فاريزاعا ارناۋ (اڭگىمەلەر)
ادام جۇلدىز بولا ما؟
ءفاريزا اپانى بىلەسىڭ بە؟ بىلمەيسىڭ… ول دەگەن… ول دەگەن… پاپامنىڭ باستىعى… ول، ول… پاپام سياقتى جۋرناليست، پاپام سياقتى اقىن. كورسەتەيىن بە، ءبىزدىڭ ۇيدە ەكى سۋرەتى بار. بىرەۋى سۋرەت كادىمگى. ەكىنشىسى كىتاپتىڭ سىرتىندا. ەكەۋى دە تۇندە تۇسكەن سۋرەت. بىلاي: قا-ا-اپ-قارا ءتۇن، سوسىن ءاپپاق ءفاريزا اپا. ءتۇننىڭ ىشىنەن قاراپ تۇر. سوندا. سوندا… ول جۇلدىز سياقتى ءيا؟ قىز-ى-ىق! جۇلدىز سياقتى… ادام جۇلدىز بولا ما ەكەن؟
مەن وسكەندە ءفاريزا اپا بولام.
1983. گۇلسايران مەيىرحان قىزى، 6 جاستا
"ءتىل الماي قويساق قايتەدى؟.."
مەن ول كىسىنى وتە جاقسى كورەمىن، ءبىراق كەيدە ۇناتپاي قالام. وللاھي، شىنىم. ءار ۇناتپاي قالعان سايىن ىشىمدە توڭكەرىستەر تۇرەگەلمەكشى بولادى. ءبىراق ءسۇت قايناتىمنان سوڭ ىشىمدە ەكى سەزىم توبەلەسەدى دە، اقىرى "اپاي عوي، اقىن عوي!" دەگەن سەزىم جەڭىپ شىعادى. سوسىن، ىشىمنەن كەيىپ وتىرسام دا باسىم وزىنەن ءوزى شۇلعىپ، اۋزىم "اپالاپ"، كوزىم بوتالاپ شىعا كەلەدى-اي!.. قاتتى وكپەلەپ، وكپەمنىڭ كوزى تىم شاقىرايىپ بارا جاتقاندا دا، ءوزىم ءۇشىن "ساتقىن سەزىم" — جاقسى كورۋ ("ومونيمدەر" سوزدىگىن قاراڭىز) جىلاپ-ەڭىرەپ، جالىنىپ وتىرىپ باسىپ تاستايدى! ا…
مۇنىڭ ءبارى جاقسى-اق شىعار، ءبىراق، مەدالدىڭ ەكىنشى جاعى بار. ويلايمىن-اۋ:
1. باس شۇلعي بەرۋ ەكى ادام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا ەكى جاققا دا جامان. شۇلعىعان جاققا — "مىرىڭداعان مىرىق" ەتىپ تاستايتىنىمەن؛
2. شۇلعۋ باعىتتالعان جاققا — "مەنىكى دۇرىس" اتتى پىكىردىڭ جاقىن ماڭايىن بۇلتشا كولەگەيلەپ تاستايتىنى… ت.ت…
ە، "جاقسى كورۋ-دىڭ وسىنداي دا ءتۇرى بولا ما؟" دەگەن سۇراق تۋادى. بارلىق جاقسى كورۋ تاريحىندا تاياقتى ىلعي جاقسى كورەتىندەر دەيدى ەكەن نەگە؟
…ايتقانىن اللا-تاعالانىڭ ايانىنداي كورەمىن. وكپەمدى ۇمىتىپ، ءتىلىن الامىن ىلعي. سونىما تاڭمىن. نە سىر بار مۇندا؟
ەگەر جاقسى كورمەي قويسام قايتەدى، ءتىلىن الماي قويسام قايتەدى؟ ا…
كو-ومە-ەك-تە-ەسىڭ-دە-ەر-ر!
(اۆتور اتىن قويۋعا جۇرەكسىنىپتى).
1 983. گۇلسايران مەيىرحان قىزى، 6 جاستا
*** *** *** *** *** *** ***
مەن پايزا اتامدى جاقسى كورەمىن… ول ماعان كامپيت بەرەدى. مەن قۋانىپ وعان… ءبىراق كامپيتتى كۇندە-كۇندە بەرسە عوي، قايدان…
***
پايزا اتا مەنى بولمەسىنە شاقىرادى. قالاي بارام، كو-و-ەپ كىسىلەر وتىر. سوسىن: "ءاي، گۇلىمجان، ديدار دەگەن بالا بار ما انا جاقتا!؟ بار بولسا، سىرتقا شىعارىپ جىبەر؟، — دەدى. مەن وعان وكپەلەدىم!
ءابىلاي اعا ماعان: "نەگە كىرمەيسىڭ، نەگە كىرمەيسىڭ؟" — دەيدى. كىرەيىن دەسەم ۇرسىسىپ قالامىن عوي تاعى دا. ءبىراق پايزا اتامدى جاقسى كورەم مەن…
1983. ديدار ەرەكە ۇلى. 4 جاستا
*** *** *** *** *** *** ***
فاكە، سالەمەتسىز بە!
الماتىدا وتكىزگەن كۇندەرىمىزدىڭ اقىلى دا، اجار-كوركى دە، ىقىلاس-ىرىسى دا ءوزىڭىز بولدىڭىز؛ ۇلكەن باسىڭىزبەن بىزگە كورسەتكەن مول قۇرمەتكە كوپ راحمەت!
ادامدىعىڭىز بەن ازاماتتىعىڭىزعا باس يەمىن! ءاردايىم وسى قاراپايىم كەڭ كوڭىل كۇيدە جەر بەتىندە ۇشىراسا بەرەيىك.
قۇرمەتپەن، روللان سەيسەنبايەۆ.
موسكۆا. 1983 ج
*** *** *** *** *** *** ***
اقىننىڭ جۇرەك سىرى
نارشا قاشاعانوۆ
جاقسى اقىن وقىرماننىڭ رۋحاني ومىرىنە ەلەۋسىز ەنىپ، جان دۇنيەسىن جاۋلاپ الادى دا، سول ارقىلى جاقسىلىققا باۋليدى. جاقسى اقىننىڭ جىرلارىن وقىعان سايىن ادام ءوزىن-وزى اشادى، ءومىردى تۇيسىنە تۇسەدى. ول وقىرماننىڭ ساعىنعاندا، قۋانعاندا، مۇڭايعاندا، وكىنگەندە جۇگىنەتىن جەبەۋشى — مەدەتىنە، سىن ساعاتتا سۇيەنەتىن، سەنەتىن سىرالعى سەرىگىنە اينالادى. ازابى از ەمەس اقىندىقتىڭ باقىتى دا، بار ءمانى دە وسىندا.
قازاق اقىنى فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ ورەلى، ورنەكتى وزىندىك سىر-سيپاتىمەن، بىتىم-بولمىسىمەن وزگەشەلەنەتىن ولەڭدەرىن ومىرىنە رۋحاني تىرەك ەتكەن وقىرماندار ءار قالادا، ءار اۋىلدا بار. جىرقۇمار جۇرتشىلىقتىڭ سۇيىكتىسى، بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ دارا داۋسى بار، تانىمال تۇلعاسىنىڭ ءبىرى — ف. وڭعارسىنوۆانىڭ جارىق كورگەن ءار كىتابى — ادەبيەتىمىزدەگى ادەمى وقيعا.
ءار ءسوزىنىڭ سالماعى، ساباعى بار سارابدال سۋرەتكەر، اكادەميك عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «سۇحباتقا» ءالعىسوز جازۋىن ارلى اقىنعا، ازامات اقىنعا بەرىلگەن بيىك ءارى ءادىل باعا دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
ف. وڭعارسىنوۆانىڭ بۇل كىتابى — اقىننىڭ تىرشىلىك تۋرالى تەبىرەنىسى تەرەڭدەي تۇسكەنىنە، ىزدەنىسپەن ىلگەرىلەپ، ويشىل سۋرەتكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنىنە دالەل. ءسوز بەن سەزىمنىڭ، وي مەن وبرازدىڭ ۇيلەسىمى، سىرتقى ءتۇر مەن ىشكى سىردىڭ ۇندەستىگى، گۋمانيستىك پافوس، انا ءتىلىنىڭ بار قاسيەتى مەن بايلىعىن بويعا ءسىڭىرۋ، جاڭاشىلدىق — فاريزا تۆورچەستۆوسىنىڭ ەشكىممەن شاتاستىرمايتىن ەرەكشەلىگىن قۇرايدى. دۇنيەنىڭ جۇمباعىن تانىپ-بىلۋگە، قانداي قۇبىلىسقا بولماسىن پوەتيكالىق وي كوزىمەن قاراپ، فيلوسوفيالىق استار بەرۋگە بەيىم اقىن كىرلەگەن كوڭىلدى جان جاڭبىرىنداي كاۋسار سەزىممەن شايىپ، وزەگىن ورتەگەن مۇڭى مەن مۇراتىن، سۇيگەنى مەن سۇيسىنگەنىن، تۇيگەنى مەن تۇيسىنگەنىن ولەڭ ەتىپ ورە بىلگەن.
«سۇحباتقا» ەنگەن جىرلاردىڭ تاقىرىپ اۋقىمى كەڭ. جاقسىلىعىن جالتاقتاماي تاراتار جاقسى ادامدار جايلى جارقىن جىرلار — اتالمىش كىتاپتىڭ اجارى. قوعامىمىزدىڭ باستى بايلىعى ادامدار، تۋعان جەر تىنىسى، دالا ديدارى — اقىننىڭ تۇراقتى تاقىرىبى. باقىتتىڭ بەسىگى، بايلىقتىڭ باستاۋى، دوستىق مەكەنى، ەرلىك الاڭى، قىراندار تۇعىرى — قازاقستان تۋرالى تەبىرەنىسىن فاريزا اقىن:
ۇل وسىرگەن جانىنىڭ وتى جالىن،
ايالاعان ۇكىلەپ توتىلارىن.
ەلدىگىمە ءنار بەرگەن قاسيەتىڭنەن
اينالايىن، كيەلى توپىراعىم، — دەپ تۇيەدى.
اسقار الاتاۋ، سال سارىارقا، تورعىن كەشتى تورعاي تۋرالى توپتامالار — ۇلكەن جۇرەكتەن شىققان سەزىم ساۋلەلەرى.
قىز مىنەزى قىر-سىرىنىڭ بىلگىرى، زەردەلى زەرتتەۋشىسى، جانسۇيەر جىرشىسى فاريزا — تاعدىرىنىڭ «سۇلۋلىعىن، كۇن تەكتى ۇلىلىعىن» ەتەنە جاقىندىقپەن ءتۇسىنىپ، سەزىنىپ جىرلايدى. «تىنىشتىققا جانى الاڭ، جانارى الاڭ، ءسال كىرەۋكە جۇرەگىن جارالاعان» نازىك جاندارعا — اسەمدىكتىڭ، پاكتىكتىڭ سيمۆولى قىزدارعا ارنالعان بۇل ولەڭدەردە جان-جۇرەككە تيەتىن شۋاقتى شۋماقتار از ەمەس.
ەس كەتىرىپ ءسۇيۋ، ەركەلەۋ ارقىلى ءبىر-بىرىنىڭ كوڭىلىنە كۇدىك سەپكەن ادامداردىڭ جۇرەگىنە جىلۋ اكەلىپ، ءۇمىت وتىن قۇيىڭدار، نازىكتىك شۋاعىن شاشىڭدار دەگەن ويلاردى تاراتا كەلىپ، اقىن بىلايشا تۇجىرىم جاسايدى:
ەسكەرىڭدەر، ەرتەڭگى ەل تاعدىرى،
جەر تاعدىرى سەندەردىڭ قولدارىڭدا.
ادام بولمىسىنىڭ اسىلىن دا، جاسىعىن دا جاقسى اجىراتا الاتىن اقىننىڭ ادامدى ءسۇيۋى الابوتەن. عاشىقتىق عالاماتىن سەزىنۋ، سۇيە ءبىلۋ پاراساتى تازالىقتى، تالانتتى تالاپ ەتەدى. فاريزانىڭ ليريكالىق كەيىپكەرلەرى قۇلاي سۇيەدى، سانامەن ساعىنادى، ونەگەلى، ولشەۋسىز ماحابباتىمەن ءتانتى ەتەدى. جالىن اتقان سەزىممەن، جان-تانىمەن بەرىلە:
جاقسى كورۋ نە دەگەن كەرەمەت ەڭ، — دەسە،
جۇرەكتەن شىققان جولداردان
جانىمنىڭ جاسى تۇر تامىپ، —
دەپ اعىنان جارىلسا، اقىنعا وقىرمان رياسىز سەنەدى. سەبەبى، «ماحابباتسىز، سەزىمسىز كوڭىل جەتىم».
جۇرەگىنىڭ جۇگى اۋىر، ءومىر سۇرۋگە دە، ولەڭ جازۋعا دا وتە-موتە جاۋاپتى قارايتىن، ءقاتتى-تاتتىنىڭ ءبارىن دە جۇرەگىمەن قابىلدايتىن اقىن باز بىرەۋلەرگە، بالكىم، ومىرگە وكپەلى، سارى ۋايىمعا سالىنعىش، ارىلماس مۇڭنىڭ ادامىنداي كورىنەر. الايدا اقىندى ايىپتاۋعا اسىقپاي، تۇسىنۋگە تىرىسۋ كەرەك. ايتپەسە، «اقىندىقتان نە پايدا، ءسوز ۇعار ەلىڭ بولماسا». كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ومىردە ادام بولىپ ءجۇرۋ ادام بولىپ قالۋ — اۋىر سىن. تاعدىر جولى تاقتايداي تەگىس ەمەس، ادام جانى ايناداي ءمولدىر ەمەس. مۇنىڭ ءبارى اقىن كوڭىلىندە كورىنىس بەرەدى. جۇدىرىقتاي جۇرەككە جۇمىر جەردىڭ سالماعى تۇسكەن ءبىر ساتتەردە اقىن:
تاعدىر جايلى، ەل جايلى، قازا جايلى،
ءومىر جايلى، دوس جايلى جاز ارايلى
جاقسى، جامان ويلار كەپ وڭاشادا
ماعان تىنىم بەرمەيدى،
مازالايدى، — دەپ تولعانادى.
جاقسى ادام بولۋدىڭ، جاقسى اقىن بولۋدىڭ ەكى اۋىر تەڭى بىردەي ارتىلعان سوڭ «ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» بولىپ كەتەتىنى دە كادىك. اقيقاتتى تانۋعا، ادامداردىڭ استارىن اشۋعا ءومىرىن دە، ونەرىن دە ارناعان ادامنىڭ قۋانىشىنان مۇڭى كوپ بولىپ جاتۋى مۇمكىن.
ءومىر — تارتىستار مەن كۇرەستەر دراماسىنىڭ ساحناسى. ۋاقىت جاڭعىرىپ، ۇرپاقتار جاڭارىپ جاتقانمەن، ءومىر زاڭى وزگەرىپ كەتكەن جوق. اقيقاتتى تانۋدا اقىرعى پىكىر، اكسيوما دەگەن بولمايدى. ءار ۇرپاق، ءار ادام، ءار قالامگەر ءومىر زاڭىن وزگەشە اشادى. اقىندى الاڭداتاتىن، اۋىرتاتىن قيىن تۇيىندەر قاي زاماندا دا از بولماعان، ءالى دە جەتكىلىكتى. جىر جارىسى — ءمۇشايرانىڭ ءداستۇرىن جاڭعىرتىپ، سول سارىنمەن جازىلعان ولەڭدەردە ءومىردىڭ ءمانى پايىمدالادى. اڭگىمە ءمۇشايرادا نەمەسە قاي اقىننىڭ قاشان، نە ايتقانىندا ەمەس، تىرلىك تارتىسىنداعى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ماڭگى بىتىسپەس مىلتىقسىز مايدانىنىڭ اقىننىڭ (مەيلى، ول قاي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرسىن) بەيتاراپ قالمايتىندىعىندا.
«ءمۇشايرا» جىرلارى — ادامزاتقا اشىق حات، اقىن جانىنىڭ اششى ايقايى. بۇل ولەڭدەردە اقىن وت باسى، وشاق قاسىنىڭ شەك-شەڭبەرىنەن شىعىپ، ادامزاتقا ورتاق بيىكتەن وي تولعايدى. بۇل جىرلار — ازاماتتىق پارىز، ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمانى، سەزىمدەگى تاڭعى شىقتاي تازالىق تۋرالى «جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرماي» ايتقان اقيىق اقىننىڭ ءسوزى، اقيقات ءۇنى.
«وشاعىم — وقشاۋ قۇرلىعىم»، «دوستار — ايدىن، ەل — كەمەم» اتتى تاراۋلاردا اقىننىڭ ءمولدىر مۇڭى مەن جان سىرى جىر مونشاعىنا تىزىلگەن. بۇل تاراۋلاردا — تۆورچەستۆوسى تولىسىپ، كەمەلدەنگەن اقىننىڭ ءسوزدىڭ ءسوزى مەن سەزىمنىڭ سولىنەن ءسۇزىلىپ شىققان دۇنيەلەرى. اسىرەسە، «وشاعىم — وقشاۋ قۇرلىعىم» تاراۋى قالعىپ بارا جاتقان جىگەردى جانىر، سالقىنداپ بارا جاتقان كوڭىلدى قوزعار، سامارقاۋلىقتى سىلكىپ-سىلكىپ جىبەرەر، جانىڭدى سەزىممەن قۇنارلاندىرار قۋاتتى جىرلاردان قۇرالعان.
تۇتاستاي العاندا، كىتاپتا كوركەمدىگى كەمەل جاقسى جىرلار كوپ تە، جاۋاپسىز جازىلا سالعان جاسىق جولدار از. تەگىندە حالىققا ءقادىرى ارتقان سايىن قالامگەردىڭ قاسيەتتى بورىشى بيىكتەي، ءارى جۇگى اۋىرلاي بەرسە كەرەك. وزىنە قاشان دا قاتال سىنشى بولاتىن اقىنعا وقىرمان سەنىمى ورتايماق ەمەس.
«سۇحبات» — سان ساۋالعا سارىلا جاۋاپ ىزدەگەن سۋرەتكەردىڭ ءومىر جايلى، ادام جايلى، قوعامدىق-الەۋمەتتىك قۇبىلىستار جايلى وقىرمانمەن وي ءبولىسۋى، جۇرەك سىرى. «سۇحبات» — ۋاقىتتىڭ ولەڭدەگى كورىنىسى عانا ەمەس، سۋرەتكەردىڭ دە دۇنيەتانىمى، رۋحاني ءومىربايانى.
جامبىل وبلىسى. 1984 جىل.
***
سالەمەتسىز بە، مەنىڭ اسا زور قۇرمەت تۇتۋشى اقىنىم؟! امان-ساۋ ءجۇرىپ جاتىرسىز با؟
ءسىزدىڭ جازعان حاتىڭىزدى العانداعى قۋانىشىمدى قالاي جەتكىزسەم ەكەن، كوپ-كوپ راحمەت! راحمەتتى قانشا قايتالاسام دا جەتكىلىكسىز سياقتى. ارينە سىزگە حات جازىپ تۇرۋشى كوپتەگەن جاستىڭ بولۋى ابدەن زاڭدى. سول كوپ حاتتىڭ ءبىرى بولىپ ەش جاۋاپسىز قالماي ءوز حاتىمنىڭ جاۋاپ اكەلگەنىنە قۋانىشتىمىن. سول حاتتى قانشاما ۋاقىت ويلانىپ-تولعانىپ ءجۇرىپ جازايىن دەگەن شەشىمىم بويىنشا جازىپ سالىپ جىبەرسەم دە "جالعىز مەن بە، تالايلار-اق، (وقىرماندار) حات جولدار، سونىڭ بارىنە بىردەي جاۋاپ جازا بەرەر دەيمىسىڭ" دەگەن وي مازالاپ، ءوزىمدى-وزىم "بەكەر-اق جازعان ەكەنمىن دەپ" وكىنىپ تە ءجۇردىم. سىزدەن جاۋاپ كەلمەگەندە سىزگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك كوڭىلدىڭ ءبىر مىسقال دا بولسا ازايىپ قالۋى مۇمكىن عوي. كەرىسىنشە ءوزىڭىز جازعانداعىداي "ونشا جىلى دا ەمەس" حاتىڭىزبەن مەن ءسىزدى بۇرىنعىدان بەتەر جاقسى كورىپ بارا جاتقانعا ۇقسايمىن.
ادام بالاسى قاشان دا كوز جۇمىپ وتكەنشە كۇيبەڭى تاۋسىلا ما، ونىڭ ۇستىنە گازەت جۇمىسىنىڭ وڭاي ەمەستىگىن كورىپ تە ءجۇرمىن. سوندا دا بولسا ۇزبەي حات جازىسىپ، تانىستىقتىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا جەتسەك دەگەن تىلەگىم بار.
سىزگە ءار ۋاقىتتا شەكسىز باقىت، تاۋسىلماس شالقار شابىت، تۆورچەستۆولىق زور تابىس تىلەيمىن. قاشان دا ءوز ارىپتەستەرىڭىزدەن جوعارى كورىنە بەرسەڭىز ەكەن.
سالەممەن راقىش.
جەزدى پوسەلكەسى.
30 قىركۇيەك 1984 ج.
*** *** *** *** *** *** ***
قاناتتى جىردىڭ قارلىعاشى
مەرەكە ۇيىقبايەۆا
ءومىر پوەزياسىنىڭ ءورىمىن سارالاي تاراتقاندا ونەردىڭ ەڭ تامىر ۇستار باستى قاينار تۇنىعى سەزىم مولدىرلىگى دەسەك، ول قاشاندا نازىكتىكپەن استاسىپ جاتادى. حالىق مۇراسىنىڭ قاينارى — فولكلورلىق نۇسقالاردىڭ وزىندەگى تولقىمالى تۇستاردا دا ايەل جانىنىڭ پاكتىگى ءومىر پوەزياسىمەن ۇشتاسىپ، جۇرەكتى شىمىرلاتادى. جارىن ساعىنعان، ارمانىنا جەتە الماعان تولەگەننىڭ ءوز الدىنا — عاجايىپ دۇنيە كورىنىسى «اۋەدەن ۇشقان التى قاز» بولىپ ەلەستەيدى. سونىڭ بارلىعى تەك پوەتيكالىق وبراز رەتىندە عانا باعالى ەمەس، ايەل جانىنىڭ، ماحابباتتىڭ، ونىڭ اسىل قاسيەتتەرىنىڭ بەينەسى. ايەل ادامنىڭ جان دۇنيەسى جومارت ءارى كىرپياز. سان قيلى سەزىم تولقىنىستارى ونىڭ جۇرەگى ارقىلى وتەدى. سوندىقتان دا قولىنا قالام الىپ، جىر تولعاعان ايەل زاتىنىڭ رۋحاني بايلىعى، وي-قيالىنىڭ ءبولمىس-بىتىمى، تەرەڭگە تامىر جايىپ، بارىنشا تولىق شەشەك اتادى. ول — انا، جار، اسەمدىكتىڭ ۇلگىسى. اسىل ماحابباتتى وياتقان، ءومىر سىيلاعان، باقىت وتىن تۇتاتقان ايەلدەن اسقان قاسيەتتى ۇعىم جوق. ال اقىن ايەل — بولمىستىڭ ەرەكشە سىيى. قادىم زاماننان تەك پوەتيكالىق شىعارمالاردىڭ كەيىپكەرى بولىپ كەلسە، ءقازىر ولاردىڭ ءوزى كوكىرەگىنەن جىر قۇسىن ۇشىرىپ، قوعامدىق ىسكە بەلسەنە ارالاسادى. اقىل-وي اعىمىنىڭ ارناسىنا ۇلەس قوسادى. ءومىر كۇبىلىستارىنىڭ ىشىندەگى جۇلدىزداي جارقىراعان جانداردىڭ جۇلدىزى قاشان دا جوعارىدان وزىنە تارتىپ، ىنتىقتىرارى بەلگىلى.
قازىرگى عىلىمي-تەحنيكالىق زاماندا ادامنىڭ مۇمكىندىگىنە شەك قويىلمايدى. ال ايەل جانىنىڭ سەرىگى — ونەر. بۇل رەتتە ينتەللەكتۋالدىق ورەسى بيىك، جان قۋاتى جىگەرلى، جۇرەك وتىن ۇرلەيتىن ىستىق لەپتى، ءار قۇبىلىسقا زەر سالا قاراپ، بايسالدى باعالايتىن اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ پوەزياسى ەرەكشە دارالانادى. ول ءومىردىڭ كورىنىستەرىن ەرەكشە اسەرمەن قابىلداي بىلگەن اقىن. بۇگىنگى كۇننىڭ ءار تىنىسىن ءدوپ باسىپ، تولعانا جىرعا قوسادى. فاريزانىڭ پوەتيكالىق الەمىنىڭ قۋاتتى كۇشى دە وسىندا. جاساندىلىققا جانى جات. نەنى جىرلاسا دا، بەرىلە، جۇرەك تولقىنىن تەربەتە جىرلايدى. اسەردىڭ ءوزىن اسىرەلەمەيدى، ناقتى ءارى بەينەلى سۋرەتپەن ورنەك سالادى. اقىنمەن قوسا وقىرمان دا تەبىرەنەدى. «اسەرشىل ويدىڭ ءلۇپىلىن ءدوپ باساتىن جانداردى سەنىڭ كوزىڭ مەن اقىلىڭ قاشانعى ەتجاقىنىنداي وزىنە تارتادى» دەگەن اعايىندى گونكۋرلاردىڭ پىكىرى دە تىكەلەي فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ تۆورچەستۆوسىنا قاراتىلىپ ايتىلعان ىسپەتتى. بۇل قاسيەت ونىڭ ءتول تۋىندىلارىنىڭ، وتان تۋرالى تولعانىستارىنىڭ سالماعىن ارتتىرادى. فاريزانىڭ ولەڭدەرىندەگى ازاماتتىق اسقاق ءۇن حالىق اقىندارىنىڭ (مىسالى ماحامبەتتىڭ) تۆورچەستۆوسىنداعى وزىق ۇلگىمەن ساباقتاسا ورىلەدى. بۇل وزىق ءۇردىس تەك ۇلتتىق داستۇرمەن عانا شەكتەلمەي، ورىس پوەزياسىنداعى ماياكوۆسكيي سياقتى تارلان اقىنداردىڭ تۆورچەستۆوسىمەن دە تىعىز بايلانىستى وربىگەنى انىق.
قازىرگى قازاق اقىندارى فولكلورلىق ءۇردىستى ءوز شىعارمالارىندا پايدالانا وتىرىپ، ادەمى ورنەك جاساۋعا ەرەكشە زەيىن قويادى. اسىرەسە، ازاماتتىق سيپاتتار باسىم، جىراۋلاردىڭ ەلدى بىرلىككە شاقىرعان، بەيبىتشىلىككە ۇندەگەن ەركىن تولعاۋلارى، شەشەندىك ۇلگىلەرى ايشىقتانا كورىنەدى. ونداعى سۋىرىپ ايتقان وتتى جىردىڭ ەركىن ىرعاقتارى بۇگىنگى جازبا پوەزياسىنداعى تىڭ لەپ بولىپ تابىلادى. مۇنداعى ىشكى يىرىمدەر تەك ىرعاق، ءتۇر جاعىنان عانا ەمەس، سونداي-اق وبرازدىق بەينەلەردە توعىسىپ، جاڭا مازمۇنعا، سونى سيپاتقا يە بولىپ، رۋحاني ءومىردىڭ قۇبىلىسىن بەينەلەيدى. بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنداعى قاناتتى جىردىڭ قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ كۇرە تامىرى تىكەلەي كەڭ ءورىستى ۇردىسپەن ساباقتاسىپ جاتادى. اقىننىڭ ىزدەنىسى جىل سايىن فورمالىق، تاقىرىپتىق جاعىنان عانا ەمەس، فيلوسوفيالىق تۇرعىسىنان دا، ويدى وبرازبەن بەينەلەۋ جۇيەسىنەن دە تەرەڭ تامىر تارتىپ، الەۋمەتتىك استاردى اشا وتىرىپ، تاماشا پوەتيكالىق تۋىندىلارمەن وقىرمانداردى سۋسىنداتىپ كەلەدى.
ازامات اقىن تۋعان جەرىن ءسۇيۋ ارقىلى عانا بيىك تۇعىرعا كوتەرىلە الادى. فاريزا جىرى العاشقى باسپالداقتارىنان باستاپ اشىقتىعىمەن، ەركىندىگىمەن، سىرشىلدىعىمەن باۋرايدى. ارمانشىل جۇرەك اق سىرىن اعىنان جارىلا اشىق ۇنمەن، ەلىنەن ەش پىكىر بۇكپەي تۋرا ايتادى. وتكىرلىك — ولەڭنىڭ سەرىگى. قۇس-كوڭىل شالقي تەبىرەنىپ:
و، تۋعان جەر،
كەڭپەيىل قۇشاعىڭ كەڭ،
ساعان كوڭىل بۇلقىنار كۇش اعىنمەن،
ساعىنىشىمدى قانات قىپ ساعان قاراي
بالاپانداي تالپىنىپ ۇشامىن مەن.
الاقانى انامنىڭ — توپىراعىڭ،
سەندىك ماحابباتىمنىڭ وتى جالىن،
سەنى قالاي ءسۇيۋدىڭ كەرەكتىگىن،
مەن ەشقانداي كىتاپتان وقىمادىم.
سەندە تاس تا قاستەرلى، اسپان دا الاۋ،
سەندە جاندى تەربەتەر داستان بار-اۋ.
مەنىڭ مىناۋ ومىرگە قۇشتارلىعىم
سەنى جاقسى كورۋدەن باستالعان-اۋ.
كەشىرمە سەن،
جات قىلىقپەن جانىڭدى جارالاسام،
بار سىرىمدى بۇكپەسىز ساعان اشام.
مەن ەل كەزىپ كەتەرمىن وتانسىزداي، —
ءۇمىتىڭدى اقتاۋعا جاراماسام، — دەپ جىرلايدى.
فاريزا تەك ويىن اشىق ايتۋعا عانا قۇلشىنبايدى. سونى بەينەلى سۋرەتپەنەن ورنەكتەپ، ادەمى كەستەلەيدى. زادى پوەزيانىڭ قاسيەتى مەن ءقادىرى اۋەزدىلىگىمەن، اسەم تەڭەۋلەرىمەن سيقىرلى كۇش دارىتادى. سول سيقىرلى الەمنىڭ ىشىنە شاقىرىپ، شىنايى سەزىمگە بولەيدى. ساعىنىشتىڭ قاناتىن جايىپ، بالاپان بولىپ تالپىنىپ، تۋعان جەرگە قاراي قانات قاعۋى قانداي جاراسىمدى! نەمەسە انانىڭ الاقانىن تۋعان توپىراعىنا بالاۋىندا قانشاما استار، تەرەڭدىك جاتىر. انانىڭ مەيىرىمدى، ىستىق، بارىنەن جاقىن، ەڭ اياۋلى نازىك ماحابباتىنىڭ بەينەلى بالاماسى. ۇلى سۇيىسپەنشىلىككە يە بولعان ادامعا جۇكتەلەر امانات تا زور، تالاپ تا بيىك. ءۇمىتتى اقتاماعان ازامات قاشان دا اتامەكەننىڭ الدىندا يمەنشەك. ەندەشە فاريزا اقىننىڭ بۇل ولەڭ جولدارى تۋعان جەردەن تۇلەپ ۇشقان كوڭىلمەن ونى ماڭگى ايالاي ءبىلۋدى، بيىك اسقارلارعا ۇمتىلىسپەن، سول اسقاردى ءوزى انت ەتىپ، ازاماتتىق ماقسات قويادى. ەگەر دالىرەك ايتساق «مەن ەل كەزىپ كەتەرمىن وتانسىزداي، ءۇمىتىڭدى اقتاۋعا جاراماسام» دەۋىندە اتامەكەنگە دەگەن ادال پەرزەنتتىڭ سەرتى بار. ول تەك كوگەرشىن-كوڭىلدىڭ ورلىگى ەمەس، اقىندىق پاراساتتىڭ پارىزى. پوەزيا تابالدىرىعىن وسىنداي ءور ءارى ويلى ورەدەگى ولەڭمەن كومكەرگەن فاريزا نازىك ايەل جۇرەگىنىڭ تازالىعىن ساقتاي وتىرىپ:
شىنىمەن بولىپ جۇرسە جانىڭ عاشىق،
سەن ماعان جالىنباشى، تابىنباشى.
ەر مىنەزدى جىگىتتى ۇناتادى
وسى ءبىر قارىنداسىڭ، — دەپ اقتارىلىپ، جان مولدىرلىگىن جانىنىڭ تۋى ەتەدى. بۇل ارادا ەركىن ەسكەن جەلدەي ەركىندىكتىڭ دە، جىبەكتەي سوزىلعان نازىكتىكتىڭ دە، بيازىلىقتىڭ دا لەبى ەسەدى. اشىق مىنەزى اجارىنا جاراساتىن ادال ايەلدىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. ۇيالا تۇرىپ، بار شىندىقتى جاسىرىپ قالمايدى. ويتكەنى سۇيگەندەردىڭ سەزىمى سىيلىقپەن، جالعان سىربازدىقپەن وتەلمەيدى.
ونسىز دا ءبىر ءوزىڭسىڭ بارىم اسىل،
ونسىز دا ءوزىڭ مەنىڭ قانىمداسىڭ، جانىمداسىڭ.
ەشقاشان ساعان دەگەن اق سەزىمدى
قالمايدى ساعىم باسىپ.
وزىندىك ءور ۇنىمەن ولەڭ ولكەسىن اتتاعان فاريزانىڭ ليريكالىق گەرويىنان العاشىندا ەركەكشورا مىنەزدى قىزدى كورگەندەي تىكسىنە قالىپ، جانىنا جات قابىلداعاندار دا كەزدەستى. الايدا اقىننىڭ رۋحاني تولقىنىسى بۋىرقانىپ، بار بولمىسىمەن شەشەك اتقاندا عانا جىر مارجانىنىڭ ءدىلىن تانىپ، جاساندىلىقسىز اسىلدى كورگەندەي ءسۇيىندى. ەندى فاريزانىڭ وتكىر، اشىق مىنەزدى ليريكالىق مەنى پوەزيامىزدىڭ بولمىستىق قاسيەتىنە ۇلاستى. جىردان جىرعا، جىلدان جىلعا، جيناقتان جيناققا جان تولقىنىنىڭ تۇنىق تۇماسىن بۋىرقانتا توگىپ، «اساۋ تولقىنعا» جالعاستى.
اقىننىڭ ليريكالىق گەرويى تەك اشىق مىنەزىمەن عانا وزىنە تارتقان جوق، الەۋمەتتىك استارمەن ادىپتەلىپ، ايەل جانىنىڭ بولمىسىن بار قۋانىش-كۇيىنىشىمەن، باقىتىمەن، تاۋقىمەتىمەن، نازىكتىگىمەن، پاكتىگىمەن جىرلاپ، سىرلاس قۇربىعا، بايسالدى دوسقا، جان سەرىگىنە اينالدى. مەيلى اناسىمەن، مەيلى زامانداستارىمەن سىرلاسسىن، بارىنەن دە شىنايى سەزىم تۇنىعى شىمىرلاپ شىعادى.
انا،
جالعىز ارقالاپ تاعدىر جۇگىن،
كەڭ الەمدە ءوزىڭسىز قالدىم بۇگىن.
سەن ۇيقىدان ويانىپ قارسى الۋشى ەڭ
العاشقى تاڭنىڭ نۇرىن.
تاڭ كەلەدى بۇگىن دە، جانىم انام،
جالعىزدىقتى جولداس قىپ تاعى ماعان.
ەلجىرەيمىن سەنى ويلاپ، تەك ءوزىڭدى
وسىلاي ساعىنا الام.
جۇرەگىمە تۇسكەندەي جارا-تاڭبا،
جەتىسپەيدى مەيىرىم — الاقان دا…
قايدا جۇرسەم كۇن سايىن شىرت ۇيقىدان
ويانام تاڭ اتاردا.
تاڭ اتاردا ەسكە الام كۇندە سەنى،
كومەيىمە تىعىلىپ مۇڭ كەسەگى.
كوز الدىمنان كەتپەيتىن نۇر بەينەڭمەن
جۇرەگىم تىلدەسەدى.
كوك ورماندى بۇلبۇلمەن ۇندەس ەدىم،
جەسىردەيمىن تارقاتار تۇنگە شەرىن.
ءومىر كەشىپ، قالعانداي جۇرتتا جالعىز،
جىرىممەن تىلدەسەمىن.
اقىننىڭ جان جۇرەگىنىڭ ەزىلۋى سەندىرەدى. ساعىنىش — قاشان دا ءومىر سەرىگى. سونى تۇساماي، ەركىن شەشەدى. ءوز كوڭىلىنىڭ كولەڭكەسىن بۇكپەسىز اشادى. جىر ارقاۋى تەك اقىننىڭ ليريكالىق گەرويىنىڭ مۇڭ-نالاسى ەمەس، ءيسى ادام اتاۋلىعا ورتاق كوكىرەك ساعىنىشى. ءوز اناڭدى ويلايسىڭ، ونىڭ وڭاشادا باسىڭنان سيپاپ، ەركەلەتكەن ايالى الاقانىنىڭ جىلۋىن ەسكە الاسىڭ. فاريزانىڭ ولەڭدەرىنىڭ بارلىعى ءبىر بوياۋدان تۇرمايدى. سان الۋان اۋەنگە، تۇرلى-تۇسكە قانىق. بىردە جالىندى سەزىم وتىنا ورتەسە، بىردە قۋانتادى، بىردە سەرگىتەدى. ۇساق-تۇيەك نارسەگە، بولماشىعا الداندىرمايدى. بيىكتى نۇسقايدى. قاشان دا ازاماتتىقتى التىن وزەگى ەتەدى. ءومىردىڭ ءوزى سياقتى قيلى قۇبىلىسقا تولى ايەل مۇڭىنا ازاماتتىق سيپات بەرەدى.
بايەكە، جارالعانسىز نىق تۇعىردان،
ەل بيلەر ەرلەر عانا جۇرتتى ۇعىنعان،
ۇرلانعان ءبىر جىلقىنى مەن تولەيىن،
جىگىتتى بوساتساڭىز تۇتقىنىنان.
قۋارىپ كوگال قالار بۇلاق كەپسە،
ەسەيىپ ەر شىڭدالار سىناق شەكسە.
بايلىعى، باعى بارعا ءسوز بە، ءتايىر،
جىگىتتىڭ تاقىمىندا ءبىر ات كەتسە!
تولعانمەن تولقىندانىپ جىلعا مالعا،
ءومىردىڭ سىندارى كوپ تۇرعان الدا.
بىرەۋ باي، بىرەۋ جاياۋ، بىرەۋ مىقتى،
تەڭدىككە دالا تاپشى بۇل زاماندا.
ەل باستاپ، ات مىنگەنمەن كەم-كۇن بۇگىن،
جارىتپاس، سەزە الماعان ەل تىرلىگىن.
بوستاندىق-تۇڭعىش بايلىق بۇل دالادا،
جىگىتتىڭ قايتارىڭىز ەركىندىگىن.
ب ا ق دەگەن، بايلىق دەگەن — جانعا قوناق،
شىعادى اجال ءبىر كۇن الدان وراپ.
ازابىن تارتقان ەل دە قۋانادى
ۇشقاندا التىن تاقتان حان دومالاپ.
مەيىرىم — باستى ۇرانى ەرىكتى ەلدىڭ،
ءبىر جولعا جاس جىگىتكە ەرىك بەرگىن.
دالادا قىز تىلەگى قابىل عوي دەپ،
سىزدەگى مەيىرىمگە سەنىپ كەلدىم.
جاڭا عانا اناسىنىڭ بەينەسىن ساعىنىپ وتىرعان اقىن جۇرەگى نامىس جولىندا ارۋاقتانىپ سالا بەرەدى. ەر جىگىتتى ءبىر كۇلتە جالعا بولا قورلىق شەكتىرگىسى كەلگەن بايدان قىز قورعايدى، ارىمەن قورعايدى. اقىن سارانىڭ اۋزىنا سالعان وسىناۋ نامىستى، قايراتتى ءسوزدىڭ پاراساتى، كەڭدىگى كەز-كەلگەن پىسىققا، جالعان نامىس قۋعان جاندارعا ۇلگى بولارلىقتاي. ءوز باسىنىڭ بوستاندىعىن قورعاي الماعان سارا ازاماتتىڭ ارى تاپتالعاندا جانى كۇيىپ، اراشا تىلەيدى. فاريزا پوەزياسىنداعى ايەلدەر ستيحياسى كۇرەسكە تولى. بۇيىعىلىق، نە نازىك مۇڭعا بەرىلۋ، ءبىر سارىندىلىق كەزدەسپەيدى. ءار كوڭىلدىڭ قىل ىشەگىن شەرتەدى. جاي ايەل ەمەس ەل نامىسىن ويلايتىن ازامات.
جانى ىزگى جاقسىلارعا جىرىم نەسىپ،
اققۋداي ءجۇرمىن ايدىڭ نۇرىن كەشىپ، —
دەپ ەركەلەگەن اقىن كوڭىلى، ايەلدىڭ نازىك جانى ءوز باسىنىڭ مۇڭىنا كەلگەندە ءسال جاسىپ، اعاسىنا مۇڭىن:
باسىما تاعدىر قۇرىق سالدى ما شىن،
ارنايتىن اعا بىتكەن بار مۇراسىن،
كوتەرىپ ات ۇستىنەن الۋشى ەدى،
جىلاتىپ قويا ما ەندى قارلىعاشىن؟ — دەپ شاعادى. ەگەر وسى ارادا سارا العاشقى ەر جىگىتتىڭ مىنەزىنە كەشۋ سۇراعانداي وكتەم ۇنمەن ءتىل قاتسا جالاڭ ەستىلەر ەدى. بۇل ارادا فاريزا اقىن سارا اقىننىڭ «كەلگەندە ءوز باسىما شىقپايدى ءۇنىم» دەگەنىن ەمەۋرىنگە العان. قاشان دا قازاق قارىنداسىن قارلىعاشقا تەڭەگەن. ول — حالىق كوكەيىندەگى، سوناۋ «ەلىم-اي» انىنەن باستاپ جۇرەككە ۇيالاعان وبرازدىق تۇلعا. بۇل ارادا سول حالىقتىق بەينەنى ەندى وزگەشە استارىنان كورسەتەدى. ءان مەن جىردىڭ دۋمانى سارا ءوز باقىتى ءۇشىن كۇرەسە بىلەدى. دالانىڭ ءتوسىن ەركىن كەزگەن قارلىعاشتى ەلەستەتە كەلىپ:
كەشسە دە قيىن جولدا ىزعار، باتپاق،
دالادا ايەل سۇيگەن، قىزدى ارداقتاپ.
