنداعى ادەبي شىعارماشىلىق قابىلەتتى وياتۋعا تۇرتكى رەتىندە ءار ءتۇرلى ادىستەمەلىك تاسىلدەردى وقىتۋ – جاڭا تەحنولوگيانىڭ وزىق يدەيالارىن پايدالانىپ، ىسكە اسىرۋدى كۇن تارتىبىنە قويدىم.
كوركەم ءماتىن بويىنشا دامىتىلا جۇرگىزىلەتىن شىعارماشىلىق جۇمىستاردىڭ تۇرلەرىن:
ا) اۆتور ستيلىنە جاقىنداپ، ەلىكتەي وتىرىپ شىعارماشىلىق جۇمىس جۇرگىزۋ،
ءا) كوركەم ءماتىن ىشىنە اۆتورلىق يدەياعا، وقيعاعا، كەيىپكەرلەر تابيعاتىنا وزگەرىس اكەلمەيتىندەي «ءوز ءماتىنىن» ەنگىزۋ،
ب) كەيىپكەرلەردىڭ ماتىندە جوق مونولوگ ديالوگىن جازعىزۋ،
ۆ) ماتىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ پورترەتىن ءوزى جاساۋ، تۋرا مىنەزدەۋدى تولىقتىرۋ،
ە) اۆتوردىڭ شىعارماسىنداعىدان باسقاداي تىڭ كوركەمدىك شەشىم تابۋ، وقيعا قۇرۋ ت. س. س.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
بۇگىنگى ۇرپاق – تاريحي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ، ۇلتتىڭ، ەلدىڭ، جەردىڭ بولاشاعى ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك مىندەتىن ارقالاپ وتىرعان ۇرپاق.
عاسىرلار بويى بابالارىمىزدىڭ ارمانىنا اينالعان تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول جەتكىزىپ، ەگەمەندىكتى ەنشىلەگەن ۇرپاق. ولاردىڭ بولاشاقتا ۇلتتىق ءداستۇر مەن سالت - سانانى بەرىك ساقتايتىن، سانالى دا پاراساتتى بولىپ ءوسۋىنىڭ ءبىر كىلتى ۇستازدا دەپ بىلەمىز.
ناعىز ۇستاز قاي عاسىردا دا - ۇستاز بولىپ قالا بەرمەك. ۇستازعا قويىلاتىن تالاپ مەن تىلەك قاشان دا ورتاق. ول - بىلىمدىلىك، يماندىلىق، پاراساتتىلىق.
جاس ۇرپاقتىڭ جاڭاشا ويلاۋىنا، ولاردىڭ ءبىرتۇتاس دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا الەمدىك ساپا دەڭگەيىندەگى ءبىلىم، بىلىك، نەگىزدەرىن مەڭگەرۋىنە ىقپال ەتەتىن جاڭاشا ءبىلىم مازمۇنىن قۇرۋ - جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى.
جاڭا ءتيپتى قازاق مەكتەپتەرىنە ءوز حالقىنىڭ ادەت - عۇرپىن، تاريحىن جاقسى بىلەتىن،
ءومىر اعىمىن جەتە تۇسىنەتىن، ويشىل، ءبىلىمدى، جاڭالىققا جانى قۇمار ۇستازدار كەرەك.
قازىرگى تاڭدا جاس ۇستازداردىڭ قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرسە دە، ءتىل بايلىعىنىڭ جۇتاڭدىقتارى سەزىلەدى. ءسوز سويلەي ءبىلۋ، ونى شاكىرتتەرىنە جەتكىزە ءبىلۋ، شەشەندىك قابىلەت – ۇستازدىڭ ەڭ باستى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى.
ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقۋشىعا ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن، ونىڭ قىرى مەن سىرىن تۇسىندىرۋىمەن قاتار، ونىڭ ادامگەرشىلىككە باۋلۋ جاقتارىن ۇيرەتىپ، ۇلكەندى سىيلاۋ كىشىگە قامقورلىق، باۋىرمالدىق سياقتى اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا ءسىڭىرۋى كەرەك. ءارقاشان دا انا ءتىلىنىڭ ءرولى ايرىقشا. سوندىقتان دا حالقىمىز «انا ءسۇتى – بوي وسىرەدى، انا ءتىلى - وي وسىرەدى»- دەگەن.
قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ءسوز ونەرىنىڭ اسىل قازىناسىن جەتە مەڭگەرۋگە جانە سول تىلدە ادەبي تازا سويلەۋگە مىندەتتى.
ءحى عاسىرداعى تۇركى عالىمى ماحمۇت قاشقاري: «تاربيە باسى - ءتىل» دەسە، زامانىمىزدىڭ بەلگىلى اقىنى و. سۇلەيمەنوۆ: «ادام تاعدىرىن تاربيە شەشەدى، تاربيە قۇرالى - ءسوز» دەيدى.
