ورىندالعان ارمان
(مەمۋارلىق شىعارما)
1951
بالالىق شاق
تۋعان اۋىل
بۇرىنعى تورعاي وبلىسى، نيكولاي ۋەزى (ول كەزدە قوستاناي نيكولايەۆسكيي دەپ اتالاتىن)، وباعان بولىسى، قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ مەڭدىقارا اۋدانىنداعى قىزىل تۋ اۋىل سوۆەتىنە قارايتىن الاكول القابىن قونىس ەتكەن شاقا دەگەن ءبىر رۋلى ەل بولدى. بۇل ەل التى اتاعا بولىنەتىن دە، سوعىستىڭ ءبىر — باشەڭ (ءبايادىل) اۋلى دەپ اتالىناتىن. بۇل — ءبىزدىڭ اۋىل ەدى.
باشەڭ اۋلى شاقانىڭ ىشىندەگى ەڭ كەدەي اۋىل بولاتىن. ءبىزدىڭ اۋىل سياقتى شاقادان تارايتىن التى اتانىڭ ىشىندەگى ماڭعىباي، تاڭىباي دەگەن اۋىلدار دا كەدەي اۋىلدار ەدى. شاقا رۋىنىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتى جۋان اتا — قوڭىرشا بولاتىن، بۇعان تاياۋ اۋىل ەسەنباي دەگەن اۋىل ەدى.
ءبىزدىڭ باشەڭ اۋلىنداعى باس كوتەرگەن ادام — ءبايتولى امانوۆ، بايجان يمانوۆ، مەنىڭ اكەم جانسۇگىروۆ كوبەي، ماڭعىباي اۋلىندا باس كوتەرگەن ادام — نۇرعالي بوشانوۆ ەتكەندەر ەدى. ال قوڭىرشا اۋلى وزبىر باي اۋىل اتالاتىن اۋلىندا ۇستەمدىك ەتكەندەر تىلەمىس دەگەن اتاقتى بالالارى ساۋىتباي، ساندىباي، ءداندىباي دەگەن بايلار ەدى. بۇلار، ارعى اتا-بابالارىنان باستاپ ەزدەرىنىڭ بايلارىنا دەيىن وسى وباعان بولىسىنداعى بي، بولىس بولعان ەدى.
سوندىقتان دا ساۋىتباي، ساندىبايلار الاكول شۇرايلى مال ءورىسىن دە، جاقسى شابىندىق جەرلەردى دە، اقىرى، بالىقتى كولدەردى دە وزدەرىنە قاراتىپ الىپ، كەدەي شارۋالاردى جەرسىز قالدىرعان. شاقادان تاراعان التى اۋىلدىڭ اراسىندا قيان-كەسكى تالاس-تارتىس بولىپ كەلدى. اۋىل ادامدارى، مەن ەس بىلگەن كەزدە، ساۋىتباي، ساندىباي، ءداندىبايلاردىڭ وزبىرلىعىن كوبىرەك اڭگىمە ەتىپ وتىراتىن.
— بۇل زالىمدار كەڭ ءورىستى قىزعانىپ، قيسىقتى ولتىرگەن قانىپەزەرلەر عوي، — دەسەتىن.
مەن بۇل ۋاقيعا جايىن كەيىنىرەك ءبىلدىم. قيسىق دەگەن ادام باشەڭنىڭ ىشىندەگى ءبىر مومىن كەدەي شارۋا ەكەن. مەنىڭ ەكى-ۇش جاستاعى شاعىمدا بولسا كەرەك، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى ساۋىتباي، ساندىباي، ءداندىبايلار يەلەنىپ جۇرگەن مال ءورىسى تۋرالى داۋ شىعارىپ، مالدارىن سول ورىسكە باعاتىن بولىپتى. قيسىق دەگەن شارۋا، كوپشىلىكتىڭ ۇيعارۋى بويىنشا، وسى ورىستەردەگى مالدىڭ باسىندا بولدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ مۇنداي «باسىنۋىنا» ىزا بولعان ساۋىتباي، ساندىبايلار «بۇل اۋىلدىڭ ابدەن بەتىن قايىرىپ، تاۋىن شاعىپ، ەندى قايتىپ بەتتەي المايتىن ەتۋ ءۇشىن» ولجاباي دەگەن ءبىر ەسەرسوق، ۇرداجىق ادامىن جىبەرىپ، مال باعىپ جۇرگەن قيسىقتى قاپىدا سوققىعا جىققىزىپ ءولتىرىپتى.
سول كەزدەن باستاپ شاقالىقتار ءوزارا قىرقىسىپ، اقىرىندا، 1899 جىلى الاكول ءۇشىن ەكى جاق بولىپ توبەلەسكەنىن، تاعى دا باس جارىلىپ، قول سىنىپ، قىزىل قان بولعانىن ءوز كوزىممەن كورگەنىم بار.
ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدا وسىنداي شيەلەنىسكەن ۇلكەن تارتىس بار ەدى. مۇنىڭ ءوزى اۋىلداعى بيلەپ-توستەۋشى باي-بولىستار مەن جوق-جۇقا كەدەي شارۋالاردىڭ اراسىنداعى تارتىس ەدى. وسى تارتىس سول كەزدەن باستاپ، مەن ەسەيگەن شاققا دەيىن، ريەۆوليۋسياعا دەيىن، بارعان سايىن ءورشي تۇسپەسە، باسەڭسىگەن جوق. بۇل جاعداي كەيىن مەنىڭ وي-پىكىرىم مەن دۇنيەگە كوزقاراسىمنىڭ قالىپتاسۋىنا، ارينە، اسەر ەتپەدى دەۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا ءوز اۋىلىمداعى الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردى، ءوزىم ەس بىلگەن شاقتاعى جالپى جاعدايدى، اۋىلداعى تاپتىق قايشىلىقتى، قوعامدىق بولمىستى، قىسقاشا بولسا دا، بايانداپ كەتكىم كەلدى.
ەندى اڭگىمەنى تۋعان ءۇي ىشىنەن باستايىق. ويتكەنى، ءۇي ءىشى (سەميا) وسكەن ورتا كىمنىڭ دە بولسا مىنەز-قۇلقىنا، ونىڭ كوزقاراسىنىڭ جانە جالپى وي-ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى عوي.
اتا-انا جانە تۋىسقاندار
مەنىڭ اكەم، كوبەي، جانسۇگىر دەگەن كەدەي شارۋانىڭ بالاسى ەكەن. كوبەي ءۇش اعايىندى بولىپتى. ۇلكەنى كوبەي، وعان توتەسى توبەي، ودان كىشىسى سارسەن دەگەن ادامدار ەكەن.
مەنىڭ، اكەم ورتا بويلى، ات جاقتىلاۋ، سيرەك شوقشا ساقالدى، قىر مۇرىندى، قياق مۇرتتى، اجارلى ادام ەدى. اكەمنىڭ قايدا وقىعانىن، قالاي وقىعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ول مۇسىلمانشا وقي بىلەتىن.
اكەم سوزگە ساراڭ، ەل اڭگىمەسىنە كوپ ارالاسپايتىن، داراشىلداۋ، سابىرلى، ونىڭ ەسەسىنە شىنشىل، تۋراشىل، ءبىر العان بەتىنەن قايتپايتىن، وجەت ادام ەدى. ونىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، بىرەۋلەر سياقتى، ءتۇتىن شىققان ءۇي اڭدۋدى، قىدىرىپ قىمىز ءىشۋدى، نە ءسوز تاسىپ، نە بىرەۋگە جاعىنىپ، بىردى-بىرگە سولاي تاماق اسىراپ، كۇن كورۋدى جەك كورەتىن ادام ەدى.
مەن ەس بىلگەن كەزدە اكەمنىڭ ءبىر اپى بار ەدى دە، بىرەۋدەن العان جالعىز تارعىل سيىرى بولاتىن، ءبىراق مال يە بولعانىمەن جانى كەپ ەدى — جەتى ۇلى، ءبىر قىزى بار ەدى.
وسىنداي ءبىر توپ جاندى اسىراۋ وعان وڭاي تيمەسە دە، ول كىسى ىشىندە جۇرمەي كەتكەن ادام. ءوز ۇيىندە ەتىك تىگىپ، كەزى كەلگەندە بالتاشىلىق كاسىبىمەن دە شۇعىلدانىپ، كۇن كورگە بولدى. اكەم اۋىلداعى باي اتاۋلىعا مەيلىنشە جانى كىسى ەدى. بايلار دا ونى جاقسى كەرمەيتىن. سوندىقتان دا ساۋىتبايدىڭ شاياحمەت دەگەن بالاسى، ساندىبايدىڭ ەردەن بالاسى مەنىڭ اكەمدى مازاق ەتكەن ولەڭدەر شىعارىپ، اۋىلدان اۋىلعا تاراتىپ، ونى مىسقىلداپ مىنەپ جۇرەتىن. بۇل مەنىڭ بالا كەزىمدەگى اكەم تۋرالى شىعارىلعان ولەڭدەردىڭ ءبىر شۋماعى ءالى ەسىمدە. ول مىناداي ەدى:
«كوبەي اعام كەلەدى، كوك كۇشىكپەن جەلەدى، ءبىزدىڭ استان قۇر قالسا، ءىشى كۇيىپ ولەدى».
ءبىراق اكەم بايلاردىڭ وسى سياقتى ۋلى مازاقتارىنا كوڭىل اۋدارمايتىن، ونى ءىلتيپاتقا دا المايتىن. «يت ۇرەدى، كوشەدى مەيلى، ۇرە بەرسىن» دەيتىن اكەمدى بايلاردىڭ جەك كورەتىن تاعى ءبىر سەبەبى — ول بالانى وقىتپاقشى بولىپ، كوبىرەك ارەكەتتەنگەن ادام ەدى. بولىس ەلدە التى-جەتى ساۋاتتى ادام بولسا سونىڭ اعالارىم — ءابجان مەن مۇقاش ەدى. ەكەۋى وزدەرى ازدىعىنا، قاراماستان اۋىلدا بالا وقىتىپ ءجۇردى. اكەم كەيىنىرەك مەنى دە وقۋعا بەردى، ونىم، «قىلىعىن» اۋىلدىڭ «جاقسىلارى»، «ادام قارا، ساقالدارى، شونجارلارى ەتە ەرسى كورىپ، كەيدە ءوزارا:
«ايا ءتىلىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل دەمەكشى، ءالىن بىلمەگەن بىلەك بولادى دەپ، وسى قۋ كەدەي كوبەيدىكى نە ەكەن جارباڭداي دەپ شەنەپ وتىرادى ەكەن.
مەنىڭ انام — ايتبوز دەگەن ادام ەدى. ول بۇرىنعى تورعاي ۋەزىندە توسىن بولىسىنا قارايتىن قارساقباسى قاراكول دەگەن جەردەگى ارقىلى قاراباس رۋىنان شىققان قۋاندىق دەگەن شارۋانىڭ قىزى. مەن ەس بىلگەن كەزدە سەگىز بالانىڭ اناسى بولعان، ەداۋىر جاستاعى توقتاسقان كىسى ەدى.
انامىز ءوز اۋىلىمىزدا وتە ءقادىرلى ادام بولدى. ءوزى وتە قايراتتى جانە ەستى كىسى ەدى. انام، وقىماعان قاراپايىم قازاق ايەلى، بۇكىل ءبىر اۋىلعا ورتاق انا سياقتى بولاتىن. ول ءوزى بالالارىنا دا، باسقالارعا دا ۇدايى: جاماندىققا باسپاڭدار، شىنشىل بولىڭدار، ادال ەڭبەك ەتىپ كۇنەلتىڭدەر، دەپ اقىل ايتىپ وتىراتىن.
جەتى ۇل، ءبىر قىز بالا تاربيەلەپ ەسىرگەن ولاردىڭ شەكسىز مەحنات-بەينەتىن تارتقان، ءۇي شارۋاسىنداعى ءبىر ايەل بولعان انامىز نە قاباعىن شىتقان، نە بالالارىن ۇرسىپ-سوعىپ، جامان ءسوز ايتقان ادام ەمەس ەدى. بالالارى، بىزدەر دە، ونىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەيتىنبىز، تىڭدايتىنبىز. اكەمىزبەن ەكەۋى تاتۋ تۇراتىن، ءبىرىن-بىرى سىيلايتىن. مەن ەس بىلە، اكە-شەشەمنىڭ رەنجىسكەنىن نەمەسە بىر-بىرىنە قاتتى ءسوز ايتقانىن ەستىگەن ەمەسپىن. انامىز شىنشىل ادام بولدى. قيانات اتاۋلىنى، وسەك-اياڭ ايتۋشىنى قاتتى شەنەپ، مىنەپ وتىرۋشى ەدى. انامىزدىڭ وسى مىنەزى بالالارى بىزدەرگە دە ۇلكەن اسەر ەتىپ، وشپەس ءىز قالدىردى. كوپ جاساعان ۇزاق ومىرىندە ءوز بالالارىنا دا، وزگەلەرگە دە نە ءسوزى، نە قولى ءتيىپ كەرمەگەن ارداقتى انامىز 1936 جىلى، 96 جاسىندا، قايتىس بولدى.
اكەمنىڭ ىنىلەرى توبەي دە، سارسەن دە ەرتەرەكتە قايتىس بولعان. سارسەننىڭ ءقازىر ەكى نەمەرەسى بار: ءبىرى كولحوز مۇشەسى دە، ەكىنشىسى — ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىپ ءجۇر. توبەيدەن ءتورت بالا قالىپ ەدى. ولاردىڭ بىرەۋى ەرتەرەكتە قايتىس بولدى. مۇستاقي دەگەن بالاسى وتان سوعىسىندا قازا بولدى. ءبىلالى
— وتان سوعىسىندا بولىپ، مايداندا كورسەتكەن ەرلىك ءىسى ءۇشىن وردەندەر جانە مەدالدارمەن ناگرادتالىپ، ەلگە امان قايتتى. ءقازىر ول اقسۋات مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ ىستەيدى. قاسەنى — ءقازىر كولحوزشى.
مەنىڭ وزىممەن بىرگە تۋعان ءىنى-اعالارىمنان ءقازىر تايكەنشە دەگەن ءىنىم عانا ءتىرى، ول كولحوزدا ۇستا بولىپ ىستەيدى.
قىسقاسى، كوبەيدىڭ اعا-ىنىلەرىمەن ەزىنىڭ بالالارىنان وربىگەن ۇرپاق وسى كۇندە ءبىر توپ اۋىل بولدى، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى جوعارىدا اتالعان قىزىل تۋ اۋىل سوۆەتىنە قارايتىن «اقسۋات» كولحوزىنىڭ مۇشەلەرى.
قازىرگى ۋاقىتتا كوبەيدىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىنەن تاراعان ءبىر نەشە ءمۇعالىم، اگرونوم، تەمىر جول مامانى، كومباينشى، تراكتورشى، شوفەر ت. ب. ماماندىقتىڭ يەلەرى بار، سول سياقتى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ كولەمىندە ونداعان بالا وقۋ ورىندارىندا بىرنەشە ستۋدەنتتەر وقيدى.
ءبىر ماقتان ەتەرلىك نارسە — جانسۇگىردەن وربىگەن ۇرپاقتا كىسى ەڭبەگىن جەگەن نە حالقىنا قيانات، قىلمىس ىستەگەن بىردە-بىر ادام بولعان ەمەس.
ءارى سۋىقتا، ءارى مۇقتاج كەزدە
مەن 1878 جىلى 1 وكتيابردە قۇرمانباي وتكەلى دەپ اتالاتىن كۇزەكتە تۋىپپىن. مەنەن بۇرىن بەس بالاسى، ءبىر قىزى بار اتا-انا، مەن دۇنيەگە كەلگەندە، ءسىرا، قۋانا قويماعان بولۋ كەرەك. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقان كەزىمدە انامىز: «سەن ءارى سۋىق، ءبىرى قاتتى مۇقتاجدىق كورگەن كەزىمىزدە تۋىپ ەدىڭ» دەۋشى ەدى. كۇزەكتە، كۇزگى قارا سۋىقتا، ازىق جاعى تاپشى كەدەيدىڭ، قاراشا كيىز ۇيىندە بوسانۋ اناعا قيىن سوقسا، نە جاعاتىن وتىن، نە ايەلىنە قالجاعا اسار ەت تاۋىپ بەرە الماي قينالعان اكەمە دە وڭاي تيمەگەن سەكىلدى. ءسويتىپ، مال دەگەندە جالعىز تۇعىرى عانا بار كەدەي اتانىڭ قولىنا قاراپ وتىرعان 6 بالانىڭ ۇستىنە مەن جەتىنشى بالا بولىپ قوسىلىپپىن. الايدا، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ ماپەلەپ وسىرگەن سول مەيىربان اتا-انانىڭ ارقاسىندا سابيلىك كەزدەن ءوتىپ، بالالىق شاققا دا جەتىپپىن.
سەگىز جاسقا كەلگەن كەزىمدە ءابجان مەن مۇقات دەيتىن اعالارىمنىڭ ەنشىلەرى باسقا ەدى دە، كامەل، ميزام، وسپان دەگەن اعالارىم كىسى ەسىگىندە جۇرەتىن، ال تايكەنجە بولسا، ءالى ءسابي بولاتىن. اكەم مەن شەشەم ەكى سەزىنىن، بىرىندە مەنىڭ بولاشاعىمدى ايتا بەرۋشى ەدى.
— وسى سپانجاندى وقىتسام دەپ ەدىم... — دەپ ويعا شومىپ كەتەتىن اكەم.
— سونى ايتام، وسى بالانى وقىتىپ، ادام قاتارىنا قوسساق، جاقسى بولار ەدى، — دەۋشى ەدى انام.
— كورەسىڭ بە، بۇكىل اۋىلدا تىم قۇرىماسا مولدا ۇستاعان بىرەۋ جوق، — دەپ اكەم قىنجىلاتىن.
ءبىر كۇنى ساۋىتباي توي جاساپ، بۇكىل شاقا رۋىنان وربىگەن ازاماتتاردى تەگىس شاقىرىپتى، سونىڭ ىشىندە ەجەلدەن قىرقىسىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ دا ادامدارى شاقىرىلىپتى.
— بارالىق، — دەدى اكەم اۋىل ادامدارىنا، — اباقتى تەگى ونى تۇزەگەن بولۋ كەرەك، اعايىن، ەل-جۇرتتىڭ كەرەك ەكەنىن بۇرىن بىلمەسە، ەندى بىلگەن شىعار.
وقۋشىمدا ازۋى التى قارىس ساۋىتباي سياقتى بايلار نەلىكتەن قالايشا اباقتىعا قامالىپ ءجۇر دەگەن ءشۇبا قالدىرماس ءۇشىن، اۋەلى تويدان بۇرىن ساۋىتبايدىڭ نەگە اباقتىعا قامالعاندىعىن تۇسىندىرە كەتەيىن.
ساۋىتباي بۇل جولى دا ءوزىنىڭ قوماعايلىعىنان تارتسا كەرەك. اڭگىمە مىناداي ەكەن: وسى ماڭداعى شودىر (فەدور) دەگەن ورىس بايى دۇنيە-مۇلىكپەن جارمەڭكەگە اتتانادى. بۇل كەزدە ساۋىتباي كورشىلەس اراقاراعاي ەلىنىڭ بولىسى ءمىنايدار دەگەن بايمەن باسەكەلەس، نارازى بوپ جۇرەدى. شودىر جارمەڭكەگە باراتىن جولدا وسى ءمىنايداردىڭ، اۋلىنا قونادى. ەرتەڭىنە شودىر ول اۋىلدان اتتانىپ كەتكەننەن كەيىن، باي ورىستىڭ دۇنيە-مۇلكىنە قىزىققان ءمىنايدار بولىس، ءوزىنىڭ ءبىر توپ ۇرىلارى مەن جىگىت-جەلەڭىن جيناپ، ءوزىنىڭ ءىنىسى قاز دەگەن كىسىنى باس ەتىپ شودىردى ولتىرۋگە جىبەرەدى. بۇل توپتىڭ ىشىندە اقىن نۇرجان ناۋشابايەۆ تا بولادى. سونىمەن ءمىنايداردىڭ جىگىتتەرى كەلەسى تۇندە جول توسىپ جاتىپ، ساۋداگەر ورىستى ولتىرەدى دە، دۇنيە-مۇلكىن، ات-ارباسىن توناپ الادى. ءبىراق توبەلەس ۇستىندە قازدىڭ اياعىنا وق ءتيىپ، جارالانىپ قالادى دا، شودىردىڭ اتقوسشىسى قاشىپ قۇتىلىپ كەتەدى.
ەندى ءمىنايدار بولىس قىلمىستىڭ ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن، قازدى جۇرتقا دابىرا قىلماي، ۇيگە جاسىرىپ قويادى دا، ساۋىتبايدان كوك الماق بوپ، ساۋداگەر ورىستىڭ، جەگىپ كەلگەن دوعاسى مەن موينىنا تاعىپ جۇرگەن ورەسىن الىپ بارىپ ساۋىتباي اۋلىنىڭ ىرگەسىندەگى كەلدىڭ جاعاسىنا، شىلىكتىڭ ىشىنە تاستاتقىزادى. ەرتەڭىنە دوعانى جىلقى قايىرىپ ءجۇرىپ ساۋىتباي اۋلىنىڭ جىلقىشىلارى تاۋىپ الىپ، اۋىلعا اكەلەدى. دۇنيەقور ساۋىتباي، سىرلى ادەمى دوعاعا قىزىعىپ، دوعانى زورلىقپەن ءوزى الىپ قويادى. شودىردىڭ قاشىپ قۇتىلعان اتقوسشىسى بارىسىمەن ىزدەۋشى وترياد شىعارتادى دا، قولما-قول ءتىنتۋ جۇرگىزدىرتەدى. ءسويتىپ، باياعى تاۋىپ الىنعان دوعا ساۋىتبايدى ايىپتى ەتىپ، ۇستاپ بەرەدى دە، ول اباقتىعا الىنادى. اباقتىدا 6 ايدان اسا وتىرىپ، ساۋىتباي ۋەزد ناچالنيگىنە پارادان-پارا بەرىپ، دۇنيە، مۇلكىن سۋداي شاشىپ ءجۇرىپ، دوعانى تاۋىپ الىنعان دەگىزىپ، قاعاز جاساتىپ، بوسانىپ شىعىپ، ەلگە قايتادى. ساۋىتبايدىڭ، تويى — ءوزىنىڭ «اقتالىپ» ەلگە قايتۋىنا بايلانىستى توي ەكەن. اكەم وسى تويعا مەنى دە الا باردى.
تويدا ەستىگەن اڭگىمە
ساۋىتبايدىڭ تويىنا كوپ ادام جينالىپتى. باشەڭ اۋلىنداعى، كەدەي دە بولسا، باس كوتەرگەن ادامداردىڭ ءبىرى — مەنىڭ اكەم بولعاندىقتان ونى دا ورتاداعى ۇلكەن اق 1-ە ءتۇسىردى. ءبىز ۇيگە كىرسەك، جۇرت لىق تولىپ، قىمىز ءىشىپ ەكەن. اقساقال، قاراساقالدىڭ الۋان-الۋان ءتۇرى وسى ۇيدە. توردە مەس قارىن، دوپ-دومالاق قارا بۇجىر بىرەۋ وتىر. بۇل — تىرجىق دەگەن باي ەكەن سالدە كيگەن بىرەۋ وتىر — ول مولدا بولىپ شىقتى.
ءبىراق جيىن ءبىر عانا ادامنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرعان سيپاتى. ول — ورىسشا كيىنگەن اق قۇبا، شوقشا قارا ساقالى بار، ورتا بويلى ادام. بۇل — ىبىراي التىنسارين ەكەن.
ءبىز كەلىپ وتىرعاندا، بالالاردى ورىسشا وقىتۋ، مەكتەپ سالۋ تۋرالى اڭگىمە بولىپ جاتتى. اڭگىمەنى قوزعاپ، وسى اۋىلدىڭ «ادام قارالارىنا» اۋىر-اۋىر ءسوز تاستاپ وتىرعان ىبىراي ەدى. ىبىرايدىڭ سوزىنەن كەيىن جۇرت ءبىراز تىم-تىرىس وتىرىپ قالدى. تىنىشتىقتى ەسىك جاقتا وتىرعان ءبىر جۇپىنى كيىمدى ادام بۇزىپ، ساۋىتبايعا قاراپ سويلەپ كەتتى. ارتىنان ەستىسەم، بۇل سول اۋىلداعى ابۇيىر دەگەن ءبىر وتكىر، ەتى ءتىرى، كەدەي شارۋا ەكەن.
— ساۋىتباي، تويىڭنىڭ ۇستىنە كەلىپپىز. ەندى وسى جاقسىلىقتىڭ اقىرىن باياندى ەتۋدى كوزدەۋىمىز كەرەك. بۇل سەنىڭ ءوز قولىڭدا سياقتى. «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەگەندەي، اۋلىڭا ەلىمىزدىڭ بىرەگەي ارداگەرى ىبىراي كەلىپتى. بۇل كىسىنىڭ بۇيىمتايىن ەستىدىك. ءوزى ءۇشىن ەمەس، ەل ءۇشىن قولقا ساپ وتىر. وباعان بولىسىنىن، ءالدى، باي-مىرزالارى بىرىگىپ، ءبىر مەكتەپ سالاتىن بولسىن. ءسويتىپ، اۋىل ورتاسىنان ەكى جىلدىق مەكتەپ اشىپ، بالالار ورىسشا وقىتىلاتىن بولسىن، دەيدى بۇل كىسى. كانە، نە ايتاسىڭدار؟
جۇرت تاعى دا ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— ەي، ساۋىتباي، ەي ساندىباي! نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟ — دەدى الگى جىگىت. ارعى اتا-بابالارىڭنان بەرى قاراي ۋىزىڭنان ارىلماعان ۇرپاق ەدىڭ، بولىس تا، بي دە سەن ەدىڭ. ءبىراق سول بايلىقتان تاپقانىڭ نە؟ قاي اتاڭ قانداي مۇرا قالدىردى؟ تىلەمىستەن تۋعان ساۋىتباي، ساندىباي، ءداندىباي، ءارقايسىڭ مىڭنان-مىڭنان جىلقى ايداپ وتىرسىڭ. سول قىرۋار مالدى اقىرەتكە ايداپ كەتە الماسسىڭدار. مىنا جۇرت ىبەكەڭنىڭ ءسوزىن ماقۇلدايتىن سياقتى. ەندەشە سول حالىقتىڭ قاراجاتىن جينا، مەكتەپ سالعىزۋعا باس بول، ۇلەس قوس دەگەلى وتىرمىن، — دەپ ءسوزىن اياقتادى.
— دۇرىس ءسوز.
— حاق ءسوز، — دەدى تومەننەن ورىن الىپ وتىرىسقان بىر-ەكى اقساقال
باسى مولدا، تىرجىق بولىپ توردە وتىرعاندار توسىرقاپ قالدى. ولار جاعىنان ەشكىم ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپادى.
— ءيا، اللا تاعالى ۋاتاباراكا، — دەپ تەك مولدا عانا ەسىنەپ قويدى.
قىمىزدان كەيىن جۇرت سىرتقا شىقتى. اۋىل سىرتىندا تويعا كەلگەن جۇرت تەگىس باس قوسقان جيىلىس بولدى. ىبىراي التىنسارين ءسوز سويلەدى. ول ەزىنىڭ سوزىندە عىلىم دا، ونەر-بىلىم دە ورىس جۇرتىندا. ءبىز عانا سول عىلىم، سول ونەر-بىلىمنەن قۇرالاقان قالىپ كەلەمىز. بۇعان ەڭ الدىمەن ءوزىمىز كىنالى. ويتكەنى ءوزىمىز تالپىنىپ، ءوزىمىز ارەكەتتەنبەسەك، ءبىزدى ەسكەرىپ، قامقور بولار اكىم جوق. زامان ونەرلى، ءبىلىمدى بولۋدى تالاپ ەتەدى. ساۋاتسىز قاراڭعى ەل وزىق ەل دەپ سانالمايدى. وتكەنگە وكىنۋىمىز پايداسىز. ونەر جاستان شىعادى دەگەن ەكەن ۇلكەندەر، ەندىگى جەردە سول جاس ورەندى وقىتۋ كەرەك، وقىتقاندا ورىسشا وقىتۋ كەرەك. ءبىز بۇگىنگى تاڭدا اۋەلى ەكى جىلدىق اۋىل مەكتەبىن اشۋدى عانا كوزدەپ وتىرمىز. ويتپەسكە امالىمىز جوق. ءتورت جىلدىق مەكتەپكە ساباق بەرەتىن وقىتۋشىلارىمىز جەتىسپەيدى، ءقازىر وعان وقۋشىلارىمىز دا جوق. سوندىقتان ءتورت جىلدىق مەكتەپ تاياۋداعى كەلەشەكتىڭ ماسەلەسى. ەكى-ۇش جىلدان كەيىن بولىس-بولىس ەل ورتالارىنان ءتورت جىلدىق مەكتەپ اشپاقشىمىز. مۇنىڭ ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەكتەپ ۇيلەرىن سالىپ الۋىمىز كەرەك. اۋىلدىق مەكتەپ — مەكتەپ ءۇيى سالىنعان اۋىلدا عانا اشىلادى. مەكتەپ اشۋعا بۇكىل ەل بولىپ ات سالىسۋىمىز كەرەك.