تاڭدايمىن قالاۋىمدى! ەركىمدى بەر،
تابامىن دالا كەزىپ، قۇزداردى اتتاپ! — دەپ شارىقتاپ، ەپوستىق شىعارمالارداعى ەرجۇرەك ارۋلارعا ءتان ىرىلىك بەينەسىن ەمەۋرىن ەتەدى. فاريزانىڭ ليريكالىق كەيىپكەرلەرىنە تيەسىلى ەرلىك سەزىلەدى. ول ەشقاشاندا تاعدىردىڭ تەزىنە كۇرەسسىز بەرىلمەيدى، قاناتى تالعانشا ۇشادى، دەمى جەتكەنشە بار داۋىسىمەن شاعىنا ايقايلايدى، مەرتىكسە دە كۇرەسىپ، قارسىلاسىپ وتەدى.
اقىننىڭ مۇقىم تۆورچەستۆوسىنداعى باستى ليريكالىق گەروي — ايەل. تاعدىردىڭ تالاي تاۋقىمەتىن تارتقان، سوعان قارسى كۇرەسە بىلگەن سارا تۋرالى «سايراعان جەتىسۋدىڭ بۇلبۇلىمىن»، ءان ەركەسى مايرا جونىندەگى «تارتادى بوزبالانى ماگنيتىم»، عاشىعىنا قوسىلا الماعان «اقبوبەك جىرلارى» — فاريزانىڭ اقىندىق، ازاماتتىق وي-پاراساتىن تانىتاتىن كەسەك دۇنيەلەر. وندا ەركىندىك تە، ەركەلىك تە، ەگىلۋ دە بار. ايەل تاعدىرىن ارقاۋ ەتكەن «سەنىڭ ماحابباتىڭ» اتتى جىر شىعارۋى بۇل سالاداعى تۆورچەستۆولىق ىزدەنىستىڭ كەزدەيسوق ەمەستىگىن دالەلدەيدى. جىر كەشەگى كۇنگى مۇڭلى جاندار عۇمىرى ەمەس، بۇگىنگى ايەلدىڭ باقىت، قۋانىشى، ومىردەگى، ونەردەگى شوقتىعى جىر بولىپ توگىلەدى. «دىبىستار الەمىندە» كومپوزيتوردىڭ سۇلۋ سازعا عاشىقتىعى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ۇندەستىگىمەن بەرىلەدى. قازاق اقىندارى ەرتەدەن ءوزىنىڭ دومبىراسىمەن، قوبىزىمەن سويلەسىپ، سول ارقىلى ايتار ويىن ەلگە جەتكىزگەن. سول ءۇردىستى اقىن جاڭا قىرىنان پايدالانعان. «بيبىگۇل-ان» دە تولعاۋدىڭ، «شاڭىراق تۋرالى جىر نەمەسە جاس انانىڭ اندەرىندە» حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى ادەمى ورنەك تاپقان بەسىك جىرىنىڭ اۋەنى بار.
اينالايىن، بوبەگىم،
ايمالايىن، بوبەگىم.
اناشىڭنىڭ گ ۇلى بوپ،
جاينا ءدايىم، بوبەگىم، — دەپ ەركىن ەسىلەدى. ىرعاقتان دا، وبرازدان دا حالىقتىق تىنىستىڭ ءيسى اڭقيدى.
شىنايى سەزىمنىڭ تۇنىعىنان شىمىرلاپ شىققان شۋماقتاردىڭ بويىنان اساۋ مىنەزدى اڭعارۋ فاريزا پوەزياسىنىڭ الەمى ءۇشىن كادىمگى زاڭدىلىققا جاتادى. مەنمەنسۋدەن، قۇر كەۋدە قاعۋدان نەمەسە بەت جىرتا اشىنۋدان اۋلاق. تاكاپپارلىقتىڭ تابى تانىلعانىمەن دە سىرلاسىن سىرتقا تەپپەيدى. ىستىق قاننىڭ قىزۋى قاريدى. شىندىقتى بەتكە ايتا وتىرىپ، جاقسى كورەدى. مۇنداي ەركە مىنەزدى ليريكالىق گەروي مارينا سۆەتايەۆانىڭ جىرلارىندا تۇتاستىق تاپقانداي ەدى. فاريزانىڭ جىر الەمىنە جاسىقتىق جات. بۇيىعىلىقتىڭ، ەگىلۋدىڭ ءىزى سوراب تارتپايدى. ليريكالىق كەيىپكەردى سىلكىندىرىپ، سەزىمىن سەرگىتەدى. شالقىسا شالقارعا شارىقتايدى، ەركەلەسە دە ويىنداعىسىن ايتادى. كوڭىلىندە قىلاۋداي جاسىرىن سىر قالمايدى. كونە قازاق پوەزياسىنداعى سوزدەن بۇعاعى بۇلكىلدەگەن جىراۋلاردىڭ پوەتيكالىق ەكپىنى مەن بەينەلەۋ وبرازدارىنىڭ تۇتاستىعى نىشان تانىتادى. ماحامبەتتىڭ رۋحاني جالعاسى ىسپەتتى جىر قۇستارى فاريزا كوكىرەگىنەن قانات قاعادى. بۇل رەتتە ول ءوز تۇعىرىنىڭ توماعاسىن جۇرەكسىنسە دە جاسقانباي اشادى.
مەن قورىقپايمىن
سۇستى تۇلعالارىڭنان، اسقارلارىم،
جانارتاۋلاردان لاپىلداپ شاشقان جالىن.
كوڭىل — سۇڭقار ەمەس پە — كەلەدى ىلعي
اسقارلاردان دا ءارى اسىپ اسپانداعىم.
ءورشىپ قايتا جانىما وت الماسام،
مەن ايتەۋىر قۇزداردان جاسقانبادىم،
سەزەم — تالاي جاناردان جاس پارلارىن،
تارلاۋ جولدا تايعاناق تاستار بارىن.
شىرقاۋ دەگەن — شىڭداردان قۇلاۋ ەمەس،
جاسىما تەك، جاس قۇسىم — جاقسى ارمانىم!
سۇڭقار كوڭىل سامعايدى. ول قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندەگى بەينەلىك سيپات الاتىن ۇلكەن ۇعىمعا ۇلاسادى. جالپى قۇس بەينەسى قازاق اقىندارى ءۇشىن، ونىڭ ىشىندە فاريزا ءۇشىن، اقىننىڭ ءومىر تانىمىنداعى ءومىر تانىمدىق فيلوسوفياسى رەتىندە تارتىلادى. ءار جولى قولدانعان سايىن قايتالانباس سونى ماعىنانى سۋرەتتەيدى. پوەتيكالىق ءتاسىلدىڭ دە، جان كۇيزەلىسى مەن قۋانىشىنىڭ تولقىنىن سەزدىرەدى. كوڭىل ءيىرىمىنىڭ اعىسىنا قاراي قۇس بەينەلەرى دە وزگەرىپ وتىرادى. قازاق حالقىنىڭ فولكلورلىق داستۇرىندە ادالدىقتىڭ، ماحابباتتىڭ، قىران — ەركىندىكتىڭ، بۇلبۇل — ونەردىڭ، ساندۋعاش — ءاننىڭ، ساعىنىش-قاناتتىڭ بالاماسى. فاريزا وسى ءداستۇرلى بەينەلەردى ليريكالىق كەيىپكەردىڭ تەبىرەنىسىمەن استاستىرا، قابىستىرا شەبەر قيىستىرادى.
اققۋ قۇس ەم، قوس قاناتىم قىرقىلدى،
قانسىراپ تالپىندىم دا، ۇشا المادىم.
مىنە، وسى وبرازدان ارمانىنا جەتە الماعان ايەلدىڭ وكىنىشتى وكسىگىن اڭعارامىز. اققۋ — سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى، ارمان قۇسى. ەندى سول جاننىڭ ارمانى كەسىلدى، ءۇمىتى ءوشتى، جۇرەگى جارالاندى. ارينە، اقىن وسى ۇعىمداردى استارلاپ، اققۋعا تەڭەمەي-اق جەتكىزۋىنە بولادى. ءبىراقتا، قاسيەتتى قۇستىڭ بەينەسىندە ول ەرەكشە اسەرلىك سيپاتقا يە بولاتىنىن فاريزا نازىك جاننىڭ سەزىم تولقىنى ارقىلى سەزىنەدى.
قاناتى سىنعان قىرانداي
ايتەۋىر ءجۇرمىن جەر باسىپ...
جاڭاعى ەگىلۋ قوس تارماقتا وزگەشە ماعىنا تانىتادى. ەركىندىكتىڭ سيمۆولى — سۇڭقار. الدىڭعى شۋماقتا تاعدىرعا نالىسا، وكىنىش ۋىتى ءالى باسىلماسا، مۇندا بارىنە كونگەن شاراسىزدىق بار. ەركىندىگىنەن ايىرىلعان قىران ءتارىزدى. ول — جارالى، ەم دە ىزدەمەيدى. توپشىسىن تاعدىر ۋاتقان. قۇس بەينەسى — فاريزا وڭعارسىنوۆا ءۇشىن تۋرا ماعىناسىندا اسەرسىز. ال ادام تاعدىرىمەن استاسقاندا ەرەكشە فيلوسوفيالىق تەرەڭدىككە جەتەلەيدى. «XX عاسىردا مەتافورالىق وبراز جاتتاندى سوزدەن قاشۋدىڭ ءتاسىلى رەتىندە ەرەكشە مانگە يەلەنىپ، تۋرا جانە سيمۆوليكالىق ماعىناسىندا ەمەۋرىن ارقىلى تۇرلەنىپ، جاڭا تىنىس اكەلدى»، — دەپ پىكىر بىلدىرگەن ە.ەرميلوۆانىڭ ءسوزى اقىن شەبەرلىگىنىڭ عانا ەمەس، ونىڭ بۇگىنگى زامان پوەزياسىنىڭ باعىتىن تەرەڭ تۇسىنگەن، ىزدەنۋ باعامدارىن باعامداتادى.
ءتىپتى اقىننىڭ قۇس بەينەلەرىندەگى ەمەۋرىندى تەڭەۋلەرىن ۇلتتىق ەرەكشەلىك دەپ باعالاۋعا بولادى. ويتكەنى ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان، ەتەنە جاقىن سيمۆوليكالىق اتاۋلارى بار عوي. بۇل ءتاسىل اقىننىڭ ايتار ەمەۋرىنىن كەڭىتىپ، ويىن قوزعايدى. «ساندۋعاش» اتتى ولەڭىندە فاريزا جىردى:
ۇشىردىم كوڭىلىمنىڭ ساندۋعاشىن،
ەلىمنىڭ ارالا دەپ تاۋ-جىلعاسىن، — دەپ ادەمى ايتقان. ونەردى قۇس رەتىندە استارلاپ، وقىرمانمەن اراداعى سيقىرلى، قاسيەتتى «بايلانىسشى» تۇرىندە ۇشىرادى. قانات — فاريزا ولەڭدەرىندە پوەتيكالىق ۇلكەن ۇعىمعا يە. ونى تاقىرىپ پەن تولعاندىرعان جايلارعا بايلانىستى مىڭ قۇبىلتىپ، ءار جولى ءمان بەرەدى.
تۋعان جەردىڭ مەيىرىم، سەنىمىنسىز
تالانتتار دا قاناتسىز قىراندارداي،
نەمەسە:
قانات بىتكەندەي شارىقتاپ، شىرقاپ كەلەم مەن،
قازاقتىڭ مىناۋ گۇلدەنگەن بايتاق دالاسىن، — دەگەندەگى قوس تارماقتاردا قانات قيلى نىسانانى مەگزەيدى. بۇل جەردە قانات — شابىتتىڭ، باقىتتىڭ، قۋانىشتى كوڭىلدىڭ بالاماسى. «ساعىنىش قاناتىندا» شارىقتايمىن دەۋى دە سوندىقتان. بيىككە ورلەپ، كوسموستىق ولشەممەن، دۇنيەگە كوز تىگۋدى كوكسەيدى. الايدا فاريزانىڭ پوەزياسىنداعى حالىقتىق وبرازدار بەينەسى تەك وسىمەن شەكتەلىپ قالمايدى. ونىڭ ولەڭدەرىنە ەرەكشە ەكپىن بەرەتىن — تۇلپارلار تۇلعاسى. مۇندا قۇس سياقتى عارىشتىق ۇعىم بەرمەگەنىمەن دە، تۇلپار — تۋعان جەردىڭ، اتامەكەننىڭ بەلگىسى رەتىندە سيپاتتالادى. عاشىقتاردىڭ قۇشتارلىعى، ىنتىزار سەزىمنىڭ سەرپىنى، اساۋ ءومىر بالاماسىندا پايدالانىلادى.
دۇنيەنىڭ ءبارى ءبىز ەكەۋمىزدىڭ جانىمىزداي
ءمولدىر بولسىن دەپ،
ارماننىڭ اقبوز ارعىماعىن ايعا بايلالىق.
ىرعاقتىڭ جاڭالىعى ءوز الدىنا، مۇنداعى ارمان — قۇس سياقتى شارىقتاپ، الىسقا كەتكەن جوق، ءوز قولدارىندا، الايدا، ولار ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى سەزىم. اقبوز ات — اق ارماننىڭ، ورىندالعان جۇرەك قالاۋىنىڭ، پاك سەزىمنىڭ بەينەسى. اقىننىڭ شەبەرلىگىنە ءتانتى ەتەتىن تاپقىرلىق. بىزدىڭشە، سان عاسىر بويى ۇلتتىق ويدىڭ ۇشقىنىن تانىتقان پوەتيكالىق وبرازدار فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ تۆورچەستۆوسىنا ەتەنە كىرىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ تىنىسىن تانىتىپ، ادەمى ورنەك ىسپەتتى ادىپتەلگەن.
ازاماتتىق سەزىمنەن قاسيەتتى ەش نارسە جوق. قاشان دا سۋرەتكەر ۋاقىت، زامان الدىنداعى اسىل پارىزىن ۇمىتپاعانى ابزال. وتانىن، ونىڭ كورىك كەلبەتىن، جانى قۋاتتى ادامدارىن جىرلاۋ-پارىز. ءوز حالقىن شەكسىز سۇيگەن اقىننان كىرشىكسىز جىر تۋماق. ۇرپاقتاردىڭ بەلگىلى تاريح بەلەسىندە اتقاراتىن مىندەتى بولادى. ول ءبىر ۇرپاققا مول سىباعا دايىنداسا، ەكىنشى توپتىڭ سونىڭ راحاتىن كورۋى مۇمكىن. بولمىس پەن تاريح ديالەكتيكاسى. شىن وتانشىل جۇرەك ەشقاشان دا اعا ۇرپاقتارىنىڭ جەتىستىگىن شەتتەتپەيدى، قايتا سوعان شابىتتانادى. فاريزا جەڭىستەن سوڭ ءومىر مايدانىنا ارالاسقان تولقىننان. ولار مايدانعا بارمادى. ءبىراق تا سوسياليستىك قوعامنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا بارىنشا ءوز ۇلەسىن قوسۋدا. زامان، ۋاقىت، ۇرپاق ۇندەستىگىن العا اپارۋشى ەكەنىن سەزىنەدى.
سوندىقتان دا:
مەن
ريەۆوليۋسيانى جاسامادىم،
مەزگىل دەگەن مەجەدەن اسا الار كىم؟
ءبىراق، ءبىراق جاسقانىپ، جالتاقتاماي
بولاشاقتاردىڭ ەسىگىن اشا الامىن، — دەپ ماقتانىشپەن جار سالادى. بۇگىنگى جاسامپاز ءداۋىردىڭ تۋ ۇستاۋشى تۇلەكتەرىنىڭ اتىنان ءتىل قاتادى. «مەن — كوممۋنيستتەر ۇلتىنانمىن» دەپ يدەيالىق ماقساتىنان، ينتەرناسيوناليستىك قاسيەتىنەن سىر تىڭداتادى. قيىندىقسىز بولاشاقتىڭ كىرپىشى قالانبايدى. ءومىر زاڭى سولاي، دەمەك، ولەڭدە ورنەك سالۋعا ءتيىستى.
باقىتتىمىن. وكپەم جوق تاعدىرىما.
ءومىر مەنى كومگەن جوق زار-مۇڭىنا.
ول وسىلاي تەبىرەنسە دە، دۇنيەگە رەاليستىك تۇرعىدان باعا بەرەدى. پەندەشىلىكتىڭ سىرىن جىرلاۋ — كۇيكىشىلدىك ەمەس. وپتيميست ەرتەڭگە سەنەدى. ءارقاشان كۇرەسكە دايىن. ءتىپتى قيىندىقتىڭ وزىنەن تابان تىرەيتىن رۋحاني تۇعىر تابا بىلەدى. ومىرگە قۇشتارلىعىنىڭ ءوزى — ونىڭ شىنايى ءمانىن تۇسىنۋىندە. ءار قۇبىلىسقا تاڭدانبايدى، جۇرەگىنەن وتكىزىپ تالدايدى. اقىن ناتۋراسىنىڭ ءوزى سونى قالايدى. ءوز وزىنە ەسەپ بەرىپ، كۇندەلىكتى قۇبىلىسقا زەردەمەن قاراپ:
جۇماق ەمەس بۇل ءومىر —
ادامزاتتى
كۇتەدى ءالى كورمەگەن جاڭا سىندار، — دەپ ەسكەرتەدى.
ول اقىن كوڭىلىن الاڭداتقان بەيبىتشىلىكتىڭ تاعدىرى شىعار. كەيدە فاريزانىڭ جىرلارىنان ايەلگە ءتان شاراسىزدىق، نالۋ بايقالادى. الايدا اعىنان جارىلعان اشىق وي كوكىرەكتى جەگىدەي جەيتىن ەمسىز دەرتتى الدىڭا تارتپايدى، قايتا جىگەرلەندىرەدى، ۇمىتتەندىرەدى.
سىرتقى ءومىر قۇبىلىستارىن باعالاي وتىرىپ، اقىن ءوزىن ىزدەيدى جانە تابا بىلەدى. كوپ اۋەننىڭ ىشىنەن ءوز ءانىن تاڭدايدى. سودان تۆورچەستۆولىق قۋات، ءنار الادى. جاڭا تولقىننىڭ جاڭعىرۋلارىنان بۋلىققان شاقتارىندا:
وز-وزىمنەن ورتەنىپ بارام جانىپ،
جۇرەكتەن جاس اعادى تارامدانىپ، — دەپ تەبىرەنەدى.
«جازباس بۇرىن ءومىر ءسۇرۋ كەرەك» دەگەن سەنت ەكزيۋپەريدىڭ ءسوزى تىكەلەي جوعارعى شۋماققا قاتىستى. اقىن نەنى سەزىندى-اق قاعازعا سولاي تۇسىرەدى. شارشاعان كەزدەرىنىڭ وزىنەن تۆورچەستۆولىق جىگەر الادى، جاڭا بەلەسكە كوتەرىلەدى. ءوزىن ءوزى سىنايدى. ايتەۋىر بۇيىعىلىققا بەرىلمەي، مازاسىز كۇي كەشەدى.
سەندەر كەپ ماقتايسىڭدار
مەن ءبىر جۇرگەن جاي ەمەس، ۇلى ادامداي،
باقىت ءۇشىن بىتكەندەي مىنا ماڭداي.
سەندەرشە، مەن شىنارمىن شىڭدا تۇرعان
جەل قۇلاتپاي، جاڭبىر مەن تۇمان الماي.
مىنە، اقىن كوڭىلىنىڭ شىندىعى. ول ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ كوزىمەن سەزىنىپ، ءوز جۇرەگىنە ءۇڭىلىپ، ءادىل سىنايدى. تۆورچەستۆوسىنىڭ ەڭ ءبىر دارالىعى دا قاتالدىقپەن تامىرلاسادى. قاتىگەزدىك ەمەس، ادالدىقتى ساقتاۋ ءۇشىن پەندەشىلىككە جول بەرمەيتىن، ار تارازىسىنىڭ قاتالدىعى. جەتكەن بيىكتى جاۋىر قىلماۋ، ودان ءارى اسىرا كوتەرىلۋ، ادامدىقتىڭ اسىل قاسيەتىن تەرەڭدەتە جىرلاۋ — اقىننىڭ تۆورچەستۆولىق قاتالدىعىن سوعان جەتەلەيدى. وزگەگە دە وسى تالاپتى قويادى. ناعىز ادامگەرشىلىكتى مۇرات تۇتادى. تاكاپپار، وتكىر، ادال ازامات قانا:
مەنىڭ ەكى جاۋىم بار:
ماڭگىلىك دوستاسپايتىن،
قيماستىقپەن جىلاسىپ قوشتاسپايتىن،
كىرىپ كەلسە، جانارىم مۇڭ ورانعان
قۋانىشتان جارق ەتىپ وت شاشپايتىن.
ول — ادامدار شىندىققا جۇگىنبەيتىن،
كولگىرسىپ كۇلىمدەيتىن،
ءوزى ىستەگەن جاۋىزدىق، زۇلىمدىقتان
قايعى شەگىپ ىشىنەن تۇڭىلمەيتىن.
ەكىنشىسى — دوسىمدى جامانداعان،
وسەكتەرىن ءوربىتىپ سان ارنادان
جۇرەتىندەر قاس جاۋىم. سولارعا مەن
قانىم تالاي قايناعان، الاڭداعام، — دەپ ايتا الادى. بۇل فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ تۆورچەستۆولىق جانە ادامگەرشىلىك ماقساتى، بيىك مۇراتىنىڭ التىن قازىناسى ىسپەتتى. قازىرگى قازاق پوەزياسىندا ەكپىندى، ەركىن ۇنىمەن قالىڭ قاۋىمنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن اقىننىڭ قارلىعاش جىرلارىنىڭ قاناتى تالمايتىنىنا، قالىقتاپ ولەڭ اسپانىندا شارىقتاي بەرەتىنىنە ءيسى وقىرمان سەنەدى. جىر قاناتى تالماسىن. كوكتەممەن بىرگە تۇلەپ، ەركىن ۇشسىن.
1983 جىل.
*** *** *** *** *** *** ***
اقيقات پەن ار الدىندا
جالەل كاتتەبايەۆ
ءار اقىن — وزىنشە الەم. ءبىر قاراعاندا-اق تاۋسىلىپ شىعا كەلەتىن الەم بولادى. سان قايتارا وقىپ، تەرەڭىنە بويلاعاندا عانا وزەن، تاۋلارىمەن، جازىق دالا، جاسىل ەگىستەرىمەن جايراڭ قاعىپ، كۇللى سۇلۋلىعىمەن، كۇللى كۇدىرەتىمەن اشىلاتىن الەم تاعى بولادى. فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ پوەزيادا قالام سىلتەگەن شيرەك عاسىر ىشىندە ومىرگە كەلتىرگەن جىرلارى وسىنداي الەم. «سۇحبات» — اقىننىڭ اقيقات پەن ار الدىندا بەرگەن كەزەكتى ەسەبى.
«سۇحباتتى» قازاق ادەبيەتى ورەسىنىڭ وسكەنىن، كەمەلىنە كەلىپ تولىسقانىن ايعاقتايتىن كۇردەلى شىعارما دەسەم، شىندىقتان الىس كەتپەسپىن دەپ ويلايمىن. ول — پوەزياداعى قۇبىلىس. ءبىزدىڭ حالقىمىز الپامىستىڭ، شوقاننىڭ، يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ، اقان سەرى مەن ابايدىڭ حالقى ەدى. اقىن اپايىمىز ارقىلى ءبىز بايان سۇلۋ مەن ءاقجۇنىستىڭ، دينا مەن ۇلپاننىڭ، شولپان مەن ءاليانىڭ حالقىن دارحان تابيعاتىمەن، پسيحولوگيا استارىمەن قايتىپ اشتىق. ءيا، فاريزا ولەڭگە ايەل وبرازىن اكەلدى. ايتەۋىر ايەل ەمەس، جالىن اتقان ماحابباتى، سىرشىل ارمانى، وزىندىك شاتتىعى مەن قايعىسى بار ايەل. ايتەۋىر ايەل ەمەس، ءاربىر ولەڭ سايىن اقيقات پەن ار الدىنداعى الەۋمەتتىك جانە ازاماتتىق جۇگى اۋىرلاي تۇسەتىن، ءوز وشاعىندا بەسىك جىرىن ايتا وتىرىپ، ادامزات كەڭىستىگىندە ەرلىك پەن ارلىلىققا ۇندەگەن ايەل. ايتەۋىر ايەل ەمەس، ۇلتتىڭ رۋحاني ورەسىنەن كورىنگىسى كەلگەن ويشىل دا تاكاپپار ايەل.
اڭعارعان وقىرمان فاريزا جىرلارىندا كورىنبەيتىن پاراللەل ارقىلى قاتار سويلەپ تۇراتىن ەكى گەروي بارىن اڭعارادى. ءبىرىنشىسى — ليريكالىق «مەن»، ەكىنشىسى — ليريكالىق «ول». ولاردىڭ ەكەۋى دە شارتتى ۇعىمدار ەمەس. ءبىرىنشىسى ىشتەي تولىسىپ ايەلگە عانا ءتان ازاپ پەن شاتتىعى ارقىلى ادام تابيعاتىنىڭ بيىگىنە ۇمتىلادى، ەكىنشىسى ول جەتەر ءماندى-اقيقاتتى مەڭزەيدى. ليريكالىق «مەن» تىرشىلىك قامىمەن شەكتەلمەي، اسقاقتاپ، ادامزاتتىڭ تىرشىلىك تەڭىزىنەن كۇرەس مايدانىن ءوزى تاڭداپ الادى، ءوزىنىڭ باسقان قادامىن، ىس-ارەكەتىن اقيقات ارىمەن ولشەيدى. ونىڭ كەي ساحنادا تراگەديالىق سيپاتتا كورىنەتىنى دە سودان. ءبىراق وندا تىنشۋ جوق. ول ۇنەمى ارپالىس پەن كۇرەس ۇستىندە. ونىمەن ءبىر ەندىكتە ليريكالىق «ول» دا وقىرمانعا تۇلعاسىز، فورماسىز ابستراكتىلى ۇعىممەن ەلەستەپ، ولەڭنەن ولەڭگە الماسىپ جاتادى. سول ارقىلى ءوز تابيعاتىن قوزعالىس بارىسىندا تانىتادى.
ليريكالىق وبرازدىڭ اۋقىمى تۋرالى ويلاعاندا ابايدىڭ «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن» دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسە كەتەدى. وبرازدىڭ كۇردەلىلىگى ونىڭ ىشىندە، ىشكى قۇرىلىمىندا. ول ورنەكتى كىلەمنىڭ ارقاۋى سەكىلدى شىعارمانىڭ الدىڭعى قاتارىنا ماحاببات، انا، ەرلىك، ازاماتتىق سەكىلدى پوەزياعا عاسىرلار بويى ءار مەن ءنار بەرىپ كەلگەن ۇلى تاقىرىپتاردى شىعارادى. فاريزا ءوز ولەڭدەرىمەن بىرگە اقىن رەتىندە، ازامات رەتىندە ەسەيىپ، كەمەلدەنگەن سايىن بۇل تاقىرىپتار دا قىرلانىپ، بۇلىڭعىرلىق پەن جالاڭ سەزىمتالدىق ىقپالىنان ارىلىپ، جارقىراي ءتۇستى.
اۆتور بۇدان بۇرىنعى جيناقتارىنىڭ ءبىرىن «سەنىڭ ماحابباتىڭ» دەپ اتادى. ليريكالىق «مەننىڭ» جۇرەكتى سىزداتقان شىنشىلدىعىمەن، بايان سۇلۋ اپاسىنىڭ ىستىق قانىمەن تولىمدى وبراز سۋرەتىندە تانىلعانى دا وسى شىعارما. ول قۇلاي ءسۇيدى، ول عاشىق بولدى. ءبىراق سونى مويىنداۋعا باتپاي، تاكاپپارلىعى ءۇشىن ايەل سوتىنىڭ قاتال تەزىنە دە ءتۇستى. «سۇحباتتا» ليريكالىق گەروي باسقا قىرىنان تانىستى. وندا الىپ-ۇشقان قۇشتارلىق باسقا سەزىممەن — ايەل تابيعاتى تۋرالى ساليقالى تولعانىستارمەن الماسىپتى. ءومىردىڭ كوكتەمى ءوتىپ، كۇزى كەلگەندەي توسىن كۇي، توسىن اۋەن كەلدى ولەڭگە.
سەزىم كەشكىم كەلەدى تۇڭىلمەيتىن،
وكىنبەيتىن.
كەلەر مە ماعان ول كۇن؟
...كەلەدى انا بولعىم!
ءبىز بۇل جولداردى «قىز-تاعدىر» ولەڭدەر سيكلىنان كەلتىرىپ وتىرمىز. بۇل اقىننىڭ اراعا ۋاقىت سالىپ، «سەنىڭ ماحابباتىڭا» قايتارعان جاۋابى سەكىلدى. وسىنى نىقتاي تۇسەيىن دەگەندەي، كەلەسى ءبىر ولەڭ بىلاي باستالادى:
— باسقا باقىت؟
سەنبەيمىن، سەندىرمەگىن!
باقىت — وسى وشاقتى سوندىرمەۋىم...
ليريكالىق «مەننىڭ» ەسەيۋ كەزەڭىندە انا سەزىمى وسىلايشا ءبىر جارق ەتىپ وتەدى. ءبىراق ول ءوز وشاعى ءۇشىن ءبارىن دە تارك ەتەتىن ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى ايەل ەمەس. وندا اننا كارەنيناعا نەمەسە بلوكتىڭ «عاجايىپ ايەل تۋرالى ولەڭدەرىنىڭ» كەيىپكەرىنە ۇقساس قۇپيالىق، قۇشتارلىق وتى قايتا مازالايدى. ماحابباتتىڭ دا ماحابباتى بار. بىرەۋى ءوز قىزىعىمەن، ءوز قىزۋىمەن سارقىلادى. بىرەۋى ادام رۋحىن تۇگەل قامتىپ، الەمدى تانۋدىڭ جاڭا كوكجيەكتەرىنە تالپىنادى. سوڭعىسى تولىمدى، قايىرلى ماحاببات. فاريزا دا سونى تاڭدايدى. ءبىراق وعان تاككاپپارلىق ارقىلى وزىندىك كولوريت قوسادى. عابيت اعانىڭ مۇنى ارلىلىق دەپ ۇعىنۋى تەگىن ەمەس. ءسىرا، ول ايەل الەمىنىڭ ءوز ءمونوليتىن، ءبىرتۇتاستىعىن، ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىگىن ساقتاۋ شارتى بولسا كەرەك. ولاي دەيتىنىمىز، تاكاپپارلىقتى جەڭەتىن كۇش تە بار پوەزيادا. ول ەرلىك كۇشى. ەرلىك دەگەن ۇعىمدى قايتالاي ءتۇسۋ ءۇشىن اقىن «ەر كىسى»، «جىگىت» دەگەن سوزدەردى ءجيى كەلتىرەدى. اقىننىڭ ستيحياسى تاكاپپارلىقتا ەمەس، ەرلىكتى اڭساۋدا، ەرلىككە ۇمتىلۋدا، ەرلىككە ۇندەۋدە. وسىدان فاريزا ولەڭدەرىنىڭ ىشكى ارقاۋى، لەيتموتيۆى تۋىندايدى. ەگەر ەرلىك تاقىرىبىن اقىن سونشالىق قۋاتتى قۇشتارلىقپەن جىرلاماسا، وندا ايەل مىنەزى دە شىقپاس ەدى، شىن ماحاببات تا مازداماس ەدى، ولەڭ دە بولماس ەدى.
كومىلىپ كوك تەڭىزدەي مۇڭعا جانىم،
بويىمدا كەيدە مەنىڭ تۋلار اعىن:
سىيلىمىن، سوندا-داعى وكىنىشتى-اق
ءوزىمنىڭ جىگىت بولىپ تۋماعانىم.
قاشان دا نامىسسىزدىڭ كەك نە تەڭى،
پىسىقاي بالا دا ونى شەتتەتەدى،
جەر شۇقىپ ءىنىم كەيدە وتىرعاندا،
ءوزىمنىڭ جىگىت بولعىم كەپ كەتەدى.
جاسىقتىق قويادى ەردىڭ باعىن بايلاپ،
ءبىرازىن شىنىقتىرسا جالىنعا ايداپ.
اۋزىنان ءسوزى تۇسكەن جىگىت ءۇشىن
وتىرام نامىس قىسىپ، قانىم قايناپ.
ەل دەسە ءوز باسىنىڭ جىرى قالىپ،
جۇرەتىن جىگىت قايدا نۇرى جارىق.
باسىما ءوزىم كيگىم كەپ تۇرادى،
قالپاعىن كەيبىرەۋدىڭ جۇلىپ الىپ.
فاريزا ءۇشىن ادام تىرشىلىگىنەن، ادام يگىلىگىنەن تىسقارى تۇرعان ەرلىك جوق. ازاماتتىقتىڭ باسى دا سوندا. ادام ءوز ىس-ارەكەتىمەن، وي-ارمانىمەن الىپ جۇرەتىن اسىل قاسيەت پەن رۋحاني ەسەيۋدىڭ كەپىلدىگى دە سوندا. ەندى مىنا عاجاپقا قاراڭىز: اقىن بۇرىنعى جىرلارىندا ليريكالىق «ولعا» ماحاببات تىلىمەن، سەزىم قۋاتىمەن ءتىل قاتاتىن بولسا، «سۇحباتتا» ءتىلدىڭ الەۋمەتتىك سالماعى اۋىرلاي تۇسكەن. مۇنى ءبىر جاعىنان تاكاپپارلىقتىڭ جەڭىلىسى دەپ تۇسىنۋگە دە بولادى. ەرلىكتىڭ جەڭىسى دەۋگە دە بولادى، ءۇشىنشى جاعىنان وسى ەكەۋىنىڭ ۇيلەسىمى دەۋگە دە بولادى. ءبىراق بۇل — تىنىشتىق ورناۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ەندى رۋحتىڭ جاڭا ارپالىسى باستالادى. ءسويتىپ، پسيحولوگيالىق ءيىرىمنىڭ بەتىندە ارايلانۋ شاپاعى تۋادى.
ەندى ۇڭىلسەم:
جەر باسقا، اسپان دا ەرەك،
كۇشتەر دە وزگە جۇرەتىن جاسقاپ، جەبەپ.
تەگى ماعان ازابىن، اقىرەتىن —
ءبارىن-بارىن قايتادان باستاۋ كەرەك.
«كۇشتەر» دەگەن سوزگە نازار اۋدارىڭىزشى. ماحاببات ەمەس، ارمان ەمەس، ولەڭ دە ەمەس. كۇشتەر — ەرلىكتىڭ باستاماسى. جاڭا كۇرەستىڭ شيەلەنىس ءساتى. تاعى دا: نەنىڭ ازابى، نەنىڭ اقىرەتى، نەنىڭ ءبارى؟ بۇل ساۋالدارعا تازا سۇيىسپەنشىلىك تۇرعىسىنان جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن بە؟ جاۋاپتى ءبىز ادام تابيعاتىنىڭ اسقار شىڭى مەن وي تەرەڭىنەن تابامىز. بۇل ءۇشىن ليريكالىق گەرويلاردىڭ تۋىنداۋ ساتىنە قايتا ورالايىقشى. ولار كەشەدەن ەمەس، ەرتەڭنەن ەمەس، وسى ساتتەن باستالىپ ەدى عوي. وسى ساتكى سەزىم، وسى ساتكى رۋحاني تۇتىنىم. سودان كەيىنگى پسيحولوگيالىق قوزعالىستىڭ باعىتى تاڭقالارلىق. قوزعالىس العا ەمەس، كەيىنگىگە ماحامبەت پەن دينانىڭ، «اقىنتاۋداعى» اقىندار زامانىنا شەگىنىس جاسايدى. ەندەشە، ەرلىك پەن ازاماتتىق ۇعىمداردىڭ تامىرى تەرەڭدە، تاريحىمىزدا جاتىر دەگەن ءسوز. ەندەشە ولار حالىقتىق، تاريحي قۇبىلىس دەگەن ءسوز. ەندەشە ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تابيعاتىنان ەرلىك پەن ازاماتتىق باستاۋىمەن سۋسىنداپ وسكەن حالىق دەگەن ءسوز. بايان سۇلۋ مەن ءاقجۇنىستىڭ، دينا مەن ۇلپاننىڭ، شولپان مەن ءاليانىڭ حالقى بۇل. ادام تۋرالى، زامان تۋرالى فيلوسوفيالىق تولعانىستىڭ ءبىر ءتۇيىنى وسىنداي.
فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «سۇحباتىنان» جانە بۇعان دەيىنگى جىرلارىمەن بايلانىسىنان تۋعان پسيحولوگيالىق يىرىمدەردىڭ ءبىز بايقاعان كەيبىر بەدەرى مەن قىرى وسىنداي. وعان قاراپ ءبىز مىنانى تۇسىندىك: اقىن باردا ادام ءۇشىن ازاپ تا تاۋسىلمايدى، اقيقات ءۇشىن كۇرەس تە تاۋسىلمايدى. سوندىقتان بۇل جيناقتا ۇلتتىق رۋحتىڭ، ۇلتتىق ءوي-ورىستىڭ، ويلاۋ مادەنيەتىنىڭ پوەتيكالىق وزىق ۇلگىلەرى جيناقتالعان. وندا تاعى دا حالقىمىزدىڭ وسكەلەڭ ساناسى جارقىن كورىنىس تاپقان.
شاردارا. 1984 جىل.
*** *** *** *** *** *** ***
مەيىرىم شۋاعى
كارل ەرنازاروۆ
ولەڭ — زامان كەلبەتى، ۋاقىت تىنىسى. ول زاڭعار بيىگى مەن تۇڭعيىق تەرەڭىنە ەشۋاقىتتا ەشكىمدى جەتكىزبەيتىن كوگىلدىر كەڭىستىك سەكىلدى شەتسىز دە، قات-قابات ءومىر جولىندا ازابى مەن ءلاززاتى، قيىندىعى مەن راحاتى استاسىپ، قۇبىلمالى وي-سەزىمنىڭ تىلسىم سىرلارى مەن نازىك يىرىمدەرى اقىن قۇدىرەتى ارقىلى ورنەك تاۋىپ، ۋاقىت اعىمىنا قاراي دامىپ، جەتىلىپ، ۇنەمى العا جىلجىپ، ارناسىن كەڭەيتىپ وتىراتىن كەرەمەت قاسيەتتى عاجايىپ كوركەم دۇنيە.
وسىناۋ ولەڭ ولكەسىندە ءار اقىننىڭ قالدىرار قولتاڭباسى مەن الار ورنى ءار باسقا. جارىققا شىققان ءاربىر جاڭا تۋىندى كوكتەم شۋاعىن الا كەلگەن جىل قۇسىنداي جانىڭا جىلىلىق قۇيىپ، وقىرمان جۇرەگىنە جول تاۋىپ جاتسا، اقىن باقىتىنىڭ جانعانى. قازاق پوەزياسىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن دارالاناتىن دارىنداردىڭ ءبىرى — فاريزا وڭعارسىنوۆا. ونىڭ «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «سۇحبات» اتتى جاڭا جىر جيناعى — قازىرگى پوەزيانىڭ بارلىق تالانتتارىنا تولىق جاۋاپ بەرە الاتىن جانە ورەسى بيىك تالعامپاز وقىرماننىڭ كوڭىلىنەن شىعار قۇندى دۇنيە. سان-سالالى ءومىر كۇبىلىستارىنىڭ نازىك سىرلارىن سەزىمتالدىقپەن تاپ باسىپ، ايقىن بەينەلەيدى. ومىرمەن وزەكتەس قالپىندا جىر جۇرەگىنىڭ لۇپىلىمەن بىرگە سوعىپ، تىرشىلىكتىڭ قان تامىرىنداي دىرىلدەپ تۇراتىن شىنايى شابىتتان تۋعان اسەرلى ولەڭدەر وقىرماندى بىردەن باۋراپ الادى. «سۇحباتتا» اقىن مىنەزىنىڭ ورشىلدىگىمەن قاتار، ءومىر دامۋىنىڭ كۇردەلى كورىنىستەرىن بايقاتاتىن بايسالدى پايىمداۋلار، فيلوسوفيالىق تولعانىستار، سونداي-اق ءمولدىر مۇڭ دا بار. ەڭ الدىمەن اقىن بۇگىنگى تىرلىكتى، قايناعان ەڭبەكتى، ۇلتتار دوستىعىن شابىتتانا جىرلايدى.
قازاقستان — سان ۇلتتار مەكەنى، كوسموستىق كورابلدەر تۇعىرى.
جانارىنان مەيىرىمنىڭ سامالى ۇشقان،
ءسارۋار ءجۇزى سابيدەي انا قۇشقان.
سامالالى شاقتارعا قارىشتاعان
مەنىڭ ەلىم — كەڭ بايتاق قازاقستان، — دەگەن اسقاق جىرلاردان اقىن ماقتانىشى ايقىن سەزىلەدى. ول قازاقستان ءومىرىن بۇكىل الەم تىنىسىمەن ۇشتاستىرا تولعاپ، ۋاقىت، كەڭىستىك جاعىنان شەكتەلىپ قالماي، ومىرلىك قوزعالىستى جىرلايدى. تۋعان ەلدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنى، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ ءومىرى، بۇكىل الەم تاعدىرى — اقىن جىرىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى. وزىندىك وزەكجاردى ويلارىن سۋرەتكەرلىك زەرگەرلىكپەن تاپقىر جەتكىزە بىلەدى. قوعامدىق تاقىرىپتارعا ارناعان پاتريوتتىق ولەڭدەرىندە نەگىزىنەن ينتەرناسيونالدىق رۋح باسىم. بۇگىنگى بەيبىت زاماننىڭ كۇنگەيلى جارقىن بەتتەرىمەن قاتار كولەڭكەلى جاقتارى دا اقىن نازارىنان تىس قالمايدى. ەڭ باستىسى يادرولىق اپات ءقاۋپىنىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقانى الاڭداتادى.