جاستاردى تاربيەلەۋدە ونىڭ قۇدىرەتتى كۇشىن پايدالانۋدىڭ زور ماڭىزى بار. ەگەر تىلگە جەتە ءمان بەرە قاراپ، انا ءتىلىمىزدىڭ بارلىق بايلىعى سارقا پايدالانساق، بۇل مىندەتتى ابىرويمەن اتقارۋعا بولادى.
تاۋەلسىزدىك ەلىمىزگە كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتتى، ۇلكەن بەتبۇرىس جاسادى. جاستاردى وقىتۋ، تاربيەلەۋ قازىرگى ءومىر اعىسىنا بەيىمدەۋ ۇستازدار الدىندا تۇرعان ەڭ باستى، جاۋاپتى مىندەت.
ءبىلىم بەرۋ - وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ ۇزدىكسىز پروسەسى. قازىرگى كەزدە ءبىلىم بەرۋدەگى ماقسات – جان - جاقتى ءبىلىمدى، ءومىر سۇرۋگە بەيىم، وزىندىك وي - تالعامى بار، ادامگەرشىلىگى جوعارى قابىلەتتى جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا قوعامدى ىزگىلەندىرۋ، ياعني ادامدار اراسىندا ءبىرىن - ءبىرى سىيلاۋ، كومەكتەسۋ، قامقورلىق جاساۋ سياقتى ادامگەرشىلىك تاربيە نەگىزدەرىن وقۋشىنىڭ دۇنيەتانىمداعى باستى قۇندىلىقتار رەتىندە قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگى ايتىلعان.
قازىرگى تاڭدا ءوزىمنىڭ ساباق وتكىزۋ باعىتىندا ساباقتىڭ ساپاسىن مازمۇنىن، ادىستەرىن جاڭا دەڭگەيگە مۇمكىندىگىمىزشە كوتەرۋگە تىرىسامىن.
ساباق - وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى فورماسى. وقۋشىلاردىڭ الاتىن ءبىلىم ساپاسىن وقىتۋ دارەجەسىنە تاۋەلدى. ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، ءورىمتال ۇرپاعىمىزدى ءوز ۇلتىن ءسۇيۋ، اتا - بابا رۋحىن، سالت - ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ ۇستازدىڭ مىندەتى. ۇستازدىق شەبەرلىكتىڭ سىنعا تۇسەتىن ءساتى دە - وسى كەز. وقۋشى جانىن ءدۇر سىلكىندىرەر قولايلى تىڭ دەرەكتەر، وقيعالار، ەستەلىكتەر ءمۇعالىمنىڭ ۇتىمدى وي - پىكىرلەرى ارقىلى استاسىپ جاتۋى كەرەك.
مىنە، سوندا عانا شىعارماشىلىق پروسەسكە باستايتىن شىعارماشىلىق كوڭىل كۇي تۋادى. ساباقتا بالالارعا اۋىر بولادى دەپ كەيبىر تەوريالىق – پراكتيكالىق مىندەتتەردەن باس تارۋعا بولمايدى.
ادامزات جيناعان مادەني قۇندىلىقتاردىڭ بارىنەن وقۋشىنى بەيتاراپ قالدىرماي، ساباق ماكسيمالدى تانىم، ءبىلىم، بىلىك، داعدىنى دامىتۋعا قۇرىلۋى ءتيىس.
مەن ءوزىم ادەبيەت ساباعىندا وقۋشى بويىنداعى ادەبي شىعارماشىلىق قابىلەتتى وياتۋعا تۇرتكى رەتىندە ءار ءتۇرلى ادىستەمەلىك تاسىلدەردى وقىتۋ – جاڭا تەحنولوگيانىڭ وزىق يدەيالارىن پايدالانىپ، ىسكە اسىرۋدى كۇن تارتىبىنە قويدىم.
كوركەم ءماتىن بويىنشا دامىتىلا جۇرگىزىلەتىن شىعارماشىلىق جۇمىستاردىڭ تۇرلەرىن:
ا) اۆتور ستيلىنە جاقىنداپ، ەلىكتەي وتىرىپ شىعارماشىلىق جۇمىس جۇرگىزۋ،
ءا) كوركەم ءماتىن ىشىنە اۆتورلىق يدەياعا، وقيعاعا، كەيىپكەرلەر تابيعاتىنا وزگەرىس اكەلمەيتىندەي «ءوز ءماتىنىن» ەنگىزۋ،
ب) كەيىپكەرلەردىڭ ماتىندە جوق مونولوگ ديالوگىن جازعىزۋ،
ۆ) ماتىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ پورترەتىن ءوزى جاساۋ، تۋرا مىنەزدەۋدى تولىقتىرۋ،
ە) اۆتوردىڭ شىعارماسىنداعىدان باسقاداي تىڭ كوركەمدىك شەشىم تابۋ، وقيعا قۇرۋ ت. س. س.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
