ءورىستى جىرلار
1. قىران جاندارعا ارنالعان جىرلار
ادەبيەت ايدىنىندا ءوزىنىڭ جەكە جەلكەنىن قۇرىپ، ورگە جۇزگەن كۇنىنەن جىرقۇمار قاۋىمدى جالىقتىرماي كەلە جاتقان كەڭ تىنىستى اقىنىمىز فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «اتانىڭ ۇلى» بولىپ تۋىپ، رۋحاني بايلىعى مۇسىرەپوۆ تالعامىمەن ايتقاندا «جەر-انانىڭ وتتى جۇرەگىنە دەيىنگى تەرەڭدىككە» جەتىپ، «عارىشتىق دەڭگەيدەگى بيىكتىككە» كوتەرىلگەن ادامنىڭ ۇلىنا اينالعانىنا ەڭبەكتەگەن بالا ەسەيگەندەي ۋاقىت ءوتتى.
ءبىز ءسوز بوستاندىعى مەن باسپا ءسوز بوستاندىعىنا وزگە جۇرتتان ءبىرىنشى بولىپ قولى جەتكەندەردىڭ ۇرپاعىمىز عوي. سولاي دەپ ۇدايى ماقتانامىز. ونىڭ ۇستىنە اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ اسىلى مەن جاسىعىن ايىرىپ، تالانت قۋاتى مەن قابىلەت قارىمىنا قاراي ءادىل باعاسىن ايتار ءتۋرابيى — وسى ءوزىمىز ەكەنى راس بولسا، كوكەيدە جۇرگەن ويىمىزدى ورايى كەلىپ تۇرعاندا بۇكپەي اشىعىن ايتالىقشى. كوپتەن كوزگە ۇرۋمەن كەلە جاتقان باسى اشىق ءبىر شىندىققا جۇگىنەر بولساق، كوبىنە جالپىلاما ماقتالىپ جۇرگەنىمەن، فاريزا شىن لايىقتى باعاسىن ءالى الا قويماعان اقىن.
ونىڭ ىزگىلىك نۇرىنا سۋارىلعان جالىندى جىرلارى ءسىز بەن ءبىزدىڭ ءبىر ساتكە قالعىپ كەتكەن سەزىمىمىزدى تالاي رەت ءدۇر سىلكىندىرىپ العان جوق پا ەدى؟! «ويان، ار مەن ادالدىق! ساعاتقا ويان!» - دەپ اقىن بار داۋىسىمەن ءتىل قاتقاندا، اينالامىزعا پاراسات كوزىمەن قاراۋعا تالپىندىرعانى جادىمىزدا عوي. ال، سونداي شاقتاردا كوكەيىندە جامالا-جامالا ابدەن بەرىش بوپ قاتىپ قالعان (سىرتقا شىعارايىن دەسەڭ، ورەڭ جەتپەيدى، ورەڭ جەتپەگەن سوڭ ءسوزىڭ كەلىسپەيدى) ويلارىڭنىڭ وزەگىنە شوق قارىعانداي - جانىڭدى ىشقىندىرا شىندىقتى ايتىپ بەرگەن جىر قۇدىرەتىنە ءتانتى بولا المادىق دەي الماساق كەرەك.
فاريزا - جەلە جورتىپ وتە شىعاتىن ولەڭشى ەمەس. ونىڭ جىرلارىن قاداعالاپ وقىپ كەلگەن جانكۇيەر قاۋىم وسىناۋ تۇعىرىنان تايماس قايسار اقىننىڭ ءاربىر جىر شۋماعىنا جۇرەگىنىڭ ءقان-سولىن سىعىپ بەرگەندەي اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىن اڭعارار ەدى.
حالقىمىزدىڭ رۋحاني قازىناسى - ءتول پوەزيامىزدىڭ مەرەيى مەن ابىرويىنا ادالدىق وسى اقىننىڭ اينىماس جان سەرىگىنە اينالعان دەرسىڭ. «ولەڭشى» دەگەننەن شىعادى، ونىڭ جازعان «اجەسىنىڭ ويۋىنداي ءاربىر جىر-ورنەگىن» ولەڭ دەۋگە قيمايسىڭ، اعىل-تەگىل جىر دەگىڭ كەپ تۇرادى. نەگە؟ دالەلدەي الساق، دالەلدەپ كورەلىكشى وسى ويىمىزدى.
ءبىزدىڭ تانۋىمىزدا فاريزا - پوەزيانىڭ قاسيەتتى قۇزىرىنا ءوز جاڭالىعىن الا كەلگەن، وقۋشى قاۋىمدى سول جاڭالىعىنا يلاندىرا العان، سەنىمىنە دە يە بولعان اقىن. ال، ونىڭ جاڭاشىلدىعىن جىرلارىنىڭ تۋۋ تۇرلەرىنەن ىزدەمەۋ كەرەك. وندا شاتىسامىز. ونىڭ جاڭاشىلدىعى - شىندىقتىڭ بالىن تامىزىپ تا، قانىن سورعالاتىپ تا ايتا الاتىندىعىندا، ابىزدىڭ جاسىن جاساعان فيلوسوفتاي ويشىلدىعىندا. جىلايمان جىرعا بۇل اقىننىڭ جانى قاس، ايتارىن نە دە بولسا جۇرەگىڭە وت تاستاپ، قىبىڭدى قاندىرىپ ايتادى. توگىپ ايتادى. جىرلارىن جەرگە تاستاماي ءسۇيىپ وقيتىن اقىنىمىزدىڭ ءبىرى تەمىرحان مەدەتبەكوۆ «بابا ءداستۇردىڭ لايىقتى مۇراگەرىن» ىزدەگەندە فاريزا تالانتىن بەكەرگە تانىپ، تەرىس مويىنداپ وتىرعان جوق. ايەل زاتىنان بولا تۇرا فاريزانىڭ جىر كەرۋەنى كەيدە سوناۋ ورتا عاسىر تورىنەن سىپىرا جىراۋدىڭ ۋىز باتاسىن الىپ، بابالارىمىز سالعان ۇلى سۇرلەۋدە ماحامبەتتىڭ جىر سەمسەرىن قولعا ۇستاتىپ تۇرعانداي اسەرگە بولەنەمىز. بۇل نە؟ بۇل دا جىر قۇدىرەتىنىڭ ءبىر سيقىرى بولسا كەرەك.