سەزەسىز بە —
بار وسىناۋ كۇردەلى عاسىردا ىزعار
الاي-دۇلەي داۋىلدار. جاسىل مۇزدار...
قارۋ دەسە تيادى بۇلاق تا ءۇنىن،
مىلتىق، بومبا قاجەتسىز! ءبىراق بۇگىن
تەك قارۋسىز قالماسىن اسىل جىرلار! — دەپ تولعايدى اقىن ءا. تاجىبايەۆقا ارناعان ءبىر ولەڭىندە. بۇكىل دۇنيەنى الاڭداتىپ وتىرعان وسى ىزعارلى ءقاۋىپتى ادامداردىڭ وزدەرى تۋدىرىپ وتىرعان جوق پا؟ ولاي بولسا بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەستە ادام جۇرەگىنە مەيىرىم نۇرىن قۇيار مازمۇنى تەرەڭ وي مەن سەزىمى استاسىپ جاتقان رۋحاني ءنارى مول، يدەيالىق كوركەمدىك ساپاسى جوعارى تاربيەلىك ءمانى زور قارۋلى جىر جازۋ -اقىنداردىڭ باستى مۇراتتارى بولۋعا ءتيىس دەگەن وي تاستايدى. سانا — قوعامدىق قۇبىلىس قوعام دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى. «سۇحباتتاعى» كوپتەگەن ولەڭدەردە اقىن قوعامدىق سانا جەتىلىپ، ءبىلىم وسكەن سايىن ادامدار مەيىرىمنەن ادا بوپ بارا جاتقان جوق پا دەپ كۇدىكتەنە وتىرىپ، ادام بويىنداعى مىنەز-قۇلىق، پسيحولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ سان الۋان جۇمباق سىرلارىنا جاۋاپ ىزدەيدى. «ءمۇشايرا» جىرلارىندا اقىن حالىقتىڭ كونە اڭىزىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، ءسوز جارىسىنا شىققان شەشەندەردى قوعام جايلى، ادام جايلى ءتۇرلى تولعانىستارعا تۇسىرەدى.
ءبىراق بۇل شىندىعىنا كەلگەندە، بۇگىنگى ءومىر، بۇگىنگى ادام جايلى اقىننىڭ وزىندىك وزەكجاردى ويلارى مەن فيلوسوفيالىق تولعانىستارى. ماسەلەن:
ادام الاڭ ءار نەگە، سانا دا الاڭ،
الاڭ تىرلىك اقىلدى تاعالاعان.
سۋى تارتىلا باستاعان قارا جەردەي
مەيىرىمگە ساراڭ بوپ بارا ما ادام؟
سانا كۇڭگىرت ورتادا سەزىمدەر دە
جىلى ۇيدە وسكەن جەمىستىڭ شىرىنىنداي، — دەگەن ولەڭ جولدارىنان ايقىن اڭعارىلادى. «قىز-تاعدىر» سيكلى دا وسىنداي تولعانىستارعا تولى. اقىن ادامداردى ىزگىلىككە، مەيىرىمدىلىككە، ادالدىققا، دوستىققا شاقىرادى.
ەسكەرىڭدەر ەرتەڭگى ەل تاعدىرى،
جەر تاعدىرى سەندەردىڭ قولدارىڭدا!
اقىن تولعانىستارىنىڭ بۇكىل ءتۇيىنى، ءمانى وسىندا جاتسا كەرەك. كەيبىر جەكە ادامداردىڭ بويىنداعى جات قىلىقتار قوعامدىق قۇبىلىسقا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا دەپ قىنجىلادى. ول كوپتەگەن ولەڭدەرىندە ءومىردىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭكەلى جاقتارىن سالىستىرا وتىرىپ، اعىنان اقتارىلا سويلەپ، وقىرماندى اشىق سۇحباتقا شاقىرادى. اقىندىق تۇلعاسى بيىكتەپ، كەمەل شاققا اياق باسىپ كەلە جاتقان ۇلكەن دارىننىڭ اينالاسىنا ويلى كوزبەن قاراپ، ءوزىن قورشاعان ورتاعا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، جاقسىلىق پەن جاماندىق، وتىرىك پەن شىندىق تۋرالى شىنايى سەزىم سىرلارىن بۇكپەسىز وتكىر ايتا ءبىلۋى قۇپتارلىق ءارى قاجەت. كوركەم وبرازدارعا تولى ايشىقتى جىرلاردىڭ وقىرمان جۇرەگىنە وت جاعارى ءسوزسىز.
جىلتىراق-جاساندىلىققا ۇرىنباي، اعىنان اقتارىلا، وبرازبەن سويلەۋ — ف. وڭعارسىنوۆا قالامىنا وتە-موتە ءتان سيپات. اقىن ولەڭىنىڭ ىشكى يىرىمدەرى مەن تەرەڭدىگىنە جانە سىرتقى سۇلۋلىعىنا، اۋەزدىلىگىنە قاتتى كوڭىل ءبولىپ، ءار شۋماققا تىنىمسىز تىرشىلىك تىنىسىن بەرۋگە تىرىسىپ، سان ءتۇرلى ءومىر قۇبىلىستارىن سۋرەتكەرلىك زەرگەرلىكپەن ورنەكتەپ، وي-سەزىمدەرىن وقىرمان جۇرەگىنە قالتقىسىز جەتكىزۋدى مۇرات تۇتادى. قاراپايىم دا ايشىقتى ولەڭ شۋماقتارىنان ليريكالىق كەيىپكەردىڭ كوڭىل-كۇيى، ساعىنىش-مۇڭى، ايقىن سەزىلىپ تۇرادى.
باياعى كەلىنشەكتەر ءجۇزى ەلىكتەي
ءجۇر مە ەكەن ءالى كۇنگە تىزە بۇكپەي؟
كوزدەرى سيرەدى مە ولاردىڭ دا
انامنان قالعان كۇمىس بىلەزىكتەي؟
ولەڭ ەموسياسىن كوتەرىپ، اجارىن اشاتىن مەتافورا، ەپيتەت، تەڭەۋ سياقتى كوركەمدىك كومپونەنتتەر ف. وڭعارسىنوۆا پوەزياسىندا مولىنان ۇشىراسادى. تابيعاتتىڭ ادەمى كورىنىستەرىن بەينەلەپ ادەمى سۋرەتتەر جاساۋعا جانە ءارتۇرلى قۇبىلىستاردى سالىستىرا وتىرىپ وي تۇيۋگە دە شەبەر.
ءتۇرىن-اي تەكەمەتتىڭ! اسىل قانداي!
ءۇڭىلدىم ءۇنسىز عانا باسىمدى الماي.
«كەلە عوي، قوشاقانىم، وزىمە!» — دەپ،
اجەم كەپ سيپاعانداي شاشىمنان جاي.
كۇيىمدى كەشسەڭدەر-اۋ سول بەتتەگى،
تۇرعانداي انا-كوڭىل تەربەپ مەنى.
جان ءبىتىپ جايراڭدادى جان-جاعىمنان
قازاقتىڭ قوشقار ءمۇيىز ورنەكتەرى.
وسى ەكى شۋماقتىڭ وزىنەن-اق اسەمدىك پەن سازدىلىق، اقىننىڭ ساعىنىش-مۇڭى جانە عاسىرلار بويى جاساپ كەلە جاتقان حالىق ونەرىنە دەگەن ىقىلاس، قۇرمەتى ايقىن اڭعارىلادى. وسى ويۋلارعا قىزىعا وتىرىپ:
سۇرىنبەي وتە الار ما عاسىرلاردان
اجەمنىڭ ويۋىنداي جىر ورنەگىم، — دەپ ءساتتى وي تۇيەدى. سونىمەن بىرگە ايالاعان ارمان-ولەڭ ۋاقىت سىنىنان سۇرىنبەي وتە الار ما ەكەن دەگەن كۇدىگى دە جوق ەمەس. اقىندى ۇنەمى سان قيلى ويعا باستاپ، تىنىمسىز مازالايتىن دا وسى كۇدىك. سوندىقتان دا ول حالىق الدىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىنىپ، ءوز تۆورچەستۆوسىنا سىنشىلدىقپەن قاتال قاراۋعا تىرىسادى. جەتكەن بيىكتە تۇرىپ قالماي، شارق ۇرىپ العا جىلجۋ، وزىنە كوڭىلى تولماي، ءمۇلت كەتكەن قاتەلىكتەرىنە قىنجىلۋ — ناعىز تالانتقا ءتان قاسيەت. «سۇحبات» جىر كىتابى — سوڭعى جىلدارداعى اقىن ىزدەنىسىنىڭ جاڭا ءبىر كورىنىسى، تۆورچەستۆولىق تابىسى، جالپى قازاق پوەزياسىنا قوسىلعان ايتارلىقتاي دۇنيە.
1984 جىل
*** *** *** *** *** *** ***
اقىننىڭ ازاماتتىق ءۇنى
سابىر قازىبايەۆ
سوناۋ 60-جىلداردىڭ ورىندە وبلىسىمىزدا ولەڭ اتتى قۇدىرەتتى ونەرگە كالام سىلتەگەن جاستار كوپتەپ كورىنە باستاعان ەدى. سولاردىڭ ىشىنەن، اسىرەسە، بۇيرا شاشتى، قارا تورى جۇدىرىقتاي پىسىقشا كەلگەن قىزدىڭ ادەبي كەشتەردە ولەڭ وقۋى، ءسوز ساپتاۋى تىڭداۋشىسىن تامسانتاتىن. بۇل — فاريزا وڭعارسىنوۆا ەدى.
فاريزا ءتىپتى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىنىڭ وزىندە-اق «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە، ءقازىر ءوزى باسقارىپ وتىرعان رەسپۋبليكالىق «پيونەر» جۋرنالى بەتىندە ءجيى كورىنىپ، وقۋشىلاردى ءسۇيسىندىرىپ ءجۇردى.
فاريزا تۆورچەستۆوسىنىڭ قاناتىن ەڭ ءبىر جايا باستاعان كەزى — ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ باتىس قازاقستانداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ جۇمىس ىستەي باستاعان شاعى. بۇل كەز ماڭعىستاۋدىڭ بۇكىلوداقتىق ەكپىندى قۇرىلىس اتانىپ، جاڭادان تۇلەپ جاتقان شاعى ەدى. اقىن وسى ەكپىندى قۇرىلىستىڭ ەرلەرىن، ماڭعىستاۋ بارلاۋشىلارى مەن مۇنايشىلارىنىڭ قۇلا ءتۇزدى جاڭعىرتقان ەرەن ەڭبەگىن جىرعا قوستى. ونىڭ جازعان ماقالالارى مەن وچەركتەرىنەن ماڭدايىن كۇن قاقتاعان ەرلەردىڭ وتان بايلىعىن مولايتۋعا قوسىپ جاتقان ۇلەسى ءوز بوياۋىن تاپتى. بالا كۇنىنەن اسقاق ارمان قۋعان فاريزا جىرلارى ماڭعىستاۋ جاڭارۋىنان تىڭ ورنەك، تىڭ بوياۋ تاپقانداي بولدى. سوندىقتان دا ول:
ومىرگە قۇشتار جانداردىڭ
جالىن جۇرەگى داۋىلدى دالاعا عاشىق،
مۇنارالاردان ءجۇر مۇندا سامال اداسىپ،
جاستىقتىڭ قۇرىش قولىمەن كەتىپتى بۇگىن
قۇمداۋىت بەلدى ءقۇز كەۋدە قالالار باسىپ.
جاستىق شاق ءىزىن تاستاسا —
كەشەگى بوزاڭ، قاتىگەز قۇم دالا-مەكەن
قارا ورماندارمەن قايىسىپ نۋلانادى ەكەن.
وسىناۋ اسقاق جاندارعا زامانداس بولىپ،
مەن اسىلى تەكتەن-تەك تۋماعان ەكەم! — دەپ جىرلادى.
ماڭعىستاۋدى اشقان بارلاۋشىلاردىڭ ءبىر توبى كەيىن لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتتارى بولدى. وتانىمىزدىڭ وردەن-مەدالدارىمەن ناگرادتالدى. بارلاۋشىلار ەڭبەگى ناتيجەسىندە تەڭىز جاعالاۋىندا جاڭا قالا بوي كوتەردى. فاريزا بۇل قالانىڭ كەلبەتىن:
كوشەلەر تۇنعان جەلكىلدەپ تۇرعان جاس شىبىق،
ۇلى كوبزاردىڭ كوكىرەگىندە كەتكەن جاقسى ءۇمىت.
جاس قالا تۇر تەڭىزگە توسىپ كەۋدەسىن،
توبەسىن كوكتىڭ كوك كۇمبەزىمەن باستىرىپ.
بارادى ول اسقاق بولاشاقتارعا قارىشتاپ،
جاستىق پەن دوستىق، ۇلىلىعىڭدى ماڭگى پاش قىلىپ، — دەپ سۋرەتتەدى.
تۋعان ولكە توسىندە ۇلان-عايىر وزگەرىستەردى اقىندىق شابىتپەن جىرلاعان ونىڭ تولعانىسى بۇكىل ەلىن سۇيۋگە، تۋعان رەسپۋبليكاسىن سۇيۋگە ادەمى ۇلاسادى.
فاريزا اقىننىڭ ءاربىر جيناعىن جىر سۇيەتىن قاۋىم اڭساي كۇتىپ وتىرادى. شارق ۇرعان اقىن شابىتى، مىنە، جيىرما بەس جىلدان استام وقۋشىسىنىڭ وسى وسكەلەڭ تالابىنا جاۋاپ بەرۋمەن كەلەدى. اقىننىڭ «سۇحبات» اتتى جاڭا جيناعىندا ناعىز تالانت كورىگىنەن قايناپ شىققان بولاتتاي شىمىر، قۇرىشتاي بەرىك ولەڭدەرى بۇگىنگى تاڭدا ەجەلدەن ولەڭ دەسە ەلەڭدەپ وتىراتىن وقىرمانىن قۋانىشقا بولەۋدە. الداعى ۋاقىتتا دا بۇل كۇندە ناعىز تۆورچەستۆولىق كەمەلدىك تانىتىپ وتىرعان تالانتتىڭ ءوزىنىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءورشىل دە ورنەكتى ولەڭدەرىمەن وقۋشى جۇرەگىنە نۇر قۇيا بەرەتىنىنە ءسوز جوق.
گۋريەۆ. 23 تامىز، 1984 ج.
فاريزا اپاي!
سوناۋ سوعىستىڭ سۇراپىل مايدانىندا ەرلىگىمەن قازاقتىڭ باتىر قىزدارى ءاليا مەن مانشۇك كوزگە تۇسسە، قازىرگى زاماندا جىر مايدانىنىڭ باتىرى دەپ ءسىزدى باعالار ەدىم.
ءسىز باقىتتىسىز! ويتكەنى ولەڭ ارقىلى ءومىرىڭىزدى ورنەكتەپ، وي-ارمانىڭىزدى جىرمەن جەتكىزەسىز. ءسىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزدەن ءوزىمدى مازالاعان سۇراقتارعا جاۋاپ تاۋىپ، سىر بولىسەمىن.
پوەزيا سۇيەر، قاراپايىم وقىرمان ءسىڭىلىڭىز ماريا.
1985 ج.
*** *** *** *** *** *** ***
اقىننىڭ ايشىقتى الەمى
مارال سقاقبايەۆ
ادام بولسا سەزىم مەن سەنىم ىزدەر،
كەلىڭىزدەر، بەرى قاراي ەنىڭىزدەر.
مەنىڭ بايتاق الەمىم — پلانەتامدى
كورىڭىزدەر ارالاپ، كەلىڭىزدەر!
بارشا الەمگە جار سالا، قول بۇلعاي شاقىرىپ تۇرعان فاريزا اقىن پلانەتاسىنا سىرتتاي ءدۇربى سالىپ بايقاساق، جيىرمادان استام كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن ليريكالىق ولەڭدەرىن، پوۆەست، وچەركتەرىن، قاتار جۇرگەن ارىپتەستەرىنىڭ شىعارماشىلىق ونەرى تۋرالى تولعايتىن سىني ماقالالارىن، ادەبي پورترەتتەرىن كورەر ەدىك. ءبىراق، مۇنداي قۇرعاق ستاتيستيكا اقىن الەمىنەن حابار بەرە الا ما؟!
تەرەڭ بويلاپ ءتۇيسىنىپ، سەزىنبەسەڭ،
ءىشىن بەرمەس جۇمباقتاي جىر الەمىم، — دەپ ءوزى ەسكەرتكەندەي، فاريزا پلانەتاسىن ءتانىپ-بىلۋ ءۇشىن، جانمەن سەزىپ ءتۇسىنۋ ءۇشىن ىشىنە ەنىپ، ەمىن-ەركىن تاماشالاۋ كەرەك.
اقىن — قاشان دا تاڭعاجايىپ تۇتاس الەم. تىلسىم سىر، جۇمباق پلانەتا. ول پلانەتا ءومىرى — شارانا ءسابي شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستالماق تا، كەمەرىن ماڭگىلىك مۇحيتى جۋىپ، باقي جىلدار مۇنارىنان بوي كورسەتە، كوز ارباپ تۇرا بەرمەك. ەگەر ول جوعالسا، نە سونى دۇنيەگە اكەلگەن اناسى —حالىق تۇگەل تاريح ساحناسىنان كوشكەنى، نە سان عاسىر بويى تۇتاس قوعام تىرشىلىگىن نۇرلاندىرىپ كەلگەن ءداستۇرلى سيۆيليزاسيا شامى وشكەنى. اقىن — حالىق پەرزەنتى، ول حالىقتىڭ رۋحاني عۇمىرىمەن بىرگە جاساماق.
فاريزانىڭ اقىندىق عۇمىرىن مولشەرلەپ، ساۋەگەيسىپ جاتۋ — ابەستەۋ بولار. ال ەندى ونىڭ «بايتاق الەمى — پلانەتاسى» قازاق عارىشىنداعى حالىق نازارىن ەرىكسىز بۇراتىن ءوڭ-تۇسى بولەك وزگەشە اسەم دۇنيە ەكەنىن اشىق ايتا الامىز. فاريزا الەمىنە كىرگەن وقىرمان قۇر شىقپاسىنا، ولجاسىز ورالماسىنا مەن كەپىل. اركىم ءوزىن جاڭا ماتەريك اشقانداي سەزىنەرىنە سەنەم. اركىم ونى وزىنشە كورىپ، وزىنشە قىزىقتاماق. اركىم ءوز كەرەگىن، ءوز كەرەمەتىن تاپپاق. اركىم ءوز ىدىسىنا سىيعانشا الماق. وعان داۋ جوق.
اقىندىق ونەر — كوكىرەككە تابيعات-انا عانا دارىتار كيەلى ونەر. شىن اقىن دۇنيەگە وتە سيرەك كەلەدى. قاتارداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىك بيلەتى دە، تاسقا باسىلىپ جارىق كورگەن جيناقتار سانى دا — اقىندىق پاسپورت ەمەس. ءوزىن اقىن ساناپ، ايدارىنان جەل «ەستىرىپ» جۇرەتىن تالايلاردىڭ قويىن قالتاسىنداعى ازاماتتىق پاسپورت تا -اقىندىق ازاماتتىقتى بەلگىلەي المايدى. اقىندىق — تابيعات سىيى بولسا، ازاماتتىق — قوعام كورىگىندە بالقىپ، تىرشىلىك كۇرزىسىمەن شىڭدالار كۇرەسكەرلىك رۋح. وسى ەكەۋى ۇندەسىپ ءبىر كىسىنىڭ بويىنان تابىلعان شاقتا ول ۋاقىت تۋدىرعان قوعامدىق تۇلعاعا اينالادى. فاريزا وڭعارسىنوۆا وسى تالاپتار ۇردىسىنەن تابىلارىنا ەشكىم كۇمان كەلتىرە قويماس.
سويلەيدى ادام زامانىنىڭ تىلىمەن،
جاڭا كۇننىڭ ۇنىمەن.
زامانىڭ دا ۇلى ەمەس،
ۋاقىتىڭ دا تۇك ەمەس —
ادامدارى ءومىر سىنىن جەڭبەسە،
تىرشىلىكتىڭ ەكپىنىنە ەرمەسە،
ۋاقىت ءتىلى — مەنىڭ ءتىلىم ەندەشە! — دەپ تايسالماي جار سالۋعا فاريزانىڭ تولىق حاقىسى بار. ۋاقىت ءسوزىن اقىننىڭ اقىنى، ازاماتتىڭ ازاماتى عانا ايتا السا كەرەك-تى.
مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ف. وڭعارسىنوۆا پلانەتاسىنىڭ نەگىزگى كليماتىن بەلگىلەيتىن قىزىل جەل — ازاماتتىق اۋەن. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا جارىق كورگەن «مازاسىز شاق» جيناعىنان اڭقىلداي ەسكەن، ايقىنىراق ەستىلگەن ۋاقىت ءۇنى سودان بەرتىنگى جىلدار ىشىندە ۇلعايا، نىعايا، ۇدەي ءتۇسىپ، اقىرى «داۋانىڭ» قۋاتتى قاناتىمەن بۇگىنگى بيىگىنە جەتىپ قوندى. اقىننىڭ بۇل ىڭعايداعى ولەڭدەرى كونسەپتۋالدىق تۇرعىدان شۇقشيا زەردەلەپ، كەڭىنەن ءسوز ەتۋدى تىلەيدى. نوسەر بۇلتىنشا قۇيىنداتىپ جەتىپ، شاتىرلاي، سارت-سارت سىنىپ جاتاتىن، ەموسيالىق قۋاتى، جىگەرى جاعىنان وقىرمان قۇلاعىنا دوسپامبەت، ماحامبەتتەر ءۇنىن اكەلەتىن بۇل شىمىر جىرلار ۋاقىت تىنىسىن نىسانالايتىن وزگەشە ويشىلدىعىمەن دە، تولعان تەرەڭدىگىمەن دە قاتار باۋرايدى.
فاريزا تۆورچەستۆوسىنا ءورشىل ءۇن اۋەلدەن ءتان. ونى ءوزىنىڭ اقىن قۇربىلارىنان دارالاپ، وزدىرىپ اكەتكەن دە، ەركەك كىندىك ارىپتەستەرىمەن «تايتالاستىرىپ»، قالىڭ دودانىڭ قاق ورتاسىنا اكەپ سالعان دا سول جىگەرلى پافوس ەدى. سول پافوس ونى ادەبيەت مۇحيتىنىڭ شالقار ايدىنىنا الىپ شىققان اق جەلكەن بولدى دەسەك تە جاراسادى.
ف. وڭعارسىنوۆا سوڭعى ونشاقتى جىل بەدەلىندە اقىندىق تۇرعىدا دا قاتتى ءوستى. بۇرىنعى ءورشىل ءۇنىن السىرەتپەي ساقتاي وتىرىپ، پوەزياسىنا جاڭا رەڭك دارىتتى. جەل وتىندە قالعان سابيدەي شىرىلداعان جالاڭاش شىندىقتى ايالى الاقانىنا سالا، مەيىربان جۇرەكپەن تەربەتە ۋىلدەپ، كوكىرەگى قارس ايىرىلا كۇڭىرەنىپ، شيىرشىق اتۋىمەن-اق ول كوپ ارىپتەستەرىنەن قارا ءۇزىپ، ىلگەرى كەتتى. بۇگىندەرى ول ويشىلداۋ، سىرشىلداۋ، مۇڭشىلداۋ ارناعا بەت بۇرعانداي. سونىسىمەن جاڭا ساپاعا قول جەتكىزىپ، سونى بەلەسكە كوتەرىلگەنىن، كوتەرىلگەنىن عانا ەمەس-اۋ، ۇزبەي بيىكتەپ بارا جاتقانىن تانىتادى. ەگەر ءبىز بۇنى ونىڭ اقىندىق شەبەرلىگى تولىسا تۇسكەنىمەن تۇسىندىرە سالساق، كوپ نارسەنى جەتە بايىپتاماعانىمىزدى اڭعارتار ەدىك. ءسوز جوق، ىزدەنىمپاز، مازاسىز اقىن شەبەرلىك شىڭداماي تۇرماق ەمەس. ايتسە دە، ناعىز كەمەل شەبەرلىك اقىننىڭ ازاماتتىق جەتىلۋىمەن، الەۋمەتتىك ومىرگە كوزقاراسى ايقىندالۋىمەن، ءتانىم-بىلىمى تەرەڭدەۋىمەن عانا كەلەدى.
مەن بىلەتىن فاريزا — كۇرەسكەر تۇلعا. اقىن جىرى — ونىڭ جان سىرى، مىنەز كورىنىسى دەپ مويىنداساق، وندا ازاماتتىق ليريكاسىن — اقىننىڭ ازاماتتىق ءبولمىس-بىتىمى، ازاماتتىق اۆتوپورترەتى دەپ تانىعان ءجون. تۆورچەستۆوسىندا كۇرەسكەرلىك تانىتقان قالامگەر ادىلەت پەن ادالدىق مۇراتى ءۇشىن، شىندىق مارتەبەسى ءۇشىن تىرشىلىك مايدانىندا دا تايىنباي بەلدەسەرى حاق.
كەز-كەلگەن تۆورچەستۆولىق ءىرى تۇلعا سەكىلدى فاريزانىڭ دا قىرى كوپ. مەن بىلەتىن ەڭ باعالى قىرلارىنىڭ ءبىرى — ونىڭ بولمىسىنا جاساندىلىق جات. ولەڭىنە قويار باستى تالابى دا سول. ومىرلىك ءپرينسيپى مەن ولەڭدەگى مىنەزى اينا-قاتەسىز ۇقسايتىن ادامداردىڭ ءبىرى — ف. وڭعارسىنوۆا. ومىردەگى تالاپشىلدىعى — تۆورچەستۆودا تۇتىنار بەرىك كرەدوسى.
ورەكپىمەي سىلدىرعا، جالاڭ جايعا،
ءسوز بەن سەرتتى ار دەيتىن ادام قايدا؟
الدە ءبارى سەزىم مەن سەنىم تاپپاي،
الاڭ-جۇلاڭ كۇن كەشىپ امالداي ما،
ادامدىقتىڭ تىندەرىن تارامداي ما؟
فاريزانىڭ ازاماتتىق ليريكاسى، ەڭ الدىمەن، سىنشىلدىعىمەن، تالاپشىلدىعىمەن نازار اۋدارتادى. ادالدىق دەپ اڭقاسى كەبەتىن اقىن قوعام دەنەسىندەگى، پەندە مىنەزىندەگى الۋان ءتۇرلى بىتەۋ جارالاردى ءدال نۇسقاپ، اياۋسىز نىساناعا العاندا، اقىن كوزىنىڭ جىتىلىگىنە، اڭعارىمپازدىعىنا ەرىكسىز ءتانتى بولاسىڭ. ءبىر اۋىز شىمىر شۋماقپەن-اق فاريزا سومداعان تيپتەر — تۇتاس ءبىر گالەرەيا.
فاريزا شىعارمالارىنداعى مۇڭدى ونىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحىنان، ازاماتتىق پاراساتىنان ءبولىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس. مۇڭى جوق ادام كۇرەسكەر بولا ما؟! «مۇڭسىزدىقتان ادامزات كەردەڭدەيدى، كومكەرەيىن جان وتىن مۇڭ جىرىممەن» دەپ ءوزى ايتقانداي، ول مۇڭدى جەكە باستىڭ قايعىسى دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك: الەۋمەتتىك جۇگى بار، قوعامدىق استارى بار مۇڭ ول. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ كۇڭىرەنەتىن ۇلى اباي مۇڭىمەن ۇندەس. ول قوعامدى — وزىنەن، ءوزىن — قوعامنان بولەكتەپ قاراستىرمايدى. سودان دا ءوز ءىشىن ءوزى ۇڭگىپ، ءوزىن-وزى ءمۇجىپ، قاۋزاپ، بويىنداعى پەندەلىك ءمىنىن دە، كوڭىلدەگى كىرىن دە، كۇپىر ويلارىن دا، اسقاق ارمان، جاقسى تىلەك، جارقىن ءۇمىتىن دە تۇگەل جايىپ سالىپ، اعىنان جارىلا اقتارىلىپ، وزىنەن-وزى تاۋسىلىپ، وزىنەن-وزى ءتۇڭىلىپ كەتكەن كەزدەردە دە ول تەبىرەنىستەرىنىڭ، سەزىنۋلەرىنىڭ شىنشىلدىعىنا ءبىر مىسقال كۇمان كولەڭكەسى جۋىمايتىنى سونشالىق، اقىننىڭ ليريكالىق «مەنى» مەن جەكە باسىنىڭ ارا جىگى قاي تۇستان وتەتىنىن اجىراتۋ وڭايعا تۇسپەيدى. وندايدا اقىن ءليريزمى ىشكى دراماتيزمگە قاراي كۇرت ويىسادى. شيرىققان تەرەڭ پسيحولوگيزمنىڭ پوەزياداعى وسى كورىنىسى فاريزا تۆورچەستۆوسىن بيىكتەتىپ، دارالاپ تۇرعان ءىرى تابىستارىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.
وسىعان جالعاستىرا، اقىن قالامىنىڭ سوڭعى سونى قىرلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەرەكشە كوزگە شالىنىپ، تۆورچەستۆولىق الەمىن بايىتا، اجارلاي تۇسكەن، سونىمەن قاتار اقىندىق دارىننىڭ ازاماتتىق ءبىتىمى تاعى ءبىر دارالاعان ءجايتتى اتاي وتكەن ءجون سياقتى. ول — بۇگىنگى تاڭداعى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ قارىمدى اقىن-جازۋشىلارى قالامىنىڭ ۇشىندا جۇرگەن تولعاقتى ماسەلە — جالعىزدىق تاقىرىبىنا بارۋى. ەگەر وسى ورايداعى ولەڭدەرى جاريالىلىق زامانىنان كوپ بۇرىن جازىلعانىن ەسكەرسەك، ونى ەرلىك دەپ مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. وسىنىسىمەن دە ادام كوڭىلىنە زامانا سالار جارىقشاق قاي تۇستان، قالاي وتەرىن ءدال اڭعارار — كوكىرەك كوزى ءجىتى، جۇرەك، قۇلاعى تۇرىك اقىن ەكەنىن اڭداتادى.
بۇگىن اقىن ناعىز تولىسقان شاعىندا. اقىن پوەزياسىنىڭ كەمەرى جىل اسسا — جىل كەڭەيىپ، اقىن ويى جىل اسسا، جىل كەمەلدەنىپ ازاماتتىق تۇلعاسى دا بيىكتەپ بارادى. تاياۋدا جارىق كورگەن ءبىر ولەڭىندە ول:
اينالىپ جان دۇنيەم قامالعا ەرەك،
سەلقوستاۋ كوز سالامىن جاناردى ەگەپ.
تاڭدانباس، جانى اشىماس قۇداي دەۋشى ەدى،
قورقامىن سوعان ۇقساپ بارام با دەپ! — ءوزىن-وزى مىسقىلداعان (يرونيا) ەكەن. مەن ايتار ەدىم، قولىندا ۇشان-تەڭىز بيلىگى جوق اقىننىڭ قۇدايعا ۇقساعانىنان قورىقپاۋ كەرەك دەپ. جاسامپاز اقىن نەعۇرلىم قۋاتتى، قۇدىرەتتى بولعان سايىن ونىڭ الەمى دە سوعۇرلىم زور، سوعۇرلىم اسەم بولا تۇسسە كەرەك. تۋعان حالقى ودان ۇتپاسا، ۇتىلمايدى. اقىن مەرەيى لايىمدە بيىك بولعاي!
1985 ج.
*** *** *** *** *** *** ***
ءبىزدىڭ فاريزا
1. سىرناي ساز، سۇلۋ ءۇن
قىرىقباي بەكبايەۆ
اتىراۋدىڭ تالانتتى اقىن قىزى، بۇل كۇندەرى قازاقشا، ورىسشا بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى بولىپ، وداق كولەمىنە تانىلعان فاريزا وڭعارسىنوۆا وقىرماندارىنا تاعى ءبىر جاڭا جيناق ۇسىنىپ وتىر. وتكەن جىلدىڭ سوڭعى كۇندەرىندە «جالىن» باسپاسى اقىننىڭ «سەنىڭ ماحابباتىڭ» اتتى جىر كىتابىن شىعاردى.
فاريزا وڭعارسىنوۆا — ادامدارداعى اسىل سەزىمدى بارلىق قۋاتىمەن كوتەرە جىرلايتىن، جاعىمسىز قىلىقتارعا ەرەكشە قاتتى سىنمەن قارايتىن اقىن. سوندىقتان دا ونىڭ كەيىپكەرلەرى كىرشىكسىز تازا، رۋحاني ءمولدىر، اسا جوعارى يدەالدىڭ ادامدارى.
ءاليا مەن مانشۇك جىرلارىنداعى قايتپاس رۋح، تۋعان وتانعا شەكسىز بەرىلگەندىك تە وسىنداي ەڭ بيىك سەزىم تۇرعىسىنان الىنعان. «بيبىگۇل — اندەگى» سەزىم سۇلۋلىعى، عازيزا جۇبانوۆاعا ارنالعان دىبىستار الەمىنىڭ قالىڭ نۋى — وسىنىڭ ءبارى فاريزانىڭ جىرلاۋىندا كۇندەلىكتى كوپ شارۋالاردىڭ سوقپاعىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، جوعارى كوتەرىلىپ، كەيىنگىلەرگە ءوز ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇرعانداي. اسىرەسە ءاليا مەن مانشۇك جىرىنىڭ وقۋشى جۇيكەسىن شيرىقتىرىپ، قاتتى تارتىپ الاتىن قۋاتى بار. ويتكەنى ولار بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ باقىتى جولىندا قۇربان بولعاندار اتىنان ءتىل قاتادى. «اينالاڭا ويلى قارا، ادام قولىمەن جاسالعان يگىلىك ادام قولىنان بۇلىنبەسىن. وتانىڭدى قورعاپ، ونىڭ تۇتاستىعىن ساقتاي بىلسەڭ عانا ادامسىڭ». مىنە، اقىن ويىنىڭ التىن قازىعى وسىنداي.
«سەنىڭ ماحابباتىڭ» اتتى جيناقتاعى نەگىزگى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى — اقىننىڭ حالىق الدىنداعى پارىزى. وسى توپقا جاتاتىن «سىرلاسۋ» جىرلارىندا، «ماحامبەتتىڭ اۋدارماشىسىمەن اڭگىمەسىندە» فاريزا پوەزيانىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق كۇشىن، العا تارتۋشى رۋحىن، اقىننىڭ ازاماتتىق بورىشىن جىرعا بولەيدى. ول پوەزيانى حالىقتىڭ جارىق ارمانى، سەزىمنىڭ مولدىرلىگى، اقىلدى ءداۋىردىڭ الىبى دەپ تۇسىنەدى. حالىق تالانتتى تۋادى، تاربيەلەيدى، تالانت حالىقتىڭ كوكەيىندەگىسىن جىرلايدى، جىگەرلەندىرەدى. وي ءتۇيىنىن وسىعان تىرەپ وتىرىپ، اقىن ايشىقتى ءسوز كەستەلەرىن ءيىرىپ تاستايدى.
"ءومىر جىرلارى" ادامداردىڭ كۇنبە-كۇنگى قارىم-قاتىناستارىنان بايقالعان جاقسى سەزىمدەردى پاش ەتۋشى، جايسىز قىلىقتاردى سىناۋشى جولدار. مۇنداي جان سۇيسىنەر قاسيەتتەر دە، جۇرەك سۋىتار ادەتتەر دە از ەمەس. ءبىر ولەڭدە اقىن تۇندە قاعىلعان ەسىك دىبىسىنان ويانادى. بۇل كىم بولدى. جات بىرەۋلەر، داراقىلار ما؟ جوق. بۇل — دوستار. ولار — ءوز قۋانىشىن پاش ەتىپ، ءوز ۇيىندەي ەركىن كەلىپ، سول قۋانىشىمىزدى بىرگە ءبولىس دەپ تۇر. ەندى اقىن تىلەگى دە سول: تەك وسىلاي، قۋانىشقا عانا بۇزىلسىن ءتاتتى ۇيقى!
«شىلدە» اتتى تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعىندا «مەن ءوز جىرلارىمدا... ايەل جانىنىڭ سان كۇيىن مۇمكىندىگىم جەتكەنشە جەتكىزگىم كەلدى»، — دەپ جازعان ەدى فاريزا. «سەنىڭ ماحابباتىڭ» اتتى جاڭا جيناعىنا «ايەلدەر الەمى» دەگەن قوسىمشا انىقتاما بەرىپ، ءوزىنىڭ جانى سۇيگەن تاقىرىبىنا ودان ءارى ءۇڭىلىپتى. جالپى، فاريزانىڭ بۇل تاقىرىپتاعى جىرلارىن رەت-رەتىمەن قويىپ قاراستىرسا، اقىننىڭ ادام ومىرىنە، ونىڭ پسيحولوگياسىنا، ويلاۋ دۇنيەسىنە، جان-سەزىمىنە ۇلكەن زەرتتەۋشى-سوسيولوگ تۇرعىسىنان كەلگەنىن، ءتىپتى كەي تۇستاردا ادامدى زەرتتەۋشى وقىمىستىلاردىڭ بايقاماعانىن بايقاي بىلگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
«سەنىڭ ماحابباتىڭ» جيناعىنىڭ قۇرىلىمى دا، جالپى تاقىرىبى ايەلدەردىڭ رۋحاني دۇنيەسىن جىرلاۋ بولعانمەن، جەكەلەي كەلگەندە سىر ەتىپ شەرتەتىن ماسەلەلەرى دارا-دارا. مىسالى، «سارانىڭ جىرلارىندا» اقىن ايەلدىڭ سەزىمىمەن تۋعان جەر، اقىندىق مۇرا، پارىز جايى ءسوز بولسا، «مايرانىڭ اندەرىندە» ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسى، ادامگەرشىلىك مىندەت، ءماريام حاكىمجانوۆا تۋرالى تريپتيحتا ىزگىلىك، مەيىرىم، رۋحاني بايلىق جىرعا اينالادى.
جاڭا جيناعىندا فاريزا اقىندىق شەبەرلىك تۇرعىسىنان ەداۋىر وسكەنىن اڭعارامىز. ونىڭ ولەڭدەرى جيناقى، باسى ارتىق ءسوز جوق، ۇيقاس ۇيلەسىمدەرى كۇردەلى. تابيعات ليريكالارىنىڭ كوبى جاندى كورىنىستەردى ەلەستەتسە، ءومىر جىرلارىندا ويلى تۇجىرىمدار بار.
ماحامبەت اۋدانى. 1980 ج.
2. "دالام — مەنىڭ قازىنام…"
ولەڭ كىتاپتارىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا وي تۇيىندەرى تەرەڭدەي، پوەزياداعى شەبەرلىگىنىڭ ايقىن شىڭدالا تۇسكەندىگى بايقالاتىن اقىن جەرلەسىمىز فاريزا وڭعارسىنوۆا كىتاپتان كىتاپقا كەمەلدەنىپ كەلەدى. مىسالى، ونىڭ وتكەن جىلى «سۇحبات» اتتى جيناعىنداعى «ماڭعىستاۋ مونولوگتارى»، «وتانىم — وقشاۋ قۇرلىعىم»، «ريەۆوليۋسيا جانە مەن» دەگەن ولەڭدەر سيكلى قازاق ءسسر-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولعان ەدى. ۇستىمىزدەگى جىلى اقىننىڭ «داۋا» دەپ اتالاتىن جاڭا ولەڭدەر جيناعى جارىق كوردى.
تۋعان دالا، تۋعان ەل!
بۇل ۇعىمدار — اقىن جىرىنداعى ەڭ قاسيەتتى، قاي كىتابىندا دا ەرەكشە جالىندى لەپپەن جىرلاناتىن، اسقان شابىتتارعا تولى سەزىمدەردىڭ تاقىرىبى. بۇرىنعى جيناقتارىنداعى سياقتى اقىننىڭ بۇل كىتابىنىڭ دا نەگىزگى لەيتموتيۆى — تۋعان دالاعا دەگەن پەرزەنتتىك ماحابباتى، ازاماتتىق ۇنگە تولى ولەڭدەردى وزىنە كوگەندەپ جاتادى.
جۇرەك، سەنسىڭ وتانىم، قوعامىم دا،
مەيلىڭ كۇلدىر، كۇرسىندىر، ورا مۇڭعا، —
مەن ءبارىبىر وزىڭنەن بولىنبەيمىن،
سەنسىز مەنىڭ ءانىم جوق، جوق ارىم دا!
تۋعان جەرىن سۇيگەن، وعان بارلىق ىستىق جۇرەگىمەن بەرىلگەن اقىن سول جەردىڭ تىنىشتىعىن، بەيبىت ءومىرىن ويدان شىعارا الا ما؟ فاريزا ولەڭدەرىندە دە بۇل لەپ ەرەكشە!
جۇرەكتە — سۇيىكتى ەلەس،
ماڭگىلىك كۇن — جانىمدا، بيىكتە ەمەس.
بۇل الەمدە ەڭ بيىك — ادام عانا،
مۇڭدانۋعا ەشكىم دە ءتيىستى ەمەس!
ءوزى ۇلكەن پاتريوتتىق سەزىمنىڭ اقىنى بولعاندىقتان ونىڭ ەلىن، جەرىن سۇيمەگەندەردەن، حالىقتىڭ جانىن ۇقپاعانداردان، «ءسۇتىن ەمگەن ءتىلىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن سەزىپ بىلمەگەندەردەن جانىم جىلاپ، تۇڭىلگەم» دەگەن جولدارى دا:
ەرتەڭدەردى، جەردى ويلاپ، —
ادامدى ويلاپ، ەلدى ويلاپ،
جەر كۇرسىنسە، كوز ىلمەي،
جانى اۋىرعان وزىمدەي،
كۇنمەن بىرگە كۇلمەسەم،
مەن وسىلاي جۇرمەس ەم،
ونەر دەرتىن بىلمەس ەم، — دەگەن تەبىرەنىستەرى دە ۇلكەن اقيقات، ومىرگە بيىكتەن قاراي ءبىلۋدىڭ ءورشىل بەلگىسىندەي.