ىبىرايدىڭ سوزىنەن سوڭ، جۇرت ازدى-كوپتى پىكىر الىستى دا، ەكى جىلدىق اۋىلدىق مەكتەپ ءۇشىن ءۇي سالىنسىن دەگەن توقتامعا كەلدى. حالىقتان مال، قارجى جينايتىن، مەكتەپ ءۇيىن سالعىزاتىن ساۋىتباي بولدى. ءبىراق ءبىر قاتار بايلار، ەڭ الدىمەن مولدا، بالالاردى مۇسىلمانشا وقىتۋ كەرەك دەستى. بۇعان ىبىراي: «بالالارىڭ الدىمەن ءبىلىم بەرەتىن پاندەردى وقيدى، ورىس ءتىلىن ۇيرەنەدى، سونىمەن بىرگە، مۇسىلمان ءدىنىن دە وقيتىن بولادى»، — دەپ جاۋاپ قايىردى. جيىن تاراۋعا اينالدى. ءبىر توپ ادام جيىلىستان ءبولىنىپ، ەزدەرىنىڭ وتىرعان ۇيلەرىنە قاراي كەتتى.
اس جەپ بولعاننان كەيىن، جۇرت تاراي باستادى. اۋىل اقساقالدارى ادامدارىن جيناپ اتتانىستى. سونىمەن توي تارقاتار كۇرەس تە، بايگى دە بولمادى. دەگەنمەن ءبىرقاتار ەل مەكتەپ اشىلاتىن بولدى، دەپ قۋانا اتتاندى.
مولدا الدىندا
ساۋىتباي ەلدەن جيناپ العان قارجى، مالدى شىعارىپ، مەكتەپ ءۇشىن ءۇي سالدىرۋدى كەشىكتىرە بەردى. ءسويتىپ جۇرگەندە ونىڭ، تۋىسى — ساندىباي مولدا جالداپ، اۋىل بالالارىن مۇسىلمانشا وقىتۋعا كىرىستى. ارينە، بايلار ءۇشىن مۇسىلمانشا وقۋ پايدالى ەدى. ەكى جىلدىق مەكتەپ سالىنباي مالى، وقىتقىسى كەلىپ جۇرگەن اكەم، مەنى سول وقۋعا بەردى. ساباق باستارىنا جيىرما تيىن كۇمىس بەرىپ وتىرىپ:
مولدەكە، بالام وقۋعا ىنتالى. ءبىراق تيتتەي نارسەدەن كوڭىلى قالىپ، وكپەلەپ قالدى مىنەزى بار، سونى ەسكەرەرسىز، ياعني ۇرىپ-سوعۋشى بولما، — دەدى اكەم. ساباق باستار ءۇشىن ەلدەن ەرەكشە جيىرما تىيىن بەرگەن ريزالىق ءبىلدىرىپ:
سونىمەن مەن توعىز جاسىمدا مولدا الدىن كوردىم. ءبىراق مولدا ەكەۋمىزدىڭ جۇلدىزىمىز قارسى بولدى. تاعى مولدانىڭ تىلىنە تۇسىنە الماي، نە ايتسا، سونى قايتالاپ ايتاتىن بولدىم. ماسەلەڭ ول ماعان:
— اڭلا، حايۆان! — دەيدى.
— اڭلا، حايۆان! — دەيمىن مەن دە وعان.
العاشقى كۇن-اق قايىڭنىڭ قابىعىنا «ءالىپ»، «بي»، «سي» دەگەن «ساباقتاردى» جازىپ بەرىپ جاتتاۋعا بۇلاردى. وسى ءتورت ءارىپتى تانىپ، ايىرا بىلەتىندەي جاتتاپ ءبىلۋدىڭ ءوزى ءبىر اپتاعا جۋىق سوزىلدى.
ءبىر كۇنى ساسكە ءتۇس كەزىندە قالعىپ كەتكەن ەكەم، سولقىلداق شىبىق شىپ ەتىپ جونىمدى وسىپ ەتتى. ارقام ۋداي اشىپ، باقىرىپ، جىلاپ ۇشىپ تۇردىم. مولدا جىلاما دەپ ۇرىستى.
— جازىعىم نە؟ — دەدىم وكسىپ تۇرىپ.
— شايارما، دوڭعىز بالاسى، — دەدى. مەن دە وعان:
— شايارما، دوڭعىز بالاسى، — دەدىم.
مولدا تاعى دا شىبىقپەن وسىپ-وسىپ قالدى. قولىنان شىبىعىن جۇلىپ الا قاشتىم. مولدا تۇرا ۇمتىلدى. ول كىسىن كيەم دەگەنشە ءاۋ دەيتىن جەرگە زىتىپ كەتتىم. ول سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى. ماعان جەتە المايتىندىعىنا كوزى جەتسە كەرەك:
— تۇت حايۆانى، — دەپ ۇيدەگى بالالارعا ايقايلاپ بۇيرىق بەردى. بالالار شىعا-شىعا جۇگىردى. ساۋىتبايدىڭ يتتەر قوسىلدى. ەكى ەكپەمدى قولىما الىپ، قويانداي تىرقىراتىپ جۇگىرىپ وتىرىپ، بەس شاقىرىمداي جەردەگى ءۇيىنىڭ لەزدە جەتىپ كەلدىم. ەڭىرەي كىرە، كويلەگىمدى شەشىپ ارقاسىن كورسەتتىم، اكەم مەن شەشەم اينالىپ، تولعانىپ ارەڭ ۇقتى.
كورمەگەنىم مولدا بولسىن! — دەدىم.
— مولدادان وقىساڭ، وقىماي-اق قوي، شىراعىم. — ءبۇيتىپ ساباي بەرەتىن بولسا، ابدەن كەششە بولىپ كەتەرسىڭ، — دەدى اكەم. انام دا وسىنى ماقۇل كوردى. مەنىڭ مۇسىلمانشا وقۋىمنىڭ باسى دا، اياعى دا وسى بولدى.
وقۋىم كەرەك دەگەن وي ماعان جانسەرىك بولدى. ءبىراق قايدا وقيمىن؟ وسى وي اكەم مەن شەشەمە دە ارمان بولىن قالا بەردى.
«سورى قايناپ، وقي الماي قالماسا يگى ەدى» دەسىپ قىنجىلدى. مەن دە قىنجىلدىم. ءبىراق امال قايسى، اۋىلدا باسقا مەكتەپ جوق ەدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل جۇمباق ەدى.
زورلىق
جانجالمەن تىنعان «وقۋدان» كەيىن، مەن شارۋاشىلىقپەن اينالىسۋعا ءتيىس بولدىم. سول جىلى ءبىزدىڭ اۋىل كوكتەمنەن باستاپ ءايىمتاي جارىق شابىندىعىن مەنشىكتەپ العان ەدى. ول ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ اۋىلداردىڭ شابىندىق جەرى بولادى ەكەن. ءبىراق ونى دا ساۋىتباي، ساندىبايلار وزدەرىنە قاراتىپ الىپتى.
ساۋىتباي سول شابىندىقتى ءبىر ورىستىڭ بايىنا ساتپاقشى بولىپ جۇرەدى ەكەن. مۇنى ەستىگەن ءبىزدىڭ اۋىل مەن ماڭعىباي اۋلىنىڭ ادامدارى ەندىگى جەردە شابىندىقتى وزدەرى پايدالانباقشى بولىپ، ساۋىتبايعا ءسوز سالادى. ساۋىتباي ەكى ۇشتى جاۋاپ قايىرىپ:
«اعايىن، قارىنداس ەدىك... ماعان وسى ءبىر ءۇي ورىنداي شابىندىقتى قيمايمىن دەپ تاعى دا اتىسىپ-شابىسىپ جاتامىز دەسەڭدەر، مەيىلدەرىڭ...» — دەپتى.
ءشوپ شابۋ مەرزىمى جەتكەننەن كەيىن، ەكى اۋىلدىڭ ادامدارى قوس-قوس بولىپ شابىندىق باسىنا بارىپ قوندى. اعالارىم مەنى دە بىرگە الا باردى. مەنەن باسقا دا بالالار بارىپتى. دۇيسەك، دۇيسەنبەك دەگەن مەنىمەن دوس بالالار كەلگەن ەكەن (ءقازىر «اقسۋات» كولحوزىنىڭ مۇشەلەرى).
يۋل ايىنىڭ ءىشى ەدى. جازعى شىلدەنىڭ تاماشا جايلى كۇندەرى بولاتىن؛ شابىندىق باسى ماعان ۇنادى. شالعىن ءشوپ ماڭىز، ماساتىداي قۇلپىرعان كەزى. تاڭەرتەڭ، قالىڭ شىق ءتۇسىپ قالادى. شابىندىق ورتاسىنىڭ سۋى ءالى تارتىلماعان ەكەن. ىڭىردە، تاڭ الاڭدا سۋسىلداپ ۇيرەك ۇشىپ، كەشكە قاراي، سالقىن تۇسە، قوڭىر سامال جەلپىپ ەسكەندە، جاسىل شوپتەر جايقالىپ، الدەقانداي جان سەرگىتەر حوش ءيىس اڭقيدى. تاڭ سەرىگى بوز تورعاي شىرىلداپ، كول تابانىندا قۇس شۋلاپ، جىلقى پىسقىرىپ، كىسىنەپ، توڭىرەك ادەمى ۇنگە تولادى. كۇن شىقپاستان پىشەنشىلەر شالعىلارىن يىقتارىنا سالىپ، باسىنا بارادى. شالعىلارىن شاقىر-شۇقىر جانى الىپ، سىلتەي باستايدى. ۇزىن جاسىل بيدايىق جىعىلا بەرەدى. قاجىرلى جىگىتتەردىڭ، قاتار تۇرا قالىپ، باپپەن كەڭ تولعاپ، ءبىرىڭعاي سەرمەگەن وتكىر دىبىستارى ءارالۋان ءۇن قوسىپ، شابىندىق باسىن ەڭبەك كۇيىنە بولەگەندەي بولادى.
مەنىڭ مىندەتىم ءشوپ جيناۋ، اتقا ءمىنىپ، شومەلە تارتۋ بولاتىن. ءبىراق مەن بۇعان مىسە تۇتپادىم. ەسىل-دەرتىم پىشەن شابۋ ەدى.
— مەن ەندى پىشەن شابايىن، ماعان دا پىشەن شابۋدى ۇيرەتىڭدەر، — دەپ اعالارىما مازا بەرمەدىم.
— سەن ءالى جاسسىن،، پىشەن شابۋ قيىن بولادى، — دەدى.
اقىرىندا، قىڭقىلداپ قويماعان سوڭ، اعالارىم تىلەگىمدى ورىنداپ، مەنى پىشەن شابۋعا ۇيرەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە مەن شالعىنى قالاي ۇستاپ، قالاي سىلتەۋ ءادىس-تاسىلىن ۇيرەنىپ الدىم. ءبىراق اعالارىم كۇنىنە ەكى-اق رەت: تاڭەرتەڭگى جانە كەشكى سالقىندا عانا پىشەن شابۋعا رۇقسات ەتتى. بالاسىنىڭ پىشەن شابۋعا جاراپ قالعانىنا ءماز بوپ اكەم ءبىر مارقانى نەسيەگە العىزىپ سويىپ، پىشەنشىلەردى جيناپ توي جاسادى.
جەل تىمىق، اي جارىق، جازدىڭ تاماشا جايلى ءبىر كەشى ەدى. پىشەنشىلەر ءبىزدىڭ قوس سىرتىندا تۇگەل جينالعان بولاتىن. سول كەشتە بولعان اڭگىمەلەر ىشىندە ىبىراي التىنسارين تۋرالى ايتىلعان اڭىز ءالى ەسىمدە.
— ىبىراي جەتى جىل وقىپ، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلىپتى. جەر جيھاندا ول جەتىك بىلمەگەن وقۋ بولماسا كەرەك قوي! — دەدى بىرەۋ وتىرىپ.
— ايتپەسە، ونى گۋبەرناتور قوناق ەتەر مە؟! — دەدى تاعى دا بىرەۋ.
— وي، ءتايىرى، گۋبەرناتور دەيدى... ورىنبورداعى باس ۇلىق — جاندارالدىڭ ءوزى دە كەشەدە كورگەندە ىبىرايعا باسىنان بوركىن الىپ، ءيىلىپ سالەم بەرىپ وتەتىن كورىنەدى! — دەدى بىرەۋ.
— پاتشالىق ەزىن دە تىلدەپتى دەگەن ءسوز راس پا ەكەن؟ — دەدى تاعى دا بىرەۋ.
— ءبىراق، — دەدى ءبىر جىگىت، — اناۋ ءبىر كۇنى مولدا بىزدىكىندە بولىپ ەدى. «ىبىراي بالالاردى ورىسشا وقىتامىن دەگەن بولىپ، شوقىندىرعالى جۇرگەن ادام» دەگەن سوزدەر ايتتى.
— وسى ءسوزدىڭ جانى بار ءسوز ەمەس پە ەكەن؟.. — دەدى تاعى بىرەۋ.
— مولدانىڭ ءسوزى بوس ءسوز، — دەدى مەنىڭ اكەم — ساۋىت-سارايدىڭ تويىنداعى جيىندا ىبىراي سويلەپ، مولدا-قوجالاردىڭ، باي-مىرزالاردىڭ وسى سياقتى وسەكتەرىن اشكەرەلەپ، بەتتەرىن ابدەن تىلگەنىن ەسىتكەن بولاتىنبىز. مەكتەپتەردە ورىس تىلىمەن قاتار مۇسىلمان دىنىنەن دە ساباق بەرىلەدى دەپ ايتقان جوق پا ەدى ول؟ مولدالاردىڭ سوزىنە ەرۋگە بولمايدى. اكەم ءسوزىن اياقتاي كەپ:
— ءبىزدىڭ جامالەتديندەر: ىبىراي قازاقتىڭ ادال تۋعان وقىمىستى، بىرەگەي ازاماتى، حالىق قامىن ويلايدى. قازاقتىڭ كوزىن اشىپ، ادام بولىپ ەل قاتارىنا قوسىلۋىن كوزدەپ جۇرگەن ادام دەيدى، — دەدى.
ارادا ءبىر ايداي ۋاقىت ءوتتى. ءشوپ شاۋىپ بولا بەرگەن كەز ەدى. ساۋىتباي پىشەنشىلەرگە ءبىر كىسى جىبەرىپتى. «اعايىن اداسپاسىن، جونگە باسسىن! شابىندىق باسىنان كەشسىن، قاشاننان يەلەنىپ كەلە جاتقان شابىندىعىمدى كىم كورىنگەنگە شاپتىرىپ، مالىمدى پىشەنسىز قالدىراتىن جايىم جوق. سول شابىندىقتان ءبىر ۋىس پىشەن الامىن دەپ ويلايتىن بولماسىن» دەپتى.
ساۋىتبايدىڭ مۇنىسىنا جۇرت كونبەدى.
— بايعا ايتىپ بار: تۇپتەپ كەلسەك، بۇل جەر باشەڭ اۋلىنىكى. ماسا-شىبىنعا جەم بولىپ، تەرىمىزدى توگىپ شاپقان ءشوبىمىزدىڭ ءبىر تالىن دا ەشكىمگە بەرمەيمىز، — دەپ قايىردى ساۋىتبايدىڭ ادامىن.
وسى اڭگىمەدەن كەيىن پىشەنشىلەر شەپتەرىن جيناپ، مايا سالىپ بولىپ، ەندى ەرتەڭ اۋىلعا قايتامىز دەپ وتىرعان كەشتە سويىلدارىن سۇيرەتكەن ءبىر توپ اتتى ادام كەلىپ، شابىندىق باسىنداعى قوستاردى قورشاپ الدى.
ساۋىتباي جىبەرگەن ادامدار ەكەن. سوزدەرى كەلتە، بىلەكتەرىن بىلەي سويلەدى.
— جىعىڭدار قوستارىڭدى! قىزىل جوسا قان بولعىلارىڭ كەلمەسە، دەرەۋ كوشىڭدەر! جەر دە، پىشەن دە بايدىكى! بۇل نەتكەن باسىنعاندىق! — دەدى بىرەۋى ۇزەنگىسىن شىرەنىپ تۇرىپ.
— ساۋىتبايعا ايتا بار: جەر قۇدايدىكى، ودان قالسا ءبىزدىڭ اۋىلدىكى، باسىنعان ءبىز ەمەس، ساۋىتباي. ەندىگى جەردە ءسوز ۇستاسار تورەسىن ايتسىن، — دەدى مەنىڭ اكەم مەن باسقا پىشەنشىلەر.
ساۋىتباي ادامدارى قايتا سوزگە كەلگەن جوق، پىشەنشىلەردى سويىلداي باستادى، ءبىرسىپىراسى قوستاردى سابالاپ قيراتتى. پىشەنشىلەر دە بىرەۋى شالعى، بىرەۋى تىرما الىپ ايقاستى...
كوپ كەشىكپەي شابىندىق باسىنداعى مايا-مايا ءشوپ ورتەنىپ كەتتى. پىشەندى ساۋىتباي ورتەتكەنى انىق ەدى. ءبىزدىڭ اۋىل مەن ساۋىتباي اۋىلىنىڭ اراسىندا تاعى دا شيەلەنىسكەن تارتىس باستالدى.
ساۋىتبايدىڭ اۋلىندا مەكتەپ اشىلادى دەگەن لاقاپ تاراعان ەدى. مەنى سول مەكتەپكە بەرىپ وقىتامىن دەپ جۇرگەن اكەم، ەندى ودان دا مۇلدە كۇدەرىن ءۇزدى.
— ءاي، ءسىرا، وقۋدىڭ ءساتى تۇسپەيتىن بولدى عوي. ساۋىتباي، ساندىبايلار ەندى مەنىڭ بالامدى مەكتەپكە العىزباق تۇگىل، اۋلىنىڭ ماڭىنان دا جۇرگىزبەس، — دەپ قىنجىلدى اكەم.
ءۇمىت ساۋلەسى
سەنتيابردىڭ باس كەزى. قوڭىر كۇز. اكەم ەكەۋىمىز ءۇي سىرتىندا تۇرمىز. كۇن كەشكە اينالىپ قالعان مەزگىل ەدى. ساۋىتباي اۋلى جاعىنان كەلە جاتقان ءۇش اتتىلى كورىندى. ماڭدايى — ءبىزدىڭ ءۇي. اكەم ولاردى الىستان-اق شىرامىتىپ تانىدى.
— اناۋ نۇرعالي... ورتاداعىسى نۇرتازا. ال ەندى مىنا جاق شەتتەگى كىم؟ ءا، تاڭاتار بولدى عوي ول، — دەدى.
اتتىلار ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ ءتۇستى. اكەم ءابجان اعامنىڭ ۇيىنەن ءبىر مال الدىرىپ سويىپ، قازان اسىلدى. نۇرعالي شاي ءىشىپ وتىرىپ:
— ساۋىتبايدىڭ اۋلىندا ەكى جىلدىق اۋىلدىق مەكتەپ اشىلاتىن بولىپتى. ەل ۇستىنە جاقىن ارادا وياز كاراۋلوۆ پەن قارجاسوۆ، ىبىراي التىنسارين كەلەتىن كورىنەدى دەگەن ءسوز بار، — دەدى.
— راس، بولسا يگى، — دەدى اكەم. — مەكتەپ سالامىن دەپ ەلدەن جيناعان مال-قارجىنى ساۋىتباي جەپ قويىپتى دەپ ءجۇر عوي جۇرت.
— ءوزىنىڭ ءبىر ءۇيىن بەرمەكشى. جۇرتتان جيناعان مال مەن قارجىنى ءۇي اقىسى دەپ ءسىڭىرىپ كەتپەكشى.
— ءيا، وندا، سپاندياردى دا سول مەكتەپكە تۇسىرۋگە بولادى ەكەن عوي، — دەدى نۇرتازا.
— ابدەن بولادى، — دەدى تاڭاتار، — كەلەتىن ءمۇعالىم دوسجاننىڭ ءىنىسى عوي. ال، دوسجان بولسا، وسى ەلدىڭ كۇيەۋى ەمەس پە ؟
— ءوزىمىزدىڭ بەيسەننىڭ قۇداسى عوي، — دەدى نۇرعالي.
— جامالەتديننىڭ ءوزى-اق العىزادى، — دەدى تاعى دا نۇرتازا.
جامالەتدين بەيسەننىڭ بالاسى ەدى. ورىنبوردا وقىتۋشىلار دايارلايتىن مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىققان جاس وقىتۋشى بولاتىن.
— بۇل ءبىر ءساتى تۇسكەن ءىس بولدى، — دەدى نۇرعالي، — بالالاردى ورىسشا وقىتادى، جاتاتىن ورىن دا، تاماق تا قازىنادان دەسەدى. تەك مەكتەپ اشىلسىن دەسەڭىزشى.
— قايدان بىلەيىن، — دەدى انام قىنجىلىپ. — بالالارىمىزدى وقۋعا السا يگى-اۋ. كەدەيدىڭ بالاسىن المايدى ەكەن دەسىپ ءجۇر عوي.
— سولاي دەسەدى، — دەدى اكەم. — ساۋىتبايلار مەنىڭ بالامدى وڭايلىقپەن العىزا قويماس. «ءايىمتاي جارىقتاعى» اڭگىمەنى ەسىنە ءتۇسىرىپ باعادى ءالى ولار.
مەنىڭ جۇرەگىم لۇپىلدەپ، اۋزىما تىعىلعان سياقتى بولادى، الدەقانداي ءبىر ءۇمىت ساۋلەسى ەلەستەپ قۋانعانداي بولامىن، بىرەسە كەدەيدىڭ بالاسى الىنبايتىن بولسا، مەنى دە المايدى عوي دەپ نالىپ رەنجيمىن. نە كەرەك، وسى كەشتەن باستاپ، مەن سول مەكتەپتىڭ اشىلۋىن اڭساپ كۇتكەن بالالاردىڭ ءبىرى بولدىم.
قۇلاق ەستىگەندى كوز كورەدى
ءبىر كۇنى بالالارمەن اۋىل سىرتىندا دوپ ويناپ ءجۇر ەدىم، اكەم داۋىستاپ شاقىرىپ الدى.
— ۇيگە ءجۇر، بالام! قۇلاق ەستىگەندى كوز كورەدى دەگەن راس ەكەن! مەكتەپ اشىلاتىن بولىپتى. باعىمىزعا قاراي جامالەتدين دە، ءتىپتى ىبىرايدىڭ ءوزى دە كەلىپتى. بارالىق، قۇداي ءساتىن سالسا، ىلىگىپ كەتەرسىڭ، قاراشىعىم، — دەدى.
انام دا اينالىپ-تولعانىپ، بار بىلەتىن تىلەگىن ايتىپ، مەنى كيىندىرە باستادى. اكەم مەنەن بۇرىن كيىنىپ العان ەكەن.
— تەزىرەك بولسايشى، بايبىشە، كەش قالىپ جۇرەرمىز، — دەپ قويادى.
ءبىز اتتان ءتۇسىپ، مەكتەپ ۇيىنە قاراي ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا، جامالەتدين قارسى شىقتى.
اكەممەن سالەمدەسكەننەن كەيىن:
— نەمەنە، اقساقال، سپاندياردى وقۋعا اكەلدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، شىراعىم، وقىسىن دەپ اكەلدىم. ءوزىڭ ايتىپ كىرگىزىپ كور، — دەدى اكەم.
— ماقۇل، كوبەكە، ءجۇرىڭىز، — دەپ جامالەتدين ءبىزدى مەكتەپكە ەرتىپ ءجۇردى. ءبىز تايالىپ كەلگەندە سىپايى كيىنگەڭ قولىندا قارا پاپكاسى بار، ورتا بويلى ءبىر جاس جىگىت مەكتەپتەن شىقتى. بۇل وسى اشىلعالى وتىرعان مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىسى ەكەن. جامالەتدين ونىمەن بىر-ەكى اۋىز ورىسشا سويلەسكەننەن كەيىن، ول ءبىزدى ەرتىپ كەپ مەكتەپكە كىرگىزدى. مەنىڭ ءاتى-جونىمدى سۇراستىرىپ جازىپ الدى دا، اكەمە قاراپ:
— ەندى بولدى، — دەدى.
اكەم تۇسىنبەي قالسا كەرەك، بىرەسە ماعان، بىرەسە مەڭگەرۋشىگە الاقتاپ قاراپ تۇردى دا:
— شىراعىم، الىندى ما؟ — دەپ سۇرادى.
— الىندى، الىندى! — دەدى ول. — وقۋ دەكابردىڭ 10 كۇنى باستالادى، بالاڭىزدى سول كۇنى اكەلەرسىز.
— وركەنىڭ ءوسسىن، قاراعىم! — دەدى اكەم.
— راقمەت، اقساقال، قوش بولىڭىز! — دەپ مەڭگەرۋشى ءبىزدى شىعارىپ سالدى.
ءبىز مەكتەپتەن شىعا كەلسەك، سىرتتا ساۋىتباي اقساقال تۇر ەكەن. اكەم سالەم بەردى. ءبىراق ول سالەم الۋدىڭ ورنىنا:
— مىناۋىڭ نە؟ — دەدى ماعان باسىن يزەپ، بەينە مەنى جانسىز زاتقا تەڭەگەندەي.
— مەنىڭ، بالام عوي.
— نە دەيدى؟ ءاي، وسى سەنىڭ قانشا بالاڭ بار؟
— جەتى ۇل، ءبىر قىزىم بار.
— قۇدايىم اياماي-اق بەرە بەرگەن ەكەن. مىناۋىڭ، نەشەدە؟
— توعىزدا.
— ويباي-اۋ مالعا ساباق بولىپ قالىپتى عوي.
— جاس قوي ءالى.
— جاس دەگەن نەسى، مالعا ساباق بولىپ قالعان بالانى؟ ءاي، وسىنىڭدى ماعان بەرشى.
— ونى قايتەسىڭ؟ — دەدى اكەم.
— بۇزاۋ باقتىرايىن دەپ ەدىم.
— وقىتايىن دەپ ەدىم، بايەكە.
— مىنانى ما؟ — دەدى تاعى دا مەنى نۇسقاپ.
— ءيا، وسىنى.
— ءاي، كوبەي، ءسىرا، سەنىڭ دەنىڭ دۇرىس ەمەس شىعار، — دەدى باي كۇلە سويلەپ. — دەنى دۇرىس كىسى مال باعاتىن بالانى وقىتا ما ەكەن؟ وزگە جۇرت بالا وقىتام دەسە ءبىرسارى ەكەن ال سەنىكى نە؟ بالا وقىتۋ سەنىڭ نە تەڭىڭ. سورلى-اۋ، ودان دا بىرەۋدىڭ بۇزاۋىن باققىزساڭ، مال تاپپاي ما؟ ايتپاقشى، سەنىڭ ءبىر بالان، جازدىگۇنى مولدامەن توبەلەسىپ، وقىماي قاشىپ كەتكەن جوق پا ەدى؟ سول قايسىسى؟
— وسى بالا ەدى، — دەدى اكەم كۇلىپ.
— ەندى قايدا وقىتپاق بولىپ ءجۇرسىڭ؟
— وسىندا جاڭادان اشىلعالى جاتقان مەكتەپتە.
— ورىسشا وقىتپاقشى بولاسىڭ با؟
— ءيا، ورىسشا وقىتپاقشىمىن.
— ءاي، كوبەي، ايتتىم عوي، ءسىرا، سەنىڭ دەنىڭ دۇرىس ەمەس، — دەپ ساۋىتباي قىلعىنعانداي شىق-شىق ەتىپ كۇلدى.
ىزام ابدەن تەرىمە سىيماي تۇرعان مەن:
— سەنىڭ شە؟ — دەدىم.
— ءاي، مىنا مۇندار نە دەيدى، ءا؟ — دەپ باي ماعان تۇرا ۇمتىلدى. ءبىراق اكەم قولىنان ۇستاي الدى.
— قاپ، سەن مۇنداردى ما... ساعان وسى مەكتەپتىڭ ەسىگىن اتتاتسام، كاپىر قاۋىمىندا وتەيىن، — دەدى دە ساۋىتباي جۇرە بەردى.
ۇلكەن توي بولدى. تويدا ماناعى مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى جينالعان جۇرتقا قىسقاشا قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەدى دە، ىبىرايعا ءسوز بەردى. ىبىراي وقۋ جايىندا ۇزاق ءسوز سويلەدى. ىبىراي سويلەپ بولعان سوڭ، مەڭگەرۋشى مەكتەپكە الىنعان بالالاردىڭ اكەلەرىنە مەكتەپكە كىرىپ شىعۋلارىڭىزدى سۇرايمىز، دەدى.
اكەم ەكەۋمىز مەكتەپكە كەلسەك، ەسىك الدىندا ءبىراز ادام جيىلىپ تۇر ەكەن. ولاردىڭ اراسىندا ۇزىن قارا شينەل كيگەن جۇپ-جۋان، ەكى بەتى تورسىقتاي، الا كوز، بۇجىر قارا ادام سويلەپ تۇر. ول ۋەزنىي ناچالنيكتىڭ ورنىنا كەلگەن ءارى پيسموۆوديتەل، ءارى پەريەۆودچيك حامزا قارجاسوۆ دەگەن ەكەن. ءسوزى بىزگە ۇنامادى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل مەكتەپكە ەن؛ الدىمەن پاتشا ۇكىمەتىنە سەنىمدى، پاتشاعا شىن بەرىلگەن ادامداردىڭ بالالارى الىنۋعا ءتيىس، ونان كەيىن قازاق اۋلىنداعى بەدەلدى ادامداردىڭ، دەمەك، بيلەردىڭ، بايلاردىڭ بالالارى الىنۋعا ءتيىس. سولاردىڭ بالالارىنان ورىن اۋىسىپ قالسا عانا جاي شارۋالاردىڭ بالالارى مەكتەپكە تۇسە الاتىن ءتارىزدى.