وسى ورايدا ادەبيەت تەورياسىن ءبىر ساتكە ۇمىتىپ، «جىر جازۋدىڭ دا زاڭدىلىعى بار ما ەكەن؟» — دەگىڭ كەلەدى. بار بولسا، سىپىرا جىراۋ مەن ماحامبەت سول زاڭدىلىقتى ءبىلدى مە ەكەن؟!
بەرىسى باتىس ەۆروپاداعى «ەڭ مادەنيەتتى» جۇرتتان سانالاتىن فرانسۋزداردىڭ بۇگىنگى انا ءتىلى XV عاسىردىڭ اياق كەزىندە قالىپتاستى. ال سول كەزدە تۋعان قازاق جىرىنا سىن كوزىمەن وي جىبەرىپ كورىڭىزشى. توگىلىپ تۇرعان جوق پا، توگىلىپ! فاريزا جىرلارىن ىندەتىپ وتىرساڭىز، ءبىزدى سول ۇلگىگە - سىپىرا جىراۋدان باستالاتىن ۇلى سارىنعا الىپ بارادى. مىنە، ءبىر مىسال:
ەلىم دەگەن ۇلدارىم
جالاڭ ءتوسىن كارسى قويىپ سىنعا مىڭ،
قايسارلىعى قىشتان سوققان قامالداي،
زامانىنان لايىقتى باعا الماي،
جانار كەزدە جانارتاۋداي جانا الماي،
تۋعان جەردىڭ بوستاندىعى - بار نەسىپ،
وسى جولدا راحاتتان باز كەشىپ،
بوران قۇشىپ، ساز كەشىپ،
قىرشىن قانى «قايعىلارعا» قۇيىلعان.
كەتەر مە ولار كوكىرەگىمنەن، ميىمنان...
بۇل - اتا مەكەنىمىز جەردىڭ (ۇلكەن جانە كىشى قايعىنىڭ)
ءۇنى. بۇگىنگى زامان اقىنىنا مۇڭىن شاققانى. ارادا قانشا ۋاقىت كەڭىستىگى جاتىر! ءبىراق، فاريزانىڭ كۇنى كەشە جازعان جىرلارى مەن بابالار مۇراسى ءبىرىن ءبىرى جاتىرقاپ تۇرعان جوق، قايتا ۇندەسىپ كەتكەن. ال، بىزگە كەرەگى - سول ۇندەسكەنى، بابا ءداستۇرىن دامىتا بەرۋ!
ادەتتە ءبىز ىلگەرىدە وتكەن ارىندى اقىنداردى ەن دالادا ەمىن-ەركىن عۇمىر كەشكەندەي، جىرلارىن ولار سوندىقتان دا كوسىلتىپ ەركىن جازعانداي، ال بۇگىنگى اقىندارىمىزدى الدە ءبىر زاڭدىلىققا قارايلاپ كىبىرتىكتەي بەرەتىندەي كورەمىز. سويتسەك، ولەڭدەرىنىڭ «ءبىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ» اقىندار قاي كەزدە دە از بولماپتى. بۇگىندەرى دە بارشىلىق. ال، سولاردىڭ اراسىنان جاي وعىنداي جارقىلداپ، كيىپ-جارىپ شىعا كەلەتىن فاريزا جىرلارىن زاڭدىلىققا باعىنبايدى دەپ كىم ايتتى؟ يدەيا، تالاپ، تالعام — اقىندارىمىزدىڭ بارىنە بىردەي ەمەس پە؟ بىردەي. ءبىراق، ءبىر عاجابى، بۇل اقىننىڭ وڭ جامباسىنا العان تاقىرىبى جىر قالىبىنا قۇيىلعاندا تولعان ايدىڭ ءسۇت اعىن ساۋلەسىندەي سورعالاي جونەلەدى. مىسالى:
جاڭعىرۋى ءۇشىن جانىمدا
ميىم با، وي ما، قانىم با —
توعىتىپ توپاندى اعىنعا
وت بەرەر جانعا، جانارعا،
ريەۆوليۋسيا كەرەك ماعان دا!
نەمەسە:
ءبىر سەرگىپ قايتسام با ەكەن ەلگە بارىپ،
جانىما جارقىلداعان جەڭگەنى الىپ،
ءجۇزىمدى جوننان ەسكەن جەلگە جانىپ،
تۇڭعيىق سەزىمدەرگە ءبىر سۇڭگىسەم،
سول عانا جۇرەگىمدى ەمدەرى انىق.