دوستىق، ونىڭ ىشىندە حالىقتار دوستىعى تاقىرىبى — اقىن شىعارمالارىنداعى وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. وسى جيناقتاعى «قىرعىز، قازاق — ءوزىمنىڭ قوس جانارىم» اتتى ولەڭىندە اقىن ىرگەلەس ەكى ەلدىڭ ورتاق تاعدىرىن، ورتاق تىنىس-تىرشىلىگىن ىقىلاسپەن جىرلايدى:
سەن قۋانساڭ، شۋاقتى مەندە دە كۇن،
سەن سامعاساڭ، مەنىڭ دە ورلەگەنىم!
ءسىزدىڭ ۇيدە قوناقسىپ تورلەمەدىم،
قىرعىز، قازاق — ءوزىمنىڭ قوس جانارىم،
قوس جانارىم، قاشان دا سونبە مەنىڭ!
جاڭا جيناعىندا فاريزا اقىنداردىڭ قوعامداعى ورنى، بورىش پەن پارىز، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسى سياقتى كەلەلى ماسەلەلەرگە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەدى. ونىڭ «ادام دەگەن — ۋاقىتىنىڭ سىڭارى، زامانىنىڭ ۇلانى، شىرقاپ سالار ءجىر-انى، كوككە ورلەتسە — قىرانى، ايالاسا — نۋ باعى، جەرگە سالسا — تۋلاعى. زامانىڭ دا ۇلى ەمەس، ۋاقىتىڭ دا تۇك ەمەس! — ادامدارى ءومىر سىنىن جەڭبەسە، تىرشىلىكتىڭ ەكپىنىنە ەرمەسە» دەگەن جولدارىندا وسىنداي كەلەلى وي، قوعام الدىنداعى بورىشتى سەزىنۋشىلىك جاتىر. سوندىقتان دا ادامدار، اقىن تۇسىنىگىنشە، «وزىنە بەرىلگەن ولشەۋلى ءومىر ىشىندە بىر-بىرىنە جاقسىلىق جاساي ءبىلۋى كەرەك جانە دە ونى ءوزىنىڭ قاجەتتى جەرىندە، كەزىندە كورسەتە ءبىلۋ كەرەك» — دەيدى. ويتكەنى:
كەزىندە ەتپەگەن جاقسىلىق،
قىلمىسپەن كەيدە پارا-پار.
ول ءومىردىڭ ءمانىن ادامداردىڭ بىر-بىرىمەن ىزگى قارىم-قاتىناس، دوستىعىندا دەپ تۇسىنەدى. سوندىقتان دا:
دوستارىم، ورتام، قوعامىم،
ولارسىز سونەم، سولامىن،
سالقىندىق سەۋىپ، سىرت بەرسە،
كوڭىلىمدە — كىربىڭ، جوق ءانىم.
سولاردىڭ قاباقتارىمەن
ناليمىن، تاسىپ-تولامىن، — دەيدى.
فاريزا وڭعارسىنوۆا — ومىرگە سەرگەك قارايتىن، جاماندىق اتاۋلىنى، سونىڭ ىشىندە ادامداردىڭ بويىنداعى سالقىندىقتىڭ، ەكىجۇزدىلىك، جىگەرسىزدىك سياقتى بوساڭدىقتى جان-جۇرەگىمەن جەك كورەتىن اقىن:
جاندار قانشا كۇلكىسى دە شەكتەۋلى،
بىلەدى ولار تاسادان كەسەكتەۋدى.
جاناشىرلىق تۇگىلى، وندايلاردىڭ
كىممەن سالەمدەسۋى — ەسەپتەۋلى.
بۇرىنعى جيناقتارىنداعى سياقتى اقىن بۇرىن-سوڭدى وتكەن وي يەلەرى مەن ءسوز شەبەرلەرىنىڭ نەمەسە الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە ءوتىپ جاتقان ۋاقيعالار مەن بولمىستاردان تۇيگەن-بىلگەندەرىنە دە باعا بەرىپ، جىر جولدارىنا اينالدىرادى. جيناقتاعى «ساپفومەن سىرلاسۋ»، «ايشا ءبيبى»، «بابا اجە»، «ومار حايياممەن اڭگىمە»، «شەكسپير شىندىعى» ولەڭدەرىندەگى ادامدارعا دەگەن ىزگىلىك، مەيىرىم سەزىمى، دوستىق، ماحاببات جايلارى بۇگىنگى ۇرپاقتاردىڭ تۇسىنىگىنە قاجەت تۇرعىدان جىرلانادى.
سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى «ليتەراتۋرنايا گازەتا» 1983 جىلعى 25 مايداعى سانىندا فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ اقىندىق پورترەتىنە شتريحتار بەردى. ونىڭ اۆتورى ادەبيەتشى اللا تەر-اكوپيان: «فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ پوەتيكالىق الەمى ماحابباتقا قۇرىلعان. بۇل — جەمىس بەرەتىن جالعىز عانا توپىراق. جەككورۋشىلىك جەمىس بەرمەيدى…» دەگەن ەدى.
جاڭا جيناعىندا دا اقىن ءوزىنىڭ ەڭ نەگىزگى تاقىرىبى قۋانعاندا جانىنا قانات بايلاپ، ورگە سۇيرەيتىن، قامىققاندا قاراڭعى ءتۇنىن جارىق ەتكىزىپ، نۇر قۇياتىن، اسىل دا التىن تىرەگى — ىستىق ماحاببات تاقىرىبىن تىس قالدىرماعان. بۇل جولى بۇل تاقىرىپتاعى يدەيالىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ويلاردى بىر-بىرىمەن ساباقتاستىرىپ بەرگەن. اقىننىڭ بۇرىنعى جىرلارىنداعى سياقتى بۇل ماحاببات — لىپ ەتكەن جەڭىل سەزىمدەردىڭ كورىنىسى ەمەس، وزىندىك ويى بار، تەرەڭ تولقىنىستىڭ بەلگىسى:
ەش نارسەگە، ەشكىمگە الاڭداماي
ءجۇرۋشى ەدىم، كەزىكتىم ساعان قالاي؟
قالاي تاپتىڭ سەن مەنى بۇل الەمدە،
جول سىلتەگەن كىم ساعان ماعان قاراي؟ — دەگەن جولدار سونداي شىنايى، وتتى سەزىم، ىستىق سەزىمدەردەن تۋسا كەرەك.
اسىل سەزىم عانا ادامدى:
اناۋ اسپان، اناۋ — كۇن كۇلىمدەگەن،
كوڭىلىم — قۇس، كوزدە — نۇر، ءدىرىل — دەنەم.
ءان شىرقاعىم كەلەدى بۇل عالامعا
شاتتىعىمدى سەزدىرەر ۇنىممەنەن، — دەۋگە ءماجبۇر ەتۋگە ءتيىس.
1980 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «شاڭقاي ءتۇس» (پولدنيەۆنىي جار) اتتى جيناعى ورىس تىلىندە جارىققا شىقتى. وسى كىتاپقا جازعان العى سوزىندە كورنەكتى ورىس اقىنى سەرگەي بارۋزدين: «اشىق تا انىق ازاماتتىق سەزىم مەن وتكىر ليريكالىق، ءبىر جاقتى ماحابباتتىڭ قايعىسى مەن اقىندىق كاسىپ تۋرالى دانىشپاندىق ويلاردى ءبىر جەرگە توعىستىرۋ كەز-كەلگەن اقىننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇل «شاڭقاي ءتۇس» اۆتورىنىڭ قولىنان كەلگەن» دەپ جازعان ەدى. وسىناۋ ءادىل دە ورىندى باعانى اقىن جاڭا جىر كىتابىمەن تاعى دا دالەلدەگەن.
ماحامبەت اۋدانى. 1985ج.
*** *** *** *** *** *** ***
مازاسىز الەم، مازداعان ولەڭ
سەرىك ساتانوۆ
فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «داۋا» اتتى جاڭا جىر جيناعىن وقىپ شىعىپ، ءبىر ءسات توڭىرەككە كوز جىبەردىك. جۇمىر جەر مەن ادامزات، ونىڭ تاعدىرى مەن تىرشىلىگى ءۇشىن جان ۇشىرىپ جۇرگەن انا بەينەسى كوز الدىمىزعا كەلدى. «اقىلدى ادامدار-اۋ، سەندەردەن جەر جۇرەگىنە باتقان دەرتكە — داۋا، جانعا — ساۋعا سۇرايمىن، داۋا... داۋا...» دەگەندەي بولادى.
دۇنيە دۇمپۋلەرى، جەردىڭ سىلكىنگەنى، ادامنىڭ كۇرسىنگەنى — ءبارى اقىن جۇرەگىنەن وتەدى.
زۋلا، مەنىڭ جىر-كۇيمەم شابىت جەگىپ،
جەر بەتىنە عۇمىرلىق جارىق بەرىپ،
جۇرەكتەردىڭ قۇرساۋىن اعىت كەلىپ،
زورلىقتاردىڭ زاردابىن شەككەندەرگە
ادىلەتتەن سىباعا الىپ بەرىپ!
بۇل — بۇكىل تىرشىلىك دەپ سوققان جۇرەكتىڭ اق تىلەۋلى اقيقات سىرى. بۇل — ولەڭدەرى وداق كولەمىنە تانىلىپ، بەدەلدى سىنشىلاردىڭ دۋالى اۋزىنا ىلىككەن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ ازاماتتىق پافوسى، اقىندىق كرەدوسى.
جىرىمەن جىلاعاندى جۇباتىپ، توعىشاردى وياتقىسى كەلەدى. جەكە باسىنىڭ كۇيى ەمەس، جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، قۋانىشىنا قول سوعادى. پوەزيا — شىندىقتىڭ شىراعى ەكەنىن كورسەتەدى. مىسالى:
ەرتەڭدەردى، جەردى ويلاپ،
ادامداردى، ەلدى ويلاپ،
جەر كۇرسىنسە، كوز ىلمەي،
جانى اۋىرعان وزىمدەي،
كۇنمەن بىرگە كۇلمەسەم،
مەن وسىلاي جۇرمەس ەم،
ونەر دەرتىن بىلمەس ەم!
فاريزا جىرلارىنىڭ ءبىر قۇپياسى — اقىن جالت ەتكەن شولاق ويدى ءار نارسەگە تەڭەپ اۋرە بولماي، قانىندا قايناپ، جانىندا جازىلعان، جۇيكەسىنەن ءجۇرىپ وتكەن قۇبىلىستى اق قاعازعا تۇسىرەدى. سوندا تاستان قاشالىپ جاسالعانداي تۇتاس جاندى بەينە، ويلى وبراز، ءومىردىڭ وزىندەي بولىپ جىر-تۇلعاعا اينالادى.
اقىن ءوزىن قوعاممەن، پلانەتامەن بىرگە سەزىنەدى. بۇلشىق ەتتەردەي بۇلتىلداعان شىمىر شۋماقتار، شەگەندەلگەن شەبەر ۇيقاستار شابىتتى اقىننىڭ شالقار ويلارىن شارىقتاتا تۇسەدى:
جانىم قاۋساپ، سەبەپسىز كۇرسىنىپپىن،
نە جەتپەيدى — توبەدە تۇر شىعىپ كۇن.
مەن بە بارومەترى پلانەتانىڭ،
الدە تىنىسىمىن با تىرشىلىكتىڭ؟
اقىن نەگە مازاسىز؟ سەبەبى — الەم مازاسىز، دۇنيەنىڭ قۇرىپ كەتۋ ءقاۋپى بار. اقىل اتومدارعا اينالىپ كەتە مە دەپ شارق ۇرىپ، جانى جار جاعالاعان قارلىعاشتاي الاسۇرادى. مىنە، اقىننىڭ ازاماتتىعى دەگەن وسى.
مىسالى، «بۇل مەنىڭ — پلانەتام» دەگەن توپتاما ولەڭنەن وسىنداي كەسەك ويلاردى اڭعارامىز. پلانەتا الدىنداعى بۇگىن مەن بولاشاقتىڭ مىندەتتەرى ءسوز بولىپ، ولەڭ بولىپ ورتەنەدى.
كىتاپتاعى ليريكالىق كەيىپكەر سەزىمسىز پەندەلەردەن الاقانىن جايىپ ساۋعا سۇرامايدى، اقىلعا سالىپ، ويلاندىرادى، جۇرەكتەرىن ءجىبىتىپ، سانالارىنا ساۋلە قۇيىپ، ەس جيعىزادى. ولەڭدەردەگى فيلوسوفيالىق تەرەڭدىك وسىندايدا بايقالادى. پوەزيا قۇدىرەتىن تانىتاتىن سان قىرلى ماشىق-مانەر، ءسوز سۇلۋلىعى سارالانادى. «دوستارىم، ورتام، قوعامىم»، «قانشاما جىل»، «تىلەۋ»، «قازاق دالاسى» سياقتى ولەڭدەر اقىننىڭ جىر كوگىنىڭ بۇرىنعىدان دا بيىكتەپ، وي ايتۋ ءۇردىسىنىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق مازمۇنىنىڭ سالماقتانا تۇسكەنىن كورسەتۋمەن بىرگە اۆتوردىڭ جەكە قامىن ەمەس، حالقىنىڭ قامىن ويلاناتىندىعىن، ونىڭ ەرتەڭىنە تولعاناتىندىعىن بايقاتادى.
قامشىلاتىپ جانىمدى،
تامشىلاتىپ قانىمدى،
ورتەپ كەلە جاتىر مەنى جىر-الاۋ.
ازاپ — جەردىڭ بار قايعىسىن قاقپايلاپ،
جۇرەگىڭە سىنالاۋ.
ەشبىر ءسابي اناسىنىڭ كەۋدەسىن
مۇنشا قيناپ سورماعان دا شىعار-اۋ.
اتا ءداستۇر جىر مانەرى فاريزا جىرلارىندا وزىنشە ورنەك تاۋىپ، زامان تىنىسىنا اينالىپ، كۇردەلىلەنە تۇسكەن.
اقىننىڭ وبرازبەن ويلاپ، ونى ولەڭگە اينالدىرۋ ۇردىسىمەن شەبەرلىك دەڭگەيىنىڭ ابدەن قالىپتاسىپ وسكەندىگىن، ءومىردىڭ قات-قابات سىرلارىن اشىپ كورسەتەتىن ادۋىن مىنەزىن تانىتاتىن «ساپفومەن سىرلاسۋ»، «ۆييوننىڭ ىزاسى»، «اششىلىق تۋرالى جىر»، «شەكسپير شىندىعى»، «نەرۋداعا نارازىلىق»، «ومار حايياممەن اڭگىمە»، «ينتەرۆيۋ»، «ماقاتايەۆ تۋرالى جىر» سياقتى ولەڭدەرىنەن كورەمىز.
بۇل ولەڭدەرىندە اقىن دۇنيە-تىرشىلىكتىڭ بار بولمىسىنا ۇڭىلەدى. ادامداردىڭ اقىل-ساناسىنداعى، مىنەز-قۇلقىنداعى قاراما-قايشىلىقتارعا پسيحولوگيالىق سيپات بەرە وتىرىپ، اعىنان اقتارىلا جىرلايدى. جالعان ايتىپ جالتارمايدى، اقيقاتپەن دە، جالعاندىقپەن دە الداسپانىن الدىنا قويىپ وتىرىپ اڭگىمەلەسەدى. ايتقانىنا ءوزىن دە، وزگەنى دە سەندىرە جازادى. ولەڭدەر وجەتتىگىمەن، باتىلدىعىمەن، كەرەك جەرىندە نازىكتىگىمەن ۇنايدى.
«ۆييوننىڭ ىزاسى» ولەڭىندە ليريكالىق كەيىپكەر بىلاي دەيدى:
كويلەگىم ءبۇتىن، كۇيلىمىن،
جاتقام جوق ءشىرىپ جاعادا.
جاۋتاڭداپ العان بيلىگىڭ
ەركىندىگىمنەن ساداعا!
ءومىردىڭ وزەگىنەن شىققان اقيقات ءسوز! «نەرۋداعى نارازىلىق» ولەڭىندە اقىن ريەۆوليۋسيانىڭ كەمەڭگەرلىگىن جىرلايدى. ءۋاقىت-عاسىر-ومىر ۇعىمدارىن ديالەكتيكالىق زاڭدىلىقتار تۇرعىسىنان، فيلوسوفيالىق تەرەڭ قۋاتپەن اشىپ كورسەتەدى.
ماسەلەن، لەرمونتوۆقا ارنالعان «اششىلىق تۋرالى جىر» اتتى تولعاۋ ليريكالىق-فيلوسوفيالىق قارىمىمەن ەلەڭ ەتكىزەدى.
مۇنارلى بۇلتتان مۇڭ ەمگەن،
زامانىن تىلدەپ تۇنەرگەن،
جايلىلىق تاپپاي جەر-كوكتەن،
وزىڭە ۇقساس ءبىر مۇڭلىق
ماحامبەت سىندى ەر دە وتكەن، —
دەي كەلىپ، «داۋىلدى داريا اق جەلكەن» ميحايل يۋريەۆيچكە:
قاناعات بەرمەي ءومىردىڭ،
ءتاتتىسى مەن كەرمەگى،
بارادى تارتىپ سەندەگى
تاعدىرىمداي تىلسىم اششىلىق! — دەپ جان-دۇنيەسىمەن اقتارىلادى. ادامزات ءۇشىن تەبىرەنگەن اقىننىڭ ازاماتتىق داۋىسى وسىنداي.
فاريزا وڭعارسىنوۆا جىرلارىنداعى وقىرمانعا ەرەكشە اسەر ەتەتىنى ينتەرناسيونالدىق پافوسقا ۇلاسىپ جاتاتىن ۇلتتىق كولوريت پەن اتا-بابانىڭ ايشىقتى داستۇرلەرى، وعان دەگەن ويلى كوزقاراستىڭ بىرىگىپ، ۇشتاسۋى. بۇل قاسيەت دۇنيە جۇرەگىن تىڭداعان، عاسىر عالاماتىن كوز الدىنان وتكىزىپ وتىرعان اقىنعا بيىكتىك باسپالداعىنداي اسەر ەتەدى. بۇل اۆتورعا ۇلكەن اقىندىق مىنبەلەردەن ليريكالىق-پۋبليسيستيكالىق تەرەڭ ويلى، تەگەۋرىندى جىرلارىن جالپاق الەمگە جاريا ەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن.
پوەزيانىڭ كەرەمەت قاسيەتى ادام سەزىمىن جەتىلدىرىپ، جانىن تولعاتىپ، جۇرەگىن وياتاتىن ايرىقشا اسەرى جيناقتاعى ولەڭدەردەن جارقىراي كورىنەدى.
شەشەنسىگەن القىنىپ،
قانىندا جوق قاسيەتكە تالپىنىپ،
اقىلدى ءسوز ايتامىن دەپ شارق ۇرىپ،
ارىستان دا، دانىشپان دا ءوزى بوپ،
ار جاعىندا وزىندىك ءبىر ءسوزى جوق
«اقىلدىدان»
دانالىقتى كۇتپە سەن!
نەنى جازسا دا، جەرىنە جەتكىزىپ جازاتىن اقىننىڭ نەگىزگى ويىن وسى جولداردان اڭعارۋعا بولادى. فيلوسوفيالىق تەرەڭدىك پەن سۋرەتكەرلىك اقىننىڭ تۆورچەستۆولىق مول مۇمكىندىكتەرىن جارقىراتا كورسەتكەن. سەزىمى جالىن بولىپ شالقىعان، شىندىعى شوق بولىپ مازداعان، مازاسىز الەمنىڭ مازداق جىرلارىنىڭ عۇمىرى دا ۇزاق بولماق.
شىلدە 1986 جىل.
*** *** *** *** *** *** ***
رىمعالي نۇرعالييەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك
مىنەزدى جىرلار
قالىڭ قارلى، قاتتى قىستان كەيىنگى ەلجىرەگەن كەڭ-قولتىق، جايماشۋاق كوكتەمنىڭ بۋىمەن جان ءبىتىپ، جادىراپ، ساي-سالا، تاۋ-تاستان جوڭكىلە شاپقىلاعان جازعىتۇرىمعى مىڭ سان بۇلاقتار ىسپەتتى بولىپ، الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ اۋىل-اۋلىنان نەبىر وندىردەي تالاپتى جاس الماتىعا اعىلعان. ءبارىنىڭ دە قويىن داپتەرىندە — ولەڭ. ادەبي كەشتەر دۋىلداپ ءوتىپ جاتادى. كوك-قاۋىرسىن، بالاۋسا جىرلار تالقىعا تۇسەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەگى ادەبي بىرلەستىكتە مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ كەيىنگى ۇرپاقپەن سىرلاسقان رۋحاني، ازاماتتىق وسيەتىن قالدىرعان ايگىلى ءسوزىن سويلەيدى.
دىردۋى مول، شۋلى ادەبي ورتادان قالىس بولعان، شەت جايلاپ، قاشىق جۇرگەن، وبلىس ورتالىقتارىندا وقىعان جاستاردىڭ ىشىنەن شىعىپ، كەيىن بەلگىلى اقىن-جازۋشى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جاستار نەكەن-ساياق. گۋريەۆ پەدينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، ودان كەيىن ءمۇعالىم، جۋرناليست رەتىندە تانىلعان، الماتىعا جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا كەلگەن فاريزانىڭ نەگىزگى ادەبي مەكتەبى، ورتاسى ءوز بەتىمەن وقۋ، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋ، تالماي تالاپتانۋ بولدى.
فاريزا تۆورچەستۆولىق ەۆوليۋسياسىن ونىڭ ءار جىلدارى تۋعان پوەتيكالىق شىعارمالارىنان ايقىن كورۋگە بولادى. سالعان جەردەن كوركەم، ۇزدىك تۋىندىلار بەردى دەسەك، شىندىقتى اتتاپ، جالعان سويلەر ەدىك. العاشقى بالاۋسا جىرلار، شاكىرتتىك ىزدەنىستەر، ءتۇرلى ەلىكتەۋلەر ءىزى سايراپ جاتىر.
بەس قارۋىم بويداعى — باتىل جىرىم،
باتىلدىقپەن ارالاس جاتىر مۇڭىم،
بيلىكتىگە جۇعىسار ەبىم دە جوق،
نەمەسە الىس-بەرىس جاقىندىعىم، — دەپ باستالاتىن سىر، ناز كەلە-كەلە پوەزيانىڭ الەۋمەتتىك-ەستەتيكالىق، قوعامدىق-كوركەمدىك مۇراتتارىن اشىپ كورسەتەتىن جىرلار شوعىرىنا ارقاۋ بولادى.
زۋلا، مەنىڭ جىر-كۇيمەم، شابىت جەگىپ!
جەر بەتىنە عۇمىرلى جارىق بەرىپ،
جۇرەكتەردىڭ قۇرساۋىن اعىت كەلىپ،
زورلىقتاردىڭ زاردابىن شەككەندەرگە
ادىلەتتەن سىباعا الىپ بەرىپ، — دەگەن جىگەرلى جولدارمەن اقىننىڭ ىشكى سىرى، ارمان ماقساتى، قالامگەرلىك مۇراتى سەكىلدى مىنا تارماقتار سارىنداس، اۋەزدەس جاتىر:
مەزگىل-بۇرشاق جانىڭا سالىپ تانبا،
قايراتىڭنان قايىسىپ، نالىپ قالما:
سەنى ىزدەيتىن اعا بار تارىققاندا،
ىنىلەر بار دەم بەرەر جابىققانعا.
ءبىر اقيقات — ءبارىبىر جوعالمايسىڭ،
جوعالمايتىن جوقتاۋشى حالىق باردا.
ازاماتتىق، قوعامدىق، الەۋمەتتىك كوركەم تۇجىرىم، جالاڭ پۋبليسيستيكالىق شالقۋ، ديداكتيكالىق تولعاۋمەن استە تەرەڭ اشىلماق ەمەس، قايتكەن كۇندە دە پوەتيكالىق بەينە، تۇلعالى وبراز، ءسوز سۋرەتىنىڭ قۇدىرەتى ءبىرىنشى قاتاردا، دالىرەك ايتقاندا، اقىندىق سەزىم، قالامگەرلىك يدەيا ءوزارا اجىراماس ديالەكتيكالىق تۇتاستىقتاعى شابىتتان تۋسا كەرەك.
مەن دالانىڭ قىزى ەدىم،
جازىعىندا جاتپايتىن كوز ىلەر قارا،
جازيرا مەنىڭ جانىمنىڭ ءوزى دە دالا،
اسقار كورمەگەن مەن شىركىن بيىك دەگەندى
ولشەۋشى ەم سوناۋ اسپاننىڭ وزىمەن عانا، — دەگەن شۋماقتا قالامگەردىڭ شىققان، وسكەن ورتاسىن ءدال كورسەتەتىن پوەتيكالىق دەتال، ادەمى وبرازدى سۋرەت جاتىر.
سول ليريكالىق كەيىپكەر ءومىر كورىپ، تىرلىك تالقىسىنا تۇسەدى، كۇرەسەدى، الىسادى، بىردە جەڭەدى، بىردە جەڭىلەدى، ءتىپتى كەيدە ءتۇڭىلىپ:
جالعان دوستار ەرتەڭ جوق، بۇگىن بىرگە،
كورمەگەندەي سىرت بەرەر — ءسۇرىندىڭ بە،
ءىسى بىتسە، ءىسى جوق سەنىمەنەن —
ءولدىڭ بە، ءتىرىلدىڭ بە؟ — دەگەن اششى سىر ايتادى.
كەيىپكەر تاعى دا شيرىعادى. ونىڭ باسىندا مۇڭ دا، قايعى دا بار:
قازىق — جۇمىس، قازىق — ۇيگە بايلانىپ،
جۇرەگىم دە مايلانىپ،
بارا جاتىر مەنىڭ جانىم كۇن سايىن
قاساڭدىققا اينالىپ.
بۇل سوزدەردە شىندىق جوق دەپ كىم ايتادى؟
اقىننىڭ بەرىلىپ، شابىتپەن، اسا قۇمارتا، كەڭ كوسىلىپ جىرلاعان تابىستى تاقىرىبى — ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك. قالىپتاسقان ۇلگىدەگى جىرلار العاشقى سەزىمدى، قۇمارتۋ، ەلتۋ، قۇلاپ جىعىلۋ ساتتەرىن بەينەلەيدى. كوبىنەسە قىزىل-جاسىل بوياۋ، الابۇرتقان اعىستار باسىم جاتاتىن ولەڭدەرگە ەت ۇيرەنگەن. ال ەندى بۇگىنگى ادامنىڭ باسىنداعى نەبىر قيۋى قاشقان شاقتار، بىرەۋ ءسۇيىپ، ەكىنشىسى سۇيمەگەن، بىرەۋ ادال، ەكىنشىسى وپاسىز، مانساپقور، داۋلەت-ابىرويعا جەتسە دە، جۇرەگى جىلۋ تاپپاعان، سارىلا توسىپ كۇتۋمەن عۇمىر وتكىزگەن جانداردىڭ تارتىستى، درامالى كوڭىل-كۇيى، تراگەديالىق سيتۋاسيالار بەينەلەنەدى. سوندايدا كەيدە كوزىڭە جاس ۇيىرىلتەر مۇڭلى، كەيدە وزەگىڭدى ورتەردەي اششى، كەيدە سەلت ەتكىزەر جىگەرلى، سان الۋان قياناتتى جىرلار الدىڭنان شىعادى. سەزىمىن بۇركەمەلەپ، شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا ۇستاعان «جىڭىشكە» جولدى قىزدارىمىزدىڭ بۇگىنگى سەزىم الەمىندەگى بايلىق، رۋحاني تەرەڭ تولعانىس، سۇلۋلىق، اسەمدىك، كەلىسىم مۇراتتارى، ادامگەرشىلىك نىسانا بيىكتىگى كوڭىل توعايتادى. وتكىنشى تىرشىلىكتى قىزىقتاپ قالۋ، دىردۋ راقاتى ەمەس، ماڭگىلىك ادالدىق، تازالىق رۋحى، سۇيىسپەنشىلىك قادىرى دەگەن پاراسات اۋەندەرى نەگىزگى سارىنعا، باستى اۋەزگە اينالادى. ليريكالىق ايەل كەيىپكەر الەۋمەتتىك ىسكە كوڭىلى تولادى، شاڭىراق استىنان وپا تابادى، ءسويتىپ باقىت، راقات بارلىعىنا يلانادى:
تۋسا دا قيلى-قيلى باسىما كۇن،
وسىندا سان قۋانىپ، تاسىعانىم.
ايتەۋىر ءبىر راحات كۇتەتىندەي
مەن ىلعي وشاعىما اسىعامىن، — دەپ توقتايدى.
ساياسي الەۋمەتتىك تاقىرىپتاردى اۋەلدە پۋبليسيستيكالىق تولعاۋ ۇلگىسى ارقىلى يگەرگەن اقىن بىرتە-بىرتە فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق مونولوگ فورمالارىنا اۋىستى. تۋعان جەر، وتان، پارتيانى ناقتى سۋرەت، بەينەلى ءتىل، كوركەم تاسىلمەن سۋرەتتەيتىن بولدى. ولەڭ شوعىرى تۇتاس سيكل، فراگمەنتتەر — وسى الۋانداس پوەتيكالىق فورمالار مۇمكىندىگى، جاڭا ورىستەر كادەگە استى. العاشقىدا جىر وزەگى اتىراۋ ءوڭىرى، ماڭعىستاۋ تۇبەگى عانا بولسا، بىرتە-بىرتە قازاقستان اتىرابى تۇتاس، تۇگەل سويلەي باستادى: قوستاناي، كوكشەتاۋ، ارال، جەتىسۋ.
اقىن پوەزياسىنىڭ ينتەرناسيونالدىق رۋحىن ونىڭ ءوز كوزىمەن كورگەن شەت ەلدەرگە ارنالعان تاتىمدى شىعارمالارى كوتەرە ءتۇستى.
قازىرگى زامانداس، اسىرەسە بالىقشىلار، مۇنايشىلار، ەگىنشىلەر، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ەڭبەك ادامدارىن ونىڭ ىشىندە جاستاردى جىرلاعان «ءۇيىم — مەنىڭ وتانىم»، «ريەۆوليۋسيا جانە مەن» سيكلدەرى اقىننىڭ تۆورچەستۆولىق بەلەسى بولىپ تابىلادى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن وعان قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى. الەۋمەتتىك پافوس، پارتيالىق، تاپتىق مۇراتتىڭ انىقتىعى، كوركەمدىك سيپاتتار كوزگە تۇسەدى.
جاينايدى دالا الىبىم،
جانارى — جارقىن، جانى — كۇن!
ىزعارى كەتپەس الەمگە دالا
تاراتىپ جاتىر بويىنان
جىلۋى مەنەن جارىعىن! — دەگەن تاپقىر جولدار بار.
قازىرگى ادامنىڭ كوڭىل-كۇيى، سەزىم الەمى، ىشكى دۇنيەسى قات-قابات، شىتىرمان دا كۇردەلى. جۇرەك جىلۋى ازايىپ، الىس-بەرىس، ءجۇرىس-تۇرىس ەسەپشوتقا تۇسكەن كەزدەردە جاتسىراۋ، سۋىنۋ، تاس باۋىرلىق بەلەڭ الماق. ساعىنىش، مۇڭ مولايىپ، كوزگە جاس ىركىلەتىن، كەشەگى جاستىق، بالالىق اۋسار كۇندەردى اڭسايتىن ساتتەردە وقىعىڭ كەلەتىن جىرلار بولادى. اتاڭا، اجەڭە ەركەلەگەن كەزدەر، جازدىڭ جىلى جاڭبىرى، قىستىڭ الاي-تۇلەي بورانى — وسىلارعا ۇقساس سۋرەتتەر ەسكە تۇسەدى. جىلاۋىق، بوركەمىك ولەڭ مۇندايدا ساعان سەرىك ەمەس. ءتىپتى قايعى-قاسىرەتتىڭ ءوزىن شيراق جەتكىزەتىن ءتىرى ءسوزدى اڭسايسىڭ. سوندىقتان دا شىعار، تالانت جۇرەگىنەن تولقىپ تۋعان شىنايى جىرلارمەن ۇشىراسقاندا تازا بۇلاقتان سۋ ىشكەندەي بولاسىڭ.
بۇگىنگى پوەزيانىڭ كوركەمدىك قۇرالدارى، ستيلدىك ورنەكتەرى، ءسوز بايلىعى، ءتىل كەستەسى ادام جانىنىڭ نەبىر شەتىن دە نازىك، قاراڭعى دا ۇرەيلى، قاجىرلى دا قايسار رۋحىن ءدال، شەبەر سۋرەتتەپ كورسەتىپ بەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى عوي. ولەڭ تولقىنىنىڭ بەتكى قاباتىندا جاتاتىن ديداكتيكالىق پۋبليسيستيكالىق، مورالدىق يىرىمدەر كوزگە وڭاي شالىنباق؛ ال كوڭىلگە شوق بوپ ءتۇسىپ، ۇزاق مازدايتىن، ءار كەزدە جان جۇيەڭدى قوزعايتىن بەينەلى سۋرەتپەن جاسالعان كوركەم-ەستەتيكالىق وي سيقىرلى، كيەلى ءسوز سيرەك.
بالالىق شاعىنىڭ جاپىراعىن سۇراپىل سوعىس ورتەپ كەتكەن، بىرەۋى جەسىر ايەل، ەكىنشىسى جەتىم شالدىڭ باۋىرىندا وسكەن بۋىننىڭ وكسىگى ءالى باسىلعان جوق. بۇل ۇرپاقتىڭ الدىڭعى تولقىنى وزدەرى نەمەرە سۇيە باستاسا دا، ۇشقان ۇيا، تۋعان توپىراققا دەگەن ماحاببات ءبىر مىسقال السىرەمەيدى:
قىرعا كەتكىم كەلىپ تۇر بۇگىن مەنىڭ،
جۇرەك — ءالسىز، جۇيكە — قىل، تۇرىمدە — مۇڭ.
ءبىر ەمدەسە ەمدەيدى جانىمدى تەك
ساۋمال ءسۇتتىڭ ءيسى بار ىڭىرلەرىم،
سوندا عانا دەرتىمە داۋا تاۋىپ،
اشىلارداي سارايىم — ءۇنىم، دەمىم، — دەپ تولقىعان مونولوگتىڭ كۇشەيە بارىپ:
قىرعا بارسام ارىلىپ مىڭ كۇنادان،
ساعىنىشتىڭ شىقتارىن ىركىپ الام —
جەرمەن بىرگە ماڭگىلىك قالاتىنداي
قانىم تازا، ءتىلىم مەن جۇرتىم امان.
سارايىمدى اششى ءبىر، ىڭىرلەرىم
تەزەك ءيسى، جىلقى ءيسى بۇرقىراعان، — دەپ اياقتالۋى وتە زاڭدى.
تاريحي، بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءومىرىن ارقاۋ ەتىپ شىعارما تۋدىرۋدىڭ قالىپتاسىپ قالعان، ءتىپتى سارى جۇرتقا اينالعان ءبىر ۇيرەنشىكتى ءتاسىلى — عۇمىرناما ىزىمەن، وقيعالاردى قۋالاي بايانداي وتىرىپ، جورگەمدەي سۋرەتتەۋ، شولا قامتۋمەن ءنارلى دۇنيە جاساۋ مۇمكىندىگى جويىلعانىن ەسكەرمەي، تاۋەكەل قايىعىنا ءمىنىپ، تارتىپ كەتۋ قازىرگى ونەرپاز ءۇشىن سوقىر سۇرلەۋ ەكەنىن جاقسى ۇعىنعان اقىن جاڭا تاجىريبە جاسايدى، ءار ءتۇرلى ىزدەنىستەرگە بارادى، شارتتىلىق قۇرالدارى، سونى پوەتيكالىق فورمالار مۇمكىندىگىن پايدالانادى. ءبىر اۋىل، ءبىر اتىراپ قانا بىلەر-بىلمەس ەسىمدەر ەمەس، قازاق تاريحىنداعى بيىك تۇلعالار، دارا تاعدىرلار بەينەسىن سۋرەتتەۋدە ۇزىن سونار داستان، سىلبىر-سوزالاڭ پوەما ساناتىنداعى كولەم قۋالاعان، ەتەك-جەڭى جيىلماي كالاتىن اقىندىق قۋاتى از كەبەجە قارىن كوكجاسىق دۇنيەلەرگە بوي ۇرىپ كەتپەي، شىمىر فورمالى، وتكىر يدەيالى، سۇستى ويلى، ىقشام، لاكونيزم تالاپتارىنان شىققان تۋىندىلار شوعىرىن اقىننىڭ بەرەكەلى ولجالارى دەپ بىلەمىز. بۇل قاتاردا «سايراعان جەتىسۋدىڭ بۇلبۇلىمىن»، «اقان سەرى اڭىزدارى»، «پوەزيا. ماحامبەت اۋدارماشىسىمەن اڭگىمە»، «تارتادى بوزبالانى ماگنيتىم» سەكىلدى — شىعارمالاردى ءبولىپ، دارالاپ ايتۋىمىز كەرەك. سارا، اقان سەرى، ماحامبەت، مايرا بەينەلەرى جاڭا قىرىنان، تىڭ راكۋرستا كورىنەدى. تاريحي تۇلعانىڭ جارق ەتە تۇسكەن ءبىر ءساتى، سەزىم كۇيى، وي تولعاۋى، شىنشىل سيپاتى بار. اسىرەسە بۇرىن اركىم بارىپ كورگەن قاستەرلى تاقىرىپ — ءاليا مەن مانشۇكتىڭ تراگەديالىق ءارى عاجايىپ تاعدىرىنا ارنالعان «تىڭداڭدار، ءتىرى ادامدار» سيۋجەتسىز پوەماسىندا ەركىن كوركەمدىك فورما، شارتتىلىق تاسىلىمەن قوس بوزداقتىڭ رۋحىن سويلەتۋ، قازىرگى ۇرپاقپەن تىلدەستىرۋ ارقىلى جاڭا ەستەتيكالىق يگىلىك جاسالعان. قازىرگى قازاق پوەزياسىنداعى يدەيالىق-كوركەمدىك ىزدەنىستەردىڭ ءورىسى ۇلتتىق داستۇرلەردى عانا شيىرلاپ وتىرعان جوق، بارلاۋ بارىسىندا زەرتتەي وقىپ، ۇيرەنىپ سان-الۋان ينتەرناسيونالدىق مەكتەپتەردەن ءتالىم العان اقىندارىمىزدىڭ ۇدەتە وسىرگەن ۇلگىلەرى شابىت دۇكەنىنەن بالقىپ شىققان ماعىنالى، قۇنارلى تۋىندىلارى تۋعان ادەبيەتىمىزدى، ءسوز جوق، بايىتىپ جاتىر.
جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن، قىرتىسىن اينالدىرىپ ءبىلىپ الماعانمەن، اۋدارما نەگىزىندە قازاق قالامگەرلەرى الەمدىك پوەزيانىڭ كونە، كلاسسيكالىق نۇسقالارىمەن، بارلىق داۋىردەگى بارلىق ەلدەردىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ مۇراسىمەن، بۇگىنگى ادەبيەتتەردەگى ارنالى ىزدەنىستەر، وزىق تابىستارمەن تۇگەل تانىستى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس، ۇلتتىق جانە ينتەرناسيونالدىق اعىستار توعىسۋى يدەيالىق، ەستەتيكالىق، سترۋكتۋرالىق سان الۋان اۋەزدەر، بوياۋلار، سوزدەر شۇعىلاسىن تاراتتى.
بۇل رەتتە ءبىزدىڭ ولەڭ اۋدارۋ مادەنيەتىمىزدىڭ اسا ورلەپ وسكەنىن رۋحاني ومىرىمىزدەگى ماڭىزدى ءبىر قۇبىلىس ەكەنىن اتاپ ايتۋ دۇرىس. راسىندا نەگىزگى وقيعا جۇيەسىن ساقتاي وتىرىپ، كوبىنەسە مازمۇندى ەركىن وربىتەتىن شىعىستىڭ اڭىزداۋ — ءنازيرا باعىتىنان باس تارتىپ، دالمە-دال، بالاما، رەاليستىك اۋدارما مەكتەبىنىڭ نەگىزىن گەتە، بايرون، پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆ، بۋنين شىعارمالارىن قازاقشا سويلەتۋ ارقىلى سالىپ بەرگەن اباي ۇلگىسى تەرەڭ تامىر جايىپ وتىر. قاتارداعى قاراجاياۋ ولەڭشىلەردى ايتپاي-اق قويايىق، ساناتتا بار جاقسى اقىندارىمىزدىڭ ءبارى دە پوەتيكالىق اۋدارما مەكتەبىنەن ءوتتى، جاسىرماۋ كەرەك، وسى تۇستا ەلىكتەۋ اعىسىنا ءتۇسىپ كەتكەن، ءارتۇرلى كولەڭكە، ءارتۇرلى سارىنداردى كوشىرە قايتالاپ ءوز ۇنىنەن ايرىلىپ قالعاندار دا بولدى. ال ينتەرناسيونالدىق داستۇرلەرمەن بايىپ، تولىعىپ، اقىندىق ءنارلى قۇنار، كوركەم يگىلىك تاۋىپ، جارىسا ءوسىپ، ءوزىن-وزى قامشىلاپ، جاڭاشا تۇلەپ، بيىكتەي سامعاۋدىڭ ۇلگىسى دەپ «ومار ھايياممەن اڭگىمە» «شەكسپير شىندىعى»، «ۆييوننىڭ ازاسى» «نەرۋداعا نارازىلىق» سەكىلدى شىعارمالاردى ايتۋعا بولادى.
كەمەل شاقتا ادامنىڭ باسقان ىزگە قايتا ءبىر كوز تاستاۋى، تۋعان وشاققا ورالۋى بولماق. سونداي تۇستا اقىن قالامىنان «كيىز ءۇي»، «ويۋلار»، «جاۋلىقتار»، «جەر وشاق» سەكىلدى جۇرەك تەبىرەنتەرلىك ولەڭدەر تۋعان.
دالام — مەنىڭ قازىنام، جىر ساندىعىم،
جىر نارىمەن جەر بالقىپ، بۋساندى قۇم.