سول جەردە تۇرعان نۇرعالي بوشانوۆ، نۇرجان جەتىبايەۆ تاعى باسقالارى: «بۇكىل حالىققا ورتاق مەكتەپ ەمەس پە، قارا شارۋالاردىڭ بالالارى نەگە كەيىنگە قالدىرىلادى؟» دەپ ايتىپ كورىپ ەدى، حامزا قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
وسى ارادا مەكتەپتەن سالمۇعامبەت بولىس شىقتى. ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىزدەن ءوتىپ بارا جاتىپ، مەنىڭ اكەمە بۇرىلىپ قاراپ:
— سەن نە كۇتىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى.
— مىنا بالانى جازىپ الىپ ەدى، مانا... تاعى دا مەكتەپكە كىرىپ شىعىڭدار دەگەن سوڭ، كەلىپ تۇرعانىم عوي، — دەدى اكەم.
— سەنىڭ بالاڭنىڭ ورنىنا ولجابايدىڭ بالاسى الىناتىن بولدى... جولىڭنان قالماي-اق قويساق دا بولادى، — دەدى بولىس.
— ونىڭ ءمانىسى قالاي؟
— ءمانىسىن ەستىگەن جوقسىڭ با، انا كىسى نە ايتتى؟ — دەپ قارجاسوۆتى نۇسقاپ قويدى.
— جارلى-جاقىبايدىڭ بالاسى وقۋعا الىنباسىن دەگەن زاڭ بار ما؟ — دەدى اكەم.
— بار ەكەن — دەدى بولىس، — بۇل مەكتەپتىڭ ءوزى ءالدى ادامداردىڭ بالالارى ءۇشىن عانا اشىلعان كورىنەدى عوي.
— و نە، و نە؟ — دەدى بىرەۋ.
جالت قاراساق، التىنسارين ەكەن.
— مىنا كىسى، — دەدى بولىس كۇمىلجي سويلەپ، — كوبەي دەگەن كەدەي ادام. مىنا ءبىر بالاسىن مەكتەپكە كىرگىزەمىن دەپ الىپ كەلگەن ەكەن ءبىراق ورىن جەتپەي قاپ...
— شىراعىم ىبىرايجان، — دەدى اكەم، — بالامدى مانا جازىپ العان ەدى. دەكابردىڭ 10-دا وقۋ باستالادى، سول كۇنى اكەلىپ سالىڭىز، بالاڭىز وقۋعا الىندى دەگەن. «ەڭ الدىمەن ولىلەردىڭ بالالارى الىنادى» دەپ مەنىڭ بالامدى تىزىمنەن شىعارتىپ تاستاعان ۇلىقتار بولۋ كەرەك.
— دۇرىس ەمەس. بۇل جالعىز بايلاردىڭ بالالارى وقىسىن دەپ اشىلعان مەكتەپ ەمەس، جالپى قازاق بالالارىنا ورتاق مەكتەپ. شىنىندا، مەكتەپكە ەڭ الدىمەن ناشارلاردىڭ بالالارى الىنۋى كەرەك، — دەدى ىبىراي.
وسى ارادا مەڭگەرۋشى مەكتەپتەن شىعىپ ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى. ءتۇسى اشۋلى سياقتى كورىندى.
— ىبىراي-اعا، — دەدى مەڭگەرۋشى، — مىناۋ ۋەزدىك ۇلىقتار، بولىستار، كەدەي بالالارىن شىعارىپ، تەك باي بالالارىن الىڭدار دەپ جاتىر. مەن ونداي نۇسقاۋ جوق دەپ كورىپ ەدىم، «بۇرىن بولماسا، ەندى بولعانى. مەكتەپكە الىناتىن بالالاردىڭ ءتىزىمىن قاراپ شىعىپ، ءبىز بەكىتۋىمىز كەرەك» دەيدى. ولاي بولاتىن بولسا، مەنىڭ بۇل مەكتەپتە مەڭگەرۋشى بولىپ ىستەۋىمنىڭ قاجەتى قانشا؟ ءوزىڭىز باردا وسى ماسەلەنى ۇزىلدى-كەسىلدى شەشىپ قالۋىمىز كەرەك شىعار دەيمىن. ايتپەسە، اكىمدەردىڭ مىنا سەز ساپتاۋلارىنا قاراعاندا، مەنىڭ قاجەتىم جوق سياقتى.
ىبىراي قاباعىن ءتۇيىپ، ءجۇزى سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى. ەكى كوزى شاتىناپ، سازارعان كۇيىندە ويعا شومىپ الدەقايدا الىسقا قاراپ ءبىراز ۇندەمەي تۇرىپ قالدى.
سالمۇعامبەت بولىس بىرەسە مەڭگەرۋشىگە، بىرەسە ىبىرايعا جالتاق-جالتاق قاراپ، ءتىلى كۇرمەلگەندەي كەكەشتەنىپ:
— ە-ە... ەكى-اق بالا عوي... ەكى-اق بالا تىزىمنەن شىعارىلعان... ە-ە-ە... بىرەۋى ءبىزدىڭ ءوز اعايىنىمىز مىنا كوبەيدىڭ بالاسى دا، بىرەۋى... بىرەۋى وسىنداعى ءبىر ناشار ادامنىڭ بالاسى. بۇگىن وقۋعا كىرگەنىمەن ەرتەڭ شىعىپ قالاتىن بالالار. وياز، بولىس قيانات ەتىپ جاتىر دەپ، تۇڭدىك جەلپىلدەتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ — دەدى قيپاقتاپ.
ىبىراي ونىڭ سەزىن مۇلدەم ەستىمەدى مە، نەمەسە ەلەمەدى مە، بىلمەيمىن، مەڭگەرۋشىگە قاراپ:
— مەكتەپتىڭ جالپى قازاق بالالارىنا ارناپ اشىلىپ وتىرعانىن بىلەسىز. باي بالالارىنا ارناپ اشىلعان مەكتەپ ەمەس. ۋەزدىك ۇلىقتاردىڭ دا، بولىستاردىڭ دا مەكتەپكە الىنعان بالالاردى تىزىمنەن شىعارىپ تاستاۋعا حاقى جوق.
مەنىڭ رۇقساتىمسىز بىردە-بىر بالانى تىزىمنەن ءوشىرۋشى بولماڭىز. مەكتەپ اشۋعا جينالعان قارجى، وسى كەدەي شارۋالاردىكى، حالىقتىكى ەكەنى ەسىڭىزدە بولسىن. بولىس پەن بايلاردىڭ قانشا قاراجاتى شىعىپتى بۇعان؟» — دەدى وكتەم داۋىسپەن.
مەڭگەرۋشى مەنىڭ اكەمە قاراپ:
— ءسىز نەگە وقىتپايتىن بولدىڭىز بالاڭىزدى ؟ — دەدى.
— ونى ايتىپ جۇرگەن كىم؟
— بولىسىڭ ايتتى عوي.
— وتىرىك ايتادى، — دەدى اكەم، — بالامدى وقۋدان شىعارىپ تاستادى دەپ مىنا كىسىگە ارىز ايتىپ تۇرعان جوقپىن با؟
— نەتكەن وپاسىز، نە دەگەن جاۋىز ادامدار ەدى! — دەدى مەڭگەرۋشى.
ىبىراي مەنىڭ، ماڭدايىمنان سيپاپ، بەتىمە ءۇڭىلىپ قاراپ:
— وقيسىڭ با، بالام؟ — دەدى.
— وقيمىن.
— وقى، بالام. جاقسى وقى! — دەدى دە، مەڭگەرۋشىگە قاراپ:
— تىزىمنەن وشىرىلگەن بولسا، قايتا جاز. كەدەي بالالارى دا وقۋ كەرەك. مىنا بالاعا كوزىڭنىڭ قىرىن سالا جۇرگەيسىڭ. ءسىرا، اكەسى وسى ەلدىڭ مىقتىلارىنا جاقپاي، ءزابىر كورگەن ادام بولۋ كەرەك، — دەدى. مەن بۇل سوزگە قاتتى قۋاندىم. قۋانعاندىعىم سونشا، الدىمدا تۇرعان دوڭگەلەك قارا ساقالدى دەمبەلشە كەلگەن ادامدى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ الۋعا سول مينۋتتا ءازىر ەدىم. ءبىراق بالالىق، ۇيالشاقتىق جەڭگەن مەن ىركىلىپ قالدىم.
مەن وقۋعا الىندىم. سونىمەن 1887 جىلى 10 دەكابردە وقۋ باستالدى.
بولتىرىكتەر
مەكتەپكە، ون بەس، جيىرما بالا ينتەرناتتا جاتىپ وقىدى دا، ساۋىتباي، ساندىباي، ءداندىباي سياقتى باي بالالارى ءوز ۇيلەرىندە، الىستاعى اۋىلداردان كەلگەن باي بالالارى اۋىل ۇيلەرىندە جاتىپ وقىدى. ولار ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن كيىمدەرى جۇپىنى بالالاردىڭ جاۋى بولىپ الدى. كۇندە بىر-ەكەۋىمىزدى جىلاتىپ كەتەدى. شەتىنەن تەنتەك، دەگەن «ءبورىنىڭ بولتىرىكتەرى» ەدى. ولاردىڭ باسشىسى ون ەكى جاسار نۇرپەيىس دەگەن بالا. ءوزى مەيلىنشە ۇرىنشاق، سوتقار، تەنتەك بالا ەدى. ول ەزىن «بولىسپىن دەپ، ال ساۋىتبايدىڭ بالاسى شاياحمەت پەن تاعى ءبىر باي بالاسىن ستارشىن» دەپ اتايتىن. بايدىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە ون بەس، ون التىعا كەلىپ قالعان ەرەسەك بالالار دا بار ەدى.
بۇلار العاشقى كۇندەردە شىنىندا دا «بي، بولىستاردىڭ» رولدەرىن اتقارىپ ءجۇردى. ينتەرناتتاعى بالالارعا ءتىپتى كۇن كورسەتپەيتىن بولدى. ساباقتا وتىرعاندا دا تىنىشتىق بەرمەيدى. نە شىمشىپ الادى، نە قاعاز-قارىنداشىڭدى لاقتىرىپ تاستايدى، ال سىرتقا شىقساڭ، نە سابايدى، نە بوركىڭدى لاقتىرىپ، يت ايتاقتاپ، مازا بەرمەيدى .
ءبىر كۇنى سىرتقا شىعىپ، ەكى بالا ويناپ ءجۇر ەدىك، نۇرپەيىس جۇگىرىپ كەلدى دە مەنىڭ بوركىمدى جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. بوركىمە قاراي جۇگىرە بەرگەنىمدە ول اياعىمنان شالىپ، ەتپەتىمنەن قۇلاتتى. مەن تۇرىپ جالت قاراسام، ءماز بولىپ كۇلىپ تۇر ەكەن. قانىم قايناپ كەتتى دە، بار پارمەنىممەن جۇگىرىپ بارىپ، باسىممەن ىشىنەن ءتۇيىپ كەلىپ قالدىم. نۇرپەيىس شالقاسىنان ءتۇستى. دەرەۋ ۇستىنە ءمىنىپ الىپ، ەكى قۇلاعىنان ۇستاپ، باسىن جەرگە ۇر كەلىپ... وسى ارادا ينتەرنات بالالارى دا جينالىپ قالدى.
— بۇدان بىلاي تيىسەمىسىڭ؟ — دەدىم مەن.
— جىبەر! — دەدى ول.
— جوق، جىبەرمەيمىن. ايت، بۇدان بىلايعى جەردە تيىسەسىڭ بە، جوق پا؟
— جوق!
— يت بولايىن تيىسسەم دە!
— تيىسسەم، يت بولايىن...
— دوڭىز بولايىن دە!
— تيىسسەم، دوڭىز بولايىن...
بوساتىپ جىبەردىم. تۇرا سالا تاعى دا جارماسا كەتەدى عوي دەپ ويلاپ ەدىم، جوق، جارماسپادى. ورنىنان تۇردى دا ءتىل قاتپاستان جاتقان ۇيىنە قاراي تارتتى.
ينتەرنات بالالارىنىڭ ىشىندەگى مەنىڭ دوستارىم — بىركە مەن تۇرمان، بىرەۋى بوركىمدى اكەلىپ كيگىزىپ، بىرەۋى ءۇستىمنىڭ شاڭىن قاعىپ جاتىپ، بۇل «شايقاستان» وزدەرىنشە قورتىندى شىعارىسىپ:
— ەندىگارى بۇلارمەن تەك توبەلەسۋ كەرەك ەكەن! — دەستى.
— ولار تاعى دا جينالىپ كەلەدى، — دەدىم مەن.
— كەلسە كەلسىن! — دەدى تۇرمان. — توبەلەسەمىز!
سول كۇنى كەشكە قاراي سىرتتا ويناپ ءجۇر ەدىك. ايتقانىمىزداي، نۇرپەيىس باستاعان بەس-التى بولتىرىك جەتىپ كەلدى. ولاردىڭ ىشىندە جۇگەن ۇزگەن مىرزاحمەت، شاياحمەت تە بار ەدى. ءبىز ون شاقتى بالا ەدىك، بۇرىنعىداي قاشپاي، توبىمىزدى جازباستان تۇرىپ الدىق. بولتىرىكتەر تيىسە المادى. ءىڭىر تۇسكەنشە، ينتەرناتتى تورىپ ءجۇرىپ، قايتىپ كەتتى. سول كۇننەن باستاپ، ولار اياقتارىن اڭداپ باساتىن بولدى. اقىرىندا، ەكى-ۇش ايدان كەيىن نۇرپەيىس پەن بىرنەشە باي بالالارى وقۋدى تاستاپ، اۋىلدارىنا قايتىپ كەتتى.
" مەڭ ءبىر رەت اۋىرىپ قالعانىم بولماسا، ۇزبەي وقىپ بۇل مەكتەپتى 1892 جىلى ءبىتىرىپ شىقتىم.
* * *
ءبىزدىڭ ەڭ العاشقى وقىتۋشىمىز ورىنبور قالاسىنداعى (ءقازىر چكالوۆ قالاسى) وقىتۋشىلار دايارلايتىن مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىققان جاس جىگىت ەدى. ول ءوزى وقىتاتىن دارىسىنە جەتىك، ءوز ىسىنە تاپ-تۇيناقتاي، اسا ۇقىپتى، مەيلىنشە مادەنيەتتى ادام ەدى.
ول الاكولدەگى ەكى جىلدىق اۋىلدىق مەكتەپتە دە، كەيىن قاراعايلى كولدەگى (بوروۆوي) ءتورت جىلدىق مەكتەپتە دە ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن ەدى. ءوزى ورتا بويلى، مۇرتى جاڭ،ا عانا تەبىندەپ شىعىپ كەلە جاتقان، قارا تورى جىگىت بولاتىن. كىشىپەيىل، مەيرىمدى، سابىرلى كىسى ەدى. ءالى ەسىمدە، ساباق باستالعان كۇنى ورىسشا وقۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن ايتا كەلىپ، ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەنۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتتى. ورىس ءتىلىن نەعۇرلىم جاقسى بىلسەڭ،، سولعۇرلىم ورىسشا جاقسى ءتۇسىنىپ، جاقسى وقيتىن بولاسىن،. ورىسشا جاقسى وقىساڭ، ونەر-بىلىمگە كەنەلەسىڭ، زەيىنىڭ ارتادى، اقىلىن، مولىعادى. ىبىراي اعاي وسىلاي دەيدى. ول كىسى وزدەرىڭ سياقتى قازاقتىڭ بالالارىن عىلىمعا كەنەلدىرۋ ءۇشىن ورىسشا وقىتىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ دە وقۋىمىزعا سەبەپكەر بولعان سول كىسى. ول كەلىپ وقۋدى تەكسەرگەن ۋاقىتتا، ۇيالىپ قالىپ جۇرمەلىك. جاقسى وقىلىق دەپ، قايتكەندە جاقسى وقۋعا بولاتىندىعى تۋرالى كوپتەگەن مىسالدار كەلتىردى.
بۇدان كەيىن بىرنەشە ورىس سوزدەرىن ءوزى ايتىپ شىعىپ، ونىڭ قازاقشاسىن ءتۇسىندىردى. ەڭ الدىڭعى قاتاردا وتىرعان شاياحمەتكە قاراپ:
— كانى، سەن تۇر! — دەدى.
شاياحمەت تۇردى.
— «كارانداش» دەپ ايتىپ كورشى، — دەدى وقىتۋشى.
— قارىنداش، — دەدى شاياحمەت.
— جوق قارىنداش ەمەس، ورىسشا «كارانداش». دۇرىستاپ ايت.
— قارىنداش، — دەدى شاياحمەت.
— جوق، قارىنداش ەمەس، «كارانداش»، — دەپ قايتا ايتقىزدى. ءۇشىنشى ايتقاندا شاياحمەت دۇرىس ايتىپ شىقتى. وسىدان كەيىن «پارتا»، «ستول»، «ستۋل»، «چەرنيلا» دەگەن سياقتى سوزدەردى الگى رەتپەن بارلىق بالالارعا كەزەك-كەزەك ورىسشا ايتقىزىپ شىقتى دا، ولاردىڭ قازاقشا نە دەگەن سوزدەر ەكەنىن ءتۇسىندىردى. العاشقى كۇنگى ساباقتا دا، كەلەسى كۇنگى ساباقتا دا وسىنداي بولدى. مۇنىڭ ءوزى ىبىراي التىنسارين مەكتەبىنىڭ ءداستۇرى ەدى. ورىسشا ۇيرەتكەندە، بالالارعا ءوزىنىڭ توڭىرەگىندەگى نارسەلەردەن ءۇي ىشىندەگى زاتتاردىڭ اتىنان باستاپ ۇيرەتۋ كەرەك ەكەندىگى، ورىسشا بىردەن جاقسى سويلەتىپ ۇيرەتۋ كەرەك ەكەندىگى ءالتىنساريننىڭ قاعيدالارى بولاتىن. وسى قاعيدالاردى مەن بىلەتىن سول كەزدەگى جانە ونان كەيىنگى وقىتۋشىلار دا قولدانۋشى ەدى. ولار قانداي ءسوز بولسا دا، جالپى العاندا، قانداي ساباق بولسا دا، ونى بالالاردىڭ كوكەيىنە قوندىرىپ الماي تۇرىپ، ەكىنشى سوزگە نە ساباققا كوشپەيتىن ەدى.
ەكىنشى ءبىر ەسىمدە قالعان نارسە: ءبىزدىڭ ءمۇعالىم ءبىر كۇنى وسى اۋىلداعى بالالاردىڭ تۋىسقاندارىن شاقىرىپ الىپ، جيىلىس وتكىزدى. جيىلىسقا، ءبىز، بالالار دا قاتىستىق. ول جيىلىستا بالالاردى وقۋعا ۇمتىلدىرۋ جونىندەگى اتا-انانىڭ مىندەتتەرىن ايتتى. ۇمىتپاسام، ەشكىمنىڭ اتىن اتاعان جوق، ءبىراق ءسوزىن قورىتا كەلىپ، جيىنعا مىناداي ءبىر مىسال كەلتىردى:
— كەيبىر اتا-انالار، — دەدى ول، — وزدەرىنىڭ بالالارىنا: «جاقسى وقى، شىراعىم. جاقسى وقىپ، ورىسشا جاقسى بىلسەڭ، ءتىلماش بولاسىڭ، پەسىر بولاسىڭ، ۇلىق بولاسىڭ، جۇرت سەنەن قورقاتىن بولادى، باي بولاسىڭ» دەسەدى. مەن مۇنى ءجيى-جيى ەستىپ ءجۇرمىن. بۇل — بالانى جاقسى ادەتكە، ونەرگە، بىلىمگە ىنتالاندىرۋ ەمەس، قايتا تەرىس تاربيە بەرەتىن جامان جولعا قاراي ءبۇرۋ دەگەن ءسوز بولىپ شىعادى. بالالاردى وزىمشىلدىككە، باققۇمارلىققا ىنتالاندىرۋ بولىپ شىعادى. حالايىق، بالالارىن، جاقسى وقىسىن، ادام بولسىن دەسەڭدەر، ىبىراي اعاڭ سياقتى تىلسىزگە ءتىل بىتىرەتىن ونەرپاز، ەل قامقورى بولاسىڭدار. جەر استىندا جاتقان نە ءبىر اسىل كەندەردى، التىن مەن كۇمىستى، قورعاسىن مەن مىستى، بولات پەن تەمىردى، مۇناي مەن كومىردى ىزدەپ تاباتىن عالىم، ينجەنەر بولاسىڭدار. سول سياقتى مال مامانى زووتەحنيك، مال دارىگەرى، اۋرۋ-سىرقاۋدى) ەمدەپ جازاتىن ادام دارىگەرى، وزدەرىڭ سىقىلدى بالالاردى وقىتاتىن وقىتۋشى بولىپ شىعاسىڭدار، ءسويتىپ حالىققا قىزمەت ەتەتىن بولساڭدار، بالالارىڭدى جاقسىلىققا باستاپ ىلگەرى قاراي سۇيرەۋلەرىن، كەرەك، — دەپ ناسيحات ايتتى.
وسى ءسوزدىڭ ەزى وقۋشى بىزگە دە ۇلكەن اسەر ەتتى. مەڭ شىنىندا، نە ءۇشىن وقيتىنىمدى، قانداي ماقساتپەن وقيتىنىمدى تۇڭعىش رەت وسى جيىلىستا عانا اڭعاردىم. ءمۇعالىمنىڭ، الگى سوزدەرى كوكەيىمە قونىپ، ءوزى سياقتى وقىتۋشى بولسام ەكەن دەپ ارمان ەتىپ وتىردىم. كەيىن ءتورت جىلدىق بولىستىق، مەكتەپتە، ودان سوڭ قوستانايداعى ەكى كلاستى ورىسشا-قازاقشا مەكتەپتە وقىعان جىلداردا بولاشاعىما جول سىلتەگەن شامشىراعىم، مەنى ىلگەرى جەتەكتەگەن وسى ارمانىم ەدى.
ءوزىمىزدىڭ تۇڭعىش وقىتۋشىمىز تۋرالى مەنىڭ ەرەكشە ەسىمدە قالعان ونىڭ ادامگەرشىلىك سيپاتتارىنىڭ كەيبىرىن كورسەتەتىن جايلار وسىلار ەدى. ءبىراق نە كەرەك، ول كوپ ءومىر سۇرە المادى. 1893 جىلدىڭ جازىندا قايتىس بولدى.
اۋىر قازا
ارادا ءبىر جىلداي ۋاقىت ەتتى. 1889 جىل بولۋ كەرەك. اۆگۋست ايىنىڭ باس كەزى ەدى. ءبىزدىڭ جازعى دەمالىستا جۇرگەن كەزىمىز ەدى. وقىتۋشىمىز دا ەلىنە قايتىپ كەتكەن بولاتىن، كەنەتتەن مەكتەپكە قايتىپ كەلدى. بىر-ەكى كۇن وتكەن سوڭ، كوپ ادام قاتىسقان جيىلىس وتكىزدى. بۇل جيىلىسقا وباعان بولىسىنىڭ ادامدارى تۇگەل جيىلدى.
تۇسكە تامان اۋىل سىرتىنداعى كەڭ كوگالدا جۇرت القا-قوتان وتىرىپ، مولدا قۇران وقىدى.
جۇرت قولدارىن جايىپ بەت سيپاستى، وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ ءمۇعالىم ءسوز سويلەدى:
— ەي، حالايىق! — دەپ باستادى ول ءسوزىن. — وراسان اۋىر قازاعا ۇشىرادىڭ، بايتاق دالاڭداعى جالعىز جارىق جۇلدىزىڭ ءسوندى، قاراڭعىلىق باسقان شەل ساحاراڭدا قولعا ۇستاعان شامشىراعىڭ ءوشتى. بۇكىل سانالى ءومىرىن حالىق اعارتۋ ىسىنە باعىش ەتكەن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ءوزىنىڭ تۋعان ەلىن، ءوزىنىڭ قانى ءبىر، ءتىلى ءبىر تۋعان حالقىن اعارتۋعا بۇكىل ءومىرىن سارپ ەتكەن تاماشا ادام، ارداقتى ازاماتىمىز ىبىراي التىنسارين قايتىس بولدى...
«...ونەر، ءبىلىم بار جۇرتتار،
تاستان ساراي سالعىزدى،
ايشىلىق الىس جەرلەردەن
كوزىڭدى اشىپ، جۇمعانشا
جىلدام حابار العىزدى...»
دەپ ءوزىنىڭ تۋعان حالقىن سول ونەردى ۇيرەنۋگە، — ەڭ الدىمەن سول ەنەردى، سول ءبىلىمدى ورىس حالقىنان ۇيرەنۋگە شاقىرعان ارداقتى ۇلىن، اراڭنان ەتتى!.. سول ىزگى ۇلىڭنىڭ جولىن ۇستاعان، ات توبەلىندەي از عانا بولسا دا، ءبىراق وزدەرىنىن، ۇستازىنا ماقساتتاس وقىتۋشىلار جۇرتشىلىعى، جاڭا عانا شەشەك اتا باستاعان بالعىن گۇل سياقتى جاس تالاپكەر وقۋشىلار جەتىم قالدى! وزدەرىنىن، ۇلى قامقورىنان ايرىلدى... — دەپ ىركىلىپ قالدى. ول جىلاپ تۇر ەكەن.
وتەلمەس قازا قايعىسى سول ساتتە ساناسىنا جەتىپ ءار جەردە اۋىر كۇرسىنىپ وتىرعان ادامدار، ازالى حاباردىڭ اياعىن كۇتۋگە تاقاعى جەتپەي:
— قايران ىبىراي!
— ارىسىم!
— قامقورىم! — دەپ كۇڭىرەنىپ كەتتى.
ىبىراي مەنىڭ كوز الدىما كەلىپ ەلەستەپ، تاعى دا سول وتكەن جىلعى سياقتى، ماڭدايىمنان سيپاپ: «وقىپ ءجۇرمىسىڭ، بالام، جاقسى وقى!» دەپ تۇرعان ءتارىزدى بولدى. مەن اكەمە قارادىم، قارسى الدىنا تەلمىرە قاراپ قالعان اكەمنىڭ جۇزىندە ۇلكەن كوزدەرىنەن بۇرشاق-بۇرشاق جاس سورعالاپ وتىر ەكەن. مەن دە ەڭىرەپ قويا بەردىم. وسى ارادا ءمۇعالىم وكسىگىن ءسال باسىپ:
— ەل-جۇرتىم! — دەپ جيىنعا يشارا ەتتى. — ىبىراي اعايدىڭ ارمانى — جاس ۇرپاقتى وقىتىپ، عىلىممەن ونەر-بىلىمدى ءوز حالقىنىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋ ەدى. قۇر جىلامايىق، حالقىم. ىبىراي ارمانىن ورىنداپ، جاس ءوسپىرىم ۇرپاقتى وقىتالىق. كەمەڭگەر ۇلىڭا ورناتقان ماڭگى ەسكەرتكىشىمىز وسى بولسىن! ىبىراي اعاي كوزىنىڭ تىرىسىندە قاراعايلى كولىنىڭ باسىنان ءتورت جىلدىق مەكتەپ اشپاق ەدى. ەندى ەل بولىپ، جۇرت بولىپ ات سالىسىپ وسى مەكتەپتى اشالىق، — دەپ ول ءسوزىن اياقتادى.
جۇرت ءبىر اۋىزدان بۇل ۇسىنىستى قابىل الدى. وسى ماسەلەنى ىسكە اسىرۋ جامالەتدينگە تاپسىرىلدى. ىبىرايدىڭ ءولىمى مەنىڭ وقىتۋشى بولامىن دەگەن ىنتا نيەتىمدى ەندى ءبىرجولاتا باياندى ەتىپ بەكىتتى...
1892 جىلى قاراعايلى كولدە ءتورت جىلدىق مەكتەپ اشىلدى. 1892 جىلدىڭ جازىندا ءبىز اۋىلدىق مەكتەپتى ون ءتورت بالا ءبىتىرىپ شىقتىق. بىزدەن ءبىر جىل بۇرىن ون ەكى بالا ءبىتىرىپ شىققان ەدى (مەن ناۋقاستانىپ وقي الماي قالعام). سول جىلى كۇزدە ءبارىمىز قاراعايلى كولدەگى ءتورت جىلدىق مەكتەپكە بارىپ ورنالاستىق.
بولىستىق مەكتەپ
وقۋ باستالدى. ءبىزدى مەكتەپكە جامالەتدين ورنالاستىردى. ءبىراق جامالەتدين دە كوپ كەشىكپەي باسقا مەكتەپتەرگە اۋىستىرىلدى.
مۇندا دا مەكتەپكە ارناپ سالعان ءۇي جوق ەدى. مەكتەپ ءۇيى سول پوسەلكەدەگى پوسپەلوۆ دەگەننەن جالداپ العان ءۇي ەكەن. ءبىراق الاكولدەگى ساۋىتبايدىڭ ۇيىنە قاراعاندا، بۇل كادىمگى مەكتەپ سياقتى ەدى. كەيىن وسى ءۇي 1500 سوم ەل قارجىسىنا ساتىپ الىنىپ مەكتەپكە باسىمەن بەرىلدى. مەكتەپتە ەلۋ بەس، الپىس بالا وقىدىق. ونىڭ جارتىسىنان كوبى ۇيلەرىنەن قاتىناپ وقيتىن ورىس بالالارى ەدى. قازاق بالالارى ينتەرناتتا جاتىپ وقىدى.