قالاي-قالاي توگىلەدى، ءا! بەينە اقىن جىر توككەندە تۇك قينالمايتىنداي، سەلدەتىپ وتە شىعاتىنداي. كەيدە ءتىپتى «وسى فاريزا ولەڭدى قالاممەن جازىپ اۋرە بولمايتىن شىعار، ءسىرا، ءوزى سۋىرىپ سالما ەمەس پە ەكەن» دەپ تە قالاسىڭ. ءبىراق، ولاي ەمەس قوي.
جۇرەكتەن شىققان جولداردان -
جانىمنىڭ جاسى تۇر تامىپ... - دەيدى ول. كوردىڭىز بە، جىر جازۋ ازابى مەن جەر بەتىندە اقىن اتانىپ قالۋ ماشاقاتىن ايتۋداي-اق ايتقان عوي... اسىلى، اقپا اقىنشا (مىسالى يسا) توگىلە سالعانداي (وڭاي دەگەن)، وزگەنىڭ قابىلداۋىندا جىردى وپ-وڭاي جازا سالعانداي كورىنۋ - فاريزا تالانتىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگى دەسەك بولار. ءيا، ءيا، ول شىنىندا شەشەن ءتىلدى اقىنىمىز.
ءبىز فاريزا جىرلارىن تاعى دا قانداي قاسيەتى ءۇشىن قاستەرلەيمىز؟
الەمدىك كوركەم ويدىڭ ءبىر الىبى - ەرنەست حەمەنگۋەي:
«شىندىقتان اتتاپ وتە المادىم» دەپتى امەريكان ستۋدەنتتەرىنە ارناپ جازعان حاتىندا. بۇعان حالقىمىزدىڭ «ءسوز اناسى - شىندىق» دەگەن دانالىق نۇسقاسىن دا قوسىپ قويىڭىز. ال، فاريزانىڭ بۇگىنگى ۇزەڭگىلەسى، ورىس جازۋشىسى ۆلاديمير كرۋپين ۋاقىت جانە ءوزى تۋرالى اڭگىمەسىندە: «تولكو پراۆدا دەلاەت پرويزۆەدەنيە جيۆىم، تولكو ونا دۆيجەت پروگرەسس. درۋگوي دوروگي نەت»، - دەپ جازدى. دەسە دە، شىندىقتى جالتاقسىز ايتۋ قالامگەرگە وڭاي ما؟ جەڭىلدىك اپەرە مە؟ قايدان اپەرسىن! شىندىقتى ايتا العان قالامگەردىڭ ماڭدايىنان ەكىنىڭ ءبىرى سيپاي بەرمەس... ونىڭ تاعى ءبىر قيىندىعى: حالىقتىڭ ويىنان شىعاتىن اششى شىندىقتى سۋرەتكەر جايداق سوزبەن ايتا المايدى عوي. ونداي «ادىسكە» ونىڭ حاقىسى جوق. ۋاقىت شىندىعى سۋرەتكەر ساناسىمەن — وبرازدى ءتىل، كوركەم ويمەن ايتىلۋى كەرەك. مۇقاعالي: «ايتىپ وتكەن اقىندا ارمان بار ما» دەگەندە، سول ءسوز اناسىن اڭسادى-اۋ دەيمىز... الايدا، ءبىزدى شىندىق قاينارىنا جەتەلەي بەرەتىن فاريزانى «ارمانسىز اقىن» دەي المايمىز، ءسىرا. «ادام جانىنداعى، ادام رۋحىنداعى تەرەڭدىككە» (ع. مۇسىرەپوۆ) بويلاي ەنگەن اقىننىڭ ارمانى دا كول-كوسىر شىعار...
ءبىز اقىننىڭ ءۇش توپتاماسى تۋرالى ءسوز قوزعاماقپىز. ءۇش توپتاما ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ تۇرعان تۇتاس داستانداي اسەرگە بولەيدى. بىرىنشىسىنەن ۇعارىڭىز: فاريزا ءۇشىن «وتى باسقا - وتانى باسقا» دەيتىن ناقىش ەسكىرگەن. كەيىپكەرىنىڭ وتانى وت باسىنان باستالادى دا، دالا تاعدىرىمەن تابىسادى.
اقىن ءوز وتىنىڭ باسىن «وشاعىم - وقشاۋ قۇرلىعىم» دەپ نەگە ايتتى؟ باقساق، الىس جاندار اقىننىڭ جۇرەگىنە جىرىمەن ەنىپ جاتسا، ءوز ۇيىندە ەشكىم دە جانىن ۇعار ەمەس. اعىنان جارىلۋ وسىنداي-اق بولار! سول وقشاۋ وشاعى تۋرالى:
ءبىر قۇرلىق بار تۇسپەگەن كارتاعا ءالى،
سيعىزارداي توسىنە سان قالانى.
عالىمدار دا بىلمەيدى ونى ازىرشە،
تەك ارنايى ىزدەگەن جان تابادى، - دەيدى اۆتور.
اقىن جانىن تۇسىنسەك كەرەك. ونىڭ وقشاۋ قۇرلىعىن ازىرگە ەشكىمنىڭ بىلمەيتىنى راس. ءيا، ازىرشە. ال، ءبىراق، اقىن سول وقشاۋ قۇرلىق تاعدىرىن دالا تاعدىرىنان ءبولىپ قارامايدى. ول ءۇشىن ءۇي مەن دالا - قوس انا، ەكەۋىنەن دە ءنار الىپ شابىتتانادى. سوسىن ول بىلاي كوسىلەدى:
قارا جان باسپاس بۇل ماڭدا
قارا كوك داريا بۇرقانىپ،
قاتىگەز قاساڭ قىرلارعا
قىرمىزى ديدار گۇل تاعىپ،
ۋاقىت پەن ادام جارىسقان.