سورتاڭ جەردىڭ تۇزى بار تامىرىندا
اشقىلتىمداۋ سوندىقتان جۋسان جىرىم، — دەگەن جولداردا اعىنان جارىلعان سەزىم مولدىرەپ تۇر ەمەس پە؟
تۋعان اۋىل، اتا-انا، وسكەن ورتا، ارمان-ماقسات تۋرالى ءبىرقىدىرۋ ولەڭدەردەگى سارىن-اۋەندەر كەلە-كەلە وتان، پاتريوتيزم، ينتەرناسيوناليزم، پارتيا حاقىنداعى جىرلاردىڭ يدەياسىنا ۇلاسادى. ۇلتتىق ءداستۇر — اراسىنداعى كوركەمدىك كەستەلەر، ولشەم-ورنەكتەر سوۆەت ادەبيەتىندەگى، الەم پوەزياسىنداعى بوياۋ-ساۋلەلەرمەن، ناقىش-ونەرمەن، سان الۋان جاڭا ەستەتيكالىق ساپامەن بايىپ، سونى كوركەمدىك يگىلىك جاسالعانىن كورەمىز.
جەكە باستىڭ مۇڭ-شەرى، وڭاشا سىرى عانا ەمەس، كۇرەسكەر زامانداستىڭ، الەۋمەت قايراتكەرىنىڭ، ۋاقىت اۋىرتپالىعىن كوتەرە الاتىن، ءوزى ءىس باسىندا وتىرعان ازاماتتىڭ ويلارى، سەزىمدەرى — جىر ارقاۋى. ەڭبەك تورىلارى ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارى، تىڭ ديقانى، سىر كۇرىششىسى، ازاتتىق، تەڭدىك، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان پروگرەسشىل جاندار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ازاماتتىق-الەۋمەتتىك مۇراتى ايقىن بۇگىنگى كۇننىڭ جىگەرلى ادامدارى — اقىننىڭ ءسۇيىپ، بەرىلىپ، تەبىرەنە تولعايتىن كەيىپكەرلەرى.
اقىن ولەڭدەرى ورىس تىلىنە ءساتتى اۋدارىلدى دا، وداق وقىرماندارىنا كەڭىنەن تانىلا باستادى. عابيت مۇسىرەپوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ سىندى تۋعان ادەبيەت اقساقالدارى بەرگەن باعا ءوز الدىنا، بەلگىلى ورىس جازۋشىسى، اقىن سەرگەي ءبارۋزديننىڭ «فاريزا وڭعارسىنوۆا پوەزياسى قازاق وقىرماندارىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الدى، ءوز ءتىلىنىڭ شەڭبەرىندە قالىپ قويماي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن تىس جەرلەرگە دە ءمالىم بولدى. ءقازىر ونىڭ ولەڭدەرى كوپ ۇلتتى پوەتيكالىق بايلىعىمىزدىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى ەكەنىنە مەن سەنەمىن» دەپ جازۋى تەگىن ەمەس دەپ بىلەمىز. («درۋجبا نارودوۆ»، 1986، 12).
بۇگىندە الەۋمەتتىك ماعىنالى ءومىر كەشىپ وتىرعان قازاقتىڭ اقىن قىزدارىنىڭ شىعارمالارىنان انتولوگيا قۇراستىرۋعا بولار ەدى. سول ارنالى ءداستۇردىڭ بۇگىنگى جالعاسى ساپالى دا قۇنارلى كورىنىس — حالقىنا ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارىن ۇسىنىپ وتىرعان فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ ەر مىنەزدى جىرلارى.
1987 ج.
*** *** *** *** *** *** ***
بولاتتاي قايسار، گۇلدەي نازىك سەزىمدەر
1. «ولەڭ دەگەن ءور مىنەز...»
نۇرلىتاي ۇركىمبايەۆا
«اپكە، سالەمەتسىز بە؟ «ادامنىڭ ءبىر قىزىعى بالا دەگەن»، ومىرگە تاعى ءبىر فاريزا كەلدى! اقىن بولماسا دا، وزىڭىزدەي ادال دا پاك ازامات بولسىن دەپ اتىڭىزدى قويدىم.
اپكە! اقىننان ۇلكەن قۇدىرەت، اقىننان بيىك شىڭ، اقىننان پاك پەرىشتە جوق قوي دەپ ويلايمىن. ارينە، ناعىز اقىنداردان. ءوز باسىم ساياساتتى جاتقا سوعاتىن، بۇل زاماندا العىر دا الىمدى اتانىپ جۇرگەن، ءبىراق ولەڭ وقىمايتىن، اقىندى تانىمايتىن پايعامبارسىماقتاردى ادام قاتارىنا قوسقىم كەلمەيدى. ءومىردىڭ ءسانى دە، ءانى دە ولەڭ بولىپ تۇرعاندا، بىقسىق دۇنيەگە ماستانىپ شالقۋدىڭ ءوزى كۇنا ەمەس پە؟ ءوزىم وسىلاي تۇسىنەم، اپكە. سىزگە ءپالساپا سوعۋدان اۋلاقپىن. ارىم دا، جانىم دا ءپىر تۇتاتىن مۇقاعالي اعانىڭ قارىنداسى، قازاقتىڭ اياۋلى قىزى — جاقسى اقىنى بولعانىڭىز ءۇشىن جۇرەكجاردى سىرىمدى وزىڭىزگە ايتىپ وتىرمىن!
سالەممەن، ءىنىڭىز ەستاي ءماسىمباي ۇلى — كىشكەنتاي فاريزانىڭ اكەسى.
سارىباستاۋ سەلوسى، نارىنقول اۋدانى».
* * *
دارىندى اقىننىڭ ءاربىر جىرى — سان تاراۋ تاعدىر، ءارقايسىسى ءبىر-بىر الەم. حالقى وسىلاي دەپ قابىلداسا، ەستايداي جىر سۇيەر ىنىلەرى جۇرەكجاردى سىرلارىن جولداپ جاتسا، اقىن ءۇشىن بۇدان اسقان تۆورچەستۆولىق باقىت بولار ما، ءسىرا!
جىرىم ەدى، جىلاسام، جاندى ۇعىنار...
ءبىراق سونىڭ ارتى قۇم، الدى مۇنار.
ولەڭ دەگەن ءور مىنەز ادامعا ۇقساس —
ءارقايسىسىنىڭ ءوز جولى، تاعدىرى بار.
ءار جىرىن ۇزاتىلار قىزداي ۇكىلەپ، ءار ولەڭ جولىنىڭ الماستاي وتكىر، تاڭعى شىقتاي ءمولدىر، «ساۋدالاسپاي جارىعىن شاشقان كۇندەي» شۋاقتى بولۋى ءۇشىن شارق ۇرار، «التىنىمنىڭ سىنىعىن توت باسۋىن كورمەسەم دەپ تۇندەردە تىلەپ جاتار» اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ پوەزيا پلانەتاسى تۇنىق تا سىرلى. مۇنى اقىننىڭ «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان ەكى تومدىعىن وقىعاندا ايقىن اڭعاراسىڭ.
ال، وسىناۋ پوەزيا — جىبەك جولىندا كوشكەرۋەنگە ارتساڭ دا، تۇگەسىلىپ بولماس مول دۇنيە، جاقۇتتى جىر سارايىنىڭ جيھازدارى وقىرمانىنا نەسىمەن قىمبات؟! بىزدىڭشە، ەڭ اۋەلى — قايسارلىعىمەن، بيىك پافوسقا تولى مىنەزدىلىگىمەن. سونىمەن بىرگە كوكوراي شالعىن كومكەرگەن كورىكتى بەلەستەرىمەن دە، بۇلاق كۇلىپ جۇگىرگەن كوك جاسىل دالاسىمەن دە، ماحاببات اتتى قۇدىرەتتى سەزىم بويىن بيلەگەن ناركەس جانار، تاكاپپار ءارى نازىك ارۋلارىمەن دە، «بوزبالانىڭ كۇندەلىگىن» الدىڭا اقتارىلا جايىپ سالار جىگىتتىك ءمارت مىنەزىمەن دە وقىرمانىنا قۇندى.
ءبىر جىرىنان ەكىنشىسىنە كوشكەن سايىن ءبىرىن-بىرى قايتالاماس، بىرىنە-بىرى ۇقساماس كونتراستى سەزىم كۇيلەرىن ءوزىڭ دە بىرگە باستان كەشىرە وتىرىپ، «الاعاي-بۇلاعايلى» زامانداعى اقىننىڭ «سەكىلدى اسپان كوشكەن» كوڭىل-كۇيى، جان قالتارىستارىنىڭ ازاماتتىق شامىرقانىسقا تولى تەرەڭدىكتەرىنە قايران قالاسىڭ.
سەزىم سەلدەرىن شاشاۋ شىعارىپ، سولعىنداتىپ الماستان، داۋىلداتىپ اكەپ وقىرمانىن بوگەت-بوگەسىندەرگە كونبەس تاسقىنداعان وي، سەزىم، حاراكتەر، جالىن-جىگەرگە تولى جىر جولدارىمەن توپەلەي جونەلگەندە الگى ولەڭنىڭ ءاربىر جۇرەك ءلۇپىلى، تىنىسى، قان-تامىرلارىنىڭ سوعۋى «ءا» دەپ وقىعاننان-اق كوكەيىڭە ءبىر ءۇتىرى تۇسپەستەن ۇيالاي قالادى دەپ ايتا قويۋ قيىن. وزىندىك ءۇن، ەكپىنىمەن «اپىر-اۋ، مىناۋ جىر جولدارى نە دەپ كەتتى» دەپ اڭ-تاڭ قالدىرىپ، ودان وقىرمانىنىڭ وي، سەزىم، نامىسىن قامشىلاپ، الگى جىر-ورنەك-ناقىشتارىنا قايتا-قايتا ۇڭىلدىرەر، وسىلايشا ولاردى پاراسات بيىكتەرىنە ورشەلەنە ۇمتىلدىرار ولەڭ جولدارى اقىن قالامىنان تۋىنداعاننان كەيىن-اق ىركىلىپ، كىبىرتىكتەپ جاتپاستان حالىقتىق دۇنيەگە اينالدىرىپ جۇرە بەرەدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، وڭعارسىنوۆالىق جىگەرلى ءۇن، بيىك پافوستىڭ ايرىقشا سومدالا كورىنەر جىرى — «جاستىق شاق مونولوگى». سەبەبى دەيسىز عوي! سەبەبى تالانتتى شىعارمالار سول اقىننىڭ شابىتتى ايدىندى شاقتارىنىڭ پەرزەنتىندەي ءبىر دەممەن، ىركىلىس-بوگەلىسسىز، تۇپ-تۇتاس كۇيىندە، ءمولت ەتكەن كوزدىڭ جاسىنداي بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. مىنە، قولىنا قالام ۇستاعان اعايىنداردىڭ ءبارى دەرلىك وسىنداي قۇدىرەتتى ساتتەردىڭ قۇربانى بولۋعا دايىن. الايدا، مۇنداي باقىتتى شاقتارعا قول جەتكىزە الماستان اق قاعاز بەتىن شيمايلاپ، بوس اۋرە-سارساڭمەن كەتە باراتىندارى قانشاما دەرسىز؟! ال، وڭعارسىنوۆا تۆورچەستۆوسىندا مۇنداي باقىتتى ساتتەردىڭ ءجيى بولاتىنىنا وسىناۋ ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىنا ەنگەن، مارجانداي سۇزىلگەن جىرلارى كۋا. شابىت قۇسى الىس قونىپ، قاناتتى قيال قۇرىعىنا الماي جۇرگەن كەزەڭدەگى قالامگەردىڭ ءوزىن-وزى قيناپ، اق تەر، كوك تەر قالپىندا ومىرگە اكەلگەن دۇنيەلەرى كوبىنە قارابايىر تارتادى. مۇنداي ساتتەردە تۆورچەستۆو اياقتالادى دا، جازۋ الەمىندەگى قينالىستى ەڭبەك، ءقارادۇرسىن اۋەن باستالادى. كوڭىلى جەتىك وقىرماندارىمىزدىڭ وسىلايشا تەر توگەتىن ءبىر سىپىرا اقىنداردىڭ جىر جيناقتارىن قولىنا ۇزاق ۇستاي الماستان كەيىنگە ىسىراپ قويا سالاتىنى دا سوندىقتان.
ال، مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەن، فاريزا سىندى اقىنداردىڭ باقىتتىلىعى، الگى ايتقانىمىزداي، شابىتتى شاقتارمەن ءجيى قاۋىشىپ جۇرەتىندىكتەرىندە بولار. دەي تۇرعانمەن، سول شابىت اتتى تىلسىم سىرى مول ساتتەر قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان اقىنعا جايباراقات مامىراجاي كۇيىندە كەلە قالار ما ەكەن؟! ارينە، جوق. «مايلى اس سىڭگەن تاڭدايعا تاتىر ما ولەڭ — قايتسەم ويىن وياتام، اقىل بەرەم؟» دەپ وزگەنى پاراساتتى ەتۋ ءۇشىن — تاڭدى تاڭعا جالعاي دوڭبەكشىپ، شىندىق دەپ شىرقىراعان جانى شارق ۇرار ازامات اقىندى شابىتتىڭ ءوزى-اق ىزدەپ تاۋىپ جاتاتىنى زاڭدى دا. تاعى دا سول — «جاستىق شاق مونولوگىنان».
مەن شىعىستانمىن —
تاۋلارىمەن سىرلاسىپ ۇعىسقان كۇن؛
كوكورايلى بەلدەرى كوز تۇندىرىپ،
ساۋلەسىنە ورانعان كۇمىس تاڭنىڭ.
نە زاماننان بۇل دالا مەكەنى ەكەن
ۆينتوۆكاسىز، اتومسىز ۇرىستاردىڭ.
مۇندا ساناڭدا نايزاعاي ويناتار سىرتقى جارقىلدارمەن بىرگە جىردىڭ ىشكى اۋەنى، ەكپىندى مۋزىكاسى بار. ءدال وسى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءۇش جىردان تۇراتىن سيكل — فورمالىق جاعىنان قالىپتاسقان پوەتيكالىق ولشەم-ولشەۋىشتەرگە سىيىسا بەرمەيتىندەي وزگەشە. «جاستىق شاق مونولوگىنىڭ» ءبىر شۋماعى التى، كەلەسىسى توعىز، ءۇشىنشىسى ون ءبىر تارماقتان قۇرالا بەرەدى. جانە ول شۋماقتار پوەزيامىزداعى بەلگىلى ۇيقاس زاڭدىلىقتارىنا دا باعىنا بەرمەستەن، ءتىپتى، سول زاڭدىلىقتاردىڭ سينتەزىنەن جاڭا ءبىر تۇرگە، باس بىلدىرىلمەگەن اساۋداي سونى ايشىقتارعا ەنىپ جۇرە بەرەتىندەي. مىسالى، وسى سيكلداعى ءۇشىنشى جىردىڭ ءبىرىنشى شۋماعى ا-ا-ب-ا-ۆ-ا ۇيقاسىمەن كەلسە، سەگىز تارماقتى ەكىنشى شۋماق ا-ب-ۆ-ب-گ-ب-د-ب ون تارماقتى، ءۇشىنشى شۋماق ا-ا-ب-ا-ۆ-ا-گ-ا-د-ا فورماسىنا كەلەدى. اپىر-اۋ، سوندا بۇل جىردىڭ قالىپتاسقان ۇيقاس ءتۇرى قايدا دەيسىز عوي. ماسەلەنىڭ ءوزى بۇل جىرلاردىڭ پوەتيكالىق رەڭكىنىڭ سىرتتاي عانا قولمەن قويا سالعانداي دايىن-ۇيقاس ولشەمىندە ەمەس، كەرىسىنشە، ونىڭ ىشكى ءيىرىمى، مۋزىكالىق سازى، مازمۇندىق، ديناميكالىق وي اعىنىندا جاتقانداي.
كوكتەمەدە، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ قايتا جاندانا باستاعان ساتىندە، كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن جاڭا جىل باسىندا كانىگى ديقان شۇرايلى القاپقا ۇلكەن نيەتپەن ەگىن سالىپ، ارنالى وزەندەردەن شارۋانىڭ قارا كەتپەنىمەن بۇرىپ الىپ، ارىق جەتەلەمەي مە! «القاپقا سۋدى شىعارا السام، ەگىن بىتىك وسەر» دەيدى ديقان-بابا ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ تۇرىپ. كەنەت مىنا قىزىقتى قاراڭىز: الگى ۇلكەن ارنانى كەرنەپ، لىقسىپ كەلە جاتقان جاڭا ءبىر تولقىن ديقان بابانىڭ شاعىن ارىققا بۇرعان جەرىنەن اسىپ ءتۇسىپ، وزەننىڭ ول ويلاماعان بيىك جار قاباعى تۇسىنان كوك جالدانا كوتەرىلەدى دە، توسقاۋىل-بوگەسىندەردى تاس-تالقان ەتىپ، بۇرىن-سوڭدى جاۋىن-شاشىننىڭ ىلعالى بولماسا، وزگە ۇلكەن وزەندەر سۋىنان قانىپ ءىشىپ كورمەگەن القاپقا لاپ قويادى. «اپىر-اي، — دەيدى ديقان-بابا، - نە قىلعان مىنەزدى تولقىن ەدى!؟ دەگەنمەن، بوس جاتقان جايىلىمعا ءسىڭىپ، تەككە ءراسۋا بولماسا نەتسىن؟!» وسىلاي دەپ بەيمازالانعان قارت ديقان از عانا كۇن وتپەي-اق، كوك ورايلى شالعىنى بەلدەن كەلىپ، كوك مايساسى سىبدىرلاپ جەلگە سىر ايتقان، وڭشەڭ ءبىر قۇيرىق-جالدارى كۇلتەلەنە توگىلە جايىلىپ جۇرگەن سايگۇلىكتەر مەكەنىنە كوزىن كولەگەيلەي قايتا-قايتا قاراعىشتاپ: «ءاي، ءوزى دە مىنەزدى تولقىن ەدى. مەنىڭ جەتەگىمە ەرمەگەنى قانداي جاقسى بولعان!» دەپ ىشتەي كۇبىرلەي ءتۇسىپ، باس شايقار ەدى. وسى ءبىر مىنەزدى سۋرەت، تىڭ كورىنىس ف. وڭعارسىنوۆانىڭ:
جۇرمەسە بولدى ادامدار
تۇلعامدى مەنىڭ شاتاسىپ باسقاعا تاڭىپ،
جاسىقتار ءجۇرسىن كەزدەسسە جاسقانا قالىپ،
نەسىنە جۇرەم ايتپەسە كارا جەردە مەن
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جاس شاعى اتانىپ!.. — تەكتەس جىر جولدارىن وقىعان سايىن كوز الدىمىزعا ءجيى-جيى ورالا بەرەدى. جانە اقىن ءوزى وسكەن دالاسىنا عانا سىر اقتارىپ قويماي، پلانەتانىڭ سوناۋ-سوناۋ الىس تۇكپىرلەرىندەگى زامانداستارىمەن تىلدەسىپ، عارىشتارعا سامعايدى، جۇلدىزدى اسپان تورىندە شارق ۇرادى. بۇل ءۇشىن وڭعارسىنوۆاعا سيۆيليزاسيانىڭ ەڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىمەن دۇنيەگە كەلگەن ەشقانداي تەلەراديو توراپتارىنىڭ دا كومەگى شامالى. ول جىر قاناتىندا الىس الەمدەرگە عانا ەمەس، وتكەن تاريح قويناۋلارىنا ساپار شەگىپ، سوناۋ عاسىرلار قاتپارىنان بىزگە ساف التىنداي جەتىپ ۇلگەرگەن الەمدىك رۋحاني قازىنا-بايلىقتارىمىزدى ءوز قولدارىمەن تۇرعىزىپ كەتكەن بابالار رۋحىمەن پوەزيا تىلىندە سىرلاسادى. ونىڭ شىعارمالارى جالپى ادامزاتتىق رۋحاني قازىناعا وزدەرىنىڭ جاۋھار ۇلەستەرىن قوسقان اقيىق بابالارعا ولەڭمەن ورناتىلعان ءبىر-بىر ەسكەرتكىش دەرسىڭ. جانە بۇل جىرلار كەڭىستىك شەكاراسى تۇرعىسىنان — ينتەرناسيونالدىق، ۋاقىت ولشەمى تاراپىنان — داستاندىق سيپاتتا.
بولاتتاي قايسار مىنەزدى، گۇلدەي نازىك سەزىمدى اقىننىڭ جىرلارى ۇدايى وسىنداي اسقاق پا؟! اسىلى، قاراشا ۇيىنەن الىسقا ۇزاپ شىعا قويماعانداردىڭ جانى اسا قينالىس كورمەس. سونىمەن بىرگە، ۇزاق تا ىزگى ساپارعا كۇمبىرلەگەن كۇيمە ىشىندە اتتانىپ، كۇركىرەي كەلىپ بۇرشاق ارالاس توپەي جونەلگەن جاۋىنى مەن شىلدەنىڭ مي قايناتار ىستىعىندا، جاراتىلىستىڭ قارا داۋىلدارىنا سول كۇيمە تەرەزەسىنەن سىعالاپ قويىپ، جول شەككەن جاننىڭ كوڭىل-كۇيى دە ءدىن امان، ءارى بولمىسى دا الگى قۇبىلىستاردان تىس تۇرار. ال، جاراتىلىس جارىقتىقتىڭ اۋمالى-توكپەلى بارلىق قۇبىلىس اتاۋلىسىن ءوز جانىمەن سەزىنىپ، جۇرەگى ارقىلى وتكىزىپ، ءتۇيسىنۋ ءۇشىن جالاڭاياق تاۋ اسىپ، تاس باسسا دا، تاعدىر شىركىننىڭ توسقاۋىلدارىنا قايمىقپاستان قارسى قاراپ بارۋعا ءبىرجولا بەل بۋعان، وزىنە تەك اياۋلى ارمان، اسىل مۇراتتارىن تىرەك ەتكەن جانكەشتى جولاۋشىنىڭ بالاعىنا تىكەن، وشاعان اتاۋلىنىڭ جاپىرلاي جابىسىپ، شىرماۋىق بىتكەننىڭ اياعىنا ورالعى بولاتىنى بار ەمەس پە! ونەر ورىنە، شىندىق شىڭىنا جۇرەگىنەن قانى تامشىلاپ، قارسى اعىستاردان توپشىسى سىرقىراسا دا، تىنىمسىز قانات قاققان اقىن وزىمەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن زامانداستارىنىڭ ۇساق پەندەشىلىك، ايارلىق قىلىقتارىنا اشىنادى.
جالپى ادامزات تاعدىرى، ەل مەن جەر جايى، بەيبىت اسپان بولاشاعى ءۇشىن تاڭدارعا كوز ىلمەستەن تەبىرەنەتىن اقىننىڭ جەكە ادامدار مۇڭ-مۇقتاجىنا قاتىستىلىعى دا ەرەكشە. جانە جان ۇشىرىپ وزىنە كومەككە شاقىرعان جانداردىڭ سول اقىن تاعدىرىندا قانداي كۇرەستەر مەن تارتىستاردىڭ، مۇڭ-نالاسى مول ساتتەردىڭ ءوتىپ جاتاتىندىعىندا اسا كوپ شارۋاسى دا بولا بەرمەس، ءسىرا. سوندىقتان دا بولار وزگەلەرگە جاقسىلىق تاراتىپ، جارقىلداپ جۇرەر اقىن:
ءوز باسىمنىڭ جاي-كۇيى، قامى، بابى،
تۇزدە جەتىم لاقتاي تارىعادى.
كەرەگەسى كوڭىلدىڭ كەرىلگەنمەن،
جۇپىنىلاۋ، تۇندىكسىز شاڭىراعى، — دەپ ءبىر ءسات مۇڭ اشادى. اسىلى، ءسوز يەسىنىڭ وزىنە-وزى تامسانباي، ءوزىن-وزى اياماي، بيىك مۇراتتار جولىندا وسىلايشا جەكە باسىنىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن دا قۇربان ەتە العان جاعدايىندا عانا سەرتكە ۇستاعان سەمسەردەي ادال جىر، اسىل وي دۇنيەگە كەلەر. سەبەبى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ سوزىنە جۇگىنەر بولساق، «دۇنيەنىڭ راحاتىن نادان كورەدى، ازابى — ەردىڭ سىباعاسى».
شىندىق شىركىن ەكىنىڭ ءبىرىن ماڭايىنا جولاتا بەرمەس سۇستى، ءارى سالقىن عوي. وعان تەك جۇرەكتىلەر عانا جاقىندار. «ادىلەتكە تاپشىلاۋ بۇل عالامنىڭ ءادىل سوزدەن تەرلەيدى مۇز دەنەسى، جانىن تەربەپ ارماننىڭ نۇرلى ەلەسى». جانە سول ادىلەت، شىندىق اتاۋلىنىڭ ادام جانىن تازارتار، بويىن سەرگىتەر قۋات-كۇشى قانداي دەسەڭىزشى! قول جەتكىزگەن ادامعا مۇنىڭ ءوزى ءبىر باقىت!
وسىنداي اسقاق-اسقاق سەزىمدەر كەشىپ، اسقارالى بيىكتەرگە قول سوزعان اقىن سونىمەن بىرگە قاراپايىم قازاقتىڭ كوپ قىزىنداي ماحاببات سەزىمدەرىن باستان كەشىپ جانە ونى وزىندىك سونى ۇنمەن جىرلاي العان.
مەن سوندايمىن.
سۇيسەم ەگەر عۇمىرلىق ءسۇيىپ كەتەم،
جۇرتقا مەنىڭ جۇرەگىم — تۇيىق مەكەن.
الاسارسام، ەشكىمگە ۇقسامايتىن
سەزىمىممەن ءوزىمدى بيىكتەتەم، — دەيدى اقىن. ماحاببات ماسەلەسىندە عانا ەمەس، جالپى وي-پىكىر، كوزقاراستى ىركىلىسسىز باتىپ ايتا الۋدىڭ ءوزى سول ادامنىڭ ۇلكەن ەرىك-جىگەر اتتى قاسيەتتىڭ ءوزى ادامنىڭ رۋحاني ىشكى اسىل دىڭگەگىنە، تامىرى تەرەڭگە كەتەر بايتەرەگىنە ابدەن بايلانىستى. دەمەك، مۇنىڭ ءوزى — ماحاببات جىرلارىنان دا فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ ازاماتتىق كەلبەتى ايقىندالادى دەگەن ءسوز.
اينالاسىنا، ءوزىنىڭ ومىرلىك پرينسيپتەرىنە، ادامدارعا دەگەن اقىننىڭ ادال كوزقاراسى ونىڭ تۆورچەستۆولىق باستى كرەدوسىنا دا اينالعان.
ەتسەم جىردى كيىنىپ-ىشىنەرىم،
كەشىرمەسىن وسىنىم ءۇشىن ەلىم.
اسقاق-اسقاق جىر كۇتىپ جۇرسە مەنەن
سىيلاعانى وسى دەپ تۇسىنەمىن.
ءبىز ومىردەگى قارا كۇشپەن سىن سايىسىنا تۇسكەن ەرلىكتەر جايلى ءجيى ايتامىز. ال، ونەردەگى دارا تۇلعالاردىڭ بۇل عاسىرداعى وزدەرىنە تيەسىلى قىزىق-قۋانىشتاردى قۇرباندىققا شالا وتىرىپ، «قايتسەم وزگەنىڭ جۇرەگىنە نۇر قۇيامىن» دەپ الاسۇرعان عۇمىرنامالارىنداعى كوزسىز، باقاي ەسەپسىز باتىرلىقتارىنىڭ قۇنىن قالاي ولشەسەك ەكەن؟!
شۋلى ومىرگە مەن دە ەرىپ كەتەر ەدىم،
تاعدىر، مەنى ونەرمەن نەكەلەدىڭ.
داۋىل، شۋاق الماسقان جەر بەتىندە
ولەڭىمدى سابيدەي جەتەلەدىم.
بۇلتارىس، بۇرالاڭى كوپ ءومىر جولىندا ولەڭىن سابيدەي جەتەلەگەن، ءوزى دە ونەر ساپارىندا جاھۇت جىرلارىنىڭ سوڭىنان سابيدەي ەرە بىلگەن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ جىرلارى — حالقىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسىنا قوسىلار اسىل ارنالاردىڭ ءبىرى.
1987 ج.
2. تۇسىمە ەنگەن ارۋاقتىم. . .
بيىك تاۋدى باعالاعىڭ كەلسە، الىستان قارا دەگەن ۇعىم بار. ول راس. دەگەنمەن سول زاڭعار وزىنە تارتىپ، كەيدە قاسىنا جاقىن بارۋعا تىرىساتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. جاپىراعى جايقالعان قالىڭ ورمانىن دا، جىقپىل تاستارىن دا، تارعىل بەتكەيلەرىن دە كورەسىڭ. كورەسىڭ دە، كوپ نارسەنى كوكەيىڭە تۇيەسىڭ.
ۇلكەن ادامدارمەن دە قارىم-قاتىناس وسىعان ۇقساس كەلمەك. الدا-جالدا حالقىنىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىمەن ءدام تارتىپ، داستارقانداس بولىپ، جول شاقىرىپ ساپارلاس بولعان ساتتەرىمدى جاراتقاننىڭ ماعان بەرگەن ولشەۋسىز سىيى دەپ تۇسىنەمىن. جانە بۇل پىكىرىمدى ەش ۋاقىت ەستەن شىعارىپ كورگەن جوقپىن. بۇل تۇرعىسىندا: "وي، مەن پالەن دەگەن كىسىمەن ەركىن ارالاسامىن، قالاي بولسا سولاي سويلەسەمىز ءوزىمىز” — دەگەندەردىڭ قىلىعىن دا سۋقانىم سۇيمەيدى، نەمەسە، كەرىسىنشە، سول ادامنىڭ قۇلاقكەستى قۇلىنا اينالىپ، الدىندا قۇرداي جورعالايتىنداردى دا جانىم جاقتىرمايدى. ۇلكەن تۇلعانىڭ حالقىنا دەگەن كەيدە ەركە مىنەزى، توسىن قىلىقتارى بولادى. ونىڭ ءوزى ورىنىمەن بولىپ جاتسا، جىلى جىميىپ قالا بەرۋ ءلازىم شىعار. «ەركەلەگەننىڭ ءجونى وسى»،— دەپ ارتىق كەتىپ جاتسا، سىپايى عانا پىكىرىڭدى بىلدىرگەننىڭ ايىبى جوق دەپ ويلايمىن.
حالقىمىزدىڭ كورنەكتى اقىنى فاريزا وڭعارسىنوۆا — قازاق ەلىنىڭ رۋحاني الەمىنە مول ۇلەس قوسىپ، ەلدىڭ، جەردىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋى ءۇشىن جانىن سالىپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جان. ول كىسىنىڭ پوەزياداعى ەرەكشە قولتاڭباسى، وزىندىك ءۇنى — ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. بۇل جولى فاريزا اپايدىڭ قاراپايىم ومىردە ءوزىم بايقاعان كەيبىر قىرلارىنا توقتالماقپىن.
اپاي ءوزىن حالىقتىڭ، ونىڭ ىشىندە وقىرماندارىنىڭ سۇيەتىنىن جاقسى بىلەدى. جاقسى بىلگەندىكتەن دە وزىندىك مىنەزىمەن ەركەلەپ العاندى ءجون كورەدى. سول وزىندىك مىنەزدىڭ سىرتقا كورىنۋ فورمالارى بىردە تۇسىنىكتى، بىردە تۇسىنىكسىز بولعاندىقتان مۇنداي كىسىلەر جايلى ەل اراسىندا اڭىزعا ۇقساس ءتۇرلى اڭگىمەلەر جۇرە بەرەدى. جۋرناليستىك جولساپارمەن ەل ىشىنە بارعان ءبىر جولى ەستىگەن اڭگىمەمىز: اپاي كەزدەسۋگە بارعان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ سويلەي المايتىن ءبىر قاسقا بولسا كەرەك. كەزدەسۋدى جۇرگىزۋ بارىسىندا سوزدەن جاڭىلىسا بەرگەن الگى كىسىگە قاراپ:
— مىناۋ نە قىلعان يدەولوگ باسشى، ءسوزىن جوندەپ سويلەي المايتىن؟ — دەپتى-مىس.
كادر ماسەلەسىندە ءوزى دە ءپىسۋى كەلىپ تۇرعان جاعداي بولسا كەرەك، كوپ ۇزاماي الگى باسشى ورنىنان ءتۇسىپ قالادى. بۇل ماسەلەگە اپايدىڭ قاتىسى بولماسا دا:
— ويپىرم-اي، فاريزا اقىن كەلىپ، يدەولوگىمىزدى اۋىستىرىپ كەتتى، — دەپ جۇرت شۋ ەتە تۇسەدى. ءبىر قىزىعى مۇنداي الىپ قاشپا ءسوز ۇلكەن كىسىلەردىڭ ماڭايىندا ءجيى ايتىلا بەرەدى.
مەنىڭ ايتپاعىم — اپايدىڭ ۇلكەن ساپارلار ۇستىندە ءوزىم بايقاعان ەرەكشە قاسيەتتەرى.
بۇل جالعاننان اتتانىپ كەتكەننەن كەيىن عانا حالقى بيىك باعالاعان ءبىرتۋار اقىن اعانىڭ تويىندامىز. كيىز ءۇي ىشىندە ادەبيەت پەن جۋرناليستيكانىڭ ءبىراز وكىلدەرى وتىر. اراقسىز جاسالمايتىن شىركىن قازاقتىڭ داستارقانى. سالا قۇلاش سوزدەر... ءسوز كەزەگى ادەبيەت اينالاسىنداعى ءبىر كەلىنشەككە كەلدى. كىسىنىڭ كوزىنە جىلتىراپ، نە ءبىر مەتافورالاردى توكپەلەگەنىمەن بىلاي شىعا بەرە جاڭا عانا ءوزى ماقتاعان ادامىن ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن دىمىن قالدىرماي جاماندايتىن ناعىز قاسقانىڭ ءوزى ەدى. ءبىراق مۇنداي مىنەزىن ۇلكەندەرگە كوپ اڭعارتپاي، ءبىز سياقتى كىشكەنتاي ادامدارعا كورسەتەتىن. بۇعان دەيىن سويلەگەندەر بۇگىندە كوزى جوق ارقالى اقىننىڭ پوەزياسى جايلى كوبىرەك تەبىرەنگەن ەدى. مىنا كەلىنشەك تەك توتەسىنەن اپاي جايلى اڭگىمەگە تارتتى دەرسىڭ.
«مەن فاريزا اپامدى ءپىر تۇتامىن، تۆورچەستۆوسىنا باس يەمىن، ادەبيەتتە بۇل كىسىدەن ارتىق ەشكىم جوق» — دەگەن سياقتى شۇبىرعان پىكىرلەرى جوڭكىلە جونەلدى. جالعان دەيتىنىمىز وسىدان از ۋاقىت بۇرىن وڭاشادا اپايدىڭ باسىنان باقايشىعىنا دەيىن «تالداپ بەرگەنى» ەسىمىزدە. «اپىر-اي، وسى سيقىر سوزدەردى اپاي تۇسىنەر مە ەكەن؟»— دەگەن ويمەن بۇرىلىپ ول كىسىگە قارادىم. ىشكى رەنىشىن سەزدىرگەندەي قوس جانارىنان ءبىر كەيىستىك بىلىنەدى. ءسوزىن بولگەن جوق. «ءا-ا، جايىڭ بەلگىلى بولدى عوي»،— دەگەندەي سالدەن كەيىن ءبىر نۇكتەگە كوڭىلسىز قادالعان كۇيى وتىرىپ قالدى. سول-سول-اق ەكەن شاڭىراقتان ءتۇسىرىلىپ قويىلعان ەلەكتر شامى ءسونسىن دە قالسىن. شىرتتاي قاراڭعىدا الگى بايعۇس ءسوزىن جالعاستىرا بەردى. قويۋ قاراڭعىلىق وبالى قالىڭ وسى ءبىر جالعان سوزدەردى ودان سايىن ايقىنداي تۇسكەندەي. الگى كەلىنشەك: «ال، سول ءۇشىن الىپ قويايىق»، — دەپ ءسوزىن دە ءبىتىردى، شام دا قايتا جاندى. اپاي وسى توستىڭ ءىشىلۋىن ۇناتپاعان سىڭايمەن: «جىگىتتەر، ادەمى ءان باستاڭدارشى!» — دەپ جيىركەنىشتى ءبىر نارسەنى يىعىنان سىلكىپ تاستاعىسى كەلگەندەي بار بولمىسىمەن وتىرىستىڭ وزگە ءبىر اۋەنىنە بۇرىلىپ كەتكەن ەدى.
وسى كورىنىستەن ءوز باسىم وزگەشە وي تۇيگەن ەدىم. ىشكى تۇيسىك تەگىن ادامدا بولمايتىنى بەلگىلى. شامنىڭ ءسونىپ قايتا جانۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس ەدى. ءبىز «ارقالى ادام، ارقالى اقىن» دەگەندى ءجيى ايتامىز. دەگەنمەن، سونىڭ بايىبىنا ءالى تەرەڭ بارا الماي ءجۇرمىز-اۋ…
تاعى ءبىر ءسات ەسىمدە. شىمكەنت وبلىسىنىڭ تەمىرلان سەلوسىندا 1990 جىلدىڭ مامىر ايىندا مايلىقوجا اقىنعا ارنالعان توي بولدى. سوڭى ورداباسىداعى كىشىگىرىم تويعا ۇلاسقان. وسى ءدۇبىرلى جيىنعا استانادان ءبىراز قوناقتار، بارلىق وبلىستاردان ايتىس اقىندارى شاقىرىلعان. تويعا بەلگىلى جازۋشى مارحابات بايعۇتوۆتىڭ قىزى اقليما ەكەۋمىز كەلگەنبىز. قوناقتاردىڭ باسىم بولىگى سەلوداعى مينەرالدى سۋ شىعاتىن ساناتورييگە ورنالاستىرىلعان. اتشاپتىرىم بولمەگە فاريزا اپاي ورنالاسقان ەكەن. تاعى ءبىر بولمەدە — قىزىلوردالىق ايتىس اقىنى بيبىگۇل جاپپاسبايەۆا. اقليما ەكەۋمىز كەلىپ جايعاستىق. توي داستارقاندارى ارنايى تىگىلگەن كيىز ۇيلەرگە جايىلعان. داستارقان باسىندا فاريزا اپاي ەكى جاققا دانەكەر بولعىسى كەلگەن سىڭايمەن كەلگەن قوناقتاردى ۇلكەن دەمەي، جاس دەمەي توي يەلەرىنە تانىستىرىپ، اۋىل ادامدارىنا «وزدەرىڭدى تانىستىرا وتىرىڭىزدار»،— دەپ وڭعارسىنوۆانىڭ اتىنان قايمىعىپ وتىرعان جۇرتتى ورتاق اڭگىمەگە شاقىرىپ قويادى. تانىستىرۋ كەزەگى اقليماعا كەلگەندە: «ءوزى — لەنيندىك ستيپەنديات. تالانتتى بالا» — دەپ ءسال توقتاپ بارىپ: «قالقاتايدىڭ ءوزى جوق، جۇرتى جاتىر»— دەپ اقليمانىڭ ارقاسىنان قاعىپ قويادى. ونىسى: «مارحابات ءىنىمنىڭ ءوزى داستارقانداس بولماسا دا، قىزى وتىر» — دەگەنى. ورىندى ازىلگە وتىرعاندار دۋ كۇلىسەدى.
تويدىڭ ەكىنشى كۇنى، بايقايمىن، بيبىگۇل سىرقاتتانىپ جاتقان سياقتى. اقىرىن باسىپ، بولمەسىنە باردىم. نيەتىم قانداي كومەك كەرەك ەكەنىن سۇراۋ ەدى. شىن جابىرقاعان جانىنا مەدەۋ ىزدەدى مە ەكەن، ايتەۋىر، جاس مونشاقتارىن تىزە جونەلدى. بيبىگۇلدىڭ اقىندىق دەڭگەيىندە شارۋام جوق. جەكە تاعدىرىنا جانىم اشىپ، تىم بولماسا ءسوز كومەگىن بەرگىم كەلەدى. ءجاسوسپىرىم قىزى ەكەۋىنىڭ كورگەن قۇقايلارى ءبىراز ادامعا جۇك بولارلىقتاي. وسى ءبىر تانىس تا بەيتانىس كەلىنشەكتىڭ ءومىر بۇرالاڭدارىنا قانىعىپ اقليما دا مۇڭدى كۇيدە. «ءسال باسىمدى كوتەرىپ، ساحناعا ءبىر شىقسام، جازىلىپ كەتەر ەدىم. ايتىس شىركىن مەنىڭ دەرتىمە داۋا عوي»، — دەپ ارمان كەشۋدە. ارى-بەرى جۇباتۋ ءسوزىمدى ايتىپ، بولماعان سوڭ بار جايدى فاريزا اپايعا باياندادىم. «كۇش الىپ، ساحناعا ءبىر شىعىپ كەتسە، بالكىم جازىلار» — دەيمىن. سالدەن كەيىن فاريزا اپاي بيبىگۇلدىڭ جاعدايىن سۇراپ جاتتى: «بۇ نە جاتىس؟ ەركەلىكتى قوي دا تۇر! كىمنىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل دەيسىڭ! وتىرا قاپ ءبارىمىز ەڭىرەي بەرسەك، نە بولامىز. قوي، بالا، ءسوزدى قوي، تۇر!» — دەپ اپاي شىعىپ كەتتى. بۇل سوزدەردى داۋىس كوتەرىپ ەمەس، كۇش بەرگەندەي، وزىمسىنگەندەي، سەنىم بىلدىرگەندەي ايتتى. كەلەسى كۇنى بيبىگۇل اقىندار ايتىسىنا قاتىستى.
استاناعا كەلگەننەن كەيىن رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتىنە بيبىگۇل جاپپاسبايەۆا جايلى «ونەرىمەن ءومىرىن ورنەكتەگەن» اتتى ماقالا جازدىم. كوپ وتپەي-اق بيبىگۇلدەن (شىن اتى بەكەتاي) حات الدىم. ارناۋ ولەڭ دەۋگە بولاتىن شىعار. بۇل ارناۋ دۇنيە فاريزا اپايدىڭ تاعى ءبىر قۇپيا قىرىن ماعان اشىپ بەرگەندەي ەدى.