العاشقى كەزدە ورىس، قازاق بالالارى بولىپ جىككە ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىمىزدى جاتسىنىپ، توسىرقاپ جۇرسەك تە (كەيدە ءتىپتى توبەلەسىپ تە قالاتىنبىز) كەيىن ءتۇسىنىسىپ، تاتۋ دوس بولىپ كەتتىك.
ءبىزدىڭ ورىس بالالارىمەن بىرگە وقۋىمىز، ولارمەن كۇنبە-كۇن ورىسشا سويلەسىپ، بىرگە ءجۇرىپ-تۇرعانىڭىز — قازاق بالالارىنا ورىسشا ءتىلدى جاقسى ۇيرەنۋگە زور سەبەپ تە بولدى. وقىتۋشىلارىمىزدىڭ. نۇسقاۋى بويىنشا بولسا كەرەك، وسى پوسەلكەدەگى سانالى، پاراساتتى، كوزى اشىق ورىس شارۋالارىنىڭ ەستيار وقۋشى بالالارى قازاق بالالارىن ۇيلەرىنە شاقىرىپ، بىرگە ساباق دايارلاسىپ، وزدەرى دە ينتەرناتقا كەلىپ ءجۇردى.
سونداي وقۋشىلاردىڭ ءبىرى ۆاسيليي ۆاحمياكوۆ دەگەن بالا ەدى. ەكەۋمىز قاتتى دوس بولدىق. كەيىن ۆاحمياكوۆ تا وقىتۋشى بولدى. قازاق بالالارىنان مەنىمەن بىرگە وقىعاندار: كەيىن بەلگىلى اقىن بولعان بەكەت وتەتىلەۋوۆ، ابۋباكىر بايتىشيەۆ، شىنتاسوۆ تۇرمان دەگەن بالالار ەدى. بايتىشيەۆ ءالى وقىتۋشى. بەكەت وتەتىلەۋوۆ 1949 جىلى قايتىس بولدى، ول دا وقىتۋشى بولاتىن. شىنتاسوۆ تۇرمان كەيىن ۆەتفەلدشەرلىك ماماندىعىن الىپ شىقتى. ول كىسى 1922 جىلى قايتىس بولدى.
بىركەنىڭ ءولىمى
اۋىلدىق مەكتەپتەگى سياقتى، بولىستىق مەكتەپتە دە تۇرمان، بىركە ۇشەۋمىز دوس بولدىق. بىركە ساباققا زەرەك، مىنەزى مومىن، ءدىنشىل جاقسى بالا بولاتىن. ول اراقاراعاي بولىسىنداعى سەرتاي دەگەن ورتا شارۋانىڭ بالاسى ەدى.
بولىستىق مەكتەپتە وقۋ باستالعالى بىرنەشە اي ەتكەن بولاتىن. ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ وزىق بالالار دا ۇشەۋمىز ەدىك. ءبىزدىڭ مىنەز-قۇلقىمىز دا، داعدىلى ادەتتەرىمىز دە بىر-بىرىمىزگە ۇساڭقىرايتىن. سوندىقتان با، الدە ساباقتاس بولعاندىقتان با ايتەۋىر، تۇرمان، بىركە، ۇشەۋىمىزدىڭ جۇبىمىز جازىلمايتىن.
ءبىر كۇنى ورىستىڭ ماسلەنيسا دەيتىن مەيرامى بولدى. ءبىز مۇنداي مەيرامدى بۇرىن ەشۋاقىتتا كەرمەگەن بولاتىنبىز. بۇل مەيرامدا ادەتتە ادامدار بويانىپ، ءارالۋان ماسكالار كيىپ، كيىمدەرىن الەم-جالەم تەرىس اينالدىرىپ كيىپ، دۋمان قۇرىپ جۇرەدى ەكەن. مەيرام قاتارىنان بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى. بۇرىن مۇنداي مەيرامدى كەرمەگەن قازاق بالالارى جاتاق ۇيدەن شىقپاستان وتىرىپ الدى. ولار سىرتقا نەمەسە كوشەگە شىعۋعا سەسكەندى.
ءبىراق ءبىر كۇپى كەشكە قاراي بىركە بولسا كەرەك، ەشكىمگە ايتپاستان شىعىپ كەتىپ، كوشەدەگى ءبىر توپ ماس باي ساۋداگەرلەردىڭ اراسىنا بارىپ كىرەدى. ماستار ونى قىزىق كورىپ، ورتالارىنا الىپ، ءارالۋان تۇرگە ەنىپ قورقىتادى. پوسەلكەنىڭ شەتىنە الىپ شىقسا، بىركە قورقىپ، ەسىنەن تانىپ قالادى. ەسسىز جاتقان بالانىڭ ۇستىنەن شىققان مەكتەپ كۇزەتشىلەرى ونى جاتاقحاناعا الىپ كەلدى.
بىركە ەس-تۇسىن بىلمەستەن ءۇش كۇن جاتتى. ونىڭ اۋلىنا حابار ايتىلدى. بىركەنى شوشىتىپ، ازاپقا سالعان ادامدار تابىلماي قويدى. حال ۇستىندە جاتقان بىركەنى ۇرەيلەنگەن اكەسى كەلىپ الىپ كەتتى. بىركەنىڭ، مەكتەپتەن كەتۋى تۇرمان ەكەۋمىزگە قاتتى باتتى. ءبىز ونى كەپ جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدىق.
بىركە ءبىر ايدان كەيىن قايتىس بولىپتى. بىركەنىڭ وكىنىشتى ءولىمى بىزگە قاتتى باتتى. سونىمەن بىرگە ءبىر قاتار بالالاردىڭ وقۋدى تاستاپ كەتىپ قالۋىنا دا سەبەپ بولدى. ويتكەنى بىركەنىڭ حابارىن ەستىگەن اۋىل ادامدارى، ءبىزدىڭ دە بالالارىمىز سونداي حالگە ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ، بالالارىن الىپ كەتىستى.
سول جىلى قىس ورتاسىندا مەن قاتتى اۋىرىپ قالدىم. كامەل اعام كەلىپ، مەنى اۋىلعا الىپ قايتتى. مەنىڭ اۋرۋىم — شەشەك بولىپ شىقتى. ناۋقاسىمنان تەز ايىعىپ كەتە الماي، سول جىلى وقۋدان دا قالىپ قويدىم. 1893-1894 وقۋ جىلىندا عانا قايتا كەلىپ وقۋعا ءتۇستىم.
مەكتەپتە ورازبايەۆ دەيتىن وقىتۋشى تۇرىپتى. ورازبايەۆ تا كوپ كەشىكپەي باسقا جاققا اۋىسىپ، ونىڭ ورنىنا زەفيروۆ دەگەن وقىتۋشى قالىپتى. مەنىمەن بىرگە وقىعان بالالاردىڭ ءبىرقاتارى تۇرمان، ۆاسيليي ۆاحمياكوۆ قوستانايداعى ەكى كلاستى ورىسشا-قازاقشا مەكتەپكە وقۋعا ءتۇسىپتى. مەن دوستاردان جۇرداي بولىپ، جالعىز قالىپپىن. امال جوق. ولاردى ساعىنىپ جۇرگەنىمدە كەشىكپەي ميحايل دەنيسوۆ دەگەن بالامەن دوس بولدىم. ەكەۋمىزدىڭ دە ءۇشىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزىمىز ەدى.
ميشا ەكەۋمىز ءبىر پارتادا وتىراتىن ەدىك. ول ۇزدىك وقۋشى بولاتىن، مەن دە ودان قالىسقانىم جوق. ءبىزدىڭ دوستىعىمىزعا ءبىر پارتادا وتىرۋ جانە ەكەۋمىزدىڭ دە وقۋدى جاقسى مەڭگەرەتىن العىرلىعىمىز دانەكەر بولدى.
ءبىز وسى مەكتەپتى ەكى جىل وقىپ، 1894-1895 جىلدىڭ جازىندا ءبىتىرىپ شىقتىق. مۇنان ءارى وقۋ ءۇشىن قوستانايعا بارۋ كەرەك ەدى. بۇل مەنىڭ ءومىر-ماقسات ساپارىندا ەكى ايىر جولدىڭ اراسىندا تۇرعان شاعىم ەدى. ونىڭ ءبىرى — ۋەزدە ءىس باسىندا تۇرىپ شەن ىزدەۋ نەمەسە اۋىلدا قالىپ ەل بيلەۋ ماسەلەسىنە ارالاسۋ ەدى. ەكىنشى جول — ىبىراي اعا وسيەت ەتكەن عىلىمنىڭ ۇزاق سۇرەلى سارا جولى ەدى. مەن سياقتى بولىستىق ءتورت جىلدىق ورىسشا مەكتەپ بىتىرگەن قازاق بالاسىنا ءبىرىنشى جولعا تۇسەم دەپ شىرمالۋ ول كەزدە اسا قيىن ەمەس-تى. ءبىراق اكەم مەن شەشەم ۇشەۋمىز وتىرىپ اقىلداسىپ، ىبىراي اعانىڭ جولىنا ءتۇسۋدى ۇيعاردىق. بۇل ۇشەۋىمىزدىڭ دە ەجەلگى ارمانىمىز بولاتىن.
كەلەشەگىم ايقىندالىپ ءارى وقي بەرۋگە بەل بۋدىم. ەندىگى جەردە قوستانايداعى ەكى كلاستى ورىسشا-قازاقشا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، بىزگە ورىنبورداعى وقىتۋشىلار دايارلايتىن مەكتەپكە بارىپ تۇسۋگە بولاتىن ەدى. وقىتۋشىلار مەكتەبى سول كەزدەگى ءبىر ەلەۋلى ءبىلىم، ماماندىق بەرەتىن وقۋ ورنى بولاتىن. مەن ەندى قوستانايعا جەتۋدى اڭسادىم.
قوستاناي
ول كەزدە قوستاناي ۇلكەن قالا ەمەس ەدى. ويتكەنى قوستانايدىڭ قالا بولىپ سالىنا باستاعانىنا 14-15 جىل عانا بولعان. وسى جەردە قوستاناي قالاسىنىڭ سالىنۋ تاريحى تۋرالى بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتقىم كەلەدى.
بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنىڭ كەيىننەن قوستاناي ۋەزى بولعان ءبىر ۋەزى — ول كەزدە نيكولايەۆسكيي ۋەزى دەپ اتالىنادى ەكەن. ءبىراق ول ۋەزدىڭ اتى بولماسا، ورتالىق قالاسى جوق ەكەن. ال مۇنىڭ ءوزى ۋەزدىڭ ورتالىعىنان اكىمشىلىك باسقارۋ ورىندارىن قۇرۋعا مۇمكىنشىلىك بەرمەگەن. سوندىقتان ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى 1879 جىلى دەكابر ايىندا قازىرگى قوستاناي قالاسى تۇرعان جەردەن ۋەزدىك ورتالىق بولاتىن پوسەلكا سالۋ ماقساتىمەن 1000 ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋ ءۇشىن ولارعا 13 مىڭ 300 دەسياتين جەر كەسىپ بەرۋگە رۇقسات ەتەدى.
ءبىراق كوپكە دەيىن بۇل جەردىڭ مەجەسى بەلگىلەنبەيدى دە، توبىل وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى قازاق جەرىنەن ورىس شارۋالارىنا تەگىن جەر بەرىلەدى ەكەن دەگەن حابار بويىنشا، جەرسىز وتىرعان ورىس شارۋالارى وسى جەرگە لەك-لەگىمەن كوشىپ كەلە باستايدى. كەلەسى جىلى 13 مىڭ 300 دەسياتين جەردىڭ ورنىنا، ورىس شارۋالارى 40 مىڭ دەسياتين جەردى مەكەندەيدى. ءسويتىپ وسى كۇنگى قوستاناي قالاسىنىڭ نەگىزى قالانادى، ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە-اق 10 مىڭ جانى بار پوسەلكا پايدا بولادى.
جەر جاعىنان الىپ قاراعاندا، پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق شارۋالارىنا قولدانعان وتارشىل ساياساتىنا نەگىزدەلگەن زورلىعى بولا تۇرعانىمەن قوستاناي قالاسىنىڭ سالىنۋىنىڭ زور تاريحتىق پايدالى جاعى دا بولدى. قازاق حالقىنا بازار جاقىندادى، ورىس حالقىمەن قارىم-قاتىناس كۇشەيدى. مۇندا ەكى كلاستى ورىسشا-قازاقشا مەكتەپ اشىلدى، كەيىن ەكى كلاستى پەداگوگيكالىق كۋرس ۇيىمداستىرىلدى. دەمەك، قوستاناي قالاسى سول وڭىردەگى ءبىر مادەنيەت وشاعىنا اينالا باستادى.
ءبىزدىڭ بولىستان بىرنەشە بالا بوپ كەلىپ، ءبىز قوستاناي قالاسىنداعى اشىلعان ەكى كلاستى ورىسشا-قازاقشا مەكتەپكە كىردىك. باسقا بولىستىق مەكتەپتەردەن دە قازاق بالالارى كەلىپ كىرىپ جاتتى. قازاق بالالارى مۇندا دا ينتەرناتتا جاتىپ وقىدى دا، ورىس بالالارى ءوز ۇيلەرىنەن قاتىناپ وقيتىن بولدى.
ەكى كلاستى مەكتەپ
مۇنداعى ەكى كلاستى مەكتەپتىڭ ءۇيى بوروۆويداعى مەكتەپتىڭ ۇيىنەن ساۋلەتتىرەك ەدى. قالانىڭ ورتاسىندا كۇيدىرگەن قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان ءبىر قابات ۇلكەن ءۇي بولاتىن. وسى مەكتەپتى سالدىرۋدا دا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ۇلكەن ەڭبەگى سىڭگەن. بۇل ءۇيدىڭ ەدەنى دە، قابىرعالارى دا سىرلانعان ەدى. پارتالارى جاڭا، كلاستارى كەڭ، جارىق، كادىمگى، ۇلگىلى مەكتەپ سياقتى ەدى.
ءبىز تۇرعان جاتاق ءۇي دە كەڭ، جايلى بولاتىن؛ ءاربىر بالانىڭ جەكە كەرەۋەتى، توسەك-ورنى بار ەدى. مەكتەپكە الىنعان كۇنى-اق ءبىزدى مونشاعا ءتۇسىرىپ، ءوز كيىمدەرىمىزدى ساقتاتقىزىپ قويىپ، جاڭا كيىمدەر بەردى.
مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىسى لارين دەگەن كىسى ەدى. وقىتۋشىلارىمىزدىڭ ىشىنەن ەسىمدە قالعاندار جامالەتدين بايسەنوۆ پەن ا. پوپوۆ دەگەن وقىتۋشىلار.
مەكتەپتىڭ ءتارتىبى قاتاڭ بولاتىن. ءبىر كەزدە مۇندا گرەحوۆودوۆ دەگەن وقىتۋشى مەڭگەرۋشى بولىپ، ول وزىنشە ءتارتىپ ورناتقان ەكەن. وقىتۋشىلار كەزەكتەسىپ كۇزەتتە وتىرادى. ولاردىڭ مىندەتى — بالالاردى جاتاق ۇيدەن ەشقايدا جىبەرمەۋ، سىرتتان ەشكىمدى كەلتىرمەۋ، تارتىپسىزدىك ىستەتپەۋ بولاتىن.
ءسال عانا ءتارتىپ بۇزعان نە ساباعىن ۇلگىرە الماعان بالالاردى بۇرىشقا قاراتىپ تۇرعىزىپ نەمەسە ەدەنگە جۇگىندىرىپ وتىرعىزىپ قوياتىن. اسا تەنتەكتىك جاساعان بالالاردى تاۋلىك بويىنا قاراڭعى كارسەرگە وتىرعىزىپ قامايتىن.
ارينە، وقيتىن، دەمالىسقا شىعاتىن، جاتاتىن، تۇراتىن، تاماقتاناتىن، وينايتىن ۋاقىتتاردىڭ ءبارى دە كۇنى بۇرىن بەلگىلەنىپ قويىلعان ەدى. ونى ەشكىمنىڭ بۇزۋعا پراۆوسى جوق. جەردە ءبىر بالا جازاتايىم وسى بەلگىلەنگەن ءتارتىپتى بۇزسا، ونىڭ جازاسى كارسەر بولاتىن. وسى ءتارتىپتى ەرەكشە قۇلشىنا قولدانعان تەنياناكين دەگەن ءبىر وقىتۋشى بولدى.
جامالەتدين مەن ا. پوپوۆ سياقتى وقىتۋشىلار گرەحوۆودوۆتىڭ وسى پەدانتتىق تارتىبىنە مەيلىنشە قارسى ەدى. ولار قولدارىنان كەلگەن حال-قادەرىنشە بالالارعا دۇرىس پەداگوگيكالىق تاربيە بەرىپ، تەك سول ارقىلى بالالاردى تارتىپكە باۋلۋعا تىرىساتىن.
وسىنداي قاتال جاعدايدا وقىپ، ءبىلىم الۋعا تۋرا كەلدى. ءبىراق سونداي قاتىگەز ءتارتىبى بار وقۋدىڭ وزىنە ول كەزدە جۇزدەن ءبىردىڭ عانا قولى جەتەتىن. ءبىزدى وقۋعا ىنتالاندىرعان جاعداي دا، ءبىر ەسەپتەن وسى بولدى. مەكتەپتەگى وزبىرلىققا، جالپى اۋىر جاعدايعا شىداپ، ءبىز ويلاعان ماقساتىمىزعا — ۇلى ورىس مادەنيەتىنىڭ اسىل نارىمەن قورەكتەنۋگە جەتۋ ءۇشىن جۇمىلدىق.
بەكەت وتەتىلەۋوۆ، ابۋباكىر بايتىشيەۆ، ەرمانتاي الداشوۆ، ۆاسيليي ۆاحمياكوۆ، تۇرمان شىنتاسوۆ، يۆان شيريايەۆ — ءبارىمىز ساباقتا دا، ۇيدە دە، ويىندا دا توبىمىز جازىلمايتىن، «كىندىگى ءبىر» دوستار بولدىق. ءارقايسىمىزدىڭ ءارتۇرلى ونەرىمىز بار-دى. بەكەت پەن ەكەۋمىز ولەڭ جازامىز، تۇرمان ءان شىرقايدى، ۆاسيليي ۆاحمياكوۆ سكريپكا وينايدى. ءبىراق سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءبارىمىزدىڭ ماقساتىمىز ءبىر ەدى. ءبىز وقىتۋشى بولۋدى ارمان ەتتىك. كەيىن، ايتقانىمداي، تۇرماننان باسقامىزدىڭ ءبارى دە وقىتۋشى بولىپ شىقتىق.
وقۋشىلاردىڭ ىشىندە ۇلىق، اكىم بولامىن نەمەسە ءتىلماش بولامىن دەگەن ماقسات كوزدەپ وقىپ جۇرگەن بالالار دا بولدى. ولار باي بالالارى ەدى. ولاردىڭ اراسىندا جاستارى جيىرما بەستەن اسقان، الدەقاشان بالا-شاعالى بولعان وقۋشىلار دا بار ەدى. سولاردىڭ اراسىنداعى سايىم دەگەن ءبىر وقۋشى جايىندا ايتا كەتكىم كەلەدى.
مەدەتوۆ جانە سايىم
ءبىز التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە، مەدەتوۆ دەگەن وقى تۋشى كەلدى. ۇزىن بويلى، سوپاقشالاۋ ءجۇزدى، كوزدەرى ۇلكەڭ وتكىر، وتىزدار شاماسىنداعى جىگىت ەدى. مەدەتوۆ قاتاڭ وقىتۋشى بوپ شىقتى. ۇدايى كەكەپ سويلەپ، ساباق بىلمەگەن بالالاردى مىسقىلداپ، مۇقاتىپ، كەيدە تىلدەپ وتىراتىن. ءبىراق ساباقتى جاقسى بەرەتىن ەدى. ونىڭ بەرگەن ساباعىندا تۇسىنىكسىز ەش نارسە بولمايتىن. كلاستاعى ءاربىر بالا ساباقتى ابدەن ءتۇسىنىپ بولعانشا ول قايتا-قايتا سۇراۋلار قويىپ، بالالارعا ايتقىزىپ، كەيدە ءوزى دە قايتالاپ ايتىپ بەرىپ وتىراتىن. وقۋشىنى ءارى قاداعالاپ، ءارى جەتەكتەپ وتىرىپ، ءدارىستى وقۋشىنىڭ كوكەيىنە ابدەن قوندىراتىن. سول سەبەپتى ونى وقۋشىلار جاقسى كورەتىن، قادىرلەيتىن.
ءبىراق ونى قادىرلەمەگەن ونىمەن جۇلدىزى قارسى بولىپ كەتكەن ءبىر وقۋشى بولدى. ول مۇساباي بولىستىڭ بالاسى سامىم دەگەن وقۋشى ەدى.
سايىمنىڭ بۇرىن قايدا وقىعانىن بىلمەيمىن، ءبىراق قوستاناي مەكتەبىنە ءا دەگەننەن التىنشى كلاسقا كەلىپ ءتۇستى. سامىم جيىرما ءتورت، جيىرما بەستەر شاماسىنداعى، مۇرت شىعىپ قالعان جىگىت ەدى. بىرتيعان دەنەسى پارتاعا شاققا دەگەندە سىيىپ، ىرىس-ىرىس ەتىپ دەمىگىپ وتىراتىن، ساباقتى دا جاقسى بىلمەيتىن. مەدەتوۆ وسى سايىممەن بىردەن-اق كەلىسە المادى. ساباق سايىن ونى كەكەپ، ىلعي شەنەپ، مىنەپ سويلەيتىن.
— ساعان وقۋ نە كەرەك؟ بولىس بولۋ ءۇشىڭ بە؟ اكەڭ، وقىماي-اق بولىس بولىپ ءجۇر عوي، سەن دە سونىڭ جولىن قۋسايشى... وقىپ قايتەسىڭ، اۋرە بولىپ؟ — دەدى مەدەتوۆ.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭگى ساباقتى باستار-باستاماستا مەدەتوۆ ىزعارلى پىشىنمەن بالالارعا ءبىر قاراپ ەتىپ، گرامماتيكا پانىنەن سۇراۋعا كىرىستى. بىر-ەكى بالادان سۇراپ ءوتىپ، سايىم وتىرعان پارتاعا جاقىن باردى دا:
— ال، سەن شە؟ — دەدى.
— نەمەنە؟ — دەدى سايىم باسىن پارتادان ارەڭ كوتەرىپ.
— «نەمەنە» ...ادەپتى وقۋشى تۇرىپ جاۋاپ بەرەر بولار.
سايىم ورنىنان قوزعالعان جوق.
— مەن سەنەن نە تۋرالى سۇراپ تۇرمىن؟ انا بالالاردىڭ ايتقانى دۇرىس پا، دەپ تۇرمىن مەن ساعان.
سايىم ۇندەمەدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى وقىتۋشى.
سايىمدا ءۇن جوق.
— الدە دايىندالعان جوقسىن، با؟
— دايىندالعان جوق ەدىم.
— نەگە؟
سايىم تاعى دا ۇندەمەدى.
— قوناقتا بولدىڭ با الدە؟
— بولىپ ەدىم.
— تۇر! — دەدى وقىتۋشى. سايىم تۇردى.
— بار، انا بۇرىشقا بارىپ تۇر!
— نەگە؟ — دەدى سايىم قىزاراقتاپ.
— بار، تۇر بۇرىشقا قاراپ! — دەدى وقىتۋشى ىزعارلى داۋىسپەن.
— اقىرما، — دەدى سايىم، — مەن بالا ەمەسپىن، اقىرعانىڭدى قوي، اتىپ جىبەرسەڭ دە!
— سولاي ما؟ وندا شىق كلاستان! — دەدى وقىتۋشى، ەندى شىنىمەن اقىرىپ.
— شىقسا قايتەدى ەكەن؟ شىقسام شىعامىن دا كەتەمىن، — دەدى سايىم ورنىنان ىرعالىپ-جىرعالىپ ارەڭ تۇرىن جاتىپ.
سايىم وقىتۋشىعا اينالىپ ءبىر قارادى دا، ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جاۋىپ شىعا جونەلدى. مەن ەندى وقىتۋشى كىمگە تيىسەر ەكەن دەپ سەسكەنىپ وتىر ەدىم. ءبىراق وقىتۋشى اشۋىن تەز باسىپ، ساباعىن كۇندەگى ادەتىنشە سابىرلىلىقپەن وقىتۋعا كىرىستى. ءبىرازدان كەيىن مەدەتوۆ:
— قانداي سۇراققا جاۋاپ بەرە الماي تايدى الگى «بولىس»؟ — دەدى كۇلىپ. بالالار دا دۋ كۇلىپ جىبەردى. بىرەۋىمىز تۇرىپ سۇراعىن ەسىنە سالدىق. ءسويتىپ، ءۇزىلىپ كەتكەن ساباق قايتا جالعاندى.
سايىم سول كەتكەنىنەن ءبىرجولاتا كەتتى. ەلىنە بارعاننان كەيىن كوپ كەشىكپەي-اق بولىس بولىپتى. ول بولىس بولىپ تۇرعان كەزىندە مەدەتوۆكە قارسى قولىنان كەلگەن زياندىق. ارەكەتىن ايانبادى، ءبىراق ونىسىنان ەشتەمە شىعارا المادى.
اڭگىمە، مۇمكىن، بىتپەس تە ەدى، ءبىراق سايىمنىڭ تەپكىسىنەن قورلىق-زورلىقتىڭ ءبارىن كورگەن ىزالى حالىق 1916 جىلعى كوتەرىلىستە ونى كەسكىلەپ ءولتىردى.
ەندى ءبىر ارمان
1897 جىلدىڭ، جازىندا ەكى كلاستى مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىقتىق. 6-كلاستا وقيتىن التى قازاق، التى ورىس بالاسى ەدىك. سەگىزىمىز عانا بىتىردىك. ءسويتىپ، ءبىز التى جىلدىق مەكتەپتىڭ كولەمىندە ءبىلىمىمىز بار، ورىسشا ەداۋىر جاقسى بىلەتىن ءجاسوسپىرىم جىگىت بولىپ شىقتىق. مەن ەلگە قايتتىم. اۋىل مەنى زور قۋانىشپەن قارسى الدى. اكەم مەن شەشەم ءوز الىنشە توي جاسادى. اۋىل ادامدارى مەنىڭ الىپ كەلگەن كىتاپتارىما تاڭىرقاندى. مەن كوركەم ادەبيەت كلاسسيكتەرىنىڭ تومدارىن كوبىرەك الىپ كەلگەن ەدىم. ولاردى وقىپ بىلمەسە دە، قولدارىنا ۇستاپ، مۇقابالارىن سيپالاپ كارىپ جاتىپ اۋىل ادامدارى:
— مىنا قالىڭ كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىعان بولساڭ، سپانديارجان، سەنىڭ بىلمەيتىن زاكونىڭ مەن عىلىمىڭ قالماعان شىعار، قاراعىم! — دەستى.
— بولىسقا پەسىر دە بولا الاتىن شىعار، — دەدى بىرەۋ.
— نە ايتىپ وتىرسىن، ءوزىڭ؟ وياز وزىمە ءتىلماش بولىپ قال دەپتى عوي، — دەدى تاعى بىرەۋ.
— ءتىلماشتىقتى نەعىلسىن! سولارىڭنىڭ تالايىنان الىق ءبىلىمدى وشەتىل بولاتىن پراۆوعا يە بوپ كەپتى عوي سپانجان، — دەستى. توي ۇستىندە وسىنداي دەپ وزدەرىنشە قورىپ، اۋىل ادامدارى ماعان وزدەرىنشە «لايىقتاپ تون تارقاستى. مەنىڭ ءبىر قۋانعان نارسەم: اۋىل حالقى وتكەن كەزدەگىدەي ەمەس، ءقازىر ۇلىقتان ءتىلماشتان گورى وقىتۋشىعا، وقۋعا ءمان بەرە باستاعان دارەجەگە قاراي بەت بۇرعان ەكەن.
مەنىڭ ماقساتىمدى ەل كەيىن ءبىلدى. بۇدان ءبىر جىل بۇرىن سەميوزەردەگى بولىستىق-مەكتەپتە مەڭگەرۋشى بولىپ ىستەيتىن كامالەتدين قىس بويى ماعان حات جازۋمەن بولعان. ول حاتىندا ورىنبوردا وقىتۋشىلار دايارلايتىن مەكتەپ بار، ەكى كلاستى مەكتەپتى بىتىرگەن بالالاردى الادى، سوعان وقۋعا ءتۇس، دەپ جازعان. مەنىڭ ارمانىم ەندى سول مەكتەپكە ءتۇسىپ وقۋ بولدى.
جوعارىداعى ەل ادامدارىنىڭ سوزدەرىندە دە شىندىق بار ەدى. قوستانايدا ەكى كلاستىق وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن، ءبىر كۇنى كوشەگە حامزا قارجاسوۆ كەزدەسىپ:
— ءبىز مەكتەپ باسشىلارىنان وقۋدى بىتىرگەن قازاق بالالارى جونىندە مىنەزدەمە الىپ ەدىم، سوندا سەنى ماقتاپتى. سوندىقتان باستىق سەنى ءبىر بولىسقا پەسىر ەتىپ جىبەرەلىك نەمەسە ءتىلماش ەتىپ الىپ قالايىق دەگەندى ايتىپ ءجۇر. سەن بۇعان قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى.
مەن بۇل ۇسىنىستان ات-تونىمدى الا قاشتىم.
— اعاي، مەن ءالى جاسپىن عوي. ءالى دە وقىعىم كەلەدى. مەنى اۋرەلەمەي-اق قويىڭىز، — دەدىم.
