تۇتانباي قالعان ءورت
ومبىدان قايتىپ باياعى ەلگە كەلسەم، مۇندا دا ازان-قازان. بۇل ەلدە ەكى ۇلكەن رۋ بار بولاتىن. ءبىرى كەرەي، ءبىرى ماتاقاي رۋلارى. وسى ەكى رۋدىڭ باسشىلارى رۋ تالاسىن قوزدىرىپ، ەلدى بىر-بىرىنە قارسى اتىستىرىپ-شابىستىرىپ قويىپتى.
ەلدىڭ بولىسى تورسان تىلەمىسوۆ دەگەن بولاتىن. ول كەرەي رۋىنىڭ باسشىسى ەدى. ال، ماتاقاي رۋىنىڭ ءبىر جۋانى ناۋرىز دەگەن باي بولاتىن. سول تورسان مەن ناۋرىز بولىستىققا تالاسىپ، بۇرىننان ەلدى ارانداتىپ كەلە جاتقان شونجارلار ەكەن. بيىلعى جىلى تورسانعا وشىككەن ناۋرىز، بۇكىل ماتاقايدى كەرەيگە قارسى ايداپ سالىپ، ەكى ەلدىڭ اراسىندا ۇلكەن جانجال باستالىپتى. تارتىستىڭ باستالۋىنا مىناداي ءبىر ۋاقيعا تۇرتكى بولادى. ەرتەرەكتە تورسان بولىس ءوزىنىڭ بەكەن دەگەن بەسىكتەگى بالاسىنا ماتاقاي رۋىنان شىققان جادىرا دەگەن ءالدى شارۋانىڭ قىزىنا قۇدا تۇسەدى. بالالار ەر جەتكەن سوڭ، تورسان كەلىنىن سۇراعان كەزدە، ماتاقاي رۋىنىڭ باسشىسى ناۋرىز: «كەرەي اتاۋلىعا، ودان قالدى تورساننىڭ بالاسىنا جەسىر بەرگىزبەيمىن» دەپ قارسى شىعادى. قىز بولسا، وسى ەلدىڭ سۇلەيمەن دەگەن جىگىتىن سۇيەدى ەكەن — بولىس بالاسىنا بارمايمىن دەپ شىعادى. اكەسى مەن تۋعان-تۋىسقاندارى ناۋرىزدىڭ ايتقانىنان شىعىپ كەتە المايدى. ءبىر كەزدە تورسان ەل ارالايمىن دەپتى. جولشىباي ماتاقاي ەلىنە دە سوعامىن دەپتى دەگەن لاقاپ تارايدى.
وسى حاباردى ەستىگەن سۇلەيمەن ماتاقايدان جىگىت جينايدى. ءسويتىپ، جىگىتتەرمەن تەگىس اتقا قونىپ، ەل ارالاپ، بولىستى تورىپ جۇرەدى. مۇنى ەستىگەن تورسان بولىس تا قاسىنا ءبىر توپ جىگىت ەرتىپ، ءبىر كۇنى وسى ەلگە كەلەدى. اڭدىپ جۇرگەن جىگىتتەر بولىس تۇسكەن باي ءۇيدى قورشاپ الادى. جىگىتتەر بولىستى نە ءولتىرىپ، نە ءولىمشى ەتىپ ساباپ قۋىپ جىبەرمەكشى بولادى. بۇل ۋاقيعاعا تاعى دا ءبىر جاعداي ۇشتاسادى. كورشىلەس ورىس پوسەلكەلەرىنىڭ جىگىتتەرى سۇلەيمەندەرگە: «ورىستار ءقازىر پاتشاعا قارسى كوتەرىلىپ، ونى تاعىنان تايدىرماق بولىپ جاتىر. قازاقتار، تىم بولماسا، وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى بولىستارىن قۋۋى كەرەك ەمەس پە؟» دەسەدى.
سۇلەيمەن باستاعان جىگىتتەر: «ورىستار مىناداي سەبەپتەرمەن كوتەرىلىس جاساپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ تىم قۇرىماسا بولىسقا ءالىمىز كەلمەي مە؟ كوزىن جويىپ، مۇلدەم قۇرتىپ جىبەرەلىك!» دەپ ءسوز بايلاسادى.
ارينە، بولىسقا مۇنداي وشىگۋ تەك قانا ءبىر قىزدىڭ ماسەلەسىنە، ەل اراسىنداعى «جەسىر داۋىنا» بايلانىستى ەمەس ەكەنى وزىنەن ەزى انىق. بۇل بي-بولىستاردىڭ قورلىق-زورلىعى شىعىرلارىن قايناتقان حالىق بۇقاراسىنىڭ ابدەن اشىنعاندىعىنىڭ ناتيجەسى ەدى. بۇل ۋاقيعا 1905 جىلعى ريەۆوليۋسيانىڭ قازاق دالاسىنداعى ءدۇمپۋىنىڭ ناتيجەسىندە تۋعان شارۋالاردىڭ ستيحيالىق ەرەۋىلى ەكەنى انىق.
سونىمەن تورسان بولىستى تورىپ جۇرگەن ءۇيدى قورشاپ الادى. ءبىراق بولىستىڭ قاسىنا ەرگەن جىگىتتەردىڭ بىرەن-ساران مىلتىقتارى بار ەكەن. ولار مىلتىق اتىپ، ءۇيدى قورشاپ العان جىگىتتەردى جاسقانتىپ جۋىتپايدى. ىزا بولعان جىگىتتەر ۇيگە ءورت قويادى. ءورت قاۋلاپ، جالىن ءۇيدى قۇشا باستاعان كەزدە، بولىس ەسەبىن تاۋىپ، جىگىتتەرىمەن قولعا تۇسپەي قاشىپ كەتەدى.
تورسان وسى ۋاقيعالاردان كەيىن ماتاقاي ەلىنە قاراي اياق باسپايتىن بولىپتى. ول جادىرامەن قۇدالىقتان دا ايرىلىسادى. قىزدى سۇلەيمەن الىپ قاشىپ كەتەدى.
وسى تارتىس 1907 جىلعا دەيىن سوزىلىپ كەلىپ، كەرەي رۋى ءبىر بولىس، ماتاقاي رۋى ءبىر بولىس بولىپ ەكىگە ءبولىندى. ءبىراق تورسان وسىدان كەيىن ءوز ەلىندە دە بولىس بولا الماي ورنىنان ءتۇسىپ، بالاسىن بولىس قويعىزدى.
مەن ومبىدان قايتىپ كەلگەن كەزدەگى ەل ىشىندەگى ءبىر ۇلكەن تارتىس وسى سۇلەيمەن باستاعان ەرەۋىل بولدى. مەن مۇنى قازاق شارۋالارىنىڭ وكىمەتكە قارسى ەرەۋىلدەرىنىڭ جالعاسى دەپ ءبىلدىم. ويتكەنى جەرگىلىكتى اكىم بولىسقا قارسى ەل جىگىتتەرىنىڭ تەگىس اتقا ءمىنۋى تەك «جەسىر» ماسەلەسىنە عانا بايلانىستى دەۋ دۇرىس بولماس ەدى.
You Might Also Like
-
جازعى دەمالىستى اۋىلدا ەتكىزەيىن دەپ كەلگەنمىن. ەل قىستان كۇيلى شىققان ەكەن. جاتاقتاردىڭ ەگىندەرى دە جاقسى شىعىپتى. جاۋىن كوپ، ءشوپ ءالى جاپ-جاسىل، مال سەمىز، اۋىل دا كوڭىلدى ەكەن. دەمالىس جاقسى ەتىپ...