سىردان سالەم!
ارمىسىڭ، سەزىمتال جان نۇرلىتايىم؟!
بەلگىلى ءسىز ارقىلى ەلگە جايىم.
ورماندا ءومىر دەگەن ءوسىپ تۇرعان
كوركىمەن كوز تارتاتىن ءسىز ءبىر قايىڭ.
ارتىما ەرىپ بىرگە مەنىڭ تايىم،
دومبىرا، كيىم-كەشەك، قانت پەن ءشايىم،
ايتىسقا اقتوبەگە بارعانىمدا
تانىستار دەدى مەنى قۇتتىقتايمىن.
قىزىڭمەن ەكەۋىڭدى كوردىك دەدى،
اپاتاي، ىستەگەنىڭ ەرلىك دەدى.
سوزىنە العاشقىدا تۇسىنبەدىم —
ءتيىپتى-اۋ، سىزگە ەندى تەڭدىك دەدى.
كوپ ەمەس ازداپ دەدىم وزعانىم بار،
تاۋىپ بەر سول گازەتتى قوزعالىڭدار
«لەنينشىل جاستى» اكەلىپ بەرگەنىندە!
نە ءجايلى دەپ قولىمدى سوزعانىم بار.
وقىدىم كوزدىڭ جاسىن تيا المادىم،
الدىما قويعان استى جەي المادىم
سەزىمتال جان ەكەن دەپ ەلدەن اسقان
سەنى ويلاپ كەڭ بولمەگە سىيا المادىم.
لەنتادان وتكەندەي بوپ ءتىزىلىپتى،
ەش جەرى دەي المايمىن ءۇزىلىپتى.
وقىعان ەر-ازامات ەستىلەرىڭ
تەمىردەن جارالعان دەپ قىزىعىپتى،
سان وقىپ، سان مارتەبە جىلاپ الدىم،
وزىمنەن-وزىم سوسىن سۇراق الدىم.
زۋحرانى ەل الدىندا ايتىستىرىپ،
ەل الدىندا تۇڭعىش رەت سىناپ الدىم.
تەڭ ءتۇستى اقتوبەلىك ستۋدەنتپەن،
قۋاندىم مەيىرلەنىپ مەن دە كوپپەن.
تۇساۋ كەسەر بايلادىم اعاسىنا
ىزەتپەن ەل الدىنا شىعىپ شەتتەن.
ءداستۇردى سولاي تاعى جالعاستىردىم،
قۇدىرەتىن تانىتىپ ايەل ءپىردىڭ
ءوزىڭنىڭ جازعانىڭنان اسىپ ءتۇسىپ،
دالەلدەپ ءوزىمدى-وزىم مەن دە تۇردىم، — دەي كەلىپ وبلىستىق اقىندار ايتىسىندا ءوزىنىڭ ادىلەتسىز باعا الىپ، رەسپۋبليكالىق جارىسقا جىبەرىلمەيتىن بولعانىنا قاتتى نالىپ، كومەك سۇراعان ەكەن.
قايدان تابام جانىمدى تۇسىنەردى،
نەگە تومەن سونشاما تۇسىرەدى.
دەپ تۇنىمەن قايعىرىپ جىلاپ جاتسام،
تاڭ اتا فاريزا اپام تۇسىمە ەندى،
«قامىقپا، كوتەر باستى، جەڭەسىڭ دەپ،
ءبارىبىر سەن ايتىسقا كەلەسىڭ»، — دەپ
شاشىمنان سيپاپ تۇرىپ، ءبىر تابا نان
ۇستاتتى، جىر شۋماعىن توگەسىڭ دەپ.
اقتوبەدە دە تۇسىمە ەنگەن ەدى،
زۋحرانى جاقىنداپ كورگەن ەدى.
وسى جەردەن بايگەگە قوسا بەر دەپ،
رۇقساتىن اپامىز بەرگەن ەدى.
وياندىم كەۋدەم كەرنەپ قۋانىشقا
باسقا قونعان دەدىم مەن باقىت قۇس پا،
دومبىرانى الدىم دا جىردى توكتىم،
توقتاۋسىز كەتە بەردىم تىم الىسقا.
وزىمە-وزىم سوسىن قايران قالدىم،
جوق ەدى ەشتەڭەنى ويلانعانىم.
شىداماي اقىرىندا مەن وزىڭە
قالامساپ حات جازۋعا قولعا العانىم.
سەلدەتىپ قۇيىلۋدا جىر شۋماعى،
اشەيىندە قيىن عوي جىر تۋماعى.
تەڭىزدەي تەبىرەنىپ قايران كوڭىل،
بالىق بوپ شورشىپ ويدا جىر تۋلادى،
جىرلارىم جازىپ جاتقان جەمىستەرىم،
وزىڭمەن قۇشاقتاسىپ كورىسكەنىم.
نامىسقا جىگەرىمدى جانىپ تۇرىپ،
ال ەندى ولمەي دەدىم بەرىسپەسپىن.
وزىڭە ايتار العىس مەندە شەكسىز،
جان ەدىم جاعىنۋعا وتە ەپسىز...
قۇدايدان دەپ تىلەيمىن كۇنى-تۇنى
قۋانىشتىڭ ءبارىن دە ساعان جەتكىز.
سالەم ايت فاريزاداي اپامىزعا،
اينالعان تىرىسىندە اتى اڭىزعا.
«اناما بالاپ ەدىم ا دەگەننەن —
قىزدارى ءبىز وسىلاي جاتامىز با؟»
استىنا قاناتىنىڭ السا ەكەن،
مادەنيەت بولىمىنە بارسا ەكەن.
قولىنان كەلەدى عوي — الماتىعا
ارنايى شاقىرتتىرىپ السا ەكەن.
ءپىسىردىم جەتى كۇلشە ارناپ بۇگىن،
تۇسىمە ەنگەنىنە ارۋاقتىمنىڭ.
حوش دەدىم باسىمدى ءيىپ الدارىڭدا،
قارادى وزدەرىڭە مەنىڭ كۇنىم.
بەكەتاي، بيبىگۇلمىن — بەكەت بەرگەن
ءومىردىڭ ازابىنا توتەپ كەلگەن.
ادالدىق ارۋاناسى وزدەرىڭنىڭ،
مەن دەگەن جەتىم بوتا سىزدەرگە ەرگەن.
قۇرمەتپەن بەكەتاي.
3 شىلدە 1990 جىل.
شىنىمدى ايتسام، وسى ءۇشبۋ حات ماعان ەمەس فاريزا اپايعا عانا ارنالعانداي سەزىندىم. ادام ساناسى بويلاي بەرمەس قاسيەت سىرلارى قانداي تۇڭعيىق ەدى دەسەڭشى؟ وسىنداي شىنايى تولعانىسقا ءسوز قوساقتاۋدىڭ ءوزى بەكەر سياقتى. مەنىڭشە، فاريزا وڭعارسىنوۆانى قۇر ماقتاۋ جەتكىلىكسىز سياقتى. ول كىسىنى ءبىز ماقتان تۇتۋىمىز كەرەك. ماقتان تۇتىپ، ماقتانۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ول كىسىنىڭ جاساعان رۋحاني مول دۇنيەسىن ءتۇيسىنىپ وقىپ، بويعا ءسىڭىرىپ جانە ءومىرىنىڭ پەندەشىلىكتەن ادا تۇستارىن دا قادىرلەي بىلگەنىمىز ءجون-اۋ.
بيىك تاۋ الىستاعان سايىن ەڭسەلەنە تۇسەدى!
الماتى.
ماۋسىم 1994 جىل.
*** *** *** *** *** *** ***
ءۇمىتتىڭ ۇكىلى ارعىماعى
سەيىتقۇل ەسەنقۇلوۆ
رەسپۋبليكالىق بالالار جانە جاسوسپىرىمدەر تەاترى ساحناسىندا تاياۋدا «باقىت پەن مۇڭ» اتتى پوەتيكالىق سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسى بولىپ ءوتتى.
اۆتورى — قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا.
رەجيسسەرى — قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق سسر حالىق ءارتيسى — رايىمبەك سەيتمەتوۆ. سۋرەتشىسى — مارال نۇرماقانوۆ.
پوەزيانىڭ سيقىرلى قۇدىرەتى تۋرالى كوپ ايتىلىپ كەلەدى. فرانسۋز اقىنى پول ەليۋار ونى: «بار دۇنيە بىرتىندەپ اقىننىڭ جۇرەگىنەن ورىن الادى دا، اقىن ارقىلى بۇكىل الەم ءان سالا باستايدى» دەپ تۇسىندىرەدى. مۇنداي جاعدايدا ءبىز ادەتتە ءوز كلاسسيكتەرىمىزگە، ءتىپتى، شەتەل اقىندارىنىڭ پوەزياسىنا سىلتەۋ جاساپ جاتامىز. ال ءوز اقىندارىمىزدىڭ تۋىندىلارىن تەرەڭىرەك وقىپ، قادىر-قاسيەتىن پارىقتاپ، اقىننىڭ جان-دۇنيەسىنە شىنداپ ۇڭىلە الدىق پا؟..
بەلگىلى سوۆەت جازۋشىسى سەرگەي ناروۆچاتوۆ ايتقانداي، «پوەزياسى ومىرشەڭ كۇشكە، بايسالدى نازىكتىككە جانە ازاماتتىق جانقيارلىققا تولى» اقىنىمىز فاريزا وڭعارسىنوۆا الەمىنىڭ سىر-سيپاتىنا ازدى-كوپتى قالىڭ وقىرماننىڭ قالايشا كورەرمەنگە اينالعانىنىڭ كۋاسى بولدىق.
پوەزيا —
ايەلدەي جۇمباق الەم،
سيقىر سىرىن تۇسىنەر تۇلعا دا كەم.
جانى تۇنعان تۇڭعيىق تەرەڭدىك تە،
قيمىلى — ىرعاق، اۋەن؛
پوەزيا —
ارۋداي، قۇپياسىن
ۇقتىرار جىلداپ ارەڭ...
فاريزانىڭ ءوزى وسىلاي سيپاتتاعان اقىننىڭ اسقاق ادۋىندى، وتتى دا نازىك، تەرەڭ سىرلى جىرلارىنىڭ كەيىپكەرلەرى ءوز قۇپياسىن وسى سپەكتاكل ارقىلى اشۋعا تاۋەكەل ەتتى. قىزىل ماقپال شىمىلدىق «كوڭىلاشار» كۇيىمەن اشىلعان تۇستا ساحنادان ءوزىن قورشاعان قوشامەتشىل كوپتەن ارەڭ دەپ سىتىلعان اقىن العا شىقتى. اقىن رولىندە — قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى گۇلجامال قازاقبايەۆا.
اقىن:
انا،
بۇگىن قۋاندىم،
قۋاندىم مەن.
تابىسقانداي وزىڭمەن،
سىلاڭ جىرمەن!
قۋانىشىم ۇمىتتى-اۋ مەنى وسى دەپ،
جانىم جۇدەپ جابىرقاپ جىلاپ جۇرگەم...
ءيا، ادام بويىنداعى كۇللى قاسيەت كۇننىڭ نۇرى مەن انانىڭ اق سۇتىنەن دەسەك، اقىن جان سىرىن، قۋانىشىن، قايعىسىن، بار العىسىن ەڭ جاقىنى — اناسىنا جەتكىزۋگە اسىعۋى يلانىمدى.
انا بەينەسىندە — تەاتردىڭ تارلان اكتەرلارىنىڭ ءبىرى كۇلاي مۇراتالييەۆا.
انا:
جانىڭ جۇدەپ، قالقام-اي، ءجۇر-اۋ سەنىڭ،
ءبىراز جەرگە سەن بۇرىن شىداۋشى ەدىڭ:
مۇمكىن ءومىر-تولقىن جەپ جۇقاردىڭ با،
مۇمكىن سەنى الداعان شىعار سەنىم؟..
ونەر جولىندا جالعىزدىقتان جانى جابىرقاعان اقىنعا اناسىنىڭ: «قاي زاماندا ويلىلار قايعى-مۇڭسىز ءجۇردى دەپ ەڭ، باقىتقا باتىپ بەلدەن» دەپ باسۋ ايتۋى، دەم بەرۋى، ءبىر ءسات بوساڭسىعان اقىندى قايتا شيراتادى...
ەندىگى كورىنىس شەگىنىس جاساپ اقىننىڭ تۇلىمى جەلبىرەپ، قۋانىشتان البىراعان بايشەشەكتەي بالعىن شاعىنا جەتەلەيدى. ول، ارينە، جالعىز ەمەس، قاسىندا ەگىز اققۋداي جاراسقان عاشىق جىگىتى بار. اسىر سالعان ەكەۋىنە كەڭ دۇنيە تارلىق ەتكەندەي مە، قالاي؟ جاڭا عانا شاتتىقتان جارىلارداي بولعان قىز جۇرەگىنە كەنەت قاياۋ ءتۇستى. «اققۇم» ءانى دە جان جادىراتۋعا جارامادى...
قىز رولىندە — جاس اكتريسا اسەل مامبەتوۆا.
قىز: العاشقى ارمان-تىلەكتى
شەتكە ىسىرعىم كەلمەيدى،
ءبىردى سۇيگەن جۇرەكتى
كوپكە ۇسىنعىم كەلمەيدى.
جىگىت رولىندە جاس اكتەر بايعالي ەسەنالييەۆ.
جىگىت: سەن ماعان باقىتتاسىڭ، قايعىداسىڭ،
مەن ءۇشىن تاۋسىلمايتىن باي مۇراسىڭ.
ولەرمىن وت سەزىمنەن، ماعان دەسە
اسپاننان قارا جەرگە اي قۇلاسىن...
جىگىتتىڭ اعىنان جارىلعان ىنتىقتىعىنا، قىز سالقىن قاباق، سىنىق جۇزبەن ءۇن قاتتى:
شىنىمەن بولىپ جۇرسە جانىڭ عاشىق،
سەن ماعان جالىنباشى، تابىنباشى.
ەر مىنەزدى جىگىتتى ۇناتادى
وسى ءبىر قارىنداسىڭ...
ورىنسىز ماعان، جانىم، يىلمەشى،
ەر جىگىتكە لايىق مۇنىڭ نەسى؟..
وسىلايشا ەكەۋىنىڭ اراسى الشاقتاپ، كۇيدىرۋگە شاق تۇرعان سەزىم وتىنىڭ سونۋگە بەت العان ساتىندە عايىپتان تۇسكەندەي سيمۆوليكالىق ەكى بەينە پايدا بولادى. ونىڭ ءبىرى قىزىل ءشاي كويلەكتىسى — جۇرەك تە (ج. بەكتەمىروۆا)، ەكىنشىسى — سابىرلىلىق پەن سالقىندىق يەسى، بوز كويلەكتى اقىل (ر. ايتقوجانوۆا). ەكەۋى ەكى جاستىڭ البىرتتىعىنا، الابۇرتقان الا قۇيىن مىنەزدەرىنە ەكى ءتۇرلى ءمان بەرىپ، قىلىقتارىن قالت جىبەرمەي قاداعالايدى. جۇرەك قالاۋىن اقىل تەجەيدى، اقىلدىڭ سامارقاۋلىعىن جۇرەك كەشپەيدى.
اقىل: ...قايعى ۋىنان ورتەن سەن، ءول، ءىش مەيلى،
ەشكىم سوندا ول ۋعا قولىن سوزىپ،
مەن ىشەم دەپ جارتىسىن بولىسپەيدى...
وسى مونولوگتىڭ استارى ابايدىڭ «وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار، ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭمەن ەكى جاقتاپ» دەيتىن بەلگىلى ناقىل سوزىنە سايادى.
جۇرەك: اقىل ايتىپ كەتەدى — دانا ءبارى،
دانىشپانسىپ قارايدى ساعان ءارى:
«نەعىلاسىڭ وسىنشا قايعى شەگىپ،
ۇمىت بولىپ، — دەيدى، — ەرتەڭ قالادى ءالى...».
ءبىرى باسۋ ايتسا، ەكىنشىسى اشۋ ايتقان كەرەعار ەكى بەينە اقىرى ءوز دەگەندەرىنە جەتتى. سەزىمنىڭ قۇربانى بولۋعا شاقىرعان جۇرەكتى قىز قالاپ الدى دا، «ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق» دەگەن اقىل جىگىتتى جەتەلەپ كەتتى.
«ماحاببات ادامدى تەكسەرۋگە، سىناۋعا وتە قولايلى تارازى» دەپتى بالزاك. تارازىنىڭ ەكى باسىنىڭ تەڭ ءتۇسۋى قاشاننان قيىن. وسى ەكى جاس جۇرەكتەرىمەن قوسا جاندارىن دا جارالاپ العانعا ۇقسايدى. ال جان جاراسىنىڭ وڭايلىقپەن جازىلماسى بەلگىلى.
جاڭا جىلدىق انكەتاعا بەرگەن جاۋابىندا ف. وڭعارسىنوۆا: «تەگى ادام بالاسى مەزگىلدىڭ تىعىز ەكەنىن، كۇش-قۋاتى مول، عۇمىر دا بىتپەستەي كورىنەتىن جاس كەزىندە ەمەس، ەسەيە كەلە سەزىنەتىندەي. سەزىنگەن سايىن ىستەيتىن ءىس تە، مىندەت تە كوبەيە تۇسە مە قالاي؟» («قازاق ادەبيەتى»، 1 يانۆار، 1982 جىل) دەگەن بولاتىن. دەمەك، ەكىنشى بولىمدە اقىننىڭ جان تولىسۋىنان تۋىنداعان وي قاقتىعىستارىنىڭ كەمەلدەنگەن ساتىنە، ءومىردىڭ ءمان-ماعىناسىن تەرەڭ ۇعىنعان شاعىن كورەتىنىمىز دە كەزدەيسوق ەمەس. ازاماتتىق اۋەنمەن كومكەرىلگەن اقىن پوەزياسىنىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق سىر-سيپاتقا يە بولاتىنى دا وسى تۇس. ەل قامى، ونىڭ بولاشاعى، و باستا ولشەممەن عانا جاراتىلعان قورشاعان ورتامەن ءتىل تابىسۋعا ۇندەۋ، ادامزات بالاسىن يادرولىق اپاتتان امان الىپ قالۋ سياقتى قوردالى ويلار مازالايتىن اقىن جانى. ليريكالىق كەيىپكەرلەرى ارقىلى اقىننىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن جايىپ سالار بۇكپەسىز شىنشىل جىرلارى پۋبليسيستيكالىق قۇشتارلىقتان دا كەندە ەمەس. «سامساپ كەلىپ قاماعان سان تاعدىرلار» توعىسۋى — ماحامبەت پەن پابلو نەرۋدا تاعدىرى قالاي ۇقساس ەدى! حالىق اتىنان سويلەيتىن قارت جىراۋدىڭ اقىندىق پەن ەرلىكتىڭ سيمۆولىنداي بولعان بۇل الىپتارعا جۇگىنۋى دە تەگىن ەمەس. ءاۋ باستا درامانىڭ تۇپ-توركىنى بولعان پوەزيانى كورەرمەننىڭ مۇلدەم جاتىرقاماي، كەرىسىنشە، كوپتەن جوعالتقان جاقىنىمەن قاۋىشقانداي قابىلداۋىندا، مىنە، وسىنداي تەرەڭ سىر جاتىر.
سيۋجەتتىك جەلىسى ساقتالعان بۇل پوەتيكالىق سپەكتاكل تارتىسقا قۇرىلعان. جىگىت پەن قىز، اقىل مەن جۇرەك، انا مەن اقىن اراسىنداعى «سۇيەرىم اششى شىندىق، تۇرسا دا ول، كوزىمە بەيۋاقىتتا جاس الدىرىپ» دەگەن قاقتىعىستار سونىڭ كەپىلى. جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ ماڭگى بىتىسپەس كۇرەسىنىڭ اراسىندا اراشاشى بولىپ شىرىلداپ ىلعي دا اقىن جۇرەدى.
ءا. مامبەتوۆا مەن ب. ەسەنالييەۆ اقىن باسىنان كەشكەن العاشقى ماحابباتتىڭ قۋانىشى مەن ازابىن ەشبىر بوياماسىز، شىنايى بەينەلەي الادى.
ك. مۇراتالييەۆا جاساعان انا بەينەسى — اڭىزداردان كەلگەن سابىرلى، قادىرمەندى، اقىلگوي انالاردىڭ جيىنتىعى بولىپ شىققانداي. ساحناداعى انانىڭ قۇشاعىنا ءوز اناڭداي ۇمتىلعىڭ كەلەتىن ءبىر عاجاپ كۇي كەشەسىڭ. تاريح قويناۋىنىڭ تار قاقپاسىنان شىعىپ كەلگەن قامكوڭىل قارت جىراۋ قازاق ءسسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ماكىل قۇلانبايەۆتىڭ ورىنداۋىندا ەرەكشە اسەرلى شىقسا، ماحامبەت رولىندەگى ايدوس بەكتەمىروۆتىڭ ۇنىنەن ناركەسكەننىڭ شىڭىلىن، قىراننىڭ شاڭقىلىن ەستىگەندەي بولاسىز.
«ولەڭ — ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، ۇلى ابايدىڭ وسى ولشەمىمەن العاندا، پوەتيكالىق سپەكتاكلدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر ەكەنى ايان. وسى ورايدا رەسپۋبليكادا پوەتيكالىق تەاتردىڭ ساحناعا كەلۋى رايىمبەك سەيتمەتوۆتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ايتا كەتكەن ارتىق بولمايدى. ءار ماۋسىمدا استانالىق ەكى تەاتردا قويىلعان «سەنىم پاتشالىعى»، «وق پەن گۇل»، «ماحاببات زاڭى»، تاعى باسقا سپەكتاكلدەر وسىنىڭ ايعاعى. «باقىت پەن مۇڭ» دا — سول تالانتتى ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى. بۇل قويىلىمدار ارقىلى سۋرەتكەر رەجيسسەر ءارى ۇستاز جاس اكتەرلاردى ءتىل ۇستارتۋعا، ءسوز ءقادىرىن ءتۇسىنىپ، قاستەرلەۋگە، انا ءتىلىمىزدىڭ تۇنىعىن لايلاماي، تازا ۇستاۋعا ۇيرەتەدى، باۋليدى.
سونىمەن، بۇل سپەكتاكلدەن ءبىز:
سەرىگىم — جىرىم-جەبەممەن،
جۇرەگىم — جەلكەن، جەل كەرنەپ؛
قارسى اعىستارعا، سەڭگە ورلەپ،
قاعىلەز، قۇيتتاي دەنەممەن
داۋىلداردى قۇشىپ كەلەم مەن!.. — دەپ، جىر كەمەسىندە ءومىر اعىستارىنا قارسى ءجۇزىپ بارا جاتقان ازامات اقىننىڭ بەينەسىن كوردىك.
1988 ج.
*** *** *** *** *** *** ***
اپكە!
نەسىپكۇل بولتايەۆا، اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى
سالەمەتسىز بە! ءسىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزدى اينالىپ سوعىپ، وقي بەرەتىن ادەتىم بار ەدى.
مەن جانە مەن سياقتى وقىرماندارىڭىز ولەڭىڭىز بەن ومىردەگى ءوزىڭىزدىڭ تولىق سايكەستىگىڭىزدى سىيلايمىز.
...كەلەم تارتىپ ءالى العا،
دوستار ايدىن، ەل — كەمەم.
ەكەۋىنسىز عالامدا
تۇك ەمەسپىن مەن دەگەن... — دەيسىز.
ءتىپتى كەيدە ءوزىڭىزدى نۇكتەگە تەڭەپ كىشىرەيەتىن دە كەزدەرىڭىز بولادى. ارينە، مۇنداي قاراپايىمدىلىق، تەگىنەن جاقسىلىق كورىپ وسكەن، جان دۇنيەسىنىڭ پاراساتى بيىكتەگەن اقىنعا عانا ءتان.
اقىندار بارشىلىق قوي دوستىق، بيىك ادامگەرشىلىك تۋرالى توننا-توننا اقىل ايتىپ، توم-توم جيناقتار شىعارىپ جاتقان. ءبىراق، سولاردىڭ ومىردەگى وزدەرى ولەڭىنە ۇقساي بەرمەيدى-اۋ. تەك تۆورچەستۆوسىندا عانا وزىنە تامساندىرىپ، تابىندىرىپ قويادى. كەي دوستار بار وجەتى مەن قاجەتىنە جارايتىن جاعدايىڭ، قىزمەتىڭ بولسا عانا ءتۇيىنىن شەشۋگە جاقىنداپ جۇرەتىن.
بۇگىن مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ءسىز جانە ءسىزدىڭ توڭىرەگىڭىز جايلى ەدى. قاشان ەستىسەم دە، كورسەم دە، ءسىزدىڭ ماڭايىڭىزدا كوبىنەسە تاعدىرى اۋىر، ولاردىڭ سىزگە ەمەس، ءسىزدىڭ ولارعا كومەگىڭىز، قايىرىمدىلىعىڭىز باسىم قاجەت ادامدار توپتالىپ جۇرەدى. ءسىز ولاردىڭ قىزمەتىنە نەمەسە تىرشىلىگىڭىزگە قاجەت جاقتارىن ويلاستىرىپ، ەسەپتەپ وتىرماي، كەرىسىنشە، ءبارىنىڭ جاعدايىن ويلاستىرىپ، ولاردى كۇندە ىزدەپ، تۇگەندەپ كوڭىلىڭىزدىڭ كەمەسىنەن شىعارماي وتىراسىز. وسى قاسيەتىڭىزگە تابىنامىن دا، تامسانامىن. مەن لاۋرەاتپىن نەمەسە رەسپۋبليكاعا اتىم ايگىلى اقىنمىن دەپ مىندەتسىنىپ قالساڭىز، قازىرگى ومىردە ءبىزدىڭ كوزىمىزگە ول دا جات كورىنبەس ەدى.
سىزگە ايتقالى وتىرعانىم ءسىزدىڭ دوسىڭىز بەكزادا اپكەم جايلى بىرەر ءسوز. مەن ول كەزدە نەبارى 6-7 جاستا ەدىم. ول كىسى اۋىلدىڭ ورىندىعى ساناۋلى كلۋبىندا ءان سالاتىن. انىنە ءسۇيسىنىپ، قۇمارتقان جۇرت ول كىسىنى ساحنادان جىبەرمەي بىرنەشە رەت ءان سالعىزاتىن. بەكزادانىڭ سازدى، نازدى ءانىنىڭ تولقىنىنا تەربەلىپ، شىركىن، وسى كىسىدەي بولساق دەگەن بالالىق بالبىراعان ارمانىمىزبەن بىرگە شىعاتىنبىز كلۋبتان. سودان ۇيىمىزگە جەتكەنشە اپكەمنىڭ ءان سالعانداعى ءار قيمىلىن، ءجۇرىسىن، داۋىس ىرعاعىن اڭگىمە ەتىپ، تالاسا پىكىر ايتىپ تارقاسۋشى ەدىك.
ءبىز مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاندا، بۇل كىسى جامبىلداعى پەدۋچيليششەگە وقۋعا ءتۇستى.
ادەتتە ۇلكەن لاۋازىمدى ادام بولماسا، ەسكەرە بەرمەيتىن جايتتارىمىز بار عوي. ايتايىن دەگەنىم ورتامىزدا بيىك پاراساتتى، ۇلاعاتتى، اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن ادامگەرشىلىكتى، قاراپايىمدىلىعىمەن كوزگە تۇسپەي جۇرەتىن، ۇڭىلسەڭىز ۇلى قاسيەتتەرى مول ادامداردىڭ بار ەكەنىن كورەسىڭ.
سول ادامداردىڭ ءبىرى بەكزادا ورازبەكوۆاعا ءسىز ارقىلى ءوزىمنىڭ العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى، اپكە!
ءارقاشان دا امان-ساۋ، حالقىڭىزدىڭ عانا قىزى بولىپ، ۇلكەن عۇمىر كەشە بەرىڭىز!
1989 ج.
*** *** *** *** *** *** ***
قىمباتتى فاريزا!
ساعادات دۇيسەبەكوۆ، ۇىلتاۋ اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى
سەرىك تىلەۋبايەۆ، ۇلىتاۋ اۋداندىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى
ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ ەڭبەككەرلەرى ءسىزدى قازاقتىڭ دارىندى دا تالانتتى اقىن قىزى رەتىندە جاقسى تانيدى. اسقاق تا، ادۋىن، البىرت تا نازىك جىرلارىڭىزبەن ولەڭ سۇيەر وقىرمان قاۋىمعا ەتەنە جاقىنسىز. ءوز تۆورچەستۆوڭىزدا، جىرلارىڭىزدا قازاق ايەلدەرىنىڭ شىتىرمان دا كۇردەلى جاي-كۇيىن، سەزىم الەمىن جەتكىزە جىرلايسىز.
ءسىز ءبىزدىڭ اۋدانىمىزدىڭ ۇيىمداسقانىنا جارتى عاسىر تولۋ سالتاناتىنا قاتىسىپ، قۋانىشىمىزعا ورتاقتاسىپ تىلەك ءبىلدىرىپ «ۇلىتاۋىم» اتتى ولەڭ سىيلاۋىڭىزبەن ءوزىڭىزدى بۇرىنعىدان دا جاقىن، اياۋلى باۋىر ەتتىڭىز.
كەلەشەكتە ءسىزدىڭ دەنىڭىز ساۋ، ءومىر جاسىڭىز ۇزاق بولىپ، حالقىڭىزدىڭ بۇرىنعىدان دا بەدەلدى، ءقادىرلى، قۇرمەتتى دە، سىيلى اقىنى، ەركەسى بولا بەرىڭىز.
23 جەلتوقسان 1989 ج.
*** *** *** *** *** *** ***
فاريزا!
ءسىز دەپ سىزىلماي-اق ءوزىڭ سياقتى جاساندى ەمەس ءور مىنەزىممەن وزىمە بالاپ سەن دەسەم ارتىق ەمەس دەپ قابىلدارسىڭ، ويتكەنى اسىل زاتىڭا جاراسپايتىن قاراپايىمدىلىق سەنى كوركەيتىپ تۇرعانداي. حالقىمىزدىڭ ماقتانىشتارى ءار سالادا كوپ قوي. سونىڭ ىشىندە سەنىڭ جۇلدىزىڭ ەرەكشە جارقىرايدى. حالقىمىزدىڭ اقىن عانا ەمەس، مەملەكەت قايراتكەرى، حالىق مۇڭىنىڭ جارشىسى رەتىندە ءبىز، بولاشاقتىڭ تاربيەشىلەرى، وزىڭنەن ءنار الىپ سۋسىنداپ، قازاق قىزدارىنا ۇلگى-ونەگە رۋحىن ەگىپ جۇرگەنىمىزگە ريزامىز. كوپتەن ويلانىپ، ءبىر حات جازۋ، سەنىمەن كەزدەيسوق كەزدەسۋ، ەستەلىك جىبەرۋدىڭ ءساتى بۇگىن ءتۇسىپ وتىر. ومىرلىك سەرىگىم ناعيما ەكەۋمىز تەلەديداردان سىزبەن كەزدەسۋدىڭ ءبىر ءلاززاتىن العان كەزدە، وزىڭىزبەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ، سويلەسىپ وتىرعانداي اسەردە بولامىز. ءوزىڭنىڭ «شاشى اعارعان قىز» اتتى كىتابىڭدى شولىركەپ كۇتەمىز. ءارقاشاندا مەرەيىڭ تاسىپ، كوڭىلىڭ كوگەرىپ امان-ەسەن جۇرە بەر!
ىزگى نيەتپەن حات جولداۋشى: اسقار يسلياموۆ شىمكەنت وبلىسى. ناۋرىز 1990 جىل
*** *** *** *** *** *** ***
پاراسات پوەزياسى
جۇماش وتەيەۆ، مۇقاعالي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى
قازاق ادەبيەتىنىڭ كيەلى قارا شاڭىراعى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قايناعان ومىرگە، قىزۋ تىرلىككە تولى. ونىڭ پوەزيا اتتى اقبوز ۇيىندەگى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنا كوز سالار بولساق، الدىڭعى تولقىن اعالار لەگىنە قوسىلعان اسا بەدەلدى، بەل قايىسار جىر جۇگىن كوتەرىپ كەلە جاتقان ءبىر شوعىر اقىندار توبى نازارعا شالىنادى. سول توپتىڭ ىشىندە ءسوز ونەرى — پوەزيا پاتشالىعىنىڭ اۋىر ازابىن ارقالاپ، توتاناقتى توزاعىن تارتىپ جۇرگەن جاننىڭ ءبىرى — فاريزا وڭعارسىنوۆا.
فاريزا — كەڭ تىنىستى، جىلىكتى جۇيرىك، سان قىرلى تالانت. باعدارلاي ۇڭىلسەك، ونىڭ جۇردەك جۋرناليستىگىنە، اقبەرەن اقىندىعىنا، زەردەلى زەرتتەۋشىلىگىنە، جانارلى جازۋشىلىعىنا، بىلىكتى قوعام قايراتكەرلىگىنە كوزىمىز جەتكەندەي. اقبەرەن اقىندىعىن ءسوز ەتۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ جۇيەلەمەگىمىز فاريزا پوەزياسىنىڭ پاراسات بيىگىنە كوتەرىلۋىنىڭ مىقتى مۇمكىندىكتەرىن نەگىزدەۋ، تابيعي ءارى تانىمدىق الەمىن ايقىنداۋ، شىڭدالۋ مەكتەپتەرى مەن شىرقاۋ شىڭداردى يگەرۋى قالاي جۇزەگە اسقاندىعىنا نازار اۋدارۋ بولماق.
فاريزا زامانداس قالامداستارىنان وقشاۋلانا وزىپ، وزىندىك باعىت-باعدارىن بەلگىلەپ، بەت-بەينەسىن ايگىلەپ، جۇرت نازارىنا مىقتاپ ىلىككەندە، مۇقاعالي عۇمىرىنىڭ سوڭى تايانىپ كەلە جاتقان. اقتىق دەمى ۇزىلەر شاعىندا جىر كورىگىن شابىتتانا باسقانى، مارعاسقا جىردى شالقىتا مازداتقانى بارشامىزعا ءمالىم. سونداعى كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى ولەڭنىڭ ءبىرى
— «فاريزا، فاريزاجان، فاريزا قىز!.»
جانارىمدى تۇمانمەن تۇمشالادىم،
سەرىپپەسى ءۇزىلىپ تۇر ساداعىم.
جىگىتىنەن قازاقتىڭ دوس تابا الماي،
قىز دا بولساڭ، مەن ساعان مۇڭ شاعامىن،
اۋىرلار دەپ ويلاپ پا ەم مۇنشا ءحالىم، — دەپ ساف تازا سارى التىنداي اسىل جىرىمەن، كۇللى قازاعىنىڭ نازارىن دا، جانارىن دا فاريزاعا اۋدارعان ەدى. وسىدان كەيىن-اق فاريزانىڭ جىر كوشى بۇرىنعىسىنان بەتەر ۇدەرە ۇدەپ، ورشەلەنە ورگە تارتتى. مۇقاڭنىڭ «شەڭبەردى ءۇزۋ كەرەك» دەگەن قاعيداسىن بەرىك ۇستاپ، ۇردىستەر ۇدەسىنەن شىعا ءبىلدى. جاتتاندى ولەڭ جازعىشتىقتان باس تارتىپ، توسىندىلىقتى، وزىندىك ورنەك، تىڭ ستيل تاپتى. فاريزا ولەڭىنە ءتان باستى سيپات — كەسىپ ايتار، كەسكىن سىلتەر تۋرا مىنەزدىلىك، وتكىر شەشەندىلىك، وي-ورامدارىنىڭ كۇردەلىلىگى مەن فيلوسوفيالىق تەرەڭدىككە قۇرىلۋى. سارالاي بايىپتاماسا، ساناعا سالماق تۇسىرەتىندىگى ياعني زەيىندى زەردەلەمەگەندەرگە ءدانى وڭاي وسپاق الىنىپ، قۇر قولدارعا شاعىلا قوياتىن جاڭعاق ەمەستىگى. وندا ءۇش ارنالى اعىس بار. ولار باس قۇراپ، بىرىگىپ بارىپ فاريزا قىزدىڭ جىر عۇمىرىن قۇرايتىنداي «ءۇش قارا» ولەڭىندە:
مەن تۋعان ءۇش اۋىل بار بۇل دالادا،
تۇرادى بىر-بىرەۋى مىڭ قالاعا.
قاراۋىل، قاراۋىلكەلدى، قاراسازىم، —
مەن ءۇشىن ۇشەۋى دە قۇنداق-انا.
قاراۋىل — ابايىمنىڭ بەسىك ەلى،
ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەسىل ەرى؛
قاراۋىلكەلدىسى بار ماحامبەتتىڭ،
قاراساز — مۇقاڭ ارمان كەشىپ ەدى.
ءيا، ءوزى ايتپاقشى، وسى ءۇش باستاۋدان باسىن الىپ، ءۇش رۋحاني ۋىزدان مەيىرى قانىپ، ءبۇيىرى شىعىپ ءنار العاندىقتان، ءۇش كيەسى جەبەپ، دەمەگەندىكتەن، ءۇش مەكەننىڭ اۋاسىمەن تىنىستاعاندىقتان فاريزا — ارقالى دا ايبارلى اقىن، جوتالى دا جومارت تالانت، ايدىندى دا اسقاق تۇلعا. فاريزادا ابايدىڭ مىڭ ءيىرىمدى، اقىلعا كەنەندىگى مەن تۇڭعيىق تەرەڭدىگى، ماحامبەتتىڭ ءورشىل دە وجەت جىراۋلىق ماقامى، مۇقاعاليدىڭ قىران قيالدى، مۇزبالاقتىڭ مۇڭى بار. وسى ءموتيۆتى شىعارماشىلىعىن پاراقتاعان سايىن ءجيى ۇشىراتامىز. «ابايدى ىزدەۋ» ولەڭىندە اباي جىرلاعان، جەكەن سۋىنا جەتىپ جازعىرعان، جەك كورگەن قانداستارى بويىنداعى كەرەناۋلىق پەن كەپيەتتى كەسەلدەردى، داڭعوي داۋرىقپالىقتى، جىلپوس جىلماقايلىقتى، ۇرى-قارىلىقتى، التى باقان الاۋىزدىقتى جانىن جەپ، ميىن شاققان ميمىرتتار مەن ماڭگۇرتتەردىڭ جۇتاڭدىقتارىنان جۇدەپ جۇرگەنىن جاسىرمايدى.
قالقيدى ءانىڭ-رۋحىڭنىڭ كەپتەرى مە،
ۇستايمىن دەپ اۋرەمىن تەككە مىنە،
دارىنىڭنان، ويىڭنان بەرمەي ماعان
تەك، دەرتىڭدى جۇقتىرىپ كەتكەنىڭ نە؟ —
دەپ قانداي كۇي كەشىپ، قالاي ۋ ءىشىپ جۇرگەندىگىنەن حاباردار ەتەدى. ءبىر ءسات بۇدان اقىن بىتكەننىڭ ارمان-مۇراتى ادامداردىڭ جارالى جانىن ەمدەۋ، قوعامدى لاستىقتان تازارتۋ، كوسەگەسى كوگەرەر ىستەرگە ەلدى جەتەلەۋ ەكەندىگىن ابايلايمىز.
«الماس قىلىش نەمەسە مەن ماحامبەتپەن قالاي كەزدەستىم» پوەماسىندا ماحامبەتتىڭ ءومىرباياندىق دەرەكتەرىن تەپشىلەپ تەرمەيدى، ءتىپتى تانىمال ەرلىكتەرىنىڭ ءبىر ەپيزودىن دا ەسكە تۇسىرمەيدى. ءبىراق ماحامبەت ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ادىلەت ىزدەگەن الماس قىلىش اقىندىعىن اسقاق پافوسپەن، جۇرەككە وت، جانعا شوق تاستار، وي-سانانى قوزعار ءورت سەزىممەن جىرلايدى. ليريكالىق كەيىپكەردىڭ تۇسىنە ەنگەن ماحامبەت ولەڭ قۋعان، ونەر قۋعان ورەنىنە اقتارىلا، اشىنا ءتىل قاتادى، كۇڭىرەنگەن كۇيزەلىسىن جەتكىزەدى. مونولوگ تۇرىندە ماحامبەتتىڭ سانالى عۇمىرىنىڭ ادىلەتتىلىك ءۇشىن ايقاسقانىن، ەلدىك ءۇشىن قۇس توسەكتەن بەزىنگەنىن، ءتىل ونەرىن شارىققا ۇستاعان سەلەبەدەي وتكىر قايراعانىن جەلىلەي كەپ، بۇگىنگى كەيبىر اقىنداردىڭ الداسپان جىردى كوتەرە الماي، جەڭىلدەتىپ جىبەرگەنىن، كۇيكى تىرشىلىك، كۇنىمدىك كۇن كورىستىڭ جەتەگىمەن نان تابۋ قامالقاسىنان اسا الماعاندىعىنا شۇيىلەدى.
اق نايزا الماس جىرىمدى مەنىڭ
قالعانداي بۇگىن توت باسىپ،
تۇراتىن ەدى-اۋ وت شاشىپ.
اقىنمىن دەيسىڭ، ارۋاعىم اتقىر مىلجىڭدار،
كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ كۇيكى كۇندەرىن
جۇرسىڭدەر جىرلاپ، وتتاسىپ، — دەپ تۇيەدى.
ەندى بىردە تاقىرىپ تايازدىعىن، «ءسۇيدىم، كۇيدىم» جىرلاۋدان اسا الماعاندىقتارىن، جۇمىر جەردە ءالى دە ادىلەتسىزدىك اسقىنىپ، جاۋىزدىق جول تاۋىپ، ۇياتىمىزدىڭ ۇلعايىپ جاتقانىن اڭعارتادى.