— شىراعىم-اۋ، وسىدان ارتىق تاعى قانداي وقۋ كەرەك؟ تاماق اسىراۋعا وسى وقۋدىڭ ءوزى جەتپەي مە؟ ءسوزدىڭ شىنىنا كەلسەك، مەنىڭ وقۋىم ساعان جەتپەيدى. سوندا دا ايتەۋىر وسى ەلدىڭ، ماڭداي الدى ادام قارالارىنىڭ ءبىرى بولىپ ءجۇرمىن عوي. بالالىق ەتپە... باسىڭا قونعالى تۇرعان باقىتتان باس تارتپاس بولار. جاس ەكەنىڭ راس، ءبىراق العاشقى كەزدە ءوزىم كومەكتەسىپ، قامقورىن، بولامىن عوي. بەس-التى ايدىڭ ىشىندە ايدىك ءتىلماش بولىپ شىعا كەلەسىڭ، — دەدى قارجاسوۆ.
وسى شىنىمەنەن ايتىپ تۇر ما، دەپ بەتىنە قاراسام، ەشبىر قالتقىسىز شىرايمەن ايتىپ تۇر ەكەن.
— راقمەت، اعاي، ونداي جۇمىس مەنىڭ قولىمنان كەلمەس، مەنى اۋرەلەمەي-اق قويىڭىز، — دەدىم مەن تاعى دا.
— وندا، ءوزىڭ ءبىل... قويان كولەڭكەسىنەن قورقادى دەگەن سەن بوپ جۇرمەسەڭ يگى... ەندەشە، بەتىڭنەن جارىلقاسىن... — دەدى قارجاسوۆ رەنجىگەن پىشىنمەن.
قارجاسوۆپەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان وسى اڭگىمەنى كامەل اعاما ايتقانمىن. ول مەنى اۋىلعا الىپ قايتۋ ءۇشىن قوستانايعا ات-كولىك اكەلگەن بولاتىن. اۋىل ادامدارىنىڭ اڭىزى وسىدان شىققان ەدى.
مەنىڭ ءارى وقيمىن دەگەنىمدى ەستىگەن اۋىلدىڭ «بەتكە شىعارلارى» اكە-شەشەممەن اعالارىمدى ءبىراز ازعىرىپ كورەدى. ءتىپتى ولار مەنىڭ اكەمە قۇپيا سىرلارىن دا ايتادى.
— جۇرت بالاسىن وقىتسا، اكىم-ۇلىق بولادى، ەل بيلەيدى، مال تابادى دەپ وقىتىپ جاتىر... سپانديارىڭمەن قاتار وقىعان پالەنشەنىڭ بالاسى بولىس، تۇگەنشەنىكى ءتىلماش، پەسىر بوپ ءجۇر. ال سەنىڭ سپانىڭ ويازدىڭ ءتىلماش بول دەگەن ۇسىنىسىنا كونبەي، باسىنا قونايىن دەپ تۇرعان ب ا ق قۇسىنان قاشىپتى... ءارى وقيمىن، ءالى وقيمىن دەپ اۋرە بولماسىن. وسىدان ارتىق وقىسا «جاندارال» بولادى دەيمىسىڭ؟ سەن مۇنى ويلادىڭ با، قابىرعاڭمەن كەڭەستىڭ بە؟ بالاڭدى ايتىپ كوندىر؛ باشەڭ ورەنىنەن دە ءبىر اكىم شىعاتىن كەزى جەتتى دە. ءىس باسىنا تۇرىپ، اكە-شەشەڭدى اسىرايتىن كوزىڭ بولدى عوي. دەمەيسىڭ بە؟ — دەپ ۇگىتتەيدى. اكەم اۋىل ادامدارىنا: «كورەرمىز»... دەپ ەكى ۇشتى جاۋاپ قايىرىپتى. ءۇي ءىشى تەگىس جيىلىپ وتىرىپ، ءمان-جايدى تۇسىنىسكەن سوڭ، اكەم مەن شەشەم ءارى وقۋىما ريزاشىلىعىن بەردى.
سونىمەن ءيۋلدىڭ اياق كەزىندە ورىنبورعا، وقىتۋشىلار دايارلايتىن مەكتەپكە وقۋعا تۇسەمىن دەپ ارىز جىبەردىم، ءبىراق ارىزىم كەشىگىپ بارىپتى. ەكى ايدان كەيىن: «بيىلعى وقۋ جىلىنا ۇلگىرە المادىڭىز، كەلەسى 1898 — 1899 وقۋ جىلىنىڭ قارساڭىندا، اۆگۋستىڭ جيىرمالارىنا كەلىپ ەكزامەن بەرۋىڭىزگە بولادى» دەگەن جاۋاپ الدىم.
بۇل وكىنىشتى دە، قۋانىشتى دا حابار ەدى. وكىنگەن سەبەبىم — بيىلعى وقۋ جىلىنا ۇلگىرە الماعانىم ەدى دە، قۋانعان سەبەبىم — كەلەسى جىلى ورىنبوردا وقيتىن بولعانىم ەدى. مەن ەمتيحان بەرە المايمىن دەپ سەسكەنگەم جوق، ويتكەنى ەكى كلاستى مەكتەپتى جاقسى ءبىتىرىپ شىققانىما قاراماستان اۋىلعا قايتىسىمەن-اق ءوز بەتىممەن ۇزبەي دايارلانعان ەدىم. ەندى ونىڭ ۇستىنە تاعى دا ءبىر جىل بويى ءوز تۇسىمنان وقىپ جاقسى دايارلانۋعا مۇمكىنشىلىك الدىم.
ءسويتىپ، مەن ەندى اۋىلدا جاتىپ ءارى وتكەن ساباقتارىمدى پىسىقتاپ، ءارى ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋمەن بولدىم. سول جىلى كرىلوۆ شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن، پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، تاعى باسقالاردىڭ جەكە شىعارمالارىن وقىپ شىقتىم. سول كەزدەن باستاپ، ماعان جازۋشى بولسام دەگەن دە وي كەلدى. ءبىراق قۇر تىلەكتەن باسقا جازۋشى بولۋعا ءالى ەشبىر جاعداي ەلەسى دە تۋماعان كەزىم ەدى.
قيانات
كوشپەلى اۋىلدا وقۋدى اڭساپ، زارىعىپ كۇتكەن ءبىر جىل ءوتتى. اۆگۋست ايى تۋدى. ەندى جول ءجۇرۋىم كەرەك. ەڭ الدىمەن قوستانايداعى ينسپەكتوردان ءتيىستى قاعازدارىمدى تۇزەتىپ الىپ، ودان كەيىن ورىنبورعا بارۋىم كەرەك ەدى.
مەنىڭ مەحناتىمدى ءوز موينىنا كوتەرىپ العانداي، كامەل اعام وسىنداي ساپارلارعا شىعارىمدا كۇنى بۇرىن قامدانا باستايتىن، و دا دايارلانىپ بولدى. ءبىز قوستانايعا كەلىپ، پاتەر ۇيگە تۇستىك. جۋىنىپ، تازا كيىمدەرىمىزدى كيىپ الىپ، ەكەۋمىز مەكتەپ باستىعى. ا. لارينگە بارىپ جولىقتىق.
— ينسپەكتورعا جولىقتىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى لارين.
— جوق، جولىققانىم جوق.
— وندا، سول كىسىگە جولىعۋىڭىز كەرەك. ءسىرا، كوبەيەۆ، ءسىز، ورىنبورعا بارا المايتىن شىعارسىز. ويتكەنى وسىندا كوپتەن بەرى وتەتىلەۋوۆ دەگەن ءبىر مىرزا سەنىڭ ورنىڭا ءوزىنىڭ وسى مەكتەپتى بىتىرە الماي شىققان بالاسىن جىبەرمەكشى بولىپ ارەكەتتەنىپ ءجۇر. ۋەزد باستىقتارى دا سونى قولدايتىن كورىنەدى. ينسپەكتور دا قارسى ەمەس سياقتى، — دەدى لارين.
ورىنبورداعى وقىتۋشىلار مەكتەبىنە بارامىن دەپ جىلدان اسا ۋاقىت ءۇمىت جەتەگىندە بولىپ كەلگەن سول وقۋدى اڭساپ جۇرگەن ماعان بۇل سەز جاي وعىنداي ءتيدى. بىردەن-اق تاۋىم شاعىلىپ، ەڭسەم ءتۇسىپ كەتتى. مەنىڭ، قاتتى نالىپ، ءتۇسىم بۇزىلىپ كەتكەن بولسا كەرەك، لارين ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ قالدى دا، ورنىنان تۇرىپ:
— ءبىراق ۋاقاسى جوق... وسىندا ەكى جىلدىق پەداگوگيكالىق كۋرس اشىلاتىن بولدى، سوعان ءتۇسىپ وقىرسىڭ، — دەپ ارقامنان قاقتى.
امال قايسى، اعامدى ەرتىپ الىپ، ينسپەكتوردىڭ ۇيىنە باردىم. ءبىز، بايقاماي، ەسىگىن قاقپاستان كىرگەنىمىزگە ينسپەكتور قاتتى رەنجىپ قالسا كەرەك. ينسپەكتور ءزىلدى-زىلدى سەزدەر ايتىپ قارسى الدى.
ول ءوزى دەنەسى جۇپ-جۇمىر، شۇيدەسى مەن موينى تۇتاسىپ كەتكەن قاسقا باس، تار ماڭدايلى، قوڭقاق مۇرىن، بادىراق كوز، ۇزىنى مەن كولدەنەڭى بىردەي، الاسا ادام ەدى. وسى ادام ەسىكتى اشار اشپاستان-اق كوزىن باجىرايتىپ ءبىر قارادى دا، تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەنىمىزدە-اق:
— رۇقساتسىز نەگە كىرەسىڭدەر؟ — دەدى زەكىپ.
ءبىز نە دەرىمىزدى بىلمەي، ءۇنسىز عانا شەگىنشەكتەي بەردىك.
— نە كەرەك؟ نە جۇمىسپەن كەلدىڭدەر؟ — دەدى ينسپەكتور.
مەن جۇرەكسىندىم بە، بىلمەيمىن، ايتايىن دەپ كەلگەن ءسوزىم دە سول ساتتە اۋزىما تۇسپەي قالدى. ءمۇدىرىپ سويلەي الماي، كەلگەن جۇمىسىمدى ارەڭ دەگەندە ايتتىم. ورىنبوردان العان قاعازىمدى ۇسىنىپ ەدىم، ينسپەكتور الىپ كوردى دە:
— بىلەمىن... وسى قاعازدىڭ كوشىرمەسى بىزدە دە بار. ءبىراق مەنىڭ ويىمشا، سەن وسىنداعى پەداگوگيكالىق كۋرستا وقۋىڭ كەرەك. ويتكەنى ورىنبور الىس. وندا الدىلەردىڭ بالالارى عانا وقىماسا، ناشار ادامداردىڭ بالالارى وقۋى قيىن. ال سەن كەدەي ادامنىڭ بالاسىسىڭ، قارجىڭ بولسا كەم. دەمەك، وقۋعا شاماڭ كەلمەيدى. سوندىقتان وسىندا قالۋىڭ كەرەك، — دەدى.
— مەنىڭ شامام كەلەر ەدى، — دەدىم.
— بوس ءسوز، مۇمكىن ەمەس. سەنىڭ شاماڭ كەلمەيدى. ورىنبور ويىنشىق ەمەس. ونداي الىس جەردە وقۋ ءۇشىن كۇش-قارجى كەرەك بولادى. وعان مىنا وتەتىلەۋ مىرزانىڭ بالاسى بارادى، — دەدى ينسپەكتور سەزىن ۇزىلدى-كەسىلدى تۇجىرىپ.
«مىنا» دەپ نۇسقاعان جاعىنا قاراسام، ون، جاق قابىرعا تۇبىندە تۇرعان ءبىر جۇمساق ديۆاننىڭ ۇستىندە وتەتىلەۋ باي مەن ونىڭ قاسىندا ءۇمىتباي دەگەن بالاسى وتىر ەكەن. ءۇمىتبايى ءبىر كەزدە بىزبەن بىرگە وقىپ، ەمتيحان بەرە الماي وقۋدان شىعىپ قالعان ەدى. مەن كۇيىپ كەتتىم.
— ءيا... ءۇمىتباي، سەن باراتىن بولدىڭ با؟ ءبىر كەزدە سەنى مۇنداعى مەكتەپتەن دە ناشار وقىعانىڭ ءۇشىن شىعارىپ جىبەرگەن ەدى. ەندى ەمتيحاندى قالاي بەرمەكشىسىڭ! — دەدىم.
ءۇمىتباي، بەتى قىپ-قىزىل بولىپ تومەن قاراپ، ۇندەي الماي قالدى.
— اڭگىمە ەمتيحاندا ەمەس قوي، بالام... — دەدى وتەتىلەۋ. — اڭگىمە، قاراعىم، قالتادا. قالتاڭ قالىڭ بولسا، ەمتيحان-سەمتيحان دەگەن بوگەت بولا المايدى، — دەدى وتەتىلەۋ ديۆان ارقالىعىنا شالقايا ءتۇسىپ.
— وندا بالاڭدى وقىتىپ ازاپقا سالىپ قويعانشا، وقۋدى قاپ-قابىمەن ساتىپ الا بەرسەڭشى... — دەدى كامەل. جىلان شاعىپ العانداي اتىپ تۇرەگەلىپ، وتەتىلەۋ:
— ونى سىزدەن سۇراماسپىز... — دەدى.
ءبىز ۇندەگەنىمىز جوق.
— بارىڭىز، گرەحوۆودوۆقا جولىعىڭىز... پەداگوگيكالىق كۋرستىڭ باستىعى سول كىسى. ەندىگى ماسەلەڭدى سول كىسى شەشەدى، — دەدى ينسپەكتور.
امال قايسى، ءبىز شىعىپ كەتتىك. شىعا بەرە كامەل اعام:
— بۇل نەتكەن قيانات؟ — دەپ جەرگە تۇكىردى.
پاتەر ۇيگە قايتىپ كەلىپ، ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرىندا پەداگوگيكالىق كۋرستا وقيتىن بولدىم. وسى قالادا ەكى كلاستى مەكتەپتە بىرگە وقىعان الەكسەي كليموۆ دەگەن بالانىڭ ءۇيى بار ەدى، مەن وقۋ باستالعانشا سونىڭ ۇيىندە قالىپ قويدىم دا، كامەل اعام قايتىپ كەتتى. سونىمەن قوستانايداعى ەكى جىلدىق پەداگوگيكالىق، كۋرستا وقۋعا ءماجبۇر بولدىم. ارادا ەكى ايداي ۋاقىت ەتكەندە، ءبىر كۇنى وتەتىلەۋدىڭ بالاسىن جەتەكتەپ پەداگوگيكالىق كۋرسقا كەلىپ تۇرعانىن كوردىم. بالاسى ورىنبوردا ەمتيحان بەرە الماپتى، بايلىعى مەدەت بولا الماپتى. سونىمەن بالاسىن پەداگوگيكالىق كۋرستا وقىتپاقشى بولىپ كەلگەن ەكەن. ءبىراق كۋرستىڭ باستىعى:
— وقۋ باستالىپ قالدى جانە ورىن جوق، — دەپ بالاسىن وقۋعا المادى.
1901 جىلى پەداگوگيكالىق كۋرستى ءبىتىردىم. سول جىلى يۋن ايىندا ەمتيحان تاپسىرىپ، كۋالىك قاعاز الدىم. باستاۋىش مەكتەپكە وقىتۋشى بولۋعا پراۆو الدىم دا، قاي مەكتەپكە تاعايىندالعانىم تۋرالى بۇيرىقتى ەلىمدە كۇتەيىن دەپ ەلىمە قايتتىم.
جازدىڭ، ءبىر اشىق كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتەمەن قوستانايدان ەلگە قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. ۇيلەرىنىڭ ءتۇتىنى جەلسىز تىنىق اۋادا، اسپانعا نايزاداي تىك كوتەرىلىپ جاتقان قالا مۇنارتىپ ارت جاعىمدا ۇزاپ قالا بەردى. ۇزاعان سايىن قوستاناي كوزىمە ىستىق كەرىندى. مەنىڭ ءبىر كەزدە اۋىلدىق، بولىستىق مەكتەپتەردە تالاپتانىپ وقىپ كوزىمدى اشقاننان كەيىنگى جەردەگى قىزىقتى جاستىق شاعىمنىڭ بەس-التى جىلى قوستانايدا ءوتىپ ەدى. وسى جىلدار ىشىندە مەن ەداۋىر قيالاپ ءبىلىم بيىگىنە شىعىپ قالعان ەدىم. قيالعا قانات ءبىتىپ، ويعا وي قوسىلعان شاعىم ەدى ول ءبىر كەز.
قۋانىشى دا، قيىنشىلىعى دا مول بولعان وقۋدا ەتكەن سول جاستىق شاعىم قوستانايمەن بىرگە ارتىمدا قالا بەردى. بۇل ساپاردا ەلگە قايتقاندا مەن ءومىردىڭ جاڭا بەلدەرىنە شىققالى تالاپتانىپ كەلە جاتىر ەدىم.
الدىمدا تۋىپ وسكەن اۋىلىم. مادەنيەتتەن كەنجە قالعان قاراڭعى اۋىل. مەنىڭ ەندىگى ءومىرىم سول اۋىلدا وتپەكشى. سول اۋىلدا قولىمنان كەلگەنىمشە مادەنيەت شامشىراعىن جاقپاقشىمىن. ءبىر كەزدەگى ءوزىم سياقتى، كىرشىكسىز، تازا، ۋىز تىلەكتى جاس جەتكىنشەكتەردى وقىتىپ، ولاردىڭ كوزىن اشىپ، عىلىم جولىنا، مادەنيەت سوقپاعىنا تۇسىرەمىن دەپ اسىعىپ كەلەمىن.
ءتورت كۇن جۇرگەن ۇزاق جولدا، ءۇنسىز كەلە جاتىپ ويلاعان سىيىمنىڭ ۇزىن-ىرعاسى الدىمدا تۇرعان وسى قاسيەتتى مىندەتتەردىڭ جايى بولاتىن.
مۇز ۇستىندەگى ايقاس
مەن وقۋ بىتىرەردەن ءبىر جىل بۇرىن، مىناداي ءبىر قىزىق وقيعا بولدى. قىسقى دەمالىس كەزىندە ەلگە كەلگەن كەزىم ەدى. اۋىل الاكولدىڭ جاعاسىندا بولاتىن. دەكابردىڭ ءبىر ايازدى كۇنى. كول باسىندا ءبىر قاۋىرت جيىن بار سياقتى كورىندى، — شوعىر-شوعىر اتتى ادامدار تولىپ كەتىپتى.
تاڭەرتەڭنەن بەرى ۇيدەن شىقپاي، جۇمىس ىستەپ وتىرعان كامەل اعام، سىرتقا شىعىپ كەلدى دە، اس ازىرلەپ جۇرگەن شەشەمە قاراپ:
— كول باسىنداعى نە جيىن؟ — دەدى.
— ويباي، سۇراما، قاراعىم؛ تاعى دا قىرىلىسقالى جاتىر. ساۋىتبايدىڭ وزبىرلىعى جۇرتتىڭ شىدامىن تاۋىسىپ بولمادى ما؟ نۇرعالي جۇرت جيىپ، ساندىبايعا قارسى شىعىپتى. اكەڭ دە سوندا جۇرگەن شىعار. سەن ەكەۋىڭ بارا كورمەڭدەر، قاراقتارىم، — دەدى شەشەم مەنى نۇسقاپ.
ءبىز شەشەمىزدىڭ سەزىن تىڭداماي، ول كىسى شارۋاعا اينالىپ جۇرگەندە، ەپتەپ باسىپ سىرتقا شىعىپ كەتتىك.
كامەل ەكەۋمىز الگى كول باسىنداعى جيىنعا كەلسەك، سويىلدارىن سۇيرەتكەن ءجۇز قارالى ادام ءبىر بولەك توپ، ءۇش جۇزگە تاياۋ ادام ءبىر بولەك توپ بولىپ تۇر ەكەن. ەكى توپتىڭ ورتاسىندا، ءبىز كەلە جاتقان سوقپاق ۇستىندە بەس-التى كىسى سويلەسىپ تۇر. ورتالارىندا نۇرعالي بوشانوۆ پەن ساندىباي كورىندى. ءبىز كەلىپ سالەم بەرىپ ەدىك، ەشكىم كوڭىل بولمەدى. استىنداعى وقتاۋداي بوپ جاراعان، سوم تۇلعالى سەمىز تورى اتى اۋىزدىعىن شايناپ، قار تەۋىپ تۇرعان، نۇرعالي تىزگىنىن تەجەپ:
— ءاي، ساندىباي، قۇدايدان قورىق! اعايىندى، ەلدى تاعى دا ارانداتپا. مىناۋ ەلدىڭ بالىق اۋلاپ كۇن كورىپ وتىرعان كولىن وزىنە قايتار. ەلدىڭ تالابى وسى، — دەدى.
ساندىباي، جالى الابۇعا بالىقتاي كۇجىرەيگەن قارا الا ايعىرعا مىنگەن. ايعىرىن ۇيىردەن جاڭا ۇستاپ مىنسە كەرەك، ءىشىن تارتپاعان ەكەن. ۇستىندەگى يەسىنىڭ اۋىر دەنەسىنە بەلى قايىسسا دا قايتا-قايتا ازىناپ تىپىرشىپ تۇر. ساندىباي، دويىر قامشىسىمەن ايعىرىن باسقا ءبىر تارتىپ جىبەردى دە:
— ءاي، نۇرعالي، — دەپ تاماعىن كەرنەي سويلەدى، — وسى ەلدى قۇتىرتىپ، بۇلىنشىلىككە سالىپ جۇرگەن سەنسىڭ. باسىڭا پالە تىلەگىڭ كەلمەسە، ءقازىر انا جۇرتتى تاراتىپ جىبەر! ايتپەسە، قان توگىلەدى! — دەدى دە ۇزەنگىسىن شىرەنە ءتۇسىپ، دويىر قامشىسىن بىلەدى.
— تىلەمىس بالالارى، ەسىڭدە بولسىن، جازىقسىز مومىن قيسىقتى ءولتىردىڭ. ول دا شاقانىڭ ءبىر شاڭىراعى ەدى. ءوز باۋىرىڭنىڭ قانىن ءىشتىڭ. انا جىلى باشەڭ، ماڭعىباي اۋىلدارىنىڭ اتا قونىسى شابىندىعىنان شاپقان شوبىنە شەيىن ورتەپ جىبەردىڭ. ەندى كەلىپ، التى اتا شاقانىڭ شاباق اۋلاپ، كۇنەلتىپ وتىرعان كولىن ورىس بايىنا ساتىپ وتىرسىڭ. بۇل قاي زورلىعىڭ؟ ار قايدا، ۇيات قايدا؟ كول كەپتىك! كوپشىلىك كولدى ساعان ساتقىزىپ قويمايدى، ءوزى پايدالانعىسى كەلەدى، وزبىرلىق جاساما، قان توگەم دەپ ۇركىتپە. ەل بارىپ وتىرعىڭ كەلسە، كوپشىلىك تالابىن ورىندا، اپاناس بايعا كەلدىڭ ءبىر باۋ قامىسىن دا، ءبىر شاباعىن دا العىزبايمىز. ودان العان اقشانى ەل كونبەدى دەپ وزىنە قايىرىپ بەر! — دەدى تاعى نۇرعالي.
بۇل كەزدە نۇرعاليدىڭ كۇن كورەرلىكتەي عانا داۋلەتى باردى. ەتى ءتىرى، پىسىق جىگىت ەدى. ەل ىشىندە بەدەلسىز دە ەمەس-تى. ءقازىر ونىڭ سوڭىندا ءۇش اتانىڭ بالاسى بار ەكەن. ولار نۇرعاليدىڭ ءوز اۋلى ماڭعىباي، ءبىزدىڭ اۋىل جانە تاڭىباي اۋلىنىڭ ادامدارى ەدى. ءۇش اۋىلدىڭ ۇشەۋى دە كەدەي اۋىل بولاتىن. نۇرعاليدىڭ سوڭىنان ەرىپ، اتقا ءمىنىپ شىققان ادامداردىڭ ءجۇز قارالى عانا بولۋىنىڭ سەبەبى دە وسى ەدى. (وقۋشىلارىما ءسوز اراسىندا ەسكەرتە كەتۋىم كەرەك، نۇرعالي كەيىن مال ءبىتىپ بايىدى دا، كەدەي اۋىلداردان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ساۋىتبايلارمەن اۋىز جالاسىپ، حالىق مۇددەسىن ساتىپ كەتتى.)
ال قوڭىرشا اتانىڭ اۋىلدارى باي اۋىلدار. ولاردىڭ مىقتىلارى تىلەمىس بالالارى ساۋىتباي، ساندىباي، ءداندىباي، سولاردىڭ اتقا مىنەر بالالارى شاياحمەت، سالمۇعامبەت، مىرزاحمەت. وسى ۋاقيعا بولعان كەزدە بۇلار ءۇش بولىستىڭ بولىستارى ەدى. ءبىزدىڭ ەل ۇستىندە ءۇش ءجۇز قارالى قول جيناپ كەلگەندەر دە وسىلار ەكەن.
كول باسىنداعى وسى جانجال، وتكەن جاز باسىندا باستالادى. تىلەمىس بالاسى ساۋىتباي، ميحايل سەمەنوۆيچ افاناسيەۆ دەيتىن بايعا الاكولدى سەگىز ءجۇز سومعا ساتىپتى. سودان كەيىن افاناسيەۆ: «بالىعىن ۇركىتەسىڭ» دەپ قازاقتاردى كەل ماڭىنا جۋىتپاي قويىپتى.
ساندىباي نۇرعاليدىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— قىسقارت مۇندار! بۇل كەلدە ەشكىمنىڭ قوسقانى جوق. مۇنى ساۋىتبايعا جاندارالدىڭ ءوزى سىيلىققا بەرگەن. ءتاتۋ-تاتتى اعايىننىڭ اراسىنا ءورت سالما! ءوشىر قاراڭدى! — دەپ اقىردى.
— قازاقتىڭ جەر-سۋىندا گۋبەرناتوردىڭ نە اقىسى بار؟ كولى كەپ بولسا، سول ءوز كولىنەن بەرسىن! — دەدى نۇرعالي.
سول ارادا ساندىباي ءوزىنىڭ ارت جاعىندا تۇرعان توپقا:
— ات مىنا جاۋىزدى! — دەپ ايقايلاپ بۇيرىق بەردى.
مىلتىق اتىلدى. وق سۋىلداپ توبەمىزدەن اسىپ كەتتى.
ۇرىسقا دايار تۇرعان ەكى جاق ۇران شاقىرىسىپ، ات قويىستى، سويىلداسىپ شايقاسا باستادى. قىم-قيعاش قيقۋ، سارت-سۇرت توبەلەس بولدى دا قالدى.
— ساندىكەم سويىلعا جىعىلدى! — دەگەن كەنەت ويباي ەستىلدى.
— ساندىكەمدى ءولتىرىپ كەتتى! — دەگەن داۋىستار شىقتى.
— بولدى، ەندى تارت! — دەپ نۇرعالي ءوز ادامدارىن باستاپ، دۇرلىگە جونەلدى.
— ساندىكەمدى ءولتىرىپ كەتىپ! — دەپ شۋلاعان قوڭىرشا اۋىلدارىنىڭ ادامدارى، مۇز ۇستىندە جوساداي قان بولىپ دەڭكيىپ جاتقان ساندىبايدى وپىر-توپىر جابىلىپ كەپ قورشاپ الدى. بەس-التى ادام ونى ارەڭ كوتەرىپ شاناعا سالىپ، اۋلىنا قاراي شابا جونەلدى. ونىڭ سوڭىنان «نوكەرلەرى» دە جونەلدى.
مۇزدىڭ، ۇستىندە تاعى ءبىر ادام جارالاندى. ول نۇرعاليعا ەرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى قۇتتىقوجا دەگەن ەكەن. ساندىباي «نوكەرلەرىنىڭ» سوققىسىنا جىعىلىپتى. سودان كەيىن كوپ اتتىڭ اياق استىندا تالىپ قالىپتى. وسى سوققىدان كەيىن ساندىباي ەكى-ۇش اي اۋىرىپ جاتىپ جازىلدى دا، قۇتتىقوجا قىس بويى اۋىرىپ شىقتى.
بۇل ۋاقيعا كەدەي شارۋالار مەن بايلار اراسىنداعى ەجەلدەن بولىپ كەلە جاتقان تاپتىق تارتىستىڭ باياعى 1880 جىلى قيسىقتىڭ ولىمىنەن كەيىن شيەلەنىسە تۇسكەن كەزەڭدەرىن سيپاتتايتىن ءبىر بەينەسى ەدى. وسى تاپتىق تارتىس بىرتە-بىرتە شيەلەنىسە ءتۇسىپ، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە كەلىپ ۇشتاستى.
وسى ۇرىستان كەيىن الاكول كوپشىلىكتىڭ وزىنە قايتارىلدى. ءبىراق نۇرعالي قۋدالاۋعا، قۋعىنعا سالىندى. ول ءوز اۋلىندا تۇرا الماي، باسقا اۋىلعا بارىپ پانالاپ ءجۇردى.