وسى جىردىڭ الەۋمەتتىك استارى تىم تەرەڭگە تارتقان. پوەتيكالىق بوياۋى دا قانىق: قارا كوك داريا - مۇناي؛ قىرمىزى ديدار - دالاعا ورناعان قالا، جاستىق بازارى؛ ۋاقىت -دالانى تۇلەتكەن زامانى؛ ادام - بۇگىنگى جاسامپاز ۇرپاق.
وسى جىردىڭ وزەگىندە ءبىز ايتا بەرەتىن ينتەرناسيونالدىق سيپات تا بار: «كوكىرەگىن توسىپ سۇرشا قۇم، جۇزدەسىپ جاتىر ءجۇز ەلمەن، سۇراماي قايدان، كىمسىڭ دەپ». ايتۋى قالاي؟! از سوزدەن — اعىل-تەگىل وي. ىم، يشارا، ەمەۋرىن-استارىن ءوزىڭ تۇسىنە بەر. دوستىق شاپاعاتىن فاريزا «دالا تاعدىرى» فراگمەنتتەرىندە بىلاي-اق سۋرەتتەي سالادى:
ارمان قۋىپ جالاڭ باس كەلگەن جاستى
بۇل دالا باتىر قىلعان.
اقىن كوزىنە دالانىڭ جاسىل جىڭعىلىنىڭ ءوزى جۇماقتاي كورىنىپ، ادامدارى ادالدىققا نىق سەنەتىن قىران كوڭىلدى جاندار بولىپ ەلەستەيدى. دالانىڭ كەڭ پەيىل ادالدىعىن، باۋىرمالدىعى مەن سەنگىشتىگىن كوككە كوتەرە جىرلاۋ - اقىننىڭ بەرىك پوزيسياسى. ءتىپتى، بۇل دالادا تۋىپ-وسكەن قىزداردى فاريزا قانداي قىرعا شىعارعان دەسەيشى!
ابىرويى كۇنمەن جارىسقان،
كوكىرەگىنەن اسەم ءان ۇشقان...
كوردىڭىز عوي، دالا قىزدارىنىڭ ابىرويى كوكتەگى كۇنمەن جارىسادى ەكەن. بۇدان اسىرىپ تاعى قالاي ايتۋعا بولار؟!
جالپى، تىرشىلىك تىرەگى ايەلدەردىڭ تاعدىرىنا ارالاسۋ - فاريزا تۆورچەستۆوسىنىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى ارناسى. بىزگە ول جىرلاپ بەرگەن بۇگىنگى قىزدار دالا تاعدىرىنا كۇنى ەرتەڭ كۇلاش، ءاليا، مانشۇك، كامشات بولىپ ارالاساتىنداي. اقىن ءبىزدى جىر قۋاتىمەن وسىنداي ۇمىتكە جەتەلەيدى، يلاندىرادى. جان دۇنيەڭدى جارقىن ويىمەن رۋحتاندىرادى.
دالا جىرعا عاشىق! «قىزىل سۋدىڭ كوبىگىندەي» جاسىعىنا ەمەس، جۇرەگىڭدى ەرىكسىز جاۋلاپ الاتىندارىنا عاشىق. بۇعان ءبىر مىسال ايتايىن. ەل ءىشىن ارالاي جۇرگەندە اڭعارعانىمىز: بۇگىنگى سىر بويىنىڭ فاريزا ەسىمدى قىزدارى كوپ. گۇل-گۇل جايناپ ءوسىپ كەلەدى. بۇل بەكەر بولماۋعا كەرەك. بۇل - دالا جۇرەگىنەن ورىن الۋدىڭ ناقتى ايعاعى بولار.
قاشان دا تاقىرىپقا كەندە بولىپ كورمەگەن فاريزا جىرلارىندا كوڭىلگە قوناتىن جانە ءبىر ەرەكشەلىك بار. جالعاندىققا جاي تۇسىرەردەي اسقاق سارىندار مەن سەزىمدى شايقاپ، جاندى باۋرار مۇڭدى سازدار ءاربىر جىرىندا باسىنان اياعىنا دەيىن ەسىلىپ سورعالايدى دا وتىرادى. نەنىڭ مۇڭى ول؟ جەكە باستىڭ با؟ ولاي دەسەك - قاتەلەستىك.
كوڭىلىمنىڭ كوگىن بۇلت الىپ،
جانىمنان جىلجىپ مۇڭ تامىپ...
نەگە مۇڭ تامادى، نەگە؟ بۇعان جاۋاپتى دا ءوزى ايتقان.
وزگە مۇڭ — ءوز جىرىمنىڭ ورتاسىندا
ءومىرىم ورتەنۋمەن وتەر مەنىڭ.
ءوز جىرى - وزگەنىڭ مۇڭى. شىنىندا قوعامدىق ومىرگە قاتىستى اقىننىڭ تىرشىلىك تىنىسىنا بەي-جاي قاراۋى مۇمكىن ەمەس قوي. «مۇڭ» مىنە وسىدان تۋادى. ال، دۇرىسىنا جۇگىنسەك، حالقىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاماعان اقىن اقىن با؟ جوق، ونداي جازعىشتى ءبىز الپەشتەي الماساق كەرەك. حالىقتىڭ كوكەيىندەگىسىن قاشان دا اقىنى ايتىپ كەلگەن، ءالى دە ايتا الۋى ءتيىس. ال، بۇل ميسسيانى ورىنداۋ ءۇشىن مۋزاعا ءبارى كەرەك: كۇيىنىش پەن ءسۇيىنىش تە، وكىنىش پەن مۇڭ، ناز-نالا دا... ءبارى، ءبارى. ونسىز مۋزا مۇگەدەك.