تارلان ات مىنگەن اقىن ەكىنشى رەت تۇسىنە ەنگەندە ليريكالىق بەينە ورتاسىنىڭ شات شادىمان شاعىنداعى بوس داۋرىقپالى قىزىققا تۇزاقتالعان، جالعان دوستىقتىڭ جەلىگىنە جەلپىنگەن ساتىنەن سەسكەندىرىپ، دوستىق پەن جولداستىققا، وپالىققا يساتايدى ۇلگى ەتەدى. ونىڭ بيىك تۇلعاسىن كوز الدىعا كەلتىرىپ، جەتىم-جەسىر مەن اش-ارىققا پانا، ميات بولعاندىعىنا جانە اقىندىعى مەن باتىرلىعىنا باپشى، جەبەۋشى يساتاي ەكەندىگىن ىلتيپاتپەن ەسكە تۇسىرەدى. شىنايى دوستىقتىڭ قانداي بولاتىندىعىنا سەندىرەدى. اعا-ىنىلىكپەن، باۋىرلاستىقتان باستالعان دوستىق اتالاس رۋلاستىقتى، ۇلتتار مەن ۇلىستاردى، قارا ورمان حالىقتى توپتاستىراتىن، تۇتاستىققا جەتكىزەتىن ۇلى كۇش ەكەنىن زەردەلەتەدى.
فاريزا شىعارماشىلىعىنىڭ شىڭدالۋىندا مۇقاعاليدىڭ دا ءرولى مەن ورنى وزگەشە. ءارى مۇقاعاليدى تانۋ ءۇشىن ونىڭ جازعاندارىنا قۇلاق قويىپ، زەيىن اۋدارۋ ماقۇل.
فاريزانىڭ «اققۋ جىرلار»، «تاعى دا ماقاتايەۆ تۋرالى» سيكلدى ەستەلىك ەسسەلەرىنەن، «ماڭگىلىكپەن كەزدەسۋ»، «ماقاتايەۆ تۋرالى جىر» ولەڭدەرىنەن، «حوش، ماحابباتقا» جازعان سوزىنەن مول ماعلۇمات جينايمىز، ىزدەگەن قىرۋار ىنجۋلەرىمىزدى تابامىز. ماسەلەن، «ماڭگىلىكپەن كەزدەسۋ» ولەڭى سۇيىكتى اقىنىمىزعا ءبىر قادام جاقىنداتىپ، جان-دۇنيەسىنە ۇڭىلتەدى، كوڭىل حوشىن قوندىرادى.
دوڭگەلەتىپ دالانى ءبىر اق بوز ات،
كوكجيەكتى بەتكە الىپ قۇلدىرادى.
جەر مەن اسپان الاپات نايزاعايدىڭ
جارقىلىنان جاسقانىپ تۇردى ءبارى.
الاسارىپ قالعانداي تاۋ دا نالىپ،
اربايدى ارمان-جۇلدىزدار زاۋلاپ اعىپ.
اقىن تۇردى شىڭ-قۇزىن ماڭگىلىكتىڭ
ماڭگىلىككە ءبىر ءوزى جاۋلاپ الىپ.
سوندا فاريزا تۇسىنىگىندەگى مۇقاعالي ءار ءساتى، ءار قادامى ىستىق، ءار كۇنى، ءار كەزدەسۋى اڭىز عىپ شەرتەر قىرۋار قىزىققا تولى، ساعىنىپ ەسكە الار، كەنەزە كەۋىپ شولدەر الاپات سەزىمدى تۋعىزادى. مۇقاعاليدىڭ قۇلجا ءمۇسىندى مۇرالى ديدارىن كورۋ، جايساڭ جىرلارىمەن ۇشىراسۋ ماڭگىلىكپەن كەزدەسۋ دەپ بىلەدى.
«ماقاتايەۆ تۋرالى جىر» سيكلى ءۇش بولىمنەن قۇرالعان. ءبىرىنشى بولىمدە جەر — دۇنيەدەگى ەرەكشە قۇبىلىس، ءبىرتۋار جاراتىلعان ءحانتاڭىرىنىڭ باۋرايىنان شىققان، قاراسازدىڭ تۇيەتابانىن جەپ، جەتىمدىك پەن جەسىرلىكتىڭ ۋعاراعىن ىشكەن، ايرانىن ازىق قىپ، قۇرتىن سۋسىن جاساعان، جۇدەۋ تىرلىكتى جۇپىنى ءۇيدىڭ قۇرامىنا قۇنداقتالعان، ساۋىعى مەن سايرانىن سوعىس بۇزعان ورتانىڭ جەمىسى — مۇقاعاليدى ۇشىراتامىز. ول ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ اقىندىق ابىرويعا ۇمتىلعاننان-اق جۇيرىك جارىستىرىپ، كيىك ويناپ، ارقار شاقىرعان ابايدىڭ پوەزيا جايلاۋىنا جەتۋگە قۇلشىنعان. جەتكەندە ونىڭ جىردان داۋىل تۇرعىزىپ، ولەڭنەن سەل اعىزعانىن
ءبىر ءوزى مۇحيت-سىندى
جاعاسى ارمان،
اعىسى جاعاسىنا جارا سالعان.
تولقىنى تاسقىنداسا تاۋ قوپارىپ،
جابىقسا جۋساننان دا الاسارعان.
الۋان ءتۇرلى الماعايىپ كۇيىن، باپتى، باقىتتى شاعىن جارقىراتا جىرلايدى. كەلەسى بولىمدە شىقتان تازا مولدىرلىكتى جولداس ەتكەن، ادىلەتتى اق جەلكەن عىپ كوتەرگەن، قازاق جىرىنا جاسىن بوپ كەلىپ جاي تاستاعان، ومىرگە ولەردەي عاشىق بوزداقتىڭ ءوز وتىنا ورتەنىپ تىنعانىنا وكىنىش ۇيىرەدى.
اقىن قازاسى — حالىق ازاسى. حالىق ازاسىنا جۇيكە تامىردى جۇلىنداتا، جان دۇنيەنى شىمىرلاتا، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا مۇڭ تولعايدى.
قارالى كۇننىڭ قايعىسىن «ءجاۋدىر كوزدىڭ جانارى اعىپ تۇسۋىمەن»، «بوتاسى ولگەن ارۋانانىڭ بوزداۋىمەن»، «اق بوكەننىڭ قانسىراپ قينالۋىمەن»، «قىرات-قىردىڭ كۇرسىنۋىمەن»، «ءحانتاڭىردىڭ تۇنشىعىپ بۇكتىسۋىمەن»، «بۇلاقتاردىڭ سىڭعىرلى اعىسىن توقتاتۋىمەن»، «ەدىل، جايىقتىڭ تولقىنىن جۇتىپ ەگىلۋىمەن»، «كوكشە قاراعايلارىنىڭ قامىعا كۇرسىنۋ كۇيزەلىسىمەن» اقىن قازاسىن — اۋىر قازانى كوز الدىعا كەلتىرەدى.
شىڭ — قادىر، ءبىر جاعىمدا شوڭ تۇمانباي
تۇرسا دا، ءبىر تىرەگى ولقى جانداي
جارالى جۇرەگىمدى جارعا سوعام،
ورنىڭدى ەش تۇلعامەن تولتىرا الماي.
ايتىپ بولماس، قايتىپ كەلمەس ساپاردىڭ سوڭى، ورنى تولماس وپاتتىڭ جايى بۇل. اقىرىندا مۇقاعالي جىرىنىڭ ولمەستىگىن، ۋاقىت وزسا دا جەرگە كومىلمەستىگىن جاريالاپ، ارايلى ايداي، شولپان جۇلدىزداي، عۇمىرلى كۇندەي ماڭگىلىك پلانەتالار قاتارىنا قوسىلىپ اتاق-داڭق، شەن-شەكپەندى مانسۇق ەتىپ، عاسىرلاردان عاسىرلارعا قاناتى تالماي سامعاپ جەتەر سامۇرىق قۇسپەن تاعدىرلاستىعىن ۇعىندىرادى.
فاريزانىڭ كەيىنگى جىر كىتابى «قىز-عۇمىر» اتالىپتى، ءارى وسى اتتى ولەڭ شامشاعا ارنالىپتى. مۇندا اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءتىپتى مەنمەنسىنگەن ەر-ازاماتتىڭ كوبىنەن باسىم، جانى جايساڭ، جۇرەگى دارحان، پاراساتى بيىك، پايىمى زاڭعار، ار-ۇياتى ۇلكەن، قايرىمى مول، اقىلى داريا، ەل ءۇشىن ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن، جەرى ءۇشىن جانكەشتىلىككە بارعان، حالقى ءۇشىن قام جەپ، قاۋىرسىن قاناتىن تالدىرعان شامشا تەكتى تۇمار عىپ تاعىنار قازاقى قىپشاق قىزىنىڭ ءبىر پاراسىنىڭ جيىنتىق بەينەسى بار. ءارى وندا اقىن تاعدىرىمەن وزەكتەلىپ، ءورىلىپ جاتقانداي فاريزا پوەزياسى — پاراسات پوەزياسى.
قاراساز اۋىلى.
*** *** *** *** *** *** ***
فاريزا اپاي!
بايان ادىربەكوۆا، ءمۇعالىم
ءسىز قازاق پوەزياسىنا مۇنايلى ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋدىڭ قاساڭ تابيعاتىن، ادامدارىنىڭ كۇردەلى تاعدىرىن جىرلاي كەلدىڭىز. ال، بۇگىن ءسات سايىن الماعايىپ حال كەشەتىن جەر-انا تاعدىرى، اقىلدان ازاپ شەككەن، عىلىمنان قاتەر تاۋىپ، تابيعاتقا قارسى جۇرۋدەن قاسىرەت شەككەن ادامزات باعى مەن سورى حاقىندا تولعاناسىز.
ارالادىم الەمنىڭ تالاي جەرىن،
تابام با دەپ شىندىقتىڭ ارايلى ەلىن.
كەزگەنىممەن جەر بەتىن، كەرەمەتتى
كەزدەستىرمەي جۇرگەنىم قالاي مەنىڭ؟ — دەپ ءوزىڭىز ايتقانداي،
ءسىزدىڭ ليريكالىق قاھارمانىڭىز — اق، ادال ويلى دا، ىزدەگەنىڭىز-ادىلدىك، ادالدىق، ويلىلىق، پاراساتتىلىق، ىنتىماق، بىرلىك. قوعام بۇعان دەيىن دە سان رەت وزگەردى، بۇگىن دە وزگەرىس ۇستىندە. بالكىم، ەرتەڭ دە وزگەرەر. ءبىراق، ادامزات بالاسى باقىت تاپپايتىنى قالاي؟ ءسىزدى ويلاندىراتىن — وسى جاي.
قاپتاعانداي سۇر جىلان قۇرلىعىمدى،
سانا سورىپ قۋراتتى قىردى، گۇلدى،
كوشىمنەن دە كوز جازىپ قالدىم بۇگىن —
قايدان تابام مەكەندى نۇر عۇمىرلى؟! — دەپ مۇڭداناسىز.
حالىق — اقىن، ال ونىڭ مۇڭدى كەيىپكەرى — اسانقايعى بولسا، بۇل ولەڭدە ءسىز — اقىن، ليريكالىق كەيىپكەرلەرىڭىز — اسانقايعىنىڭ مۇراگەرلەرى. اسان اتا حالقىن — قازاعىن قونىستاندىراتىن جەرۇيىق ىزدەپ ساندالسا، ءسىزدىڭ ليريكالىق قاھارمانىڭىز ادام بويىنان كىسىلىك ىزدەپ، جەر-انا ءوز پەرزەنتى — ادامزاتتى تالاق ەتپەي مە، ادامزات جەر-انانى ساقتاپ قالا الا ما دەپ الاسۇرادى، ساناسىن سانسىز سۇراقپەن قاجايدى.
جاۋاپ تابا الماي جان قينالعاندا، ايتپەسە كەيىپكەرىڭىز باسىن تاۋعا، تاسقا ۇرىپ جانى جاي تاپپاي جابىرقاعاندا:
جارقىلداپ قول ۇستاسىپ تاڭداي جىرمەن
جۇرسەمشى، كىل ەسىمنەن تانباي مۇلدەم.
جەردەگى قاسىرەتتەن ادامزاتتى
ءبارىبىر ازات ەتە المايمىن مەن، — دەپ
ءوزىڭىزدى سابىرعا شاقىراتىنىڭىز بار. قازاق قاسىرەتى ادامزات قاسىرەتىمەن بىرگە. بۇگىنگى پوەزيا ابستراكسيانى كوتەرە بەرمەيدى، ول ناقتى. وسىنى ەسكەرگەن ءسىز ادامزات قاسىرەتىنە قازاق قاسىرەتى ارقىلى باراسىز. اقىنى اكىمىنە تاۋەلدى بولعان، ويلى ويسىزدىڭ قولىنا قاراعان، ايلاكەرى ادالىنىڭ جولىن تۇساعان قازاق ىندەتىن شەر تارقاتا ايتىپ-ايتىپ الاسىز، ادىلەتسىزدىك، توعىشارلىققا كۇيىنىپ-كۇيىنىپ شارشايسىز. سودان دا ولەڭىمدى جازىپ نەگە تىنىش جۇرمەيمىن دەپ ويلايسىز.
كەستەلەپ كوكىرەگىمنەن شىرايلى ولەڭ،
سىرلاسىپ جۇرمەيمىن بە كۇن، ايمەنەن.
قازاقتىڭ بار سالماعى ماعان عانا
تۇسكەندەي بولىپ نەگە جىلاي بەرەم؟ — دەپ توقتايسىز.
بۇل — ۇلى اباي ايتقان «جۇرەگىم، سوقپا، توقتا ەندىنىڭ» كەرى. ءبىراق، وعان بولا ما؟ جاندى ادىلەتسىزدىك جەيدى، جۇرەكتى ىزا كەرنەيدى. سودان قايتادان قولعا قالام الىپ، ىزالى، كەكتى ولەڭ جازاسىز، دومبىرانىڭ شەرلى شاناعىنا قول اپارعانداي بولاسىز. بۇل — ءسىزدىڭ بۇگىنگى اقىندىق تابيعاتىڭىز.
ءسويتىپ، ءسىز بۇگىن ماڭعىستاۋدان باستاعان العاشقى اقىندىق قادامىڭىزدى ادامزات تاعدىرىن تۇتاس جىرلاۋعا دەيىن جەتكىزىپ وتىرعان ايتۋلى اقىنسىز، فاريزا اپاي!
ەندى ءسىزدىڭ كەيىپكەرىڭىز حاقىندا بىرەر ءسوز.
ايەل — كيەلى ۇعىم. ول — انا. ول — جار. ايەل — اناسىز — قوعام بولاشاعى كۇڭگىرت. سوندىقتان دا بولار فلوبەر، درايزەر سەكىلدى الەم ادەبيەتىنىڭ تۇلعالارى ءوز شىعارمالارىنا ايەل تاعدىرىن ارقاۋ ەتتى. سول ارقىلى اعىلشىن، امەريكان ايەلىنىڭ جانىن الەم وقىرماندارىنا اشتى. ال، ءسىز بولساڭىز ءوز تۆورچەستۆوڭىزبەن قازاق قىزىن قاستەرلەدىڭىز. سوناۋ «مازاسىز شاقتان» قولىمىزداعى «قىز — عۇمىرعا» دەيىن، ءتىپتى باسپاسوزدە جاريالانىپ قازاق قىزىنىڭ بالاڭ — ءسابي قالىپتان بويىندا سەزىمى ءبۇر جارعان شاعىنا دەيىن، بويجەتكەن قىزدىڭ الابۇرتقان سەزىمىنەن — الاسۇرعان بەيمازا كوڭىل كۇيىنە دەيىن، ءبىر مەزگىل سەزىم يىرىمدەرىنە تىنشۋ بەرىپ، اينالاسىنا ويلى كوزبەن بايسالدى قاراعان قالپىنا شەيىن، اناسىز مىناۋ اپپاق دۇنيەنىڭ پارقى دا، نارقى دا جوق ەكەنىن ويلاپ جانى شىرقىرايتىن، سودان دا ادامداردى انانىڭ اق ماحابباتىن، انانىڭ انالىق مەيىر-شاپاعاتىن ساقتاۋعا شاقىراتىن فيلوسوف — انانىڭ وي-سەزىمىنە دەيىن جىرلادىڭىز. ول مەيلى قاي جاستاعى، قاي دەڭگەيدەگى ايەل بولسىن، تۇتاستىرىپ قاراعاندا، ۇلتتىق كولوريتكە تولى، ۇلتتىق مىنەز، ەتنوگرافيالىق بوياۋلارعا قانىق قازاق قىزىنىڭ وبرازى بولىپ شىقتى. بۇل شىعارمالاردى قاي تىلگە اۋدارسا دا، قازاق دەگەن، تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا، قۋانىشىنان قايعىسى باسىم بولىپ كەلگەن، ءالى دە بولاشاقتى كەمەل بولجاۋىنان گورى بالالىعى باسىم جاتاتىن حالىقتىڭ قىزىنىڭ وبرازىن جەتكىزەدى.
ءسىز گاۋھار پوەزياڭىزدا، بايسالدى پروزاڭىزدا «قىز جىبەكتى» دارىپتەدىڭىز، «ءبىرجان-سارانى» ماحابباتقا بولەپ ناسيحاتتادىڭىز، كامشات، شامشا، عاينيكەن اپالارىمىز سەكىلدى قازاق قىزدارىنىڭ ەڭبەگىن ەلگە تانىتتىڭىز.
ايەلدەر جاساعان ادەبيەتكە ءارتۇرلى كوزقاراس بار. ال، ءسىز بولساڭىز، الدىڭىزداعى شولپان يمانبايەۆا، ءماريام حاكىمجانوۆالاردان تارتىپ، اقۇشتاپ، كۇلاش، ءحانبيبى، تۇرسىناي سەكىلدى قىز-كەلىنشەكتەر پوەزياسىن ۇدايى قاداعالاپ، سىندارلى سىن-ماقالا جازىپ، جيناقتاپ ناسيحاتتاپ كەلەسىز.
ءبىر دەرەكتى عۇمىرنامالىق دۇنيەڭىزدى «مەن قۇشتار الەم» دەپ اتاعان ەدىڭىز. وندا اياۋلى اناڭىز حاليمادان تارتىپ، ءبىرسىپىرا انانىڭ ەلدى قيىن-قىستاۋ ساتتەردە رۋحاني قۇلدىراۋدان قالاي امان الىپ قالعانىن، ءسويتىپ ەر-ازاماتتىڭ وتىن وشىرمەي، «قازاق ايەلى» دەگەن ۇعىمدى قالاي ۇلىلاندىرعانىن جازدىڭىز. ءسويتىپ، سول ءبىر اياۋلى انالاردىڭ وتان سوعىسىنىڭ وتتى جىلدارىندا وزدەرىن دە، وزگەنى دە قالاي ساقتاپ، ۇرپاعىن جالعاعان مىقتى رۋحىنا وقىرماندى ءتانتى ەتتىڭىز.
ءسىز قۇشتار الەم-قازاق ايەلىنىڭ جان-دۇنيەسى، رۋحاني الەمى.
ءسىز قورعايتىن الەم — قازاق ايەلىنىڭ جان-دۇنيەسى، ار تازالىعى، نامىس الەمى.
راسىندا، ءسىز بار عۇمىرىڭىزدى قوعامنىڭ وسى باستى ماسەلەسىنە ارناپ كەلەسىز. ونىڭىز ورىندى، ويتكەنى ءومىر انادان باستالىپ، انامەن اياقتالۋى مۇمكىن. سول سياقتى قوعام ءومىرى دە، جالپى ادامزات ءومىرى دە… انانى سىيلاماۋ، اناعا قارسى وق اتۋ — ايتماتوۆشا ايتقاندا، ماڭگۇرتتىك. ال ءسىز ادام بالاسىن ماڭگۇرتتىكتەن ساقتاندىراسىز.
اقىن دا، دەپۋتات تا شىن ازامات بولسا — ۇلكەن تاربيەشى. ۇستاز — شاكىرت تاربيەلەسە، اقىن — حالىق رۋحىن وياتىپ، اسقارلارعا شاقىرادى. ءسىزدىڭ ءوز ۋاقىتىڭىزدى قيىپ ءبىزدىڭ مەكتەپكە، جىبەكتىڭ كوش-كەرۋەنىندەي ءوز اينالاڭىزبەن كەلۋىڭىز ءسىزدىڭ سول ۇلكەن تاربيەشى ەكەنىڭىزدى كورسەتەدى. سانالى ەڭبەك جولىن ۇستازدىقتان باستاعان، ۇزاق جىلدار «قازاقستان پيونەرى»، «اق جەلكەندى» باسقارعان ءسىز ۇرپاق تاربيەسىن دە ەشقاشان ەسىڭىزدەن شىعارماي، ءوز ويلارىڭىزدى ورتاعا سالىپ كەلەسىز. ءسىزدىڭ بۇل سالاداعى ويلارىڭىز — ۇرپاق تاربيەسىنە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ادامنىڭ ويلارى. تىڭداپ كورەيىكشى:
«بۇگىن قولىنا سۋمكا الىپ، مەكتەپتە جۇرگەن بۇلدىرشىندەر-ەرتەڭگى قازاق حالقى».
«ەشبىر حالىقتىڭ، ەشبىر ەلدىڭ الدىندا قايمىقپاي، تومەنشىكتەمەي، ءوزىن قازاق دەگەن حالىقتىڭ وكىلى دارەجەسىندە كورسەتە الاتىن ادام بولۋى ءتيىس ءبىزدىڭ جاس ۇرپاق. ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ەڭ باستى، ەڭ ماڭىزدى مىندەت-جەتكىنشەكتەردى سول دارەجەدە بولاتىنداي ەتىپ تاربيەلەپ شىعارۋ».
«ءبىزدىڭ قازاق مەكتەپتەرىندە بالانىڭ وي-ورىسىنە، پىكىرىنە قىسىم جاسالماي ما، نەدە بولسا ءمۇعالىمنىڭ، تاربيەشىنىڭ ايتقانىنا باس شۇلعىپ تۇرماعان بالانى ءتارتىپسىز دەپ ەسەپتەمەي مە دەگەن وي تۋادى».
«تابيعاتتىڭ ەڭ ءالسىز دە، ەڭ نازىك، وزىندەي پاك جاراتىلىسى — بالعىن ءسابيدىڭ بەيكۇنا تىرشىلىگى دۇنيەدەگى دۇلەيلەردىڭ بارىنەن بيىك تۇراتىن عاجايىپ الەم عوي».
جاقىندا عانا جارىق كورگەن «وسيەت» دەپ اتالاتىن كىتابىڭىز نەگىزىنەن بالالارعا ارنالعان. اسىرەسە، قازاقتىڭ ماقال-ماتەلىنىڭ فيلوسوفياسىنان مولتەك سيۋجەت قۇرىپ، بالالار ساناسىنا ءسىڭىمدى ەتىپ اڭگىمە فورماسىندا جەتكىزۋىڭىز — قازاق بالالار ادەبيەتىندەگى تىڭ فورما سەكىلدى جاندى كورىنەدى. بۇل دا بالانى حالقىمىزدىڭ دانالىعىمەن، اتا سالتىمەن بايلانىستا باۋلي تاربيەلەگىسى كەلگەن تالىمگەر-قالامگەردىڭ ارەكەتى.
ءسىز پروزالىق جازباڭىزدىڭ بىرىندە: «مامام ەرتەڭگىسىن جەر-وشاققا وت تامىزعاندا، ءبىزدىڭ ۇيدەگى جالعىز سىرىڭكەدەن تامىزىلعان وت اۋىلعا تارايتىن» دەپ جازاسىز. راسىندا، قازاق اۋىلىنا عانا ءتان ىنتىماق، ءوزارا بىر-بىرىنە ابىسىن-اجىن بولىپ تابىساتىن قازاق ايەلدەرىنە عانا ءتان باۋىرمالدىق. سول سياقتى (اناڭىز سياقتى)، فاريزا اپاي، ءسىز دە بۇگىن ءوزىڭىزدىڭ وشاعىڭىزدا جىر وتىن مازداتىپ وتىرسىز. اناڭىزدىڭ جەر وشاعىنان وت العان (تامىزىق) اۋىل انالارى سەكىلدى، ءسىزدىڭ جىر-وشاعىڭىزدان وقىرمان قاۋىم جۇرەكتەرىنە وت الادى، كوڭىلدەرىنە مەيىرىم شۋاعىن قۇيادى. اناڭىز ءبىر اۋىلدى وتىمەن نۇرلاندىرسا، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ وتتى جىرلارىڭىزبەن قازاق قاۋىمىن شۋاققا بولەپ كەلەسىز. جاساي بەرىڭىز، جاقسى اپا!
جۇرەكتەردى نۇرلاندىرىپ، جاقسى جىر جازا بەرىڭىز، اقىن اپا!
*** *** *** *** *** *** ***
اسەمدىك الەمى
سالتانات ايبەرگەنوۆا
فاريزا وڭعارسىنوۆا شىعارماشىلىعى — قازاق پوەزياسىنداعى ايەلدەر ولەڭدەرىنىڭ وسىپ-وركەندەگەندىگىنىڭ، بيىك ساپالى دەڭگەيگە كوتەرىلگەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى بولىپ تابىلادى. بۇل اقىن قالامىنان تۋعان شىعارمالاردىڭ كولەمىمەن نەمەسە سانىمەن ولشەنبەيدى، قايتا ونىڭ تۋىندىلارىنىڭ دۇنيەتانىمدىق كەڭىستىگىنىڭ قامتيتىن اۋقىمىنان، فيلوسوفيالىق تەرەڭدىگى مەن مۇسىلماندىعىنان، جاڭاشىلدىق سيپاتىنان كورىنەدى. قازاق پوەزياسى فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ جىرداعى جەتىستىكتەرى ارقىلى ءداستۇرلى ايەل تاقىرىبىن اشىپ، ايەل بەينەسىن جاساۋدى جانە دامىتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار بولمىستىڭ بارلىق سالالارىنا بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ، تىرشىلىكتىڭ قيلى تولقىندارىنا قۇلاش ۇرادى. ونىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزباعان، شابىتىنا — باستاۋ، ولەڭدەرىنە ارقاۋ بولماعان ءومىر قۇبىلىستارى دا كەم دە كەم شىعار. مۇنىڭ ءبارى فاريزا شىعارمالارىنىڭ پوەتيكاسىندا، بەينەلەۋ جۇيەسىندە ءوز ءىزىن قالدىرعان.
قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى ءداستۇر جالعاستىعى، رومانتيزم ادىستەرىن تەرەڭ يگەرۋ، الەم پوەزياسى مارجاندارىمەن جەتە تانىسۋ وڭعارسىنوۆانىڭ سۋرەتكەرلىك تانىمى مەن وزىندىك قولتاڭباسىن قالىپتاستىرۋىنا جول اشتى. ونىڭ پوەزياسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ بۋىرقانعان كەلبەتى جانە وعان قۇشتارلىعى ۇلتتىق بوياۋلارىمەن، كەڭ فيلوسوفيالىق تىنىسپەن بەينەلەنەدى.
كوپتەگەن اقىن ايەلدەردىڭ ولەڭدەگى باياۋ دا نازىك، سىرشىل دا قاراپايىم يىرىمدەرىنەن فاريزا جىر ءۇردىسىنىڭ وزگەشەلىگى — اقىننىڭ ازاماتتىق ءور داۋىسى، ادىلەت پەن اسەمدىكتى، اقيقات پەن ادالدىقتى توعىستىرا ءبىلۋى، شىندىق ءۇشىن كۇرەسە بىلەتىن باتىلدىعى — وزىندىك ليريكالىق قاھارماننىڭ اسقاق تۇلعاسىن قالىپتاستىرادى.
دۇنيەدەن ىزدەۋمەن نۇرلى بەسىن
تالپىنىستان تانباعان جىر-كۇرەسىم.
…زۋلا مەنىڭ، جىر-كۇيمەم، شابىت جەگىپ،
جەر بەتىنە عۇمىرلى جارىق بەرىپ
جۇرەكتەردىڭ قۇرساۋىن اعىت كەلىپ،
زورلىقتاردىڭ زاردابىن شەككەندەرگە
ادىلەتتەن سىباعا الىپ بەرىپ، — دەگەن سياقتى
جولدارى اقىننىڭ ومىرلىك كرەدوسىنىڭ ايقىن دالەلدەيتىن كورىنىسىن بەردى. بۇل اسقاق ازاماتتتىق اۋەن، جىگەرلى سارىن، قۋاتتى پاتەتيكالىق پافوس وڭعارسىنوۆا جىرلارىنىڭ التىن ارقاۋىنداي ءورىلدى. سۋرەتكەر ۇستانعان يدەيالىق ەستەتيكالىق كونسەپسيا قايشىلىقتى دامۋ ەۆوليۋسياسىمەن جالعاستىرىلا، قاتارلاستىرىلا اشىلادى. وعان ءبىز قالامگەر شىعارمالارىنا جان-جاقتى تالداۋ جاساپ، مازمۇندىق، تاقىرىپتىق جانە جانرلىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتۋ ارقىلى كوز جەتكىزەمىز.
كەزىندە اقىننىڭ «سۇقبات» اتتى كىتابىنا العى ءسوز جازعان اكادەميك جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ «مەن اقىن قىزىمىز فاريزا وڭعارسىنوۆانى ادالدىق، نامىسقويلىق، جانى تازا، ارى دا تازا ەرلەرگە لايىق بيىكتەردە عانا كورەمىن» دەگەن ەدى. زاماناۋي قازاق پوەزياسىندا فاريزا وزىنە ءتان قولتاڭباسى بار دەگەندى ءجيى ايتامىز.
ەڭ بىرىنشىدەن، فاريزا ۇلتتىق ولەڭىمىزگە وزىنە عانا ءتان مىنەز الىپ كەلدى. اساۋ مىنەز، اردا مىنەز! ەگەر فاريزانىڭ ولەڭدەرىن راديودان، مىنبەدەن، نە تەلەديداردان وقىپ، اۆتوردىڭ ءاتى-جونىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، بۇل جىرلاردىڭ وڭعارسىنوۆا قالامىنان تۋعانىن ءبىز جازباي تانيمىز. ونى ايقىندايتىن — قولدان جاسالعان جاساندى مىنەز ەمەس، شىققان تەگى، ءۇردىسى، شەجىرەسى بار تەكتى مىنەز. ول مىنەز ءبىزدىڭ ەسىمىزگە ماحامبەت اقىن جىرلارىن تۇسىرەدى.
فاريزا تۆورچەستۆوسىن زەرتتەگەن عالىم اقىن ساعىنعالي سەيىتوۆ بىلاي دەپ جازادى:
«ماحامبەت اتى فاريزا وڭعارسىنوۆا ولەڭدەرىندە ءجيى اتالۋىنىڭ باستى سەبەبى نەدە؟ الدىمەن، مۇنىڭ ءوزى كەزدەيسوق نارسە ەمەس. جاستايىنان ماحامبەت جىرلارىمەن اۋىزدانعان ادامنىڭ ەسەيگەن شاقتا دا وعان مويىن بۇرۋى، ەسكە الۋى، رۋحىنان نارلەنۋى تۇسىنىكتى دە، تابيعي قۇبىلىس.
ءار تۇستا ماحامبەت اتاسىن اۋىزعا الا بەرەتىن اقىن قىزدىڭ مۇنىسىندا مۇرات تۇتارلىق ءبىر سىر بار ەكەن. «جىرلار كەرەك جەتەلەيتىن قيالداي بال ارمانعا، وت ويناتار مۇڭ تۇنعان جانارلارعا. قياناتتان كۇرسىنسە باتىر — ۋاقىت، ماحامبەتشە تۋرايتىن قاقىراتىپ، ايبالتا-جىر كەرەك-اق ادامدارعا». اشىق ايتىلعان ەمەس پە؟ ول — فاريزا وڭعارسىنوۆا پوەتيكاسىندا ماحامبەتكە ءبىر تابان جاقىندىقتىڭ، تۋىستىقتىڭ سەزىلەتىندىگى.
بۇل باسىپ ايتۋعا، اشىپ ايتۋعا ءتيىستى ەرەكشەلىكتىڭ ءبىرى بولسا، فاريزانى كوپ اقىننىڭ ىشىنەن دارالاي كورسەتەتىن، تۇلعالاندىرا تۇسەتىن ەكىنشى ءبىر ەرەكشەلىك — شىنشىلدىق، ادىلدىك ءۇشىن كۇرەس. سونشالىقتى ءور، سونشالىقتى ادۋىن، قايسار بىربەتكەي مىنەز يەسى، ءبىر قىزىعى سونشالىقتى نازىك، سونشالىقتى سۇلۋلىققا جانى قۇشتار جان. ادەبيەتىمىزدەگى اقساقال اقىنىمىز ءابدىلدا تاجىبايەۆ بىلاي دەيدى: «فاريزا ءسوز قالاۋىندا حالىق پوەزياسىنداعى اسەمدىكتەردى، ۇعىمدىلىقتاردى مەڭگەرگەن. ول سوزدەردىڭ بويىنداعى قىزۋ، قۋات-كۇشتەرگە قوزعاۋ سالعىش، جان بەرگىش سوزدەردىڭ ءوزارا قيۋلاسۋى، ءوزارا شارپىسۋى ارقىلى جاڭا سۋرەت، جاڭا اۋەن تۋعىزاتىندىعىن كورسەتتى. ول تىلگە جەتىك بولعاندىقتان، جىردىڭ ىرعاعىن كۇشەيتكىش، ۇيقاسىن تىڭايتقىش سوزدەردى كوپ تاپقان جانە ولاردى بارىنشا شەبەر قولدانعان. ول ەپوستاعى، اسىرەسە، ماحامبەت سياقتى اقىنداردىڭ تولعاۋلارىنداعى ەكپىن، ەنەرگيالاردى ەسىنەن شىعارمايدى. سويتە تۇرا ول ۇيرەنشىكتى ىرعاقتارعا ءتۇسىپ كەتپەۋ ءۇشىن اعىل-تەگىل الا جونەلگەلى تۇرعان ىرعاقتاردى ادەيى قارا سوزدىك ينتوناسياعا ارالاستىرىپ، اساۋ ەكپىندەردى شىدەرلەگەندەي شەنەپ ۇستايدى».
ەندى بىردە سۋرەتكەرلىك سەزىم مەن الاڭداۋشىلىق اسەرى ەستەتيكالىق تاۋەلسىزدىككە قۇرىلعان فيلوسوفيالىق تۇجىرىم تۇيىندەرگە اۋىسىپ سالا بەرەدى. ليريكالىق كەيىپكەردىڭ ىشكى دۇنيەسىن كورسەتۋ ءۇشىن ادامنىڭ وزدى-وزىمەن كەلىسىمى، وزىندىك رۋحاني ۇمتىلىستارىنا ومىرلىك مۇراتتارىنىڭ سايكەس كەلتىرىلۋى سياقتى ۇيلەسىمدىلىك بەلگىلەرى ۇلعايتىلادى. بۇل رەتتە وڭعارسىنوۆا شىعارماشىلىعىندا الابوتەن، ءوز الدىنا بولەكتەنىپ تۇرعان تابيعات ليريكاسىنىڭ جوق ەكەنىن دە اتاي كەتۋىمىز كەرەك. ەسەسىنە تۇتاس تابيعات سۋرەتتەرى ماحاببات سەزىمىمەن استاسىپ، عاشىقتىق-الەم اسقاق پاتەتيكاعا ۇلاسىپ جاتادى. ماسەلەن:
بۇلاقتار قۇزداردان اسىپ،
سارقىراپ سايلارعا اققاندا،
كوڭىلىم قىرلارعا عاشىق
سامعايدى جايلاۋ جاقتارعا، — دەگەن
تارماقتارداعى قۇسقا ءتان ەركىندىك، اسپاني اسقاقتىق اقىن الەمىن وقشاۋلاندىرا تۇسەدى.
اقىننىڭ رۋحاني تۇرعىدان جاقىن ادامدارعا ءۇن قاتۋى، ارنالۋى اتا-اناسىمەن تىلدەسۋىنەن تۋىنداپ جاتادى. وسى سەزىمنەن شاعىن جانۇياسىنا دەگەن ىستىق ىقىلاستان ۇلكەن ومىرلىك سەزىم، كەڭ دۇنيەلىك ىقىلاس باستالادى. بۇل ءجايت:
...ءار قۇبىلىس، ءار ءساتى، بار بولمىسى مەنىڭ ۇلى انام بوپ كورىنەدى... — سەكىلدى جىر جولدارىنداعى ليريكالىق سەزىمنەن ايقىن بايقالادى. «اكە تۋرالى وي» اتتى باللادا جانرىنا جاتقىزۋعا بولاتىن شىعارماسىندا ليريكالىق كەيىپكەر ءوز ءومىرىنىڭ قاينار كوزىنە قايتا ءۇڭىلىپ، ءسابي شاققا ويشا قايتا ورالادى. قورشاعان ورتانى ەندى-ەندى تانىپ، ءومىردىڭ ءتاتتى ءنارىن ەندى تاتا باستاعان سابيلىك كەزىن ەسكە الا وتىرىپ، قايعىنىڭ اششى ءدامىن سەزىنەدى. اكەسىنەن ايىرىلعانداعى ءوز جۇرەگىنە تۇسكەن سىزاتتى، ورنى تولماس وكىنىشتى ءمولدىر بالاڭ سەزىممەن استاستىرادى. كوڭىلىن جايلاعان قاياۋدى، جانىنا باتقان قايعىنى، جەتىم جۇرەكتى باسقا جاندارمەن بىلايشا بولىسەدى:
قان كەشىپ ءبىزدىڭ اكەلەر سوناۋ
باتىستا — جىراق جۇرگەندە،
«جان پاپا» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى ايتا الماي
قالعاندار كوپ قوي، ءبىر مەن بە...
ليريكالىق كەيىپكەردىڭ ۇنەمى ىزدەيتىن مۇراتى — دۇنيەنىڭ تۇتاستىعى مەن ونىڭ اقيقات، تەرەڭ باعالىعى. كەيىپكەر ءومىردىڭ سان رەت بولشەكتەنگەن جارىقشاقتارىنان عالامنىڭ ءبىرتۇتاس بەينەسىن قۇراستىرۋعا تالپىنادى.
وڭعارسىنوۆانىڭ اقىندىق تۇلعاسىنا و باستان ءتان سەزىم جەدەلدىگى تابيعات كورىنىسىن سۋرەتتەۋ ارقىلى تۇسەتىندەي اسەر قالدىرادى. «دالانى اڭساۋ، دالاعا ىڭكارلىك» تاقىرىبى - ءداستۇرلى تاقىرىپ رەتىندە بىردە اشىق-جارقىن جانە مۇڭدى، ەندى بىردە اسقاق جانە قايعىلى تۇردە كورىنىس تابادى. كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ۇلتتىق بوياۋى ونىڭ دۇنيەنى تۇيسىنۋىنە نەگىز بولاتىندىعى بۇرىننان بەلگىلى.
قازاق ەلىنىڭ ناقتىلى مەكەنگە، ياعني اق سەلەۋى جەلگە بيلەگەن كەڭ بايتاق دالامەن تىعىز بايلانىستىلىعى تاڭقالارلىق تۇردە «وتانعا دەگەن سەزىمگە سۋارىلعان پوەزيانىڭ ەرەكشە، باستى تاقىرىبىنا اينالىپ سالا بەرەدى»، — دەپ جازىپتى قازاق اقىنى، ءارى سىنشىسى ايان نىسانالين.
سوندىقتان دالانىڭ شەكسىزدىگىنە ءتان ءومىر ۇزاقتىعىنان دۇنيەنىڭ شەكسىزدىگى سەزىمىنىڭ تۋىنداۋى — تاريح تۇڭعيىعىنا تامىر تارتىپ جاتقان قازاق پوەزياسىنىڭ باستى قاسيەتتەرىن ايقىندايدى. وعان ءتان ويلىلىق، ءتىل بايلىعى، سۋىرىپ سالمالىق، «نازىك ليريزم، شيەلەنىسكەن تابيعي سەزىم، فيلوسوفيالىق وي ءتۇيۋ، ءبارى-بارى ۇلتتىق بولمىستان كورىنىس كەڭىستىكتى سەزىنۋى، ادامگەرشىلىك تازا ىقىلاس كورنەكتى فاكتورلار بولىپ تابىلادى».
تابيعاتتىڭ، تۋعان جەردىڭ اسەمدىگىن وي ەلەگىنەن وتكىزەتىن جان تابيعات پەن ادام اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى الۋان ءتۇرلى جاراسىمدى فورمالاردا بەرەدى، مۇنىڭ ءوزى اقىن جاڭاشىلدىعىنىڭ تىڭ قىرلارىن كورسەتەدى. فاريزا وڭعارسىنوۆا تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى بىلدىرەتىن ءبولمىس-بىتىمىن، ءىس-قىلىعىن دارا كورسەتەر جىرلارى ارقىلى دالەلدەيدى.
وڭعارسىنوۆانىڭ تۋعان ولكەسى — ماڭعىستاۋ، اتىراۋ تۋرالى جازعان ولەڭدەرى تەرەڭ تالداۋلارعا تولى. بۇل — تابيعات سۋرەتتەرى مەن تۋعان جەر كورىنىستەرىن ءۇستىرت شولۋ ەمەس، ومىردە بولعان وقيعالاردى، اقيقات قايشىلىقتاردى قاز قالپىندا بەينەلەيتىن وبەكتيۆتى تالداۋ، ءبىراق مۇنىڭ نەگىزىندە جوققا شىعارۋ پافوسى ەمەس، جاڭارۋ رۋحىن ۇنەمى ىزدەستىرۋ جاتىر.
اتامەكەنگە دەگەن اقىن ماحابباتىن اينا قاتەسىز كورسەتەتىن «و، تۋعان جەر»، «ماڭعىستاۋ ماقامدارى»، «جايلاۋعا كەلگەندە»، «شيەۆچەنكو ءتۇنى»، «تەڭىز جاعاسىندا»، ت.ب. ولەڭدەرىنىڭ كوركەمدىك كەستەسى جوعارىداعى پىكىرلەرىمىزگە وي قوسا تۇسەدى.
بۇل ولەڭدەردەن تازا تابيعات كورىنىستەرىنە قۇرىلعان بەينەلەۋلەر توسىن فيلوسوفيالىق كاتەگوريالارمەن، جيناقتاۋلار، يدەيالارمەن تولىعا تۇسەتىن وڭعارسىنوۆا ويلارىنىڭ ەرەكشەلىگى بايقالادى. سونداي-اق اقىن جىرلارىنىڭ نەگىزگى ءتۇپقازىعى تۇتاس تابيعات سۋرەتتەرىنە ەمەس، وي-ديناميكاسىنا، وي قۋاتتىلىعىنا قۇرىلادى.