مەن وقۋدى ءبىتىرىپ كەلگەن جىلى اۋىلدا وسىنداي ءبىر ۇلكەن ۋاقيعا بولعان ەدى. بالا كەزدەن باستاپ، جوقشىلىق زاردابىن كوپ تارتقان، قورلىق-زورلىقتى كەپ كورگەن مەڭ كەدەي اۋىلداردىڭ ءوز پراۆولارى ءۇشىن باس كوتەرگەنىن زاڭدى، دەرەكتى ۋاقيعا دەپ اڭعاردىم. مەن ءوز اۋىلىمنىڭ ادامدارىنا ۇدايى وسىلاي ەتۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەردى دە ايتتىم. «جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى» دەگەندەي، جۋاس بولساڭ، شونجارلار باسىنا بەرەدى، دەپ ەسكەرتىپ ءجۇردىم.
ۇلى ەسىم از ءوتتى. وقۋ باستالعانىنا دا ەكى ايدان اسقان ەدى.
ۇلى سوسياليستىك ريەۆوليۋسيا تايالىپ كەلە جاتقان سياقتى. قاي گازەتتىڭ بەتىن اشىپ قاراساڭ دا، بولشيەۆيك، سوۆەت دەگەن سوزدەر، لەنين دەگەن ەسىم اتالادى.
ەل ىشىندە ءارالۋان حابار بار. كورشىلەس ورىس سەلولارىنا بارىپ قايتقان قازاق شارۋالارى ءوز اۋلىنا قاپ-قاپ حابار الىپ قايتادى. ۇكىمەت ەڭبەكشى حالىقتىڭ، قولىنا كوشەتىن بولىپتى، كەدەي شارۋالارعا بايلاردىڭ جەرىن الىپ بەرەتىن كورىنەدى. فابريكا-زاۆودتار جۇمىسشىلاردىڭ، قولىنا كوشەتىن سياقتى دەگەن حابارلار اۋىل ەڭبەكشىلەرىنىڭ، اراسىندا كەڭ تاراي باستادى.
«بولشيەۆيكتەردىڭ باسشىلارى — لەنين دەگەن دانىشپان ادام — ۇكىمەت باسىندا وتىرعان بايلاردى قۋىپ، ولاردىڭ، ورنىنا جۇمىسشىلار مەن كەدەي شارۋالاردىڭ ۋاكىلدەرىن قويۋ ءۇشىن كۇش جيناپ جاتىر دەيدى. بولشيەۆيكتەر ۇلكەن قالالاردا بەل الىپ كۇشەيىپتى، بايلاردى قۋا باستاپتى دەيدى»، — دەگەن حابار حالىق اراسىندا ەل ءسۇيسىنىپ تىڭدايتىن، اڭساپ كۇتكەن حابارلار بولىپ الدى.
ول ۋاقىتتاعى گازەت جازدىرىپ الىپ وقيتىن ادامدار، بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ، گازەتتەرىنەن تاياۋ ارادا ءبىر ۇلكەن ۋاقيعانىڭ، بولاتىندىعىن اڭعارعان ەدى. ءسويتىپ، جۇرت وسى ۋاقيعانى كۇتۋدە بولاتىن. سول كۇتكەن ۋاقيعا دا بولدى. بۇل — سوسياليستىك ريەۆوليۋسيا، ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى ەدى.
ۇلى وكتيابر سوسياليست تا ريەۆوليۋسياسىنىڭ كۇشتى تولقىنى قازاق اۋىلدارىنىڭ، بىرىنەن سوڭ بىرىندە ورىس الىپ، قالىڭ بۇقارانى ريەۆوليۋسياشىل كۇرەسكە كوتەرە باستادى. بۇل
ريەۆوليۋسيا قازاق دالاسىنا ازاتتىق تۋى، تەڭدىك تۋى، كۇرەس تۋى، باقىت تۋى بولىپ كەلدى.
تالاي ۇرپاقتىڭ سان ءجۇز جىلدار اڭساپ كۇتكەن ۇلى زامانى تۋدى. ەڭبەكشى حالىقتىڭ، ۋرانى — لەنين بولىپ الدى. وسى ۇلى ەسىم قازاق حالقىن بولاشاق، باقىتتى ومىرگە باستادى. بۇل تالايلاردىڭ،، ميلليونداعان ەزىلگەن ەڭبەكشى حالىقتىڭ، ورىندالعان ارمانى ەدى.
ءبىراق وسى ۇلى ريەۆوليۋسيانىڭ جاۋلارى دا بار ەدى. ولار دا قاراپ قالمادى، ريەۆوليۋسيانىڭ دامۋىنا قولدارىنان كەلگەن قادەرىنشە كەدەرگى جاساپ باقتى. ولىسپەي بەرىسپەيتىن تاپتىق كۇرەس كۇشەيە ءتۇستى.
اۋىلعا بولشيەۆيكتەر كەلدى، ولار قازاقتىڭ ەڭبەكشى بۇقاراسىنا بولشيەۆيكتىك شىندىقتى ايتا كەلدى. ولار لەنيننىڭ، ۇلى يدەيالارىنىڭ قازاق اۋلىنداعى ءارى جارشىسى، ءارى ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ كەلدى.
بولشيەۆيكتەر جەرگىلىكتى سوۆەتتەردى ۇيىمداستىرۋعا كىرىستى. قازاقتىڭ، كەدەي شارۋالارى بىردەن-اق بولشيەۆيكتەردىڭ، سوڭىنا ەردى. ولار بولشيەۆيكتەردىڭ باسشىلىعىمەن سوۆەت وكىمەتىن نىعايتۋعا بەلسەنە قاتىناستى.
سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ، جاۋلارى، ولاردىڭ ىشىندە «الاشوردا»، سوۆەتكە قارسى شىعىپ، وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىن نىعايتۋعا، سوۆەتكە قارسى قارۋلى كۇرەس اشۋعا كىرىستى. ءبىراق، بۇلاردىڭ سوڭىنان از عانا بايلار بولماسا، قالىڭ ەڭبەكشى بۇقارا ەرە قويعان جوق.
ءالى ەسىمدە، 1918 جىلدىڭ كوكتەمى عوي دەيمىن، مەن اۋىلدا جيىلىس وتكىزىپ «سوۆەت ۇكىمەتى — ول نەنى كوزدەيدى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادىم. بۇل جيىلىستا سەركە، ەسەنعازى، حاسەڭ دۇيسەنبەك، ءجۇنىس، عالىم، مەڭدىبەك تاعى باسقا وسىلار سياقتى كەدەيلەر سوۆەت وكىمەتىن جاقتاپ ءسوز سويلەپ، سوۆەت وكىمەتىن قولعا قارۋ الىپ قورعاۋعا قازاق كەدەيلەرىنىڭ دايىن ەكەندىگىن ءبىلدىردى.
وسى جيىلىستا، سوۆەت ۇكىمەتىن، ونىڭ، ساياساتىن قۇتتىقتاپ قاۋلى الۋمەن قاتار، كەدەيلەر بايلاردىڭ، اسىرەسە ساۋىتباي، ساندىباي، ءداندىباي سياقتى شونجارلاردىڭ جەرىن بولىسكە سالۋ تۋرالى قاۋلى الدى. مەن بۇل فاكتىنى قازاق كەدەيلەرىنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قالاي قاراعاندىعىن، ونىڭ، بەلسەندىلىگى قانداي دارەجەدە بولعاندىعىن كورسەتۋ ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن، ايتپەسە، مۇنداي جيىلىستار، كەيدە جاق-جاق بولىپ توبەلەسكە دەيىن بارىپ تاراعان جيىلىستار، ول كەزدە از بولعان جوق. بۇل جۇرتتىڭ، بارلىعىنا بەلگىلى جاي بولعاندىقتان مەن ولاردى تىركەپ جاتقىم كەلمەدى.
1918 جىلدىڭ اياق كەزىنەن باستاپ، وقىتۋشىلار قوستانايدىڭ، بولشيەۆيكتەرى يۆانوۆ، لەتۋنوۆ، ۋجگين، تاعى باسقالارىمەن تانىسىپ، تىعىز بايلانىس جاسادىق. بولشيەۆيكتەرگە تىلەكتەس جانە كومەكشى بولعان وقىتۋشىلاردىڭ ىشىندە بەكەت تە، ابۋباكىر دە تاعى باسقالارى دا بار ەدى. ءبىز وقىتۋشى بولا تۇرا قوستانايداعى بولشيەۆيكتەردىڭ قازاق اۋىلدارىنداعى ۇگىتشىسى، بولشيەۆيكتىك شىندىقتى، لەنيندىك-ستاليندىك ارمان-ماقساتتى، ۇلى يدەيالدى ىسكە اسىرۋشى، تاراتۋشى بولدىق. ءبىز حالىق، اعارتۋ ىسىمەن مەكتەپ جۇمىسىمەن قاتار، وسى سياقتى بولشيەۆيكتىك ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزدىك. ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا، ازامات سوعىسى جىلدارىندا، ودان كەيىنگى شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ جىلدارىندا دا ءبىز اۋىلداعى بولشيەۆيكتىك ۇگىتشىلەر بولدىق. بۇل زاڭدى ەدى. ويتكەنى، ول كەزدە اۋىلدا پارتيا ۇيىمى جاڭا عانا ۇيىمداسىپ جاتىر ەدى، ساۋاتتى ادامدار دا از ەدى. سوندىقتان بولشيەۆيكتەردىڭ اۋىلداعى تىرەگىنىڭ ءبىرى — ءارى ۇگىتشىلەرىنىڭ، ءارى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى — سوۆەت ۇكىمەتىن جاقتاۋشى، سانالى وقىتۋشىلار بولدى.
بۇل جىلداردا سوۆەت وكىمەتىن ناسيحاتتاۋ، ونى نىعايتۋ جونىندە سىڭىرگەن ازدى-كوپتى ەڭبەگىمدى بۇل جەردە تۇگەل بايانداپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ بىلەمىن. ويتكەنى، ءاربىر سانالى، ادال نيەتتى سوۆەت وقىتۋشىسى، سوۆەت وكىمەتىنىڭ، بولشيەۆيكتىك پارتيانىڭ ۇلى يدەياسىنىڭ اۋىلداعى ناسيحاتشىسى بولعانى وزىنەن ءوزى ايقىن. مۇنداي جۇمىستى ءبىر مەن عانا ەلدەن ەرەكشە اتقارعانىم جوق، ونى باسقا وقىتۋشىلار دا اتقاردى. سوندىقتان بۇعان توقتالعىم كەلمەدى. ەكىنشىدەن ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز، كوبىنەسە، مەكتەپ توڭىرەگىندە بولدى. بىزگە جۇكتەلگەن نەگىزگى مىندەت: جاڭادان مەكتەپتەر اشۋ، بالالاردى وقۋعا تارتۋ، ۇلكەندەردىڭ ساۋاتىن اشۋ، اۋىلدىق جەردە مادەني اعارتۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ سياقتى ىستەر ەدى. ءاربىر سوۆەت وقىتۋشىسى وسى جۇمىستاردى اتسالىسىپ ىستەدى.
بولشيەۆيكتەر باستاعان سوۆەت ادامدارى شيەلەنىسكەن تاپ كۇرەسىنىڭ، قاھارلى ازامات سوعىسىنىڭ لاپىلداعان ءورتىنىڭ ىشىندە، كەسكىلەسكەن ۇرىستار ۇستىندە ريەۆوليۋسيانىڭ ۇلى جەڭىستەرىن ماڭگى باياندى ەتىپ ساقتاپ قالدى.
سوۆەت ۇكىمەتى، تامىرىن تەرەڭ جايعان جاس ەمەن سياقتى، نىعايا بەردى. ەجەلگى ارمان ورىندالدى، شىن مانىندەگى تەڭدىك زامانى تۋىپ، سوۆەتتىك ءداۋىر ورنادى.
كەڭەس قايتارعان كوك
ءبىزدىڭ ەلدە ءجۇسىپ دەيتىن كەدەي شارۋا بولعان ەدى. وزدەرى كوپ ۋاقىتقا دەيىن ساۋىتباي، ساندىباي اۋىلدارىن پانالاپ، سولارمەن كورشى وتىرىپ، ىرگەلەس قونىپ ءجۇردى. بالالارى دا، ەزى دە باي اۋىلدىڭ مالىن باعىپ، شارۋاسىن ىستەيتىن؛ الاتىن اقىسى اتتىڭ مايىن ءمىنۋ، ءبىر سيىر نەمەسە ەشكى-لاق سياقتى ءبىرلى-جارىم ساۋىن الا تۇرۋ، تاعى سوندايلار بولاتىن-دى.
ءبىر جىلى ساۋىتباي ءوزىنىڭ بولىس بوپ تۇرعان كەزىندە وسى ؟كاسىپتىڭ ازىن-اۋلاق جەرىنە قىزىعىپ، ونىڭ اۋىل ىرگەسىندەگى قىستاۋىن زورلىقپەن الىپ قويدى. باسىندا ءبىراز ۋاقىت قارسىلىق بىلدىرگەنىمەن ءجۇسىپتىڭ ازۋى التى قارىس ساۋىتباي، ساندىبايلارعا ىستەيتىنى بولمادى دا، جۋان اتا باي اۋىل اقىرى، ءجۇسىپتىڭ، جەرىن ءسىڭىرىپ كەتتى؛ ءجۇسىپ ءوزىنىڭ، سول جىلعى ەڭبەكاقىسىنا دا تۇك المادى.
جەرسىز قالعان ءجۇسىپ ساۋىتباي اۋىلىنان كوشىپ، قول جاعاسىندا وتىراتىن ءوزىنىڭ تامىر ورىسى گريشانىڭ قاسىنا قىستاپ شىقتى. ءبىر جىل وتىرعاننان كەيىن، سول ورىس شارۋاسىمەن بىرگە بالىق اۋلاپ، ەگىن سالىپ كۇن كورەتىن بولىپ قالىپ قويدى. گريشانىڭ كومەكتەسۋىمەن ءۇي، قورا-سايمان، مونشا سالىپ الىپ، سول جەردى مەكەندەپ قالدى. بەرىرەكتە بىزدىكى جۇسىپتەردىڭ مونشاسىنا ءتۇسىپ كەلەمىز دەپ، بارىپ قايتىپ جۇرەتىن ەدى.
بىرتە-بىرتە وسى ءجۇسىپ پەن گريشالاردىڭ قاسىنا ورىس شارۋالارى كوشىپ كەپ قونىستانا بەردى دە، اقىرى، سول جەرگە ورىس پوسەلكەسى ورنادى. بايلارمەن سيىسا الماعان كەيبىر قازاق كەدەيلەرى دە وسى پوسەلكەگە كەتىپ، ەگىن سالىپ، بالىق اۋلاپ، سوندا مەكەندەپ قالىپ ءجۇردى. وسى كىتاپتىڭ باس كەزىندە وقۋشىم بىلەتىن «تويدا ەستىگەن اڭگىمە» دەگەن تاراۋدا ءسوز بولاتىن ابۇيىر دەگەن كەدەي شارۋانىڭ بالالارى دا كەيىنىرەكتە سول پوسەلكەگە كوشىپ كەتكەن ەدى.
بۇلاردىڭ ءسالدۋ، بيدابەك، بايعازى، قاجىبول دەگەن ۇرپاقتارى ءقازىر سول پوسەلكەنىڭ جانىنان اشىلعان «كراسنىي پارتيزان» اتتى پرومىسلوۆىي ارتەلدە ەكپىندى جۇمىسشىلار. وسى كەدەيلەر سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا، ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن باس كوتەرىپ، بايلارعا كەتكەن ەسەسى مەن كەكتەرىن قۋا باستادى. اۋىلدا سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋعا بارىنشا ات سالىستى. قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ اراسىندا تۋعان ريەۆوليۋسيالىق ەرلەۋدىڭ ءبىر مىسالىن وقۋشىما تۇسىندىرە كەتۋدى قاجەت دەپ تاپتىم.
1918 جىلى، اۆگۋست ايىنىڭ ىشىندە مەن جازعى دەمالىستا ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا كەلىپ جۇرگەن ەدىم. ءبىر كۇنى كەشىرەك تۇرىپ، تاڭەرتەڭ دالاعا شىقسام، سوۆدەپ ءۇيىنىڭ جانىنان ەكىدەن-ۇشتەن مال جەتەكتەپ يا قوساقتاپ ايداپ، جان-جاققا كەتىپ جاتقان ادامدار كورىنەدى.
بۇل نە بولدى ەكەن دەپ ويلانىپ تۇرعاندا، جەتەگىندە ەكى بيەسى بار. ءسالدۋ كەلىپ اتتان ءتۇستى. اماندىق-ساۋلىق، سۇراسىپ بولعاننان كەيىن مەن:
— ە، مۇنىڭ نە؟ — دەدىم.
— نە بولۋشى ەدى؛ كوسەگەڭ كوگەرگىر كەڭەس بايلارعا كەتكەن كەگىمدى اپەردى عوي، — دەدى ءسالدۋ.
— ءيا.
— ءوزىڭ بىلەسىڭ، — دەپ باستادى ءسالدۋ ءسوزىن — تالاي جىلدار بويى مەنىڭ اكەم ۇرىم-بۇتاعىمەن ساندىباي، ساۋىتبايلارعا اقىسىز، پۇلسىز قىزمەت ەتىپ، قىسى-جازى مالىن باعىپ كەلمەدى مە.
انادا وسى اۋىلدىڭ كەدەي-كەپشىكتەرى كەدەيلەر كوميتەتتەرىنە بىرىگىپتى دەيدى، ماقساتى بايلارعا كەتكەن كەدەيلەردىڭ اقىسىن اپەرەدى ەكەن ارتىق جەرلەرىن الىپ كەدەيلەرگە بەرەدى ەكەن دەگەن سوڭ، سوعان اكەم مارقۇمنىڭ، جانە ءوزىمنىڭ ساۋىتباي بالالارىنا كەتكەن اقى-پۇلىمدى، باياعىدا تارتىپ العان جەرىمدى قايتارىپ بەرۋدى سۇراپ شاعىم ەتىپ ەدىم. مىناۋ ەكى بيە سونىڭ، بوداۋى دا، ساركولدىڭ قاسىنداعى بيداي ەگەتىن اڭىزدى قوسا الىپ قايتىپ بارامىن، — دەدى ءسالدۋ.
— بارەكەلدى، قايىرلى بولسىن، — دەدىم مەن. — باياعىدا توگىلگەن كوز جاسىم، تابان اقى، ماڭداي تەرىم دەسەڭشى مۇنى.
— اينالايىن سوۆەتكە مىڭ، راحمەت، — دەدى ءسالدۋ تارى دا.
ءسالدۋ ۇيگە ءتۇسىپ، شاي ءىشتى دە، اتتانىپ كەتتى. الدىندا 1918 جىلى 11 يۋندە دەكرەت شىققانىن، سول دەكرەتتىڭ كۇشى بويىنشا ءبىزدىڭ اۋىلدا دا كەدەيلەر بىرلەسىپ، كەدەيلەر كوميتەتتەرىن ۇيىمداستىرعانىن مەن بىلەتىنمىن.
ءبىزدىڭ جاقتا، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا قازاق ەڭبەكشىلەرى ۇلى وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسى اپەرگەن پراۆولارىن وسىلاي پايدالانىپ، سوۆەت وكىمەتىن وسىلايشا قارسى الدى.
قازاق ەڭبەكشىلەرى 1928 — 1930 جىلداردا كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ باستالعاندا بايلاردىڭ مال-مۇلكىن، جەرىن كونفيسكەلەۋ جۇمىسىنا، اۋىل شارۋاشىلىعىن كوللەكتيۆتەندىرۋ، شارۋالاردى ارتەلدەرگە بىرىكتىرۋ جۇمىسىنا ت. ب. سايا¬سي الەۋمەتتىك ناۋقاندارعا بەلسەنە ارالاستى.
ورلەۋ
بولشيەۆيكتىك پارتيا، سوۆەت ۇكىمەتى سوۆەت وقىتۋشىلارىنىڭ الدىنا تاريحي زور مىندەت قويدى. ءبىز ەندى اۋىلداعى وقۋ، مادەني اعارتۋ جۇمىسىنىڭ بەلسەندى ۇيىمداستىرۋشىسى بولدىق. بىزگە جۇكتەلگەن مىندەتتەر وڭاي ەمەس ەدى. وسى جەردە سول كەزدەگى جالپى جاعداي تۋرالى بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ ءوتۋ كەرەك سياقتى.
بۇرىنعى اۋىلدىق باستاۋىش مەكتەپتەر ەكى-اق كلاستى. ءۇش-اق كلاستى بولاتىن، ءتورت كلاستى باستاۋىش مەكتەپ پوسەلكەلى جەرلەردە عانا بار-دى. ەندى اۋىلداردا دا تەگىسىنەن ءتورت كلاستى باستاۋىش مەكتەپتەر ۇيىمداستىرىلۋى كەرەك ەدى. بۇرىن قازاق بالالارى ءبىرىنشى كلاستان باستاپ ورىسشا وقيتىن، ال مۇنىڭ ءوزى، جوعارىدا ايتقانداي، ورىسشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيتىن بالالار ءۇشىن وتە قيىن بولاتىن. سوندىقتان دا باياعىدا التىنسارين ارمان ەتكەن جۇيەنى ىسكە اسىرىپ، قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن ەڭ الدىمەن قازاقشا اشۋ، دەمەك مۇمكىن بولعان جاعدايدا، ءبىرىنشى، ەكىنشى كلاستاردا قازاقشا وقىتۋ، ءۇشىنشى كلاستان باستاپ ورىسشا-قازاقشا وقىتۋ ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك ەدى. ول — ول ما، ەڭ الدىمەن قازاق بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن ءوز انا تىلىندە باستاۋىش مەكتەپتەر اشۋ كەرەك ەدى. مىنە، ءبىز ەندى وسى مىندەتتەردى ورىنداۋعا كىرىستىك.
قيىنشىلىقتار كوپ بولدى. ەڭ الدىمەن قازاق تىلىندە وقۋ قۇرالى جوق، ەدى. سوندىقتان وقۋ قۇرالدارىن جاساۋ، جاڭادان مەكتەپتەر اشۋ ريەۆوليۋسيانىڭ، العاشقى جىلدارىندا قازاقتىڭ اعارتۋ مايدانىندا جۇمىس ىستەيتىن كادرلارىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ءبىر مىندەت ەدى.
مەكتەپ ءۇشىن قولايلى ۇيلەر دە جوق، وقۋ قۇرالى دا جوق، وقىتۋشىلار دا جەتكىلىكسىز كەزدە، سوۆەت وكىمەتىنە قىرىن قارايتىن ادامدار جوعارى وقۋ ورىندارىندا وتىرىپ، ۇدايى كەدەرگى جاساي بەردى. بۇل جاعداي بىزگە «ءا» دەگەننەن وقۋ جۇمىسىن جولعا قويۋعا قيىندىق تۋعىزدى. بۇل ريەۆوليۋسيانىڭ، العاشقى جىلدارىنداعى جالپى جاعداي ەدى.
الايدا قولدى قۋسىرىپ، قاراپ وتىرمادىق. بولشيەۆيكتىك پارتيانىڭ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعى جانە قامقورلىعى ارقاسىندا اۋىلدا جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىن ۇيىمداستىرىپ، كوپشىلىكتى مەكتەپ سالۋ جۇمىسىنا جۇمىلدىردىق؛ ەكىنشىدەن جوعارىدا اتالعان مىندەتتەر تۋرالى ءتيىستى ورىنداردىڭ الدىندا ماسەلە قويىپ، ولارعا قوزعاۋ سالىپ وتىردىق،؛ ۇشىنشىدەن بار مەكتەپتەردىڭ جۇمىسىن دۇرىس جولعا قويۋ، ۇلكەندەردىڭ ساۋاتىن اشۋ جۇمىسىن قولعا الدىق. ريەۆوليۋسيانىڭ، العاشقى جىلدارىنداعى ءبىزدىڭ، اۋىلدىق جەرلەردە ىستەگەن جۇمىسىمىزدىڭ، ءتۇرى وسىنداي ەدى.
1919 جىلى مەنىڭ، اۋرۋىم بۇرىنعىسىنان دەندەپ، ءجيى-جيى جاتىپ قالاتىن بولدىم. سول ناۋقاسىمنىڭ سەبەبىنەن مەن ءوز اۋىلىما قايتۋعا ءماجبۇر بولدىم. الايدا اۋىلعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن دە ءومىرىمنىڭ ەڭ قىزىقتى شاعىن سارپ ەتكەن رۋحاني سەرىگىم — مەكتەپتى تاستاي المادىم. اۋرۋمەن الىسا ءجۇرىپ، وقىتۋشى بولىپ ىستەي بەردىم. سول جىلداردا قارقىن، قۇمتوبە، شولاقساي، قامىستىكول، ۇيلىساي دەگەن كورشىلەس اۋىلداردا جانە ءوز اۋىلىم تۇرعان اقسۋاتتا مەكتەپ ءۇشىن ءۇي سالعىزىپ، باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ اشىلۋىنا سەبەپشى بولدىم.
ءسويتىپ، قازاق اۋىلدارىندا قازاق تىلىندە باستاۋىش مەكتەپتەر سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ، ءومىر سۇرە باستاعان العاشقى ون، ون بەس جىلىندا-اق پايدا بولدى. بالالاردى وقىتۋ داعدىلى، مىندەتتى ىسكە اينالا بەردى. وقىتۋشىلار دا كوبەيىڭكىرەدى. وسى كەزدە اۋىلدا سوسياليزم قۇرىلىسىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا سان الۋان ۇلى وزگەرىستەر بولدى. قازاق اۋلى ەركىن دەم الىپ، جاڭا ءبىر تاريحي بەلگە شىقتى. ول وسى كەزدەن باستاپ ۇدايى ورلەۋدە بولدى. مەن پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىزدىڭ مەكتەپ جۇمىسىنا ۇدايى كوڭىل ءبولىپ، قامقورلىق ەتىپ وتىرعانىن كورسەتۋ ءۇشىن مەكتەپتەر جونىندە جانە جالپى حالىق اعارتۋ ماسەلەسىندە بولعان تالاس-تارتىستار جونىندە بىرنەشە ءسوز ايتا كەتكىم كەلەدى.
تاعى دا تارتىس
ۇمىتپاسام، 1934 جىلدىڭ، كۇزى بولۋى كەرەك. مەن بوروۆويداعى بۇرىنعى ەكى كلاستى ۋچيليششەنىڭ، ورنىنا اشىلعان شارۋا جاستارى مەكتەبىندە قىزمەت ىستەپ ءجۇردىم. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى وقۋشىم بىلەتىن ساۋىتبايدىڭ، شاياحمەتى ەدى. شاياحمەت اكىمشىلىكتى جاقسى كورەتىن، پەداگوگ بوپ، بالا وقىتۋدان گورى مانساپتى ءتاۋىر كورەتىن مەيلىنشە جالقاۋ ەدى. ونىڭ، ۇستىنە ءوزى سول كەزدە مەكتەپتەردە ەتەك الىپ تۇرعان جالعان ءىلىم — پەدالوگيانى مەيلىنشە قولدايتىن.
الدە ءبىر كەزدە مەنىڭ، اكەمنىڭ، كەدەيلىگىن مىسقىلداپ، «كوبەي اعام كەلەدىنى» شىعارىپ جۇرگەندىكتەن بە، الدە العاشقى جىلى ءبارىمىز بىرگە وقۋعا تۇسكەندە ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن كەدەي بالالارىنىڭ، نامىسىنا تيە بەرگەندىكتەن بە، نەمەسە مەنىڭ، تۇڭعىش رومانىم «قالىڭ مال» شىققان كەزدە، شىعارمامدى جامانداپ، سىقاق ولەڭ شىعارعاندىعىنان با، نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر مەن كەلگەن كۇننەن باستاپ-اق شاياحمەتتى ۇناتپادىم.
ونىڭ، ۇستىنە ءدال مەنىڭ، وسى ويىمدى ۇعىنعانداي مەكتەپتىڭ، جاقسى وقيتىن كەيبىر وقۋشىلارى «مەڭگەرۋشى سۇيتەدى»، «مەڭگەرۋشى بۇيتەدى»، «مەڭگەرۋشى بۇگىن انانى بىلمەي قالدى»، «مەڭگەرۋشى مىنانى بىلمەي قالدى» دەپ، قىڭقىلداپ ايتا بەرەتىن بولدى.
سوندا دا شىدامدىلىق جاساپ، سىرتقا ءتىس جارىپ ىشتە ايتا قويماي ءبىراز ۋاقىت ءجۇردىم. الايدا مەنىڭ، شىدامىمدى مىناداي ءبىر ۋاقيعا بۇزدى.
ءبىر كۇنى سالىق دەيتىن ءمۇعالىم ءبىر بالانى مۇعالىمدەر وتىرعان بولمەگە جەتەكتەپ كىردى دە، بىزگە قاراپ: «ءتىپتى تۇك ساباق ۇقپايدى، نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن، كۇن سايىن «جامان» دەگەن باعا الادى»، — دەدى.
بالا بوساعا جاقتا، بوركىن قولىنا العان بويى، جاۋتاڭداپ اركىمنىڭ، بەتىنە ءبىر قاراپ قويىپ، تومەن ەڭكەيىپ، بوركىنىڭ توبەسىندەگى تەسىگىن شۇقىلاپ تۇر.
— ساباق سۇراساڭ، وسىلاي ءناسىلى ءتۇسىپ كەتەدى، — دەدى تاعى دا الگى ءمۇعالىم.