اسىلى، ف. وڭعارسىنوۆا - وتقا ورانعان مازاسىز ويدىڭ اقىنى. ونىڭ جىرلارىن وقىعانىڭدا ءجۇزىڭدى كۇرەسكەر رۋحتىڭ جالىنى شارپىپ وتىرادى. ساناڭدا ساۋلەت جاڭعىرىق پايدا بولادى. جان دۇنيەڭ تولقىماي، جان جۇرەگىڭ سىزداماي وقۋ مۇمكىن ەمەس. اقىننىڭ ءارى مۇڭدى، ءارى وتكىر، ءارى جاۋجۇرەك باتىل «مەنىمەن» بىرگە مازاسىز ويلار كەشەسىڭ. «ولەڭ ۇقپايتىن جاندارعا جىر قۇدىرەتىن سەزدىرۋگە» قۇشتار اقىننىڭ سەزىمى دە سەڭدەي سوقتىعىسىپ، كوڭىلى بايگە الاڭىنا اينالعاندا، رۋحى كۇشتى جىرلاردان سەنىڭ دە جانىڭ راحات تابادى...
ايالاپ سۇلۋلىقتى سەزۋگە دە كوز كەرەك، سوسىن جوتا جۇرەك كەرەك، - دەپ تولعاعان اقىننىڭ ءاربىر جىرىنان كەزدەسىپ وتىراتىن تەڭەۋلەرى قانداي! - «جوتا جۇرەك» دەيدى. سوسىن:
بازارىنان باز كەشكەن جانسىز دالا —
ءسابيسىز ءۇي سەكىلدى قاڭىراعان...
نەمەسە:
قوس ەتەك كويلەك كيگەن كەلىنشەكتەر
كوز بايلار كەڭ دالانىڭ اققۋىنداي - دەپ ءسوز سۋرەتىن سالادى. ال، وسىنداي-وسىنداي ءسوز سۋرەتتەرى بۇل اقىندا ايتارلىقتاي-اق مول. ونىڭ تەڭەۋىندە: اجال - ءمۇلت كەتپەس مەرگەن؛ ۋاقىت - باتىر؛ قازاقستان - وكتيابردىڭ جۇلدىزى، سوۆەتتەر وداعىنىڭ گۇل شوعى؛ بولشيەۆيكتەر - ادىلەت سيمۆولى؛ شىندىق - ساۋلە شاشقان نۇر؛ ءتىپتى داۋىلدىڭ ءوزى - دالانىڭ ءان سالدىراتىن ديريجەرى ەكەن... مۇنداي تەڭەۋلەردى ساناپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس.
سارىارقا، سال كورىكتى سايىن دالام
...كەڭدىكتى كوزدەن ۇشقان قايىر ماعان!
بۇ نە دەگەن ارىن، بۇل نە دەگەن باتىلدىق؟ اسىلى، ءسىز بەن ءبىز بۇل اقىننىڭ وسىنداي ەرلىگىنە ءتانتىمىز-اۋ! وسى ارىنىمەن وقشاۋ وشاعىن دالا تاعدىرىنا، ال دالاسىنىڭ بار ءبىتىم-بولمىسىن ريەۆوليۋسيا مۇراتتارىنا اكەپ ءبىر-اق تابىستىرادى. تاپقىرلىقتىڭ دا شەگى بولاتىن شىعار؟ ال، فاريزا ريەۆوليۋسيانىڭ تۋعان كۇنىن - اقىننىڭ تۋعان كۇنى دەپ سانايدى. ابدەن ورىندى. ريەۆوليۋسيا - ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە. كەشە اسپانداعى ايدىڭ ساۋىرىنا «سوقا» سالساق، بۇگىن كوسموس قيىرىندا ناعاشىمىزدىڭ ەلىن ارالاپ جۇرگەندەي ايلاپ-جىلداپ مەكەندەيتىن بولدىق. بۇنى بىلە تۇرا اقىن قيالى قالاي شارىقتاماس. سوندىقتان ول:
تىرشىلىكتىڭ ماڭگى جاس اردا شاعى
تۋعان كۇندەر اقيقات الماسارى -
جەر اينالىپ تۇرعاندا، جەر ۇستىندە
ريەۆوليۋسيا وسىلاي جالعاسادى! - دەپ استارى تەرەڭ اسقاق ويمەن تۇيەدى، ءسىزدى دە سەندىرەدى.
قىزىلوردا. 1984 ج.
2. "مەنىڭ جانىم — قازاقتىڭ جانى كىرشىكسىز"
حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى اقىنى - فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ 1987 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان ەكى تومدىعى جارىق كورگەن ەدى. بۇعان دەيىن بىرنەشە جىر جيناقتارىن بەرگەن اقىن ءبىرىنشى تومدىعىن:
مەنىڭ مىناۋ قيىنداۋ تاعدىرىم بولىپ
و باستا كورىسكەنىڭ ءۇشىن
ولەڭ، مەن سەنى ايالاپ وتەم، - دەپ باستاعان ەكەن. شىنىندا، ويلانىپ قالاسىز. قاي زامان - بۇل قىزدىڭ قولىنا اقىن قالامىن ۇستاپ، جىر كەستەسىن ورنەكتەپ كەلە جاتقانىنا. سودان بەرى تەك قانا جىر-تاعدىرىن ايالاۋمەن كەلەدى ەكەن. جىلدار كوشى - زامانا جەلى اعىمداي لىقسىپ وتە بەرىپتى. ال، جازۋ ازابىنا جان-تانىمەن بەرىلىپ، قالامگەرلىكتىڭ قيىن تاعدىرىن قالاپ العان جاراتىلىسى قاعىلەز جاننىڭ قايسارلىعىنا، گۇلدەي نازىك، تاستاي بەرىك شىدامدىلىعىنا ىشتەي ريزا بولۋمەن كەلەمىز. اقىن بولۋ، ونىڭ ىشىندە كوپشىلىكتىڭ كوزىنە تۇسكەن - ءجاميعاتتىڭ نازارىن وزىنە بۇرعان، ۇنەمى جۇرتشىلىقتىڭ تىنىسى - تىرشىلىگىمەن بىرگە تىنىستاي الاتىن اقىن بولۋ قانداي قيىن. ف. وڭعارسىنوۆانىڭ بىلايعى پەندەلەردى ءومىردىڭ قيان-قيلى بۇرىلىستارىندا رەنجىتكەن ساتتەرى بولعان شىعار، ال اقىندىق سوقپاعىندا جىرقۇمار قاۋىمنىڭ كوڭىلىن سۋىتقان كەزى بولعان جوق، - دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. ول - ءوز وقىرماندارىن جىل وتكەن سايىن، جيناقتان-جيناققا ورلەگەن سايىن قۋانتۋمەن كەلە جاتقان ءيىسى قازاق پوەزياسىنداعى تاعدىرى دارا تۇلعا. بۇعان دالەل - ونىڭ بۇكىل اقىندىق الەمى، ءار جىلدارى تۋعان تۇيدەك-تۇيدەك جىرلارى.
بۇعان دالەل - اقىنعا 1984 جىلى قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاعى بەرىلگەننەن كەيىن 1989 جىلى 26 قاڭتاردا قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءۇيىنىڭ ۇلكەن زالىندا فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ تۆورچەستۆوسىنا ارنالعان پوەزيا كەشى بولىپ ءوتتى. كەشتى بەلگىلى ادەبيەتشى، مۇرات مۇقتار ۇلى اۋەزوۆ ەكى تىلدە - قازاق جانە ورىس تىلدەرىڭدە جۇرگىزىپ وتىردى. سول كەشتە اقىنعا ماقتاۋ-ماداق ءبىراز ايتىلدى. ستۋدەنت قىزدار، تەاتر ارتيستەرى فاريزا جىرلارىن جاتقا وقىعاندا - اقىن پوەتيكاسىنىڭ جالىندى قۇدىرەتىن بۇرىنعىدان دا انىق، بۇرىنعىدان دا كۇشتىرەك سەزىنىپ، ىشتەي تۇلەپ وتىرعان ءبىر ءساتىمىز سول بولدى.
ال ەندى اقىن ولەڭدەرىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ جۇرگەن اقىندار ءسوز العاندا - فاريزا جىرلارىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ەرتە تانىپ، تابىستارىنا تىلەكتەس بولعان جانكۇيەر سەزىمىمىزدىڭ الدانباعانىنا، ءبىزدىڭ دە كوكىرەك كوزىمىزدىڭ وياۋ ەكەندىگىنە قۋاندىق. اۋدارماشى اقىندار ءبىراۋىزدان: «ءبىز فاريزا جىرلارىنىڭ قانجارداي قايسارلىعىن، سەمسەردەي وتكىرلىگىن، ءتىل قۇنارىن - بۇكىل پوەتيكالىق اسقاقتىعى مەن ىشكى سىر-سيپاتىن، باسقالارعا ۇقسامايتىن وزىندىك دارا تابيعاتىن تولىق پاليتراسىندا جەتكىزە الماي كەلەمىز»، - دەگەندە، زالدى قىزۋ قولشاپالاقتاۋ كومىپ كەتتى.
بۇل نە؟ بۇل - اۋدارماشى اقىندار ويىن بىلايعى وقىرمان جۇراعاتتىڭ قۇپ العاندىعى عوي. ونداي ساليقالى كەشتە اقىن اقىن تۋرالى جالعان ايتا الماسا كەرەك.
ويتكەنى، سول كەشكە قاسيەتتى قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، عازيزا جۇبانوۆا، ءابۋ سارسەنبايەۆ، حاميت ەرعالييەۆ، ءابىش كەكىلبايەۆ سىندى كوپتەگەن ءىرى وكىلدەرى قاتىسىپ وتىردى. سونداي ايبىندى تۇلعالاردىڭ الدىندا كىمنىڭ اقىلى جەتىپ، جۇرەگى داۋالاپ جالعان ايتا الار ەدى.