— ءجون-اق. بۇكىل ۇرقىنا ءناسىل ءبىتىپ كورگەن جوق، بۇل شىرىككە ول قايدان كەلۋشى ەدى، — دەدى شاياحمەت سوزگە ارالاسىپ، «ءشوپ شىققان جەرگە شىعادى» دەگەن جەتى اتاسىنان بەرى جەتەسىز ەدى. بۇل ساباقتى قايدان جاقسى وقىسىن؟
— اڭگىمە وندا ەمەس قوي، — دەدىم مەن. — بۇل بالانىڭ ءۇي ىشىنە، اتا-اناسىنا بارىپ جولىعىپ، ءۇي تۇرمىسىمەن تانىسۋ كەرەك؛ ءسويتىپ نەلىكتەن ساباققا ۇلگىرمەي جۇرگەندىگىن انىقتاپ الىپ، شارا قولدانۋ كەرەك.
مەنىڭ، بۇل ايتقانىمدى شاياحمەت جاقتىرماي قالدى. ول بالاعا جاقىنداپ بارىپ، اقىرىپ-زەكىپ، تەپسىنىپ، ۇرسىپ-ۇرسىپ، جاقسى وقىماساڭ، كلاسقا كەلمە، تۇزەلمەسەڭ، مەكتەپتەن شىعارامىن، بار دەپ، ۇيىنە قايتاردى.
مەن بالا شىعىپ كەتكەننەن كەيىن، الگى اڭگىمەگە قايتا كەشتىم:
— بالانىڭ تۇرمىس جاعدايىمەن تانىسۋ كەرەك، تاربيەلەۋ كەرەك، باۋلۋ كەرەك، — دەدىم مەن.
— جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ، سپانديار، ۇرقىنا تارتقان ىنجىق، دەگەن سول، ودان نە شىعۋشى ەدى؟ — دەدى شاياحمەت زىلدەنىپ. — پەدالوگيا عىلىمى بويىنشا بالانىڭ ساباق ۇلگىرمەۋشىلىگىنىڭ، سەبەبىن ونىڭ، ناسىلىنەن ىزدەۋ كەرەك.
— ەندەشە جوقتى ايتاتىن مەن ەمەس، سەڭ — دەدىم مەن دە تىكە كەلىپ.'
— ءيا؛ سەنىڭشە، سوندا عىلىم قاتەلەسىپ وتىر ما؟ — دەدى شاياحمەت ىلگەشەك ىزدەپ.
— ءدال وسى جەردە قاتەلەسىپ وتىر.
— نەمەن دالەلدەيسىڭ،؟
— سەنىڭ اكەڭ، ساۋىتباي ءبىر بولىس ەلدى بيلەپ ەدى. ءوز اكەڭدى ءسوز جوق، ءناسىلسىز دەپ سانامايسىڭ عوي. ەندەشە «ءناسىلدى» ءوزىڭ نە قىپ باياعىدا ەڭ العاش وق،ۋعا تۇسكەن جىلى ساباققا ۇلگىرمەي شىعىپ كەتىپ ەدىڭ؟
— وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن، — دەدى شاياحمەت ايتار داۋى بولماي. — عىلىم وتىرىك ايتادى دەگەنىڭدى مەن جوعارى ورىننىڭ، الدىنا قويامىن، عالىمدىعىڭدى سوندا كورسەتەرسىڭ.
— مەن مۇنى دالەل بولادى دەپ ايتقانىم جوق، — دەدىم تاعى دا، — ال دالەلدەۋ كەرەك بولسا، سول بالانى ماعان بەر، مەن سول بالانى قاتارعا قوسۋدى مىندەتىمە الايىن؛ تاستاپ جىبەرەتىن اسپانىڭ بولسا، ونىڭدى ىستەي جاتاسىڭ، عوي، — دەدىم ەندى سويلەسۋدى قالامايتىندىعىمدى سەزسىن دەگەندەي ورنىمنان تۇرىپ جاتىپ.
— كورەرمىز سونىڭ، ميىن قايتا جاراتقانىڭدى، — دەدى شاياحمەت.
سونىمەن مەن ايتقانىمدى دالەلدەۋگە كىرىستىم. بالانىڭ سوڭىنان ۇزبەي باقىلاپ ءجۇردىم. بالا ەشقاشان ۇندەمەيدى، جولداستارى دا مازاقتاپ، كەلەمەجدەي بەرەدى ەكەن. مەن بالانىڭ اتا-اناسىنا جولىعۋ ماقساتىمەن ونىڭ، ۇيىنە باردىم. مەن بارعاندا بالا ۇيىندە جوق ەكەن بالانىڭ شەشەسىنە كەلگەن شارۋامنىڭ ءجونىن ايتتىم.
— قايدان بىلەيىن، تاماعى اش ەمەس، كيىمى ءبۇتىن، جۇمىس باستى بوپ جۇرگەن ول جوق، — دەدى بالانىڭ شەشەسى.
وسى مەزگىلدە ۇيگە بالا دا كەلىپ كىردى. مەنى كوردى دە «ءبىر سۇمدىقتى» كۇتكەندەي، ءوڭى قاشىپ، باسى سالبىراپ كەتتى.
بالانىڭ كەلۋى-اق، مۇڭ، ەكەن شەشەسى كيىپ اكەتتى.
— ءازىر استىڭ اتاسى، ايتقاندى ۇقپايتىن كەششە، مەڭىرەۋ. وسى سەن-اق، شاشىمدى اعارتاتىن بولدىڭ، عوي. ىنجىق، نەمە، انا پالەنشەنىڭ ەزىڭدەي بالاسىن قاراشى، سەنى سىرتىڭنان ساتىپ كەتكەندەي، — دەپ، جەرلەپ الا جونەلدى.
ارينە، شەشەسىنىڭ، دۇرىس ىستەمەي وتىرعاندىعىن سەزسەم دە، مەن بالانىڭ كوزىنشە، باسۋ ايتا المادىم دا، قوش ايتىسىپ كەتىپ قالدىم.
سونىمەن مەن وزىمشە بالانىڭ نەگە ۇلگىرمەيتىندىگىنىڭ، سەبەبىنىڭ ىزىنە تۇسكەن سياقتاندىم.
بىرىنشىدەن بالا اۋەلگى كەزدە ساباققا ۇلگىرمەي جۇرگەن. ال ءمۇعالىم وعان اناۋ كۇنگى، شاياحمەت ايتقانداي، «ءناسىلسىز»، «جەتەسىز»، «جاسىق» دەگەن سياقتىلاردى ايتىپ، ۇرسىپ، پەداگوگيانىڭ، دەرتىن ەگە بەرگەن. ەكىنشىدەن ۇيگە بارسا، بالانىڭ ەستيتىنى تاعى دا وسى سياقتى «كەششە»، «مەڭىرەۋ» دەگەندەر بولادى ەكەن. ءسويتىپ، بالا، شىنىندا دا جاسىپ كەتكەن ءوز كۇشىنە دەگەن سەنىم جويىلعان ەكەن. ۇشىنشىدەن وسى جاعدايلاردان كەيىن، بالانىڭ بىرگە وقيتىن جولداستارى دا، ونى ءازىل، كەلەمەجدىڭ وبەكتىسى ەتىپ، باسىنىپ العان ەكەن. قىسقاسى بالانىڭ قاتىناس جاسايتىن ورتاسىندا ونىڭ، تالابىن جەتەكتەپ، ساباققا دەگەن ىنتاسىن ارتتىرىپ، ءۇمىت ساۋلەسىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ جىگەرلەندىرەتىن ەشكىم قالماعان. وسىنداي جاعدايلار بالانى ابدەن ىقتاتىپ العان دا، بالاعا وقۋ دا، وقىماۋ دا ءبارىبىر بوپ العان، ۇرىس-سوگىس سوزدەر مۇلدەم ەزىنىڭ اسەر ەتۋ كۇشىن جويعان.
ەندى شارا قولدانۋ كەرەك دەپ قورتىندىلادىم. ءبىراق، نەدەن قالايشا باستاۋ كەرەك ەكەندىگى ماعان ءالى كومەسكى، كۇڭگىرت ەدى.
الدىمەن جولداستارىنان باستاۋ ماقۇل دەپ تاپتىم. ويتكەنى، قاي ادامنىڭ بولسىن، اسىرەسە وقۋشىلاردىڭ تاربيە الۋىنا، ساباققا ۇلگىرۋىنە، جالپى وقۋشىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ، ادامگەرشىلىك سىپاتتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ونىڭ قورشاۋىنىڭ، بىرگە جۇرگەن جولداستارىنىڭ اسەرى وتە زور.
ءبىر كۇنى، ساباقتان كەيىن كوشەدە كەلە جاتىر ەدىم، مەكتەپتىڭ اۋلاسىندا ءۇش-تورت بالا الگى ساباققا ۇلگىرمەيتىن وقۋشىنى الىپ، كەلەمەجدەپ ءجۇر ەكەن. مەن بارلىعىن بىردەي مۇعالىمدەر بولمەسىنە الىپ كەلدىم دە:
— نەمەنەگە جەتىسەسىڭدەر؛ نەگە ءوز جولداستارىڭدى كەلەمەجدەيسىڭدەر؛ ودان ەزدەرىڭنىڭ قاي جەرلەرىڭ ارتىق؟! — دەدىم ءتۇسىمدى سۋىققا سالىپ.
بالالار ۇندەمەي تومەن قاراستى. ءبىراز ۇزىلىستەن كەيىن بالالارعا، بىرەۋدى كەلەمەجدەۋ، ات قويۋ مەكتەپ تارتىبىنە جاتپايتىندىعىن، جاقسى، ۇلگىلى وقۋشى ەشقاشاندا بۇلاي ىستەمەيتىندىگىن ءتۇسىندىردىم دە، ەكىنشىلەي مۇنداي ادەپسىزدىكتەرىن بايقاسام، شارا قولداناتىندىعىمدى ەسكەرتتىم.
مۇنداعى ويىم، وقۋشى ونى دا قورعايتىن، ونىڭ، دا «ءسوزىن سويلەيتىن» ادام بار ەكەن عوي دەگەن قورىتىندىعا كەلسىن دەگەنىم ەدى.
وسى جاعدايدان كەيىن بالالار دا الگى وقۋشىنى بەتالدى مازاقتاي بەرۋلەرىن قويدى. وقۋشى ءۇزىلىس كەزىندە جۇرتپەن بىرگە كۇلىپ-وينايتىن، كوڭىل كوتەرەتىن بولا باستادى. ازىلدەي بەرەتىن جولداستارىنا ەسەلى ءسوزىن دە جىبەرمەيتىن بولدى. بۇل وزگەرىستىڭ، ءبارىن دە مەن باقىلاپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى وقۋشىنى ءبىر بوس بولمەگە شاقىرىپ الىپ، ءبىر تاقپاقتى جاتتاپ كەلۋگە تاپسىردىم دا، « جاقسىلاپ جاتتاپ كەل، كەلەسى جەتىدە اتا-انالارعا كورسەتىلەتىن مەكتەپ كەشىندە ايتاتىن بولاسىن »، — دەدىم.
— مەن بە؟ — دەدى وقۋشى سەنىمسىزدەۋ قاراپ. كلاستا ەكەۋىمىزدەن باسقا جان جوق ەدى. مەن تاقتاعا بۇرىلدىم دا، «جاقسىلاپ جاتتاپ كەل، كەلەسى جەتىدە اتا-انالارعا كورسەتىلەتىن مەكتەپ كەشىندە ايتاتىن بولاسىڭ»، — دەدىم. وقۋشى مەنىڭ، ازىلدەگەنىمدى، ءوزىنىڭ قويعان سۇراۋىنىڭ ورىنسىز ەكەندىگىن ءتۇسىندى دە، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— جارايدى، جاقسى، جاتتاپ كەلەمىن، — دەدى دە، بەتىندە كۇلكى مەن قۋانىش ويناعان قالپى جۇگىرىپ دالاعا شىعىپ كەتتى.
ءبىر جەتىدەن كەيىن مەكتەپ بالالارى اتا-انالارعا ارناپ ويىن قويىپ بەردى. وقۋشى باياعى مەن جاتتاۋعا بەرگەن تاقپاقتى سول كەشتە مانەرلەپ ناقىشىمەن ايتىپ شىقتى. جۇرتتىڭ قول سوعىپ، قوشەمەت كورسەتۋى، مەنىڭ، بايقاۋىمشا وقۋشىعا قاتتى اسەر ەتتى.
مۇعالىمدەردەن سۇراستىرىپ بىلسەم، وقۋشى ساباقتى دا بۇرىنعىداي ەمەس ءتاۋىر وقي باستاپتى.
مەن الگى وقۋشىنىڭ، بۇلاي تۇزەلە باستاۋىنا قوعام جۇمىسىنا قاتىستىرۋدىڭ دا پايداسى تيگەندىگىن اڭعاردىم.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، مەن تاعى دا ونىڭ ۇيىنە بارىپ، وقۋشىنىڭ اناسىنا وتكەن جولى دۇرىس ىستەمەگەندىگىڭ بالاعا ۇنەمى ۇرسىپ، زەكىپ، ءناسىلىن ءتۇسىرىپ، جاسىتا بەرەتىن سوزدەر ايتۋدىڭ تەرىس ەكەندىگىن ايتىپ، بالانى ءبىر ۋاقىت كوتەرمەلەپ، كەيدە ونىڭ جاقسىلىعىن، جاعىمدى مىنەزدەرىن دە ايتىپ وتىرۋدىڭ، پايدالىلىعىن، مۇنىڭ ءوزى بالانىڭ ىنتاسىن ارتتىرىپ، تالاپتاندىراتىندىعىن ءتۇسىندىردىم. وقۋشىنىڭ، اناسى مەنىڭ، سوزىمە قارسى بولمادى.
سونىمەن بالا ساباققا جاقسى ۇلگىرەتىندەي دارەجەگە ءىلىنىپ قالدى. پالەنشە ساباققا ۇلگىرمەيدى دەيتىن مۇعالىمدەر دە ازايا باستادى، قايتا، كەرىسىنشە، پالەنشە تۇزەلىپ كەلەدى، كەشە مەنىڭ، ساباعىمنان «جاقسى» دەگەن باعا الدى، كەشە پالەندەي سۇراۋعا جاقسى جاۋاپ بەردى دەگەن سوزدەر ءجيى ەستىلەتىن بولدى. جىل اياعىندا ەمتيحاندا قويىلعان سۇراۋلارعا «مەنىڭ وقۋشىم» الدىڭعى قاتارلى بالالاردىڭ، ءبىرى بوپ جاۋاپ بەردى.
مەن بۇل ءبىر كىشكەنە مىسالدى سول ءبىر جىلداردا سوۆەت مەكتەپتەرىنە ەنىپ، ەتەك الىپ كەتكەن جالعان عىلىم — پەداگوگيانىڭ «قاعيداسىنىڭ،» قانشالىقتى زيانى تيگەندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن، مەن سياقتى مەكتەپتى سۇيەتىن كەيبىر حالىق مۇعالىمدەرىنىڭ پەداگوگيانىڭ شاتپاقتارىمەن سىيىسا الماعاندىعىن كورسەتۋ ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن.
پەداگوگيانىڭ، تۇسىندىرمەلەرى، شىنىندا دا كىسى كۇلەرلىك ەدى. پەداگوگيا بۇل باياعى پەدانتيزمنەن دە زياندى بولدى. پەداگوگيا تاربيەنىڭ ءرولىن جوققا شىعاراتىن. ول مەكتەپتە ساباققا ۇلگىرمەۋشىلىكتىڭ، سەبەبى — وقۋشىنىڭ تۇقىمىنا، ناسىلىنە بايلانىستى بولادى دەپ يدەوليستشى تۇرعىدان تۇسىندىرەتىن. ونىڭ، ايتۋىنشا، كوبىنەسە، كەدەي بالالارى ۇلگىرمەۋگە ءتيىس، ويتكەنى ونىڭ ءناسىلى، تەگى ناشار دەپ وتتايتىن. كەيدە ءتىپتى، كەيبىر جەكە وقۋشىنىڭ، ساباققا ۇلگىرمەۋشىلىگىنىڭ سەبەبىن نە وقۋشىنىڭ، ءوزىنىڭ، نە ونىڭ، تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ؛ فيزيولوگيالىق جەتىمسىزدىگىنەن بيولوگيالىق فاكتىلەردەن ىزدەۋگە شەيىن باراتىن. مەكتەپكە قابىلداۋ ءۇشىن، الدىمەن بالانىڭ بيولوگيالىق، جاعىنا كوڭىل اۋداراتىن دا، كىشكەنتاي فيزيولوگيالىق، كەمىستىگى بار وقۋشىلاردى ءتىپتى قابىلداماي قوياتىن. تالاي التىن اسىقتاي قابىلەتتى بالالار، وسى بۋرجۋازيالىق، جالعان عىلىمنىڭ، كەسىرىنەن مەكتەپكە تۇسە الماي قالاتىن.
مىنە، ءبىزدىڭ اۋىلدىق، مەكتەپتە دە وسىنداي جالعان عىلىمنىڭ، جاقتاۋشىلارى تابىلماي قالمادى. ماسەلەڭ سول كەزدە مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بوپ جۇرگەن ساۋىتبايەۆ مەكتەپتەگى وقۋ تاربيە-جۇمىسىنىڭ قويىلىسى جونىندەگى ءمۇعالىمنىڭ، جاۋاپكەرشىلىگىن مۇلدە مويىندامايتىن، وقۋشىنىڭ، ناشار ۇلگىرۋىن ول پەداگوگياعا سۇيەنىپ، ناسىلدىك، الەۋمەتتىك، بيولوگيالىق فاكتورلارعا نەگىزدەمەك بولاتىن. مىنە، وسى جونىندەگى ءبىزدىڭ، ارامىزدا بولعان تارتىس جوعارىداعى ۋاقيعادان كەيىن ۇلعايا بەردى. بالانى ۇلگىرۋشىلەردىڭ، قاتارىنا قوسقانىما كوزى جەتە تۇرسا دا، شاياحمەت وعان قاناعات قىلمادى. مەنىڭ پەداگوگيانىڭ، «قاعيداسىن» قۋاتتامايتىندىعىمدى اۋداندىق وقۋ بولىمىنە دە جەتكىزگەن ەكەن. مەن اۋداننان كەلگەن وقۋ ينسپەكتورلارىمەن دە اركەزدە تالاسىپ قالىپ ءجۇردىم. سونىمەن ماعان شاياحمەتپەن بىرگە قىزمەت ىستەۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، 1935 جىلى جازدا اۋداندىق وقۋ ءبولىمى ماعان قازىرگى ءوز اۋىلىما — «اقسۋات» باستاۋىش مەكتەبىنە (ول كەزدە باستاۋىش مەكتەپ بولاتىن) مەڭگەرۋشى بولىپ بارۋدى ۇسىندى. بۇل ىسكە شاياحمەتتىڭ قولى ارالاسقاندىعىن سەزە تۇرسام دا، مەن قارسىلىق بىلدىرمەدىم.
مەن سودان باستاپ ءوز اۋىلىمدا قىزمەت ىستەپ كەلەمىن.
مەن اقسۋاتقا كەلگەننىڭ كەلەسى جىلىندا، 1936 جىلى 4 يۋلدە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى سيستەماسىنداعى پەدالوگيالىق بۇرمالاۋشىلىقتار تۋرالى» تاريحي قاۋلىسى شىقتى. پارتيامىزدىڭ، بۇل قاۋلىسى ماركسيزمگە جات يدەاليستىك تەوريانى نەگىزگە الاتىن جالعان عىلىم پەدالوگيانىڭ، تامىرىنا بالتا شاپتى، ونىڭ، بالانىڭ تاعدىرىن ناسىلدىك، بيولوگيالىق، الەۋمەتتىك فاكتورلارعا سۇيەنىپ شەشۋدى ۋاعىزدايتىن زياندى «قاعيداسىن» اياۋسىز اشكەرەلەدى.
شاياحمەت ساۋىتبايەۆ حالىق اعارتۋ ىسىندەگى مەنىڭ، عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ جاۋى بولىپ شىقتى؛ كەيىن ول اشكەرەلەنىپ، سوۆەت زاڭى بويىنشا، جازاسىن تارتتى. وسىناۋ ءبىر الىس اۋىلداعى مەكتەپتە پەداگوگتارمەن ارامىزدا بولعان تارتىس وسىلاي اياقتالدى.
اقسۋات مەكتەبىنىڭ تاريحىنان
اقسۋات — مەنىڭ ءوز اۋىلىم تۇرعان جەردىڭ، اتى. ءقازىر بۇل جەردە «اقسۋات» اۋىل شارۋاشىلىق ارتەلى بار. مەنىڭ اكەم كوبەيدەن ونىڭ ىنىلەرىنەن وربىگەن ۇرپاق — تەگىس وسى كولحوزدا. قىزىل تۋ اۋىل سوۆەتى دە وسى «اقسۋات» كولحوزىنىڭ، قىستاعىندا تۇرادى.
ريەۆوليۋسيادان بۇرىن بۇل اۋىلدا انا تىلىندە مەكتەپ بولماعاندىعى، قازاق بالالارىنا ەكى جىلدىق اۋىلدىق مەكتەپكە وقۋعا ءتۇسۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ءبىر ارمان بولعاندىعى وسى ەڭبەكتىڭ، باس جاعىندا ايتىلىپ ءوتتى. اۋىلدا ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا دا انا تىلىندە مەكتەپ جوق ەدى. ءقازىر وسى اۋىلدا ون جىلدىق مەكتەپ بار. مۇندا قىرىق، بالا جاتىپ وقيتىن ينتەرنات بار، قازىرگى ۋاقىتتا بۇل مەكتەپتە پرەسنوگوركوۆسكيي، مەڭدىقارا،
ۇزىنكول، ۋريسكيي اۋىلدارىنىڭ دا بالالارى وقيدى.
وسى ون جىلدىق مەكتەپ بۇدان جيىرما جيىرما بەس جىل بۇرىن كىشكەنە عانا ەكى بولمەلى ۇيدەگى باستاۋىش مەكتەپ ەدى. ونى مەن سالدىرىپ، مەن اشىپ ەدىم. العاشقى اشىلعان جىلى ون، ون بەس بالا عانا وقىدى. ەكى-ۇش جىلعا دەيىن مۇندا بىر-ەكى كلاسس عانا بولدى. وقۋشىلاردىڭ سانى دا ون بەس-جيىرمادان اسىپ كەتە المادى. ءبىراق تاعى دا ءبىر ەكى-ۇش جىل وتكەننەن كەيىن، جيىرما بەس، وتىز بالا وقيتىن تولىق ءتورت كلاستى كادۋىلگى باستاۋىش مەكتەپكە اينالدى.
مەڭ سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە وسى مەكتەپتە ىستەپ كەلەمىن. 1936 جىلى وسى مەكتەپتەن ون، ون بەس كيلومەتر جەردە تورت-بەس باستاۋىش مەكتەپتەر بار ەدى. سول باستاۋىش مەكتەپتەردى ءبىتىرىپ شىققان بالالار ءۇشىن، وسى ماڭدا ورتالاۋ نە ورتا مەكتەپ كەرەك بولدى. ماعان وسى «اقسۋات» مەكتەبىن ورتالاۋ مەكتەپ ەتىپ قايتا قۇرسا قايتەر ەدى دەگەن وي كەلدى. ەگەردە بۇل ورتالاۋ نە ورتا مەكتەپ بولىپ قايتا قۇرىلسا، وندا وسى توڭىرەكتەگى باستاۋىش مەكتەپتەردى بىتىرگەن بالالار وقۋدى تاستاپ كەتپەي، ءارى قاراي وقي بەرۋگە مۇمكىندىك العان بولار ەدى. ويتپەگەن كۇندە موينى قاشىق جەرلەرگە بارىپ وقۋعا شاماسى كەلمەيتىن كەيبىر شارۋالاردىڭ، بالالارى باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن وقي الماي قالۋى داۋسىز ەدى.
مەن اۋداندىق باسشى ۇيىمداردىڭ الدىنا وسى جايىندا ماسەلە قويدىم. وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ، باستىعىمەن سويلەستىم، وعان دا ءوز پىكىرىمدى بىردەن ايتتىم. اۋدان جانە وبلىس باسشىلارى مەنىڭ پىكىرىمدى بىردەن قولدادى. ءسويتىپ، ءبىر جىلدان كەيىن، 1937 جىلى اقسۋاتتاعى باستاۋىش مەكتەپ جەتى جىلدىق مەكتەپ بولىپ قايتا قۇرىلدى.
مەن وسى ورتالاۋ مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولىپ بەلگىلەندىم. باستاۋىش مەكتەپ ۇيىتقىسىنان قۇرىلعان جەتى جىلدىق، مەكتەپ ءالى دە كوپ جۇمىس ىستەۋدى كەرەك ەتتى. جاڭادان ۇيلەر سالۋ، وقىتۋشىلار ءۇشىن پاتەر ۇيلەر تابۋ، مەكتەپتىڭ، ىشكى جابدىقتارىن جەتكىزۋ، تاعى باسقا وسى سياقتى كوپ جۇمىستار جاسالىنۋى كەرەك ەدى. ەگەردە بۇل جونىندە ىستەلگەن جۇمىستى جازا باستاسام، ول ءبىر ۇلكەن بايانداما بولىپ شىعار ەدى. ويتكەنى تەمىر جولدان ءجۇز ەلۋ كيلومەتردەي تۇراتىن شالعاي اۋىلدا ول كەزدە باستاۋىش مەكتەپتىڭ ورنىنا جەتى جىلدىق مەكتەپ ۇيىمداستىرۋ وڭاي ەمەس ەدى. الايدا جۇرتشىلىقتىڭ كومەگى، پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىزدىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا جاڭادان بىرنەشە ۇيلەر سالىنىپ، جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، 1937 جىلى-اق، جەتى جىلدىق، مەكتەپ جۇمىس ىستەي باستادى.
وسى جەتى جىلدىق مەكتەپ بەرى كەلە تاعى دا جەتكىلىكتى قوراش بولىپ قالدى. ويتكەنى جەتى جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەن بالالاردىڭ، ءبارى بىردەي اۋدان ورتالىعىنا نەمەسە قوستانايعا بارىپ وقي المايتىن بولدى. تاعى دا اۋدان جانە وبلىس باسشىلارىنىڭ، الدىنا ماسەلە قويۋعا تۋرا كەلدى. وبلىس باسشىلارى بۇل ماسەلەنى قازاق، سسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ، الدىنا قويدى. حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى دا بۇل ۇسىنىستى قارسى الدى.
سونىمەن ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا (1943-1945 جىلى) قازاق سسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى وسى جەتى جىلدىق مەكتەپتى ون جىلدىق مەكتەپكە اينالدىردى. سول جىلدان بەرى ول تولىق ورتا مەكتەپ بولىپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
ءبىر كەزدە، بۇدان جيىرما جىل بۇرىن، ەكى بولمەلى كىشكەنە عانا اعاش ۇيدە ون، ون بەس بالا وقيتىن، بىر-ەكى عانا ءمۇعالىمى بار مەكتەپ، ءقازىر ءتورت كلاستى ءبىر ءۇيى، ەكى كلاستى ءۇش ءۇيى، قىرىق بالالىق، ينتەرناتى بار، ەكى جۇزدەن اسا وقۋشىسى، ون بەس وقىتۋشىسى بار ۇلگىلى، ۇلكەن ورتا مەكتەپ بولىپ وتىر.
باياعىدا، 1887 جىلى، وسى اقسۋاتتان ءۇش-تورت كيلومەتر جەردە بۇكىل وباعان وبلىسىنا ارنالىپ ەكى جىلدىق اۋىلدىق مەكتەپ اشىلىپ، سول مەكتەپكە كىرۋدىڭ، وزىنە زار بولعان كۇندەر ەسكە تۇسكەندە، قازىرگى وسى جەردەگى ورتا مەكتەپتى، ونىڭ، توڭىرەگىندەگى بىرنەشە باستاۋىش مەكتەپتەردى كەرگەندە، وقۋ جاسىنداعى بالالاردى جاپپاي مىندەتتى تۇردە وقىتۋ زاڭى جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرىلعانىن ءوزىم كورىپ وتىرعاندا، پارتيامىزعا، سوۆەت ۇكىمەتىنە مىڭ-مىڭ، العىس ايتپاسقا بولا ما!
موسكۆانىڭ بيىگىنەن
1939 جىل. شاپشاڭ، پوەزد جۇلدىزداي اعىپ، جۇيتكىپ كەلەدى. ول الدەنەگە اسىققانداي ەكىلەنە جۇيتكيدى. الپىس جاستان اسقان قارت وقىتۋشىنىڭ، دا كارى جۇرەگى ءلۇپىل قاعىپ سوعادى. ونىڭ، ورنى دا بار. ويتكەنى قارت وقىتۋشىنى سسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ پرەزيديۋمى شاقىرتقان. ول ەندى موسكۆادا، كرەمل سارايىندا، ميحايل يۆانوۆيچ كالينينمەن كەزدەسەدى. سوسياليستىك مەملەكەتىمىزدىڭ باسشىسىنىڭ قولىنان ناگراد الادى. بۇل — ەڭ جوعارى ناگراد — لەنين وردەنi. قارت وقىتۋشى وسى ناگرادتى الىپ قايتۋعا شاقىرىلعان.
الپىس جاستان اسقان ءومىردىڭ قىرىق جىلى حالىق اعارتۋ ىسىنە ارنالعان بولسا، سول ەڭبەكتىڭ قۇرمەتىنە حالىق، اتىنان تارتىلىپ وتىرعان زور ناگراد — قارت وقىتۋشىعا سول حالىقتىڭ، كورسەتىپ وتىرعان ۇلكەن قۇرمەتى مەن سىيى ەدى.
1901 جىلى سوناۋ كىشىقۇمداعى جەر ۇيدە، ودان كەيىن كۇنى كەشە وتكەن 1929 جىلى ەكى بولمەلى اعاش ۇيدە ون، ون بەس بالا عانا وقىتىپ جۇرگەن كەزدەرىمدە وسىنداي حالىقتىق مەملەكەتتىك ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلەدى دەپ ويلاعان با ەدىم!