بۇل ءبىر. ارتىنشا كوپ ۇزاماي ءبىزدىڭ قولىمىزعا فاريزانىڭ «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسى شىعارعان ءبىر تومدىعى («قاسيەتتى قىلىش») ءتيدى. سول كىتاپقا قازاقستاندىق ادەبيەتشىلەردەن بۇرىن موسكۆالىق سىنشى «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» رەسەنزيا جازدى. ءبىز لەبىزىمىزدىڭ باسىندا فاريزا تۋرالى «اقىندىق تاعدىرى دارا تۇلعا» دەپ بەكەرگە ايتىپ وتىرعانىمىز جوق. ماقالادا ايتىلعان ويلار مەن تۇجىرىمدار ءبىزدىڭ اقىن شىعارمالارىن قابىلداۋ تۇيسىگىمىزدى تۇلەتە ءتۇستى. سەنىمىمىزدى ارتتىرا ءتۇستى. ەندى، مىنە، سونىڭ ءبارى - اقيقات شىندىققا اينالىپ وتىر. بيىل «پراۆدا» گازەتى، «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالى ف. وڭعارسىنوۆا تۋرالى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ينتەللەكتۋال-تۇلعالارىمىز قاشانعى بەيقامدىلىعىمەن سىلكىنىپ ايتا الماي كەلگەن باعاسىن ايتتى. "ءسوز جوق، ول ۋاقىت بيىگىنەن سويلەي الۋعا تولىق پراۆولى اقىن"، - دەپ باعالادى. ءتىپتى، «پراۆدا» گازەتىنىڭ وقىرماندارى قىزىمىزدى «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ۇلى اقىندارى» قاتارىنا اپارىپ تا قويدى. لايىم سولاي بولعاي!
نەنى جىرلاپ، نەنى ايتسا دا، بارلىق ىستىق-سۋىق تەمپەرامەنتىمەن كۇيىپ-جانىپ، كۇيدىرىپ-جاندىرىپ اعىنان جارىلا ايتاتىن اقىن بولمىسىن جىرلارىنىڭ ءوزى-اق ۇعىندىرىپ تۇراتىنى ءبىر عاجاپ.
مەنىڭ ەڭ جەك كورەرىم - جاساندىلىق،
سۇيەرىم - اششى شىندىق، تۇرسا-داعى ول
كوزىمە بەيۋاقىتتا جاس الدىرىپ
نەمەسە،
سەنى قالاي ءسۇيۋدىڭ كەرەكتىگىن،
مەن ەشقانداي كىتاپتان وقىمادىم، - دەيدى تۋعان جەر تۋرالى تولعانعاندا. شىنىندا، كىم بولماسىن، تۋعان جەرىن قالاي قاستەرلەپ، قالاي شىنىمەن جاقسى كورەتىندىگىنە بىلايعى جۇرتتى قالاي سەندىرە الار؟ «سۇيەمىن دە كۇيەمىن» دەپ كولگىرسۋدىڭ اسىرەسە اقىن ءۇشىن قانشالىقتى قاجەتى بار؟! ولەڭى سەندىرۋى كەرەك قوي ءسىزدى.
اقىن دوستىق پەن ەكىجۇزدىلىك تۋرالى:
مەنىڭ ەكى دۇنيەدە ەكى دۇشپانىم بار، ولار - شىندىققا جۇگىنبەيتىن ورەسىز جاندار مەن دوستارىمدى وزىمە جامانداپ كەلەتىن كۇيكى پەندەلەر. باسقالارمەن مامىلەگە كەلسەم دە، الگىندەي بەيشارالارمەن ءتىل تابىسۋىم مۇمكىن ەمەس، -دەپ تولعانادى.
حالىقتار دوستىعىن اركىم ءارقالاي جىرلادى. ال اقىندىق سۋرەتكەرلىكپەن جىرلاۋ - ءبىر باسقا. مىنە، قازاق پەن قىرعىز تۋرالى ايتقانى:
ەكەۋمىزگە الاتاۋ سايا بولعان،
ەكەۋمىزدى ءبىر قانجار جارالاعان،
ەكەۋمىزدە ءبىر ءورىس - دانا دالام، - بارى-جوعى ەركىن كوسىلگەن ءۇش جولعا، زەردەلەپ كورسەڭىز، قانشا تاريح جانە قانداي تاريح سيىپ كەتكەن!
يا، بۇل اقىننىڭ سۋرەتكەرلىك بيىكتە كەمەلدەنگەنىن كەز-كەلگەن ولەڭىنەن بايقاۋعا بولادى. ايتالىق، قازاقستاندا تىڭ كوتەرۋ تۋرالى قانشاما قامپيعان رومان، قۇلاش-قۇلاش داستاندار جازىلدى. ال، سيكلدى جىرلاردىڭ ۇشى-قيىرى جوق. ارينە، تىڭ تۋرالى جازعان جاقسى. ءبىراق، قالاي جازۋ كەرەك؟ اڭگىمە سوندا. كوپتەگەن اقىندارىمىزدىڭ تىڭعا بايلانىستى حالىقتار دوستىعى تۋرالى الدىمەن ءوز حالقىنىڭ قايىرىمدىلىق قاسيەتىن باسا كورسەتۋ ورنىنا قىزىل سوزبەن ۇرانداتىپ، جالاۋلاتىپ ايتقانىنا كەلىسەمىز بە؟
جوق، مۇندايدا فاريزا بىلاي دەپتى:
جالاڭ اياق، جالاڭ باس كەلگەن ۇلدى،
بۇل دالا باتىر قىلعان.
مىنە، وبرازداپ-استارلاپ ايتۋ دەگەن وسى. ىپ-ىقشام جولدارعا بۇكىل دالانىڭ كەڭقولتىق دارحاندىعى مەن مەيىرىمدىلىگى سىيىپ كەتكەن. تىڭدى يگەرۋگە كىمدەر كەلدى، شىنىندا دا ولار كىمدەر ەدى؟ ءبارى بىردەي پايىمدى، پاراساتتى جاندار بولدى ما؟ بولا الا ما؟ ال، وسىعان فاريزا قالاي جاۋاپ بەرگەن؟ ول باسقالار سياقتى: «سەن كۇنى كەشە قۇلازىپ جاتقان مەڭىرەۋ دالا ەدىڭ، بۇگىن كەمەلىڭە كەلدىڭ، تىڭ يگەرۋشىلەر سەنى تۇلەن تۇلەتىپ، ءبىزدى ەل قىلدى»، - دەپ جاتپايدى. ەلىن دە، جەرىن دە ەشكىمنىڭ تابانىنا سالىپ بەرمەيدى. ال، تىڭ يگەرۋ بارىسىندا قازاقتىڭ 40 ميلليون گەكتار جەرىنىڭ تۇتە-تۇتەسى شىققانى باز ءبىر اقىنداردىڭ قاپەرىندە جوق...
اقىننىڭ ەكىنشى ءبىر ەرەكشەلىگى: كەشەگى توقىراۋ كەزەڭىندە ونىڭ قايسار قالامىنىڭ قالتىراماعاندىعىنا دا، ۋاقىت تىنىسىن بايقاعىش، كورەگەن العىرلىعىنا دا سۇيسىنەسىز. بۇعان دەيىنگى جازعاندارى قۇددى قوعامدى جاڭارتۋ پروسەستەرى ءجۇرىپ جاتقان قازىرگى ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىس بارىسىندا تۋعان دۇنيەلەر سياقتى اسەر الاسىز.
ونىڭ ەشقانداي داۋ تۋعىزبايتىن ايقىن اقىندىق جاڭاشىلدىعىن دا مويىنداۋ كەرەك. پايىمداپ وتىرساڭىز، پوەمالارى شاپ-شاعىن، شىپ-شىمىر تولعاۋ-مونولوگ تۇرىندە تۋعان سيكلدى جىرلار - ءبىر دەممەن تۋا سالعانداي بولىپ كەلەدى. بۇل ءۇردىس قازىرگى جاس اقىندار تۆورچەستۆوسىندا قىزۋ دامي باستادى. تولەگەن مەن مۇقاعالي، جۇمەكەن مەن فاريزا باستاعان تولعاۋ-مونولوگتار بۇگىنگى داۋىرگە وتكەن زامان كەيىپكەرلەرى كوزىمەن وي جىبەرۋدىڭ ۇتىمدى نۇسقاسىنا اينالدى. فاريزادا ەل قورعاعان باتىر اپالارىمىز - ءاليا مەن مانشۇك كەيىنگى تىرىلەرمەن تولعاۋ-مونولوگ تەبىرەنىسىمەن تىلدەسەدى. ماحامبەت تە، قۇرمانعازى دا، قازاقتىڭ بۇرىنعى وتكەن شەشەندەرى مەن اقىندارى دا سولاي شەشىلىپ تولعانادى. جىردىڭ مۇنداي نۇسقاسىنا روماندارعا جەلى بولىپ تارتىلاتىن وردالى ويلاردى دا سىيعىزۋعا بولادى ەكەن. جاڭاشىلدىق پا بۇل؟ ءسوز جوق، سولاي! ءسىرا، فاريزانىڭ تۇيدەك-تۇيدەك سيكلدى جىرلارىن وقىپ شىققانىمىزدا كەڭ تىنىستى ەپيكالىق شىعارمالاردى وقىعانداي مول اسەر الاتىنىمىز دا سونداي ءبىر قۇپياسىنا بايلانىستى بولسا كەرەك.
«الماس قىلىش نەمەسە ماحامبەتپەن قالاي كەزدەستىم» دەگەن پوەماسىندا فاريزانىڭ: «قاي زامانعا دا داۋىلپاز ەكپىن ءۇن كەرەك، نايزاعاي سىندى جىر كەرەك...» - دەپ ءوزى ايتقانداي، ونىڭ اقىندىق تابيعاتىنا ءتان ءورشىل دە ءورىستى جىرلارعا مولىنان قاۋىشا بەرەيىك، - دەگىمىز كەلەدى.
قىزىلوردا. 1989
بەرىكگۇل كولەگەنوۆا
قازاق قىزىنىڭ سەزىمىن جىرلاۋداعى اقىندىعىڭىزعا قوسا، باتىرلىعىڭىز ءۇشىن، جانىن جالىندى، اشۋ-قاسىرەتىن ارىندى ەتىپ سۋرەتتەي العاندىعىڭىز، شىنايى شىنشىلدىعىڭىز ءۇشىن سان العىس سىزگە، فاريزا!
ارمانىمىزدىڭ ورلىگىن، جان-جۇرەگىمىزدىڭ كەڭدىگى مەن ەرلىگىن ولەڭىڭىزبەن دە، ومىرىڭىزبەن دە تانىتا بىلگەندىگىڭىز ءۇشىن راحمەت سىزگە، فاريزا! ءوزىڭىزدى مەن ۇناتقان «تىلسىم تىنىش تۇندەردى» سۇيگەندىگىڭىز ءۇشىن، «پاسىقتارعا پىسقىرماس» تاككاببارلىعىڭىز ءۇشىن جاقسى كورەم.
10 قازان، 1982 جىل.
You Might Also Like
-
ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ باعىتىن قايتا قاراۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. بۇل تۋرالى ول قازاقستاننىڭ ءىرى بيزنەسمەندەرىمەن كەزدەسۋدە ايتتى.
-
ولەڭ قاي ۋاقىتتا دا ولەڭ بولىپ حالىققا جەتپەك كەرەك. ەرلىكپەن باتىرلىقتى جىرلاۋ ءوز الدىنا. باسى جۇمىر ادام بالاسى ۋايىم-قايعىسىز بولعان ەمەس قوي. اقىن ءوز كوڭىل-كۇيىن قوزعاۋىمەن قاتار، وزگەنىڭ باسىن...