ال وسىنى ەسكەرگەن كىم؟ قارتايعان، قاراپايىم عانا قارت وقىتۋشىنىڭ، ازدى-كوپتى ەڭبەگىن باعالاي بىلگەن كىم؟ ول قانداي ىزگى، قانداي ءادىل، قانداي كورەگەن قانداي كەمەڭگەر! ول — كوممۋنيستىك پارتيا! پارتيامىز شىنايى دانىشپان ۇلى قامقورىمىز! — دەپ ويلاپ كەلەدى قارت. بۇل موسكۆاعا، ءقادىر تورىنە بارا جاتقان قاراپايىم وقىتۋشى كىم؟ ول — مەن ەدىم. ءبىر كەزدەگى بايلاردىڭ، تەپكىسىندە بولعان كوبەي كەدەيدىڭ، كوپ بالالارىنىڭ، ءبىرى — سپانديار ەدىم.
ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەك جاقسى. ەڭبەكتى ەلەگەن ەل جاقسى. مۇنداي ەلدە تۋىپ-وسكەن ادام دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادام. سوۆەتتىك ۇلى داۋىرگە ەڭبەك ەتىپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ، ءوزى باقىتتىلىقتىڭ، باقىتتىلىعى عوي!
ماعان بەرىلگەلى وتىرعان بۇل ناگراد قازاق حالقىنىڭ، قاراپايىم، كىشىپەيىل مۇعالىمدەرىنىڭ وكىلىنە بەرىلىپ وتىرعان ناگراد ەمەس پە! بۇل تەك مەنىڭ، عانا ەمەس، مەن سياقتى مىڭداعان قاراپايىم وقىتۋشىلاردىڭ ماقتانى ەمەس پە!
مەن كرەمل سارايىندا ميحايل يۆانوۆيچ كالينيننىڭ، قولىنان لەنين وردەنىن الىپ، ونىڭ، جىلى ءسوزىن ەستىپ، قولىن قىستىم... كوزگە جاس ىركىلدى... قىرىق جىلدىق ەڭبەكتىڭ بەلگىسىندەي، لەنين وردەنى ومىراۋىمدا!
سول كۇنى مەن موسكۆانىڭ راديوسىنان قازاق مۇعالىمدەرى اتىنان سەز سويلەدىم. بۇل — سوسياليستىك ۇلى وتانىمىزدىڭ، جۇرەگىنەن موسكۆا تورىنەن — استانا بيىگىنەن سوۆەت حالقىنا، قالا بەردى، بۇكىل ، ەلدەردىڭ تەپكىسىندەگى ەزىلگەن حالىقتارعا «جاقسىلىق مۇندالاعان»، جار سەكىلدى ەدى.
موسكۆادا بولعان بۇل كۇندەر — ماعان ماڭگى زور اسەر ەتكەن يىقتاپ العان كارى اۋرۋدى سەرپىلتكەن كارىلىكتى دە كەيىن ىعىستىرعان، جاڭادان مول كۇش-قايرات ءبىتىرىپ، ەڭسەنى كوتەرگەن اسا ءبىر كۇشتى رۋح، جىگەر تاڭدا قىلعان، ومىردەگى ۇمىتىلماس وزگەشە ءبىر ىستىق، وزگەشە قۋانىشتى، شەكسىز باقىتتى، جارقىن كۇندەرىم.
مەن كوممۋنيست
مەن ەلگە قايتتىم. كۇندەر ءوتىپ جاتتى. جاس الپىستان اسقان. ءسوسياليزمدى قولمەن قۇردىق تا يگىلىگىن كوردىك. قاناۋشى جوق، قانالۋشى جوق، ەركىن ەڭبەك، قۋانىشتى ەڭبەك قانات قاقتىرعان حالىق ءۇشىن قاجىماي قىزمەت ەتەتىن-اق زامان.
ەڭبەكشى ادامعا بولاشاق كوممۋنيست قوعامنىڭ ىرگە تاسىن قالاسۋدان، كوممۋنيزمنىڭ نۇرلى شىڭدارىنا قاراي بارا جاتقان سوۆەت ادامدارىنىڭ قاتارىندا بولۋدان قۋانىشتى نە بار؟ سول ميلليونداردىڭ الدىڭعى ساپىنداعىلاردىڭ، داڭقتى كوممۋنيستەردىڭ قاتارىندا بولۋدان ارتىق ابروي بولار ما؟
قاناۋ دۇنيەسىنىڭ نە ءبىر قورلىق-زورلىعىن باستان كەشىرگەن سول زاماندا ادىلەتتى زاماندى، جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ بولاتىن زاماندى اڭساعان، بار ءبىلىمىن ءوزىنىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىن حالىق اعارتۋ ىسىنە ارناعان مەن سياقتى ادامعا بۇل ايتىلعانداردان ارتىق زور باقىت جوق ەدى.
مەن پارتيا قاتارىندا جوق ەدىم. ارينە، بۇل دا جاقسى، ءبىراق بۇل مەن ءۇشىن جەتكىلىكسىز سياقتى بولىپ كورىنىپ ەدى. بارلىق ءومىرىمدى حالىق ىسىنە ارناي وتىرىپ، سول حالىقتىڭ الدىڭعى ساپتاعى ۇل-قىزدارىنىڭ قاتارىندا بولماۋىم ماعان لايىقسىز سياقتى بولىپ كورىندى.
لەنيننىڭ ۇلى يدەيالارىن تۋ ەتكەن لەنيننىڭ، ىسىنە، كوممۋنيزم ىسىنە ادال بەرىلگەن كوممۋنيستىك پارتيانى ءوزىنىڭ تۋعان پارتياسى دەپ بىلگەن ادامعا سول پارتيانىڭ قاتارىندا بولماۋ، ءوز ويىمشا، دۇرىس ەمەس سياقتى ەدى.
جاسىراق شاقتا، ريەۆوليۋسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا، ءارى اۋىلدا ەتەك باستى، ءارى اۋرۋلى، قورعانشاق بولدىق. بەرىرەكتە جاس كەلىپ قالدى دەدىك. پارتيانىڭ قاتارىندا بولماساق تا، سول پارتيانىڭ باسشىلىعىمەن قىزمەت ەتسەك، قارتايعان شاقتا سول دا جەتەر دەپ ويلادىق.
الايدا جاس ۇلعايعان سايىن «وسى مەن نەگە پارتيادا جوقپىن؟» دەپ ويلايتىن بولدىم. پارتيادا جوق بولشيەۆيك ەمەس، پارتياداعى بولشيەۆيك بولىپ ىستەۋىم كەرەك ەمەس پە؟ — دەيدى ىشتەگى وي. «كەشىرەك قالدىڭ، قارت وقىتۋشى، الپىس ءۇش جاستاسىڭ، اۋرۋلى ادامسىڭ، ويلان» دەگەندەي بولادى الدە كىم.
ءدال وسىنداي ساتتە، مەنىڭ كوز الدىمدا دانىشپان لەنين ەلەستەي باستايدى. ول ءتىپتى مەنىڭ قاسىما كەلىپ:
— قالاي، قارت وقىتۋشى، جۇرەكسىنىپ وتىرسىڭ-اۋ دەيمىن. پارتيا مۇشەسى دەگەن اتاق زور اتاق. ءبىراق بۇل زور مىندەت تە جۇكتەيدى. ول وپ-وڭاي ورىندالا قالاتىن مىندەت ەمەس. ول وتە قيىن بولادى. ءبىراق ءسىز سوۆەت ادامىسىز، سوۆەت ادامىنا كەدەرگى بولاتىن ەشبىر قيىنشىلىق بولماسقا ءتيىستى عوي. جاسى كەلىپ قالعان كىسىگە پارتيالىق مىندەتتىڭ قيىن سوعاتىنى راس. ءبىراق قيىندىقتى جەڭە ءبىلۋ شارت. ويلان، وقىتۋشىم، ءسىز ءالى كوپ جۇمىس ىستەي الاسىز، ءسىز ءوز حالقىڭىزعا، كوممۋنيزم ىسىنە ءالى دە كوپ ءقادىرلى ەڭبەك سىڭىرە الاسىز. سىزدەي ادام پارتياعا كەرەك. تارتىنباي، قايتا پارتياعا تەزىرەك وت، — دەپ تۇرعان سياقتى بولادى.
مەن پارتيا قاتارىنا الىندىم. بۇل مەنىڭ ومىرىمدەگى كوڭىلىمدى ماقتان مەن قۋانىشقا تولتىرعان تاريحي شات شاعىم. ءسويتىپ مەن لەنين پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولدىم! 1940 جىل ەدى. بۇعان دا وننان اسا جىل بولدى. وسى وننان اسا جىلدىڭ ىشىندە مەن پارتيا مۇشەسى دەگەن اتاقتى اقتاۋ جولىندا قولدان كەلگەن جۇمىستار ىستەپ كەلەمىن.
سوعىس جىلدارىندا
ريەۆوليۋسيادان كەيىنگى جىلداردا، اۋرۋلى بولعان سەبەپتى، بۇرىنعى ويلانىپ جۇرگەن رومانداردى جازۋعا مۇمكىنشىلىك بولمايتىندىعىنا كوزىم جەتكەندىكتەن مەن باسقا ءبىر ەكى ەڭبەك جازباقشى بولىپ ويلاپ ءجۇردىم. مۇنىڭ ءبىرى — وسى «ورىندالعان ارمان» ەدى دە، ەكىنشىسى — پەداگوگيكا ماسەلەلەرى جونىندەگى ءوز تاجريبەم ەدى. مەن بۇلاردى 1940 — 1941 جىلداردا جازۋعا كىرىسە باستادىم.
«ورىندالعان ارماننىڭ» جوسپارىن جاساپ، كەرەك مالىمەتتەردى جيناستىرىپ بولا كەلگەن شاقتا، گيتلەرشىل گەرمانيا كەنەتتەن ەلىمىزگە تاپ بەرىپ، ۇلى وتان سوعىسى باستالدى. سوندىقتان بۇل جۇمىستى توقتاتا تۇرۋعا تۋرا كەلدى.
ارينە، سوعىس جىلدارىندا بارلىق جۇمىس مايدان مۇددەسىنە، جاۋدى تالقانداپ، ۇلى جەڭىسكە جەتۋ مۇددەسىنە باعىندىرىلدى. كوپتەگەن وقىتۋشىلار، ولاردىڭ ىشىندە اقسۋات ورتا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىلارى — ءبىلال توبەيەۆ. جاقيا بەرمۇحامبەتوۆ تاعى باسقا وسىلار سياقتى مۇعالىمدەر مايدانعا اتتاندى. ولاردىڭ كوبى ەلگە ورالعاندا مايداندا ەرلىك كۇرەستىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، ومىراۋلارى وردەن مەدالدارعا تولىپ قايتتى.
سوعىس جىلدارىنىڭ اۋىر جاعدايىنا قاراماستان وقۋ جاسىنداعى بالالاردى تەگىس وقۋعا تارتىپ، جەتى جىلدىق مەكتەپتى ون جىلدىق مەكتەپكە اينالدىرۋعا بايلانىستى سان الۋان جۇمىستارمەن وقۋدان بوس ۋاقىتتاردى وقىتۋشىلاردى دا، وقۋشىلاردى دا كولحوز شارۋاشىلىعىنا كومەككە شاقىرىپ وتىرۋ سياقتى ىستەرمەن قارتتىقتى دا ۇمىتقان، اۋرۋعا دا قول تيمەگەن قاھارلى جىلدار دا ءوتتى.
1943 جىلدىڭ كۇزىندە، دەمەك، ۇلى وتان سوعىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدە، مەن ەگىس باسىندا بولدىم. ويتكەنى ءارى بريگادادا ۇگىتشى بوپ، ءارى بالالاردى ماساق تەرۋگە باستاپ شىققان ەدىم. بريگادادا گازەت وقىپ بەرىپ، ەندى ماساق تەرىپ جاتقان بالالاردىڭ قاسىنا بارىپ تۇرعانىمدا، قوستانايدان كەلە جاتقان جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ جولداس كەزدەستى.
— سەكە، نە عىپ ءجۇرسىز؟ — دەپ سۇرادى ول.
— بريگادا باسىندا ۇگىتشى ەدىم، سودان قايتىپ كەلە جاتىپ، مىنا ءوزىمنىڭ شاكىرتتەرىمنىڭ جۇمىستارىن بايقاپ تۇرعانىم عوي، — دەدىم مەن.
سابيتپەن ءبىراز اڭگىمەلەستىك. ول ءبىزدىڭ ۇيگە باردى. ءبىر ءسوزدىڭ ۇستىندە ءسابيت ماعان:
— ەندى مەكتەپ جۇمىسىن قويمايسىز با، جاسىڭىز كەلىپ قالدى عوي؟ — دەدى.
— جوق، — دەدىم مەن وعان، — قىرىق جىل بويى مەكتەپتە ءومىرىم وتكەن ەكەن قالعان ءومىرىم دە مەكتەپتە-اق ءوتسىن.
بۇل اڭگىمە سوعىس جىلىندا بولىپ ەدى. سوندىقتان مەنىڭ الگى سوزدەردى ايتۋىم ول كەزدە زاڭدى ەدى. ءبىراق كەيىن ماعان اركىم «ەندى قارتايدىڭىز، تىنىعىڭىز»، دەپ ايتا بەرگەن سوڭ، ءبىر ايداي مەكتەپ جۇمىسىنان قالىپ، ۇيدە جاتىپ كوردىم. ءبىراق بۇل ماعان جۇمىستان اۋىر بولدى. سوندىقتان مەن جۇمىسقا قايتا كىردىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقسۋات ورتا مەكتەبىندە وقىتۋشى بولىپ ىستەپ كەلەمىن.
سونىمەن سوعىس جىلدارىندا دا ءوزىنىڭ سۇيىكتى وتانىنا دەگەن زور ماحاببات وقىتۋشىلاردى ەشبىر قيىنشىلىقتان تايىنبايتىن ەرلىك كۇرەسكە جۇمىلدىردى. وقىتۋشىلار مايداندا دا، ەلدە دە الدىڭعى ساپتا بولدى. پارتيا مەن ۇكىمەت وقىتۋشىلاردىڭ بۇل ەڭبەگىن ءاردايىم جوعارى باعالاپ وتىردى.
1944 جىلى ماعان «قازاق سسر-نا ەڭبەگى سىڭگەن وقىتۋشى» دەگەن اتاق جانە قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ قۇرمەت گراموتاسى بەرىلدى. 1945 جىلى «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالمەن ناگرادتالدىم.
ءسويتىپ، پارتيا قاتارىنداعى ءومىرىمنىڭ العاشقى جىلدارى سوعىس جاعدايىندا ءوتىپ، تاريح سىنىنا تۇسكەندەي بولدى. بۇل سىننان سۇرىنبەي ءوتتىم. قارتايعان شاقتا، كوممۋنيست دەگەن داڭقتى اتاقتى اقتاپ، مەن دە قاتال سىننان وتكەن جاۋىنگەر كوممۋنيستەردىڭ ءبىرى بولدىم.
مەنىڭ قازىرگى اۋىلىم
مەنىڭ بالالىق شاعىمداعى ءوز اۋىلىمنىڭ بەينەسى وسى ەڭبەكتىڭ باس جاعىندا ايتىلعان. ەندى سول اۋىلعا قايتا ءبىر ورالايىق. ونىڭ بۇگىنگى بەينەسىمەن دە تانىسىپ كورەلىك. ويتكەنى مەن وقىتۋشىمىن. وسى اۋىلدا تۋىپ، ءوستىم. سوڭعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە وسى اۋىلدا وقىتۋشى بولىپ ىستەيمىن. وقىتۋشى اۋىلدىڭ قوعامدىق ومىرىنە قاتىسپاي وتىرا المايدى. مەن وسى اۋىلدا كولحوزداستىرۋ داۋىرىندە دە، كەيىنگى كەزدەردە دە ءوزىم تۇرعان اۋىلداعى كولحوزدىڭ وسۋىنە، وركەندەۋىنە ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان اداممىن.
وتكەن زاماندا ءبىزدىڭ اۋىل نادان، قاتىگەز، توپاس باي، بولىستار بيلەپ-توستەگەن دۇمشە مولدالار مەن باقسى-بالگەرلەر داۋرەن سۇرگەن كوشپەلى كەدەي اۋىلداردىڭ ءبىرى ەدى. حالقى جاپپاي ساۋاتسىز ەدى. بۇل اۋىلدا مادەني مۇرا دەگەندە بۇرىن تەك حالىق دانالىلىعى تۋعىزعان ولەڭ، جىر، داستان ەرتەك، اڭىز، اڭگىمە تاعى باسقا وسىلار سياقتى اۋىل ادەبيەتى عانا ءومىر سۇرەتىن. سان ءجۇز جىلدار جاساعان اتا-بابامىزدان قالعان مادەني مۇرا وسىلار عانا بولاتىن.
ريەۆوليۋسيا جەڭىستەرى مەن سوسياليستىك قۇرىلىستار ناتيجەسىندە سول اۋىلدىڭ بەينەسى مۇلدەم وزگەردى، ول بۇتىندەي جاڭا اۋىلعا اينالدى. ونىڭ ەرتەرەكتەگى سىيقىن بىلاي قويىپ، 1928-1929 جىلدارداعى ءومىرىن الىپ قاراساق تا قازىرگى اۋىل سول كەزدەگىسىنەن دە مۇلدەم وزگەردى.
1929 جىلى مەن وسى اۋىلدا بىرلەسىپ ەگىن سالاتىن سەرىكتىك ۇيىمداستىردىم. بۇل سەرىكتىك ون ەكى، ون ءۇش ۇيدەن قۇرالىپ ەدى. ولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ ءىنىم تايكەنجە كوبەيەۆ، عaرىم وسپانوۆ، (قازىرگى قامىستىكول كولحوزى باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى)، قاسەن توبەيەۆ، دۇيسەنبەك، مەڭدىبەك، دۇيسەك تاڭاتاروۆ تاعى باسقالارى بار ەدى. بۇلاردىڭ كوبى قازىردە دە بار ەدى.
كۇش قوسىپ، بىرلەسىپ جەر ايداپ، بىرلەسىپ ەگىن سۋارۋدىڭ ارقاسىندا مەن ۇيىمداستىرعان العاشقى سەرىكتىك سول جىلى ەگىننەن ەداۋىر جاقسى ەنىم الدى. ءونىمدى سەرىكتىكتىڭ مۇشەلەرىنە بولە كەلگەندە وتكەن جازعىتۇرىم سەرىكتىككە بىرلەسكىسى كەلمەگەن ءبىرسىپىرا كەدەي شارۋالاردىڭ سونداي جەردەن العان ونىمدەرىنەن اناعۇرلىم ارتىق بولدى.
جەكە-جەكە شاشىلىپ، بىتىرا جۇرگەننەن گورى كۇش بىرىكتىرىپ، جينالىپ، سەرىكتىك بوپ قيمىلداۋدىڭ پايدالىسىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن ءبىر توپ كەدەيلەر كەلەسى جىلى 1930 جىلى) سەرىكتىككە الۋدى ءوتىندى.
سونىمەن بۇرىنعى ون ەكى، ون ءۇش ۇيگە 1930 جىلى تاعى دا ون ءۇش، ون ءتورت ءۇي قوسىلىپ، نە ءبارى جيىرما جەتى ءۇي بولدى. ءسويتىپ، قازىرگى «اقسۋات» كولحوزى وسىلايشا ۇيىمداسقان ەدى. سوندا، سول كەزدە بۇلاردىڭ ورتاسىندا بىر-ەكى جىلقى، ءۇش-تورت سيىر، ءجۇز جيىرمالاعان قوي-ەشكى، ون شاقتى ەگىز بار ەدى. ول كەزدە بۇلار ءۇش ءجۇز گەكتارداي ەگىن سالاتىن. بۇل اۋىلدا جوعارىدا ايتىلعان ون بەس، جيىرما عانا بالا وقيتىن ءبىر-اق باستاۋىش مەكتەپ بولاتىن. اۋىل ادامدارىنىڭ كوبى ساۋاتسىز ەدى.
ال ءقازىر شە؟ ءقازىر وسى اقسۋات كولحوزىندا ءجۇز شامالى ءۇي بار؛ بۇل كولحوز مىڭ گەكتارداي ەگىن سالادى. ەگىندەرىن كومباين ورىپ باستىرادى، جەرلەرىن تراكتور جىرتادى. كولحوزدىڭ ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسى، تابىن-تابىن سيىرى، قورا-قورا قوي-ەشكىسى بار.
كولحوزدىڭ ورتالىعىندا ون جىلدىق مەكتەپ، كىتاپحانا، راديوپريەمنيك اۋدان جانە وبلىس ورتالىعىمەن سويلەسە الاتىن راديو، تەلەفون بار.
ادامدارى جاپپاي ساۋاتتى اۋىل. بالالارى جاپپاي مىندەتتى تۇردە وقيتىن اۋىل. قازىرگى اۋىلدىڭ بەينەسى وسىنداي. بۇل مۇلدەم جاڭا اۋىل، ومىر-تىرلىگى مازمۇندى اۋىل.
دەمەك، ءبىزدىڭ اۋىل «وسىنداي دەپ» ماقتان ەتۋگە تۇراتىن وزىق اۋىلداردىڭ ءبىرى. وسى اۋىلدىڭ مۇنداي دارەجەگە جەتۋىنە ات سالىسقان ادامداردىڭ ءبىرى ءوزىم عوي دەپ سەزىنۋدىڭ ەزى قانداي زور قۋانىش. ارينە، ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدىڭ جەتەر جەرى، كوتەرىلەر شىڭى بۇل ەمەس. ول ءالى دە گۇلدەنىپ، ساۋلەتتەنە تۇسەدى. كوممۋنيستىك اۋىلعا اينالادى. بۇل الداعى تۇرعان مىندەتتەردىڭ ءبىرى.
ۇلكەن ابىروي، زور اقتاس
بۇدان جارتى عاسىردان اسا بۇرىن، 1901 جىلى 15 اۆگۋستتا وقىتۋشى بولىپ تاعايىندالىپ، سوناۋ كىشىقۇمداعى ەكى جىلدىق اۋىلدىق مەكتەپكە ساباق بەرە باستاعان ەكەم. سول كۇننەن باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ وقىتۋشىلىق جۇمىسىمنىڭ ءجىبى ۇزىلگەن كۇنى بولماپتى. وسى جارتى عاسىردان اسا ۋاقىتتىڭ ىشىندە 55 مىڭنان ارتىق ساعات ۋاقىت بالالارعا ساباق بەرگەن ەكەم. ەسەپتەپ قاراسام، ءۇش مىڭداي بالا الدىمنان ءوتىپتى، دەمەك، وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءۇش مىڭداي بالا وقىتىپپىن. بۇلاردىڭ ىشىندە بىرىنشى-ەكىنشى كلاستا، ءۇشىن ءتورتىنشى كلاستا، بەسىنشى-التىنشى كلاستا وقىتقان بالالارىم بار. نەگىزىنەن العاندا، مەن بالالارعا انا ءتىلى مەن ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن وقىتۋشىمىن. سوندا مەن ءۇش مىڭداي بالانىڭ ساۋاتىن اشىپ، ولارعا باستاۋىش مەكتەپتىڭ كولەمىندە ورىسشا-قازاقشا ءبىلىم بەرگەن ەكەم.
سوۆەت وقىتۋشىسى ءۇشىن بۇل ۇلكەن ابروي، زور ماقتان عوي. مەن ءوز ەڭبەگىمدى اڭگىمە ەتكەندە، وسى ءوز الدىمنان وتكەن العاش ءوزىم تاربيە بەرگەن ءۇش مىڭ جاس دوستارىمدى ءاردايىم ماقتان ەتەم.
ولاردىڭ ىشىنەن كورنەكتى قىزمەتكەرلەر دە شىقتى. ءبىر كەزدە ساۋاتىن مەنىڭ كلاسىمدا اشقان، العاشقى تاربيەنى مەنەن العان وقۋشىلاردىڭ ىشىندە ءقازىر جوعارى دارەجەلى ءبىلىم الىپ، ءارتۇرلى مەكەمەلەردە، زاڭ ورىندارىندا، اۋداندىق، وبلىستىق پارتيا ۇيىمدارىندا، جەرگىلىكتى جانە اۋداندىق، وبلىستىق سوۆەت مەكەمەلەرىندە باسشى قىزمەتكەر بولىپ ىستەپ جۇرگەندەرى دە، عىلىم جولىنا ءتۇسىپ عالىم بولعاندارى دا، ادەبيەت، مادەنيەت قايراتكەرلەرى بولعاندارى دا، اسكەري قىزمەتكەرلەر بولعاندارى دا بار. سوۆەت وقىتۋشىسى ءۇشىن بۇدان ارتىق ماقتان بولار ما!
1946 جىلى قازاق حالقى مەنى قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى ەتىپ سايلادى. بۇل مەنىڭ قولدان كەلگەن حال-قادەرىمشە حالىققا ەتكەن قىزمەتىم ءۇشىن، ءوز حالقىنا الدە دە ادال قىزمەت ەتسىن دەپ حالقىمنىڭ ماعان، قاراپايىم وقىتۋشىعا، كورسەتكەن زور سەنىمى ەدى. 1947 جىلى قازاق سسر وقۋ مينيسترلىگى مەنى «حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ، وزىق قىزمەتكەرى» زناچوگىمەن ناگرادتادى. 1949 جىلى حالىق اعارتۋ مايدانىندا ءومىر بويى ىستەگەن ادال ەڭبەگىم ءۇشىن سسرو جوعارعى سوۆەتىنىڭ پرەزيديۋمى مەنى ەكىنشى رەت لەنين وردەنىمەن ناگرادتادى.
مىنە، وسى ايتىلعانداردىڭ ءوزى پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىزدىڭ قامقورلىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى، سوۆەت وقىتۋشىسىنىڭ ەڭبەگىن حالقىمىزدىڭ، پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىزدىڭ اسا جوعارى باعالايتىندىعىنىڭ زور دالەلى بولا الادى.
جاس جەتپىستەن استى. «كارى جولداس» ناۋقاسىم دا بار. قىزمەتتەن بوسار، تىنىعار كەزدىڭ كەلگەنىنە دە ءبىراز جىلداردىڭ ءجۇزى بولدى. دەگەنمەن ەلۋ جىلدان اسا جولداس بولعان، تالاي-تالاي كەزەڭدەرىن باستان بىرگە كەشىرگەن تەل جولداسىم — مەكتەپتى تاستاپ كەتۋ، جاس دوستارىممەن قوش ايتىسۋ قيىن ەكەن. سوندىقتان دا مەن ءالى دە ورتا مەكتەپتىڭ 5-6 كلاستارىندا ورىس تىلىنەن ساباق بەرەمىن، بۇدان بىلايعى جەردە دە بەرە بەرمەكشىمىن. باسقالار سياقتى، مەن دە ءومىرىمنىڭ، اقىرعى مينۋتىنا دەيىن ارداقتى حالقىما قىزمەت ەتە بەرۋدى ارمان ەتەم. مەنىڭ ماقساتىم دا، مەن ءۇشىن راقات تا، ءلاززات تا وسى.
مەنىڭ قازىرگى كەزدەگى ءبىر ارمانىم، دەن ساۋلىق كوتەرىپ، ءومىر جەتسە، پەداگوگيكالىق ماسەلەلەر جونىندە ءبىر ەڭبەك جازۋ. مۇنى جازعاندا، كوپ جىلدىق وقىتۋشىلىق تاجريبەم مەن ءبىلىمىمدى قورىتپاقشىمىن. ءبىراق بۇل وي، بۇل ارمان ورىندالا ما، جوق پا، ول ءوز الدىنا. دەگەنمەن مەن ول ەڭبەكتە پەداگوگيكالىق ماسەلەلەر جونىندە ءوز تاجريبەمنەن ومىردەن تۋعان ەڭ ماڭىزدى دەگەن ماسەلەلەرگە قىسقاشا تۇردە توقتالىپ وتپەكشىمىن، ياعني وقىتۋشىنىڭ، مەكتەپتەگى الاتىن ورنى، بەدەلدى، ۇلگىلى بولۋى جانە بالالاردى تاربيەلەۋ جونىندەگى كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە جازباقشىمىن. نەگىزگى ماماندىعىم دا، قىزمەتىم دە مۇعالىمدىك بولعاندىقتان مەنىڭ سوۆەت وكىمەتى جىلدارىنداعى مەكتەپكە، حالىق اعارتۋ ىسىنە، پەداگوگيكاعا بايلانىستى ءبىراز ءومىرىم دە ازدى-كوپتى سىڭىرگەن ەڭبەگىم دە سوندا ءسوز بولادى.
You Might Also Like
-
قالىڭ اعاشتى ارالاپ، ءبىر تۇلكى كەلە جاتىپ، اعاشتىڭ باسىندا وتىرعان ءبىر قىرعاۋىلدى كوردى دە، جاقىنداپ كەلىپ سالاماتسىز با، قىرعاۋىل!. قالاي تۇراسىڭ، دوستىم؟ دەدى.
-
ومبىدان قايتىپ باياعى ەلگە كەلسەم، مۇندا دا ازان-قازان. بۇل ەلدە ەكى ۇلكەن رۋ بار بولاتىن. ءبىرى كەرەي، ءبىرى ماتاقاي رۋلارى. وسى ەكى رۋدىڭ باسشىلارى رۋ تالاسىن قوزدىرىپ، ەلدى بىر-بىرىنە قارسى اتىستىر...