بالالىق شاقتاعى دۇنيەتانىم اۋقىمى كەڭەيە ءتۇسىپ، كىشى وتان شەڭبەرىنەن اسىپ، شەكسىز-شەتسىز كەڭىستىكتە تۋعان حالقىنا ارقا سۇيەيدى. ءسويتىپ، اقىن ساناسىنداعى ەلگە دەگەن سەزىم ءوسىپ، دامىپ، جاڭارىپ وتىرادى.
اقىننىڭ ليريكالىق قاھارمانىنىڭ ماحابباتى قاشان دا بەلسەندى ءىس-قيمىلدا بەينەلەنەدى. مىسالى، «تۋعان ەلگە» اتتى ولەڭنىڭ العاشقى جولدارىنان-اق شىعارمانىڭ باستان-اياق ءبىر لەپپەن جازىلعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل بىر-بىرىمەن بايلانىستى ءبىرتۇتاس تارماقتاردان تۇراتىن ولەڭدە ارتىق اۋىز ءسوز، الابوتەن سويلەم كەزدەسپەيتىن مونولوگ تۇرىندە جازىلعان.
جان تولقىنىسىنا، سەزىم تەبىرەنىسىنە قۇرىلعان كەيىپكەردىڭ كوڭىل-كۇيى ولەڭنىڭ بۇكىل وبرازدىلىق ءارى يدەيالىق جۇيەسىن ايقىندايدى.
ساعىنىپ ورالار ما ەم
الىس جولدان جەتكەنشە اسىق بولىپ،
سەن بار-اۋ دەپ شاتتىقتان تاسىپ-تولىپ،
دۇنيەدە كوزىنە باسقانى ىلمەي،
تەك اناسىن ويلايتىن جاس سابيدەي
مەن دە سەنىڭ كەۋدەڭدى اڭساماسام،
سەن دە مەنى كۇتۋدەن شارشاماساڭ،
قۇشاعىڭا العانشا تىنىشتالماي،
كەزدەسكەندە جاناردان مۇڭ ۇشقانداي
ەس شىعىپ كەتەر بىزدە،
قۋانىشتان ءماز بولىپ ەكەۋمىز دە،
بار سەزىمدى كوزدەردەن بايقاعانداي
وتىرماساق، ايتارعا ءسوز تابا الماي
ساعىنىپ ورالار ما ەم،
جيھان كەزە بەرمەس پە ەم ونان ارمەن، — دەگەن جولدارداعى اسقاق ليريكالىق سەزىمنىڭ ادالدىعىنا ءشۇبا كەلتىرە المايسىز. مۇنداعى ويدى بەلگىلى ءبىر ماقساتقا باعىتتاۋ ءتاسىلى رەتىندە قولدانىلاتىن كوركەم دەتالداندىرۋ زور ماڭىزعا يە.
اتىراۋ تەڭىزىنىڭ، كەڭ دالانىڭ، بالىقشىلار مەن دالالىقتاردىڭ وبرازدارى — وڭعارسىنوۆا پوەزياسىنىڭ وزىنە عانا ءتان بەلگىلەرىنە، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە اينالدى. تۋعان ولكەگە باعىشتالعان سۇيىسپەنشىلىك جالپى ازاماتتىق اۋەنگە ۇلاساتىن تۇستار دا از ەمەس. سونداي-اق اقىن ءوز ۇلتىنا اسەمدىك كونسەپسياسى، رۋحاني بايلىعى ارقىلى، حالىقتىڭ اقيقات بولمىسى نەگىزىندە ۇلتتىق پسيحولوگيانى، ۇلتتىق مادەنيەتتى كورسەتەدى.
سونىمەن، فاريزا وڭعارسىنوۆا پوەزياسىنا ءتان ەتنوگرافيالىق، تابيعي شىندىق ارقىلى ونىڭ وزىندىك بەت-بەينەسىن، ءومىربايانىن، اتا-مەكەنىن اينا-قاتەسىز تانيسىز. اۆار اقىنى راسۋل عامزاتوۆ تۋعان جەرىنىڭ سيمۆولى رەتىندە كاۆكاز تاۋىنداعى سادا اۋىلىن جىرلاسا، مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءحانتاڭىرى شىڭىن، قاراساز اۋىلىن ولەڭگە قوسادى. وقىرماندارعا الەمگە داڭقىن جايعان بۇل مەكەن-جايلار سول اقىندار ەسىمىمەن بىرگە اتالادى، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ بولىنبەس بولشەگىنە اينالادى. فاريزا ولەڭدەرىندەگى ماڭعىستاۋ، كاسپيي تەڭىزى دە ءدال سونداي رول اتقارادى.
فاريزا وڭعارسىنوۆا شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك قۇرىلىمىندا ليريكالىق كەيىپكەرلەردىڭ تانىمى تاريحي وقيعالارعا قاتىستىلىعى تۇرعىسىنان اشىلىپ، جالپى ازاماتتىق وي-تانىم نەگىزىندە ءورشي تۇسەدى. الەۋمەتتىك-قوعامدىق مازمۇننىڭ ناقتىلىعى ولەڭنىڭ پسيحولوگيالىق ەكپىنى قۇرىلىمىمەن، سىرتقى الەمگە باعىتتالعان اقىندىق تولعاۋ، ارناۋ جۇيەلەرىمەن، تەرەڭ ىشكى جان-دۇنيە تەبىرەنىسىمەن استاسىپ جاتادى. مىسالى، «سوعىس. تارتىس» — «كامەرالار. تەمىر تور» اتتى تولعاۋلارىندا قۇبىلىستاردىڭ جالپىلاما بايلانىسى مەن ولاردىڭ كۇشەيە تۇسكەن تراگەديالىق-درامالىق سيپاتى كونتراستى تۇردە اشىلادى. مۇندا جەكە ىشكى تاعدىرى شىندىق وقيعاعا ورايلاسا كەلىپ، سىرتقى الەم مەن ىشكى يىرىمدەردىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان توعىسۋى اۆتور تولعانىسى، كوڭىل كۇيىنىشى ارقىلى بەرىلەدى:
عاسىرلارعا ءۇڭىلشى، زامانداسىم،
تىيعان كۇن جوق جازىقسىز جانار جاسىن،
بىرەۋلەردىڭ قانقۇيلى ارمانى ءۇشىن،
بىرەۋلەردىڭ ءۇمىتىن جالعاۋ ءۇشىن،
دومالاتتى دوپ قۇرلى ادام باسىن.
...جۇمساپ قۇرتىپ جويۋعا كۇش — جالىنىن،
وسى ەنشىنى نەگە، ادام، ارقالادىڭ؟!
وسى قىسقا ۇزىندىدەگى اۆتور ويى اتا-بابالاردى ەسكە ءتۇسىرۋ جانە كەلەر ۇرپاق الدىنداعى پارىز سەزىمىمەن توعىسىپ جاتادى. اقىن كۇيىنىشىنىڭ مازمۇنى — وتكەننىڭ وكىنىشتەرىن، كونەنىڭ قاتەلىكتەرىن قايتالاماۋدى ناسيحاتتاپ، سول ىستەگى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە وتىرىپ، ادالدىق پەن ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىن قورعاۋعا قۇرىلادى. بۇل شىعارمالاردان بايقالاتىن ءبىر ەرەكشەلىك — فاريزا پوەزياسىندا ءداستۇرلى ليرو-ەپيكالىق شەڭبەردى قامتيتىن تولعاۋ جانرىنىڭ ءجيى قولدانىلاتىندىعى جانە بۇل ولەڭدەردە اۆتورلىق «مەن» ايقىن كورىنىس تابادى. «تاريحپەن تىلدەسۋ»، «مەن ريەۆوليۋسيانى جاسامادىم»، «اساۋ تولقىن»، «مەن جالىنداپ وتەمىن»، «تۋعان كۇن»، تاعى باسقا ولەڭ-تولعاۋلارىندا اقىننىڭ جەكە تۇلعاسى، ءوز بەينەسى تاريح پەن قازىرگى زامانعا ادامدىق، ازاماتتىق كوزقاراسى ايقىن كورىنىس تابادى. ماسەلەن، «مەن جالىنداپ وتەمىن» ولەڭىندەگى بۋىننىڭ، ءاربىر ۇرپاقتىڭ وي-سەزىمىمەن استاسىپ جاتادى:
مەن جالىنداپ وتەمىن
قاريالاردىڭ قيمايتىن جاس شاعى بولىپ،
بالاپانداردىڭ تالپىنار اسقارى بولىپ،
ارۋ قىزداردىڭ اڭساعان ارمانى بولىپ،
اسقاق جانداردىڭ الاۋلى تاڭدارى بولىپ،
جيىرمادا جەسىر قالعاننىڭ اڭسارى بولىپ،
سۇيىسكەندەرگە كوز ىلەر ءتاڭسارى بولىپ.
وسىنشاما قيىندىقتار مەن قيامەتتەردىڭ ءبارىنىڭ نازىك ايەل جانىنا اۋىر بولاتىندىعىنا قاراماستان، ادامداردىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ليريكالىق كەيىپكەر بارلىق جۇكتى ويلانباستان ءوز يىعىنا الادى. بۇل سەنىم اقىنعا ەرەكشە كۇش-جىگەر، ەرجۇرەكتىلىك پەن باتىلدىق سىيلايدى.
ءدال وسىنداي اسقاق پافوس، قۋاتتى ءبىر كەزدە اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ ولەڭدەرىنە ءتان ەدى. ماسەلەن، ونىڭ «ءبىر تويىم بار» ولەڭىندە:
...ءبىر تويىم بولاتىنى ءسوزسىز مەنىڭ،
ءدال قاي كۇنى ەكەنىن ايتا المايمىن،
ءبىراق، ءبىراق...
ەشكىمدى دە بيلەتپەي قايتارمايمىن...
سابيلەرگە اعانى ۇلگى ەتەمىن،
جەڭگەيلەردىڭ تولتىرام گۇلگە ەتەگىن،
...مەنىڭ جانىم بۇل كۇنگە قۇمار قانشا!
بايگە بەرەم جىعىلعان پالۋانعا دا،
ادالدىعى سەزىلىپ تۇرار بولسا.
قىز قۋاتىن جىگىتكە ات بەرەمىن،
جانام دەگەن جۇرەككە وت بەرەمىن، —
دەگەن زامان جۇگىن ءبىر كوتەرىپ اكەتەتىن قاناتتى جولدار بار.
تولەگەن ايبەرگەنوۆ پەن فاريزا وڭعارسىنوۆا ولەڭدەرىن سالىستىرا قاراعاندا بايقاعانىمىز — ول ەكى اقىننىڭ ولەڭدەرىن تۋىستاستىرىپ تۇرعان — ومىرگە دەگەن ازاماتتىق، اسقاق كوزقاراس. قوس اقىن دا ادامنىڭ قاتەلىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن، السىزدىكتەرىن كەشىرە وتىرىپ، ولاردىڭ ادالدىق، ادىلەت سۇيگىشتىك قاسيەتتەرىن بيىك قويادى. قازاق حالقىندا جوعارى باعالاناتىن ادامگەرشىلىك قاسيەتىن قاستەر تۇتۋ بۇل ەكى اقىننىڭ شىعارماشىلىق مۇراتتارىن جاقىنداستىرىپ قانا قويمايدى، ولاردىڭ جىرلارىنداعى مەيىرىمدىلىك رۋحىن قالىپتاستىرادى.
فاريزا ولەڭدەرىنە تىڭ تىنىس، ۇدەمەلى جىلدامدىق بەرەتىن باستى كۇش — ليريكالىق كەيىپكەردىڭ جان-دۇنيەسىنە ماڭگىلىككە ورنىققان جاستىق شاق سەزىمى.
ەي، جاستىعىم، ماۋجىراپ قالعىماعىن،
بالا قازداي قياعا تۇلەت مەنى،
— دەپ اقىن ۇنەمى جالىنداعان جاستىعىمەن تىلدەسە وتىرىپ، وزىنە-وزى قاجىماس قايرات بەرەدى. جاستىق پەن ەسەيۋ شاعى، سىرشىلدىق پەن اقىلدىلىق فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ جىر الەمىندە بىر-بىرىمەن توعىسىپ، تۇتاسىپ جاتادى.
وتكەن تاريح پەن بۇگىنگى كۇندى شەندەستىرە ءۇن قاتۋى — جاس شاماسىنا قاراماستان ليريكالىق كەيىپكەرگە ءومىردىڭ قايناعان ورتاسىندا بولىپ، قاشان دا جاستىق مىنبەرىنەن ءسوز الۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى:
...قالدىرسام ەگەر ارتىمدا ولمەيتىن مۇرا،
شىندىقتى شىڭعا كوتەرگەن حالقىمدا كۇشىم.
اۆتوردىڭ شىعارماشىلىق تۋرالى، پوەزيا، مۋزا تۋرالى ولەڭدەرى ءوز الدىنا ءبىر توبە. بۇل قازاق اقىنى مۇقاعالي ماقاتايەۆ شىعارماشىلىعىنان دا وقشاۋ كوزگە تۇسەدى.
ارينە، فاريزا بۇل جەردە ءبىر كەزدەگى يماجيزم، فۋتۋريستەر ۇران ەتكەن «ونەر — ونەر ءۇشىن» اتتى سەنتيمەنتالدىقتان اۋلاق. ونىڭ ولەڭدەرىندەگى ونەر — ۇلكەن فيلوسوفيالىق وبەكتى، ازاماتتىق وي ايتۋ ءۇشىن ايتىلعان قۇرىلىم رەتىندە كورىنەدى. مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «فاريزا، فاريزاجان، فاريزا قىز» اتتى ولەڭى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اقىنعا ارنالعاندىعىمەن عانا ەمەس، ءومىر، ونەر تۋرالى كەلەلى تۋىندى بولۋىمەن قۇندى ەكەنىن قالىڭ وقىرمان جاقسى بىلەدى. رۋحاني تۋىستىق، ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتكەن مۇقاعالي اقىن فاريزانىڭ ەر مىنەزدىلىگىن، اسقاق رۋحتىلىعىن، ادالدىعىن باعالاپ، وسى قاسيەتتەرى ارقىلى ونىڭ كوپتەگەن زامانداستارىنان جوعارى تۇراتىندىعىن جىرلادى.
فاريزا وڭعارسىنوۆا شىعارماشىلىقتىڭ قىر-سىرى، الۋان سالالارى جايلى ءوز ولەڭدەرىندە ءوز الدىنا بيىك تالاپتار، ۇلكەن مىندەتتەر قويا بىلەدى.
اۆتور اقىندىقتىڭ قيىندىقپەن بىرگە، قۋانىش تا، جۇبانىش تا سىيلاي بىلەتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. اسىرەسە «قاراڭعى تۇندەردىڭ شاپاعاتى» ولەڭىندە ول شىعارماشىلىقتىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن بىردەي تاتادى. اقىن جىرىنداعى اق پەن قارانىڭ قاراما-قايشى وبرازدارى ولەڭنىڭ مازمۇندىق تۇتاستىعىنا قىزمەت ەتەدى. بۇل ولەڭ ءوزىنىڭ كوركەمدىك كونسەپسياسى تۇرعىسىنان نوۆەللا — وسيەت ىسپەتتەس اسەر قالدىرادى. مۇنداعى جالعىز وبراز دا، پەرسوناج دا اقىننىڭ جانە ونىڭ سىرلارى مەن ويلارى. ولەڭنىڭ ءتىلى مەتافورالارعا تولى، ستيليستيكالىق جاعىنان جيناقى. ءسوز ۇندەستىگى، ىشكى كوڭىل-كۇيدى سول قالپىندا جەتكىزە ءبىلۋى، بەينەلەنەتىن قۇبىلىستىڭ ايقىندىعى سەكىلدى كوركەمدىك بەلگىلەر ادەمى ولەڭ تۋعىزعان. «قۇبىلماس قاراڭعىلىقتى» سۋرەتتەي وتىرىپ، اقىن: «...سەزىمدەردىڭ اق ايدىنىندا تەربەتەر دەل-سال ءسات قوي بۇل» — دەپ ءوزىنىڭ شابىتتى شاعىنىڭ جارىق ساۋلەسىمەن ءومىرىن نۇرلاندىرا تۇسەدى. جالعىز وتكىزگەن تۇندەرىن قاسيەتتى تۇنگە اينالدىرعان ۇلى ايەل تۇلعاسى كورىنىس بەرەدى. وسى ولەڭدە اقىننىڭ تۇرمىسى، جاي-كۇيى، ويلارى العى كۇندەردى سەزىنە ءبىلۋى مەن ىشكى جان-دۇنيەسىندەگى ارپالىس جان-جاقتى قامتىلادى.
اق تۇتەك ويلاردىڭ اقپانى ساق-ساق كۇلەدى
جالعىزدىعىنان جىندانىپ كەتكەن جەسىردەي، — دەگەن جولداردا اشۋ-ىزا دا، تاعدىر تەزىنە توزە بىلەتىن قايسارلىق تا بار. ال:
"مىناۋ جالعاندا جالعىز-اق ءوزىم، قۇدىرەتتىدەي بوپ وتىرام،
قاراڭعى تۇندەر شاپاعات شاشقان شاقتاردا، — دەگەن قاناتتى جولدار ارقىلى ءوز شىعارماشىلىعىندا ولەڭ كيەسىمەن اسقاق تىلدەسەدى. وڭعارسىنوۆانىڭ پوەزياداعى كەيىپكەرىنىڭ ساناسىندا جەكەباستىق، تۇلعالىق، ەپيكالىق، ليريكالىق رومانتيكالىق تانىم ەلەمەنتتەرى ءبىر ارناعا توعىسادى. سونىمەن قاتار ونىڭ ولەڭدەرىندە فولكلورلىق تانىم ەلەمەنتتەرى، فولكلورلىق-ميفولوگيالىق اۋەندەر دە ايقىن كورىنىس تاۋىپ وتىرادى.
وعان وڭعارسىنوۆا شىعارمالارىنداعى ۇلتتىق ناقىشتا قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى وقيعالاردى جانە ۇلتتىق مىنەز-قۇلىقتى جىرلايتىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ پايدالانىلۋى دالەل بولا الادى.
قازىرگى زامانعى ايەل كەيىپكەردىڭ وتكەنگە ۇڭىلۋىنە اتا-بابالاردىڭ سالعان جولى، ءسالت-داستۇرى سەبەپكەر بولادى. سونداي-اق اقىن كونەنىڭ كوزىنەن باستاۋ العان جىرلارىندا وتكەننىڭ ونەگەلى ساباقتارىن بۇگىنگە جەتكىزۋدى باستى ماقسات تۇتادى. قازاق ۇلتىنىڭ تۇڭعيىق تاريحى مەن رۋحاني مادەنيەتىنىڭ باي مۇرالارى تۋرالى جازىلعان «مۇقان جىراۋدىڭ ەكى ولەڭى»، «قوشتاسۋ» («قىز جىبەكتىڭ سوڭعى ءسوزى»)، «اقبوبەك جىرلارى»، «جانتولىنىڭ مونولوگى»، «ايشا ءبيبى»، تاعى باسقا جىرلارى — سونىڭ دالەلى.
ماسەلەن، حالىق اراسىندا اۋىزشا تاراپ كەلگەن مۇقان جىراۋدىڭ مۇرالارىن بولاشاق ۇرپاققا جازبا تۇردە جەتكىزۋدى ءوز مىندەتى ساناپ، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىنەدى. مۇقان باراقباي ۇلى — نارىنقۇمدا ءحۇىىى عاسىردىڭ ءىى-شى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن، ءوزى كەدەي، ادال دا ادىلەتتى اقىن بولعان. وعان سول داۋىردەگى باي-شونجارلار «قيسىق مۇقان» دەپ كەمىتە ات تا قويىپ العان كورىنەدى. فاريزا اقىن جازعان ولەڭدەردەگى شىنشىلدىق، اقيقات كورىنىس تاپقاندىعى سونشالىق، وتكەن عاسىرداعى مۇقان جىراۋدىڭ ءۇنى، تىنىسى، اقىل-كەڭەسى، عاقليا سوزدەرى قاز-قالپىندا وقىرمان جۇرەگىنە جول تابادى. مىسالى، سول توپتاماداعى «كەمپىربايعا ايتقانى» اتتى ولەڭدى وقىساق، ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق ءومىرى تۋرالى كەڭ ماعلۇمات الۋعا بولادى. مۇقان جىراۋدىڭ كەلىسىمگە كەلمەس ويلارى، حالىقتى جاقسىلىققا، ادىلەتكە ۇندەۋى، جالعاندىققا قارسىلىعى ءدال كورسەتىلەدى. ولەڭنەن الەۋمەتتىك تەڭدىك ءۇشىن ۇرانداعان كۇرەسكەر — اقىننىڭ تۇلعاسى جالعاندىققا قارسى شىققان جاننىڭ بەينەسى ادۋىن جىرمەن ورىلەدى. مۇندا ەل ىشىنەن شىققان ويشىل اقىننىڭ قوعامنىڭ ادىلەتسىزدىگى مەن قيامەتكە قارسىلىق بايقالىپ قانا قويمايدى، ءحۇىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن جىراۋدىڭ شىندىقتى بەتكە ايتاتىن بەينەسى قوسا اشىلادى. ءدال وسى تۇستا مۇقان جىراۋدىڭ ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ كۇرەسكەر رۋحىمەن تامىرلاستىعى، جاقىندىعى، ۇقساستىعى وتە ايقىن اڭعارىلادى.
سونىمەن قاتار ەرتەدە بولعان جىراۋ مەن بولاشاق اراسىن جالعاپ تۇرعان فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ باتىل دانەكەرلىك ءرولىن ادال اتقارعان سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىن اتاي كەتۋ ءلازىم. بۇعان ولەڭدى ءارى قاراي وقىعاندا كوز جەتكىزەمىز. كەلەسى جولدارداعى كوڭىل-كۇي مەن ەكپىن نەعۇرلىم ليريكالىق فيلوسوفيالىق ارناعا قاراي ىعىسادى.
ولەڭنىڭ سوڭىنداعى «قولىم جەتۋى كەرەك-اۋ تاققا مەنىڭ؟!» — دەگەن ءتۇيىننىڭ استارىندا، سول كەزدەگى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ومىرگە نارازىلىق تا، «ەگەر ادام، حالىق قامىن ويلايتىن جان ەل باسقارسا، زامان جاقسى بولار ەدى» دەگەن سياقتى جىراۋ ويلارى دا كورىنىس بەرەدى.
فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ شىعارماشىلىق ينتەرپرەتاسياسى نەگىزىندە جازىلعان مۇقان جىراۋدىڭ ەكى ءانىن مونولوگ جانرىنا جاتقىزۋعا بولادى. بۇل ءسوزىمىزدى «كەمپىربايعا ايتقانى» جانە «مويناق باتىرعا ايتقانى» اتتى قوس ولەڭىنىڭ تاقىرىپتارى-اق دالەلدەپ تۇرعانداي. مۇنداعى مونولوگتىق باستاۋ مۇقان جىراۋدىڭ وسيەتتى سوزىنەن جانە كەيىپكەردىڭ سۋرەتكەرلىك تۇلعاسىنان ايقىن اڭعارىلادى.
مونولوگ جانرى اقىننىڭ فولكلورلىق اۋەندە جازىلعان كوپتەگەن شىعارمالارىنا ءتان ەكەندىگىن ءبىر ەرەكشەلىك رەتىندە اتاعان ابزال. ويتكەنى مونولوگ جانرىن فورمالىق قولدانىس رەتىندە پايدالانۋ — "قوشتاسۋ" (قىز جىبەكتىڭ سوڭعى ءسوزى)، «اق بوبەك» جىرلارى ولەڭدەرىندە دە كورىنىس تاپقان.
قازاق ليرو-ەپوستىق جىرلارى داستۇرلەرىنەن تەرەڭ سۋسىنداعان فاريزا اقىن ويشا قىز جىبەك بەينەسىنە ەنىپ، ونىڭ اتىنان ءۇن قاتادى. ولەڭدەگى تولەگەننەن اجىراتقان ادىلەتسىز الەۋمەتتىك جاعدايلاردى ءوز اجالىمەن جەڭە بىلگەن قىز جىبەك بەينەسى، ونى حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىك جىرلارىنداعى قوزى-كورپەشتىڭ سوڭىنان ماحاببات جولىندا ولگەن بايان سۇلۋ، سىرىمعا شىن عاشىقتىقتان ەسىنەن اداسىپ، ءوز ءومىرىن قيعان قاراكوز تۇلعالارىمەن جاقىنداستىرادى. بۇل تراگەدياعا تولى ليرو-ەپوستىق تولعاۋلاردى اقبوبەك پەن قايىپتىڭ ماحابباتى جايلى عاشىقتىق جىرى دا تولىقتىرا تۇسەدى.
ايەل تاكاپپارلىعىنىڭ، ايەل جانى ازاتتىعىنىڭ باستاۋلارىن ءوز حالقىنىڭ وتكەن تاريحىن ىزدەستىرۋ — فاريزا پوەزياسىنىڭ باستى وزگەشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. اقىن تاڭداعان بۇل جولدى «جانتولىنىڭ مونولوگى» ولەڭىنەن دە بايقاۋعا بولادى. جىر مازمۇنىنا ۇڭىلسەك، اقىن، دومبىراشى قىز جانتولى ءوز زامانداسى مۇرات اقىنمەن ايتىسادى. جانتولىنىڭ مونولوگىندا ونەردەگى سايىستا ايەلدەردىڭ دە ەر ازاماتتارمەن تەڭ دارەجەدە كورىنە الاتىندىعى بىلايشا بەرىلەدى:
ەي، اقىندار، سەرىلەر!
وتىرسىڭدار ما القالى توپقا ءسوز مارجاندارىن تىزبەكتەپ،
بۇل دۇنيەنىڭ مىقتىلارى مىنا ءبىز دەپ تەك.
مۇراتقا قاراتىپ ايتىلعان بۇل مونولوگ ستيلدىك ديناميكاسىمەن، قۋاتتىلىعىمەن وزگەشەلەنەدى. ەرلەردى ايەلدەردەن ارتىق ساناپ، ايەلدەر تەڭدىگىن اياققا تاپتايتىن قوعام زاڭدارىنا قارسى قويا وتىرىپ، جانتولى بىلايشا ءسوز تالاستىرادى:
قىز بولىپ تۋسام، كىنالى مە ەكەم بۇعان دا؟
التىندى، ءسىرا، كولەمىنە قاراپ سىنار ما!
تاۋ مەنەن تاستى جاڭعىرتىپ بارا جاتادى
قيۋى كەتكەن قۇر اربا.
بۇل مونولوگ مەتافورالىق، وبرازدىق جۇيەسىنىڭ بايلىعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىندەگى، ءسوز ساپتاۋىنداعى سارقىلماس شەشەندىك ونەردىڭ جالعاسىنداي اسەر قالدىرادى.
جانتولى مونولوگىندا بەتىن پارەنجەمەن بۇركەمەلەگەن، جاسىق ورتا ازيا ايەلدەرىنەن وزگەشە، ءوز پىكىرىن اشىق، ەركىن ايتا بىلۋدەن جاسقانبايتىن، وجەت قازاق ايەلىنىڭ بەينەسى شەبەر اشىلادى.
«ەبەلەكتەگەن ەركەكتەر سىندى ارزانقول سوزدەر جات ماعان» — دەپ زامانداستارىن باتىل سىنايتىن جانتولى ءسوزى ول ءومىر سۇرگەن داۋىرگە لايىقتالىپ ايتىلعانىمەن، قازىرگى كەزدە دە ءوز ءمانىن جويا قويعان جوق. كونە زاماندا بولعان وسى وقيعا وڭعارسىنوۆا نازارىن اۋدارۋى سوندىقتان بولار. وتكەن كەزەڭدەردەگى ايەل-اقىننىڭ مونولوگىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، اۆتور بۇگىنگى تاڭداعى ايەل-زامانداستارىنىڭ وي-سەزىمىن بەينەلەۋگە كوشەدى. ەر ازاماتتىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ، ەكىنشى قاتارلى سانالىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ قوعامداعى ءوزىنىڭ لايىقتى، تەڭ قۇقىقتى ورنىن الۋى كەرەكتىگى — ولەڭنىڭ نەگىزگى جەلىسىنە اينالادى.
وسى جىرداعى نەگىزگى يدەيانى «سايراعان جەتىسۋدىڭ بۇلبۇلىمىن» اتتى ولەڭدەگى سارا بەينەسى جالعاستىرادى. جالپى الەمدىك عىلىم مەن ونەر تاريحىندا ۇلى اتانعان ايەلدەر ساناۋلى ەكەنى جالعان ەمەس. فاريزا وڭعارسىنوۆانى وسى ماسەلەنىڭ تولعاندىرۋى دا زاڭدى قۇبىلىس. سوندىقتان دا اقىن ءوزىنىڭ سىڭلىلەرىن ەل تاريحىندا ورىن العان اپالارىنان ونەگە الۋعا شاقىرادى، ولاردىڭ وشپەس بەينەلەرىن بولاشاق ۇرپاققا ۇلگى تۇتادى.
«سەنىڭ ماحابباتىڭ» جىر جيناعىندا اقىن ءوز زامانداستارى — قازاق ايەلدەرىنىڭ جان دۇنيەسىنە ۇڭىلەدى. فاريزا ولەڭدەرىنە ارقاۋ بولعان ايەلدەردىڭ ءارقايسىسى ءوز سالاسىندا شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ، جۇلدىزدار ساناتىنا قوسىلعان جاندار. ماسەلەن، «دىبىستار الەمى» اتتى تولعانىس — كانتاتا — تالانتتى قازاق كومپوزيتورى عازيزا جۇبانوۆاعا، كۇي ديپتيح — حالىق كۇيشىسى دينا نۇرپەيىسوۆاعا، «بيبىگۇل-ان» جىرى داڭقتى ءانشى بيبىگۇل تولەگەنوۆاعا، «جىر اناسى» اتتى تريپتيح — بەلگىلى قازاق اقىنى ماريام حاكىمجانوۆاعا، «تىڭداڭدار، ءتىرى ادامدار» توپتاما ولەڭدەرى — ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارى، شىعىستىڭ قوس جۇلدىزى ءاليا مولداعۇلوۆا مەن مانشۇك مامەتوۆاعا ارنالعان. وسى قازاق قىزدارىنىڭ تۋعان ەلىنە، تۋعان جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى سول كەيىپكەرلەردى ءاربىر وقىرماننىڭ جاقىن ادامىنا اينالدىردى. سول ارقىلى ايەل جانىنىڭ نازىك يىرىمدەرى، اسەمدىك الەمى الۋان قىرىمەن اشىلا تۇسەدى.
1995 جىل.
*** *** *** *** *** *** ***
قازاقتىڭ فاريزاسى
گۇلسىم ورازالييەۆا
ناۋرىز. 1990 جىل. ول كەزدە فاريزا وڭعارسىنوۆا رەسپۋبليكالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «اقجەلكەن» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولاتىن. ءبىزدىڭ سەميانىڭ قاراعاندىدان استانامىز الماتىعا جاڭادان كوشىپ كەلىپ، مەنىڭ جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن كەزىم. فاريزا اپايدىڭ الدىنان وتپەكشى بولىپ جۇمىسىنا كەلدىم. قابىلداۋ بولمەسىنە كىرگەنىم سول ەدى، ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان اپايدىڭ اشۋلى داۋىسى شىقتى. سوزدەرى انىق ەستىلىپ تۇر.
— و زاماندا بۇل زامان قىزدى زورلاۋ، ونىڭ ۇستىنە توپ بولىپ زورلاۋ دەگەن نە سۇمدىق! ول ادام ەمەس، ەكى اياقتى ايۋان! تۇرمەنىڭ تۇبىندە شىرىسە دە مەن ونداي ادامعا اراشا تۇسپەيمىن. نە بولىپ بارادى بۇل قازاق. ىشەتىندەرى اراق، جاسايتىندارى قىلمىس. بالانى تۋدىڭدار ما — نەگە جوندەپ تاربيە بەرمەيسىڭدەر! اۋەلى سەندەردىڭ وزدەرىڭدى سوتتاۋ كەرەك. جوق، مەن سەندەي ادامدارمەن سويلەسكىم كەلمەيدى، شىعىڭدار! — دەدى.
قابىلداۋ بولمەسىندە كەزەك كۇتىپ وتىرعان ەكى-ۇش ادام مىنانداي ىزعارلى سوزدەن كەيىن ءۇرپيىسىپ قالدىق. سول سول-اق ەكەن ەلۋلەردەن اسىپ قالعان ەكى ادام — ەرلى-زايىپتى بولار، كابينەتتەن شىعا بەردى. قۋ پەرزەنتتىڭ كۇيىگى مەن وڭعارسىنوۆانىڭ وڭدىرماي ايتقان اششى شىندىعىنىڭ ورتىنە جۇزدەرى دە، وزدەرى دە كۇيىپ بارادى. مەن ولاردى ىشتەي اياپ كەتتىم.
— كۇنىمجان! قايدا الگى سەمەيدەن كەلگەن كىسى، كىرسىن! — دەدى حاتشى قىزعا داۋىستاپ. ۇنىنەن سەزىلەدى، اشۋى ءالى شارىقتاپ تۇر.
— ءسىز كىرىڭىز، — دەدى حاتشى قىز الپىستى القىمداپ قالعان قارا تورى ايەلگە قاراپ. ايەل قاسىندا وتىرعان جىگىتكە (مەن بالاسى بولار دەپ ءتۇيدىم):
— سەن وتىرا تۇر، مەن ءوزىم كىرىپ شىعايىن، — دەدى. قوبالجىپ قالعانى جۇزىنەن سەزىلىپ-اق تۇر. ارينە، جاڭاعى ىشتەن شىققان ەكى ادامنىڭ كەيپىن كورگەننەن كەيىن ىشكە كىرۋگە ءبارىمىز دە بەتتەڭكىرەمەي قالدىق. مەن تۇرمىن ءارى-سارى كۇيدە. الاي — دۇلەي «اق بوران» اشۋ ورتاسىندا وتىرعان ادامعا: «ماعان جۇمىس تاۋىپ بەرىڭىزشى» دەگەنىم قالاي بولار ەكەن؟ ودان دا ەرتەڭ كەلسەم قايتەدى، وعان دەيىن اپايدىڭ دا اشۋى باسىلار دەگەن ويدىڭ تۋۋى مۇڭ ەكەن، قابىلداۋ بولمەسىنەن دالىزگە قالاي تەز شىعىپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە سەزبەي قالدىم.
ال، ەندى ماعان سول «ەرتەڭىم» قيىن بولدى. بارايىن دەسەم، كەشەگى «اق بوران» ەلەستەيدى كوزىمە. «نەمەنە سەنىڭ كۇيەۋىڭە جۇمىس تاۋىپ بەر، وزىڭە جۇمىس تاۋىپ بەر… اكە-شەشەلەرىڭ، بىرەۋى — تۇركىستاندا، ەكىنشىسى — شۋدا جاتىپ ماعان امانات ەتىپ كەتىپ پە ەدى؟» دەسە كەشەگىلەردىڭ كەبىن كيەمىن-اۋ دەپ جۇرەگىم داۋالامايدى. بارمايىن دەسەم، «مەن پالەنشە ەدىم» دەپ باراتىن الماتىدا اتىمىز دا جوق، قول — ۇشىن بەرە قوياتىن تۋىسقان دا شامالى.
اقىرى «قۋسا قۋىپ شىعار» دەپ، بويىمداعى بار جىگەر-قايراتىمدى جيناپ، رەداكسياعا ەرتەڭىنە قايىرا كەلدىم. ءىشىم قالتىراپ تۇرعانمەن سىرتتاي بايسالدى بولعان بولىپ، ەسىكتى ارى يتەردىم. فاريزا اپاي بىرەۋمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ وتىر ەكەن. ەسىكتەن سىعالاعان مەنى كورە سالا: «گۇلسىم، كەل، كەل. وتىر»، — دەپ، ورىندىقتى مەڭزەدى. ءۇنى اسا جۇمساق، مەيىرىمدى ەستىلدى. كەشەگى «الاي-دۇلەي اق بوران» باسىلعانداي. ءوزى تەلەفوننىڭ ارعى جاعىنداعى ادامعا:
— وقۋدان شىعارماساڭىزدار بولدى. جاتاتىن جەردى وزدەرى تاباتىن تۇرلەرى بار. بالالىقپەن توبەلەسكە ءتۇسىپ… راحمەت، راحمەت… سونى تۇسىنگەندەرىڭىزگە راحمەت… مەن ءبىر وسى قالانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، الدە باس پروكۋرورى سەكىلدىمىن. جىلاپ — سىقتاپ «سەن» دەپ سەنىم ارقالاپ جەر تۇبىنەن كەلگەن سوڭ قول ۇشىن بەرگىم كەلەدى. سودان امال جوق سىزدەردى مازالايمىز…
مەن تۇسىنە كەتتىم. كەشەگى سەمەيدەن كەلگەن ايەلدىڭ ماسەلەسى شەشىلدى.
بۇدان كەيىن فاريزا اپايدىڭ كوڭىل-كۇيى كوتەرىلىپ، مۇلدەم شارىقتاپ كەتتى. مەنىڭ دە سول-اق ەكەن تارتىلىپ تۇرعان جۇيكە تامىرلارىم وز-وزىنەن تارالىپ، ەركىندىك كەلدى بويىما. «جولىم بولاتىن شىعار» دەپ توپشىلاپ قويدىم.
— كەشە نەگە كەتىپ قالدىڭ؟ — دەدى، تەلەفوندى قويا سالىسىمەن.
— كەشە، مەن ۇيدەن شىققاندا كۇن كۇلىمدەپ تۇرعان، سىزدەرگە كەلسەم، شامالى بورانداتىپ تۇر ەكەن، سودان ەرتە-جارىقتا ەلگە جەتىپ الايىن دەپ، كەتىپ قالدىم، — دەدىم. فاريزا اپاي بەتىمە باجىرايىپ ءبىر قارادى دا، «مىنانى-اي» دەگەندەي مىرس ەتە قالدى. ءبىراق مەنىڭ مىلجىڭداۋ ايتىلعان قالجىڭىما جاۋاپ قايىرمادى. ونىڭ ورنىنا:
— سەن ءوزى جۇمىس ىستەۋشى مە ەدىڭ؟ جوق، كۇيەۋىم اسىرايدى دەپ جاتا بەرەسىڭ بە ۇيىڭدە؟
— ەگەر جۇمىس بولسا… سونى سىزدەن… — دەپ، كۇمىلجي بەرىپ ەدىم، ءوزى:
— وندا ەرتەڭنەن باستاپ «جالىن» جۋرنالىنا جۇمىسقا شىعۋىڭا بولادى. ونداعى باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى مەرەكە قۇلكەنوۆكە ايتتىم، الادى، — دەدى.
جۇمىس ىزدەپ ءالى قانشا اي ساندالار ەكەنمىن دەپ جۇرگەنىمدە، «ەرتەڭ شىق» دەگەن ماعان اسپاننان اي تۇسكەندەي بولدى. شىنىمدى ايتسام، فاريزا اپايدى ءدال وسى ساتتە سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىنداي اسا ءبىر ىستىق سەزىممەن جاقسى كورىپ كەتتىم. جاقسى كورمەگەندە! وقىرماننىڭ قولىنان تۇسپەيتىن رەسپۋبليكاداعى ماڭداي الدى جۋرنالداردىڭ ءبىرى — «جالىننىڭ» قىزمەتكەرى بولعالى تۇرساڭ. ورنىمنان اتىپ تۇردىم دا، فاريزا اپايدى وتىرعان جەرىندە قۇشاقتاپ بەتىنەن ءبىر ءسۇيدىم، ءلام دەمەستەن شىعىپ كەتتىم.
فاريزا اقىن:
ماقتاما ءوزىڭ ءوزىڭدى،
جۇرت ايتسىن جاقسىلىعىڭدى.
ومىردە دانا ءسوز — ۇلگى،
الەمدەي ءومىر عۇمىرلى، — دەيدى.
مەنىڭ ءدال سول ساتتە «فاريزا اپاي، ءسىز ومىردەي — داناسىز، الەمدەي — عۇمىرلىسىز!» دەپ، ايتقىم-اق كەلىپ تۇردى.
ءبىراق تاعى دا فاريزا اقىن:
دەگەندەي ءبىر كورگەننەن سىرىمدى الار،
ادەتىم توسىن جانعا قىرىن قارار.
باسقادان الا الماعان ءوشىمدى مەن
الاتىن دوستارىمنان «جىنىم» دا بار، — دەيدى.
«ءيا، سەن ەدىڭ ماعان باعا بەرەتىن. اۋلاق ءجۇر!» — دەپ، جاتقان «جىندى» وياتىپ الارمىن دەپ تەز كەتكەنىم دە سول.
بۇرىن قاراعاندىدا وقۋدا بولعان بالاسى ايبارعا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە ارا-كىدىك ارالاسىپ، جۇزدەسىپ جۇرسەك، وسىدان بىلاي ءبىر قالادا تۇرىپ، قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتتىك. فاريزا اپاي ءبىزدى بوتەن رۋ، وزگە اۋىلدىڭ ادامدارى دەمەي، كەۋدەدەن يتەرمەي، قايتا بالالارىنداي باۋىرىنا باستى.
فاريزا وڭعارسىنوۆاعا اتقوسشى بولىپ ەلگە تالاي شىقتىم، ساپارلاس بولدىم. تۋعان جەرىم تۇركىستان وڭىرىندەگى مەملەكەت قايراتكەرى نۇرتاس وڭداسىنوۆ اتىنداعى اۋداندا بولعانىم، التى جاسار بالادان الپىستاعى شالعا دەيىن جينالىپ، كلۋبقا سىيماي تۇرىپ، جىر وقىلعان، ءان ايتىلىپ، كۇي تارتىلعان سول ءبىر ادەمى كەشتى فاريزا اپاي ارا-تۇرا ايتىپ قويادى. سول جولى: «ءومىر سۇرۋىمە دەم بەرەتىندەر وكىمەت باسشىلارى ەمەس، ولەڭىمدى وقيتىن وسىنداي قاراپايىم وقىرماندار. «اپاي، ءسىزدىڭ ولەڭىڭىزدى وقىدىق!» — دەپ بارعان جەردە الدىمنان وسىلاي شىعىپ تۇرسا، مەن ءۇشىن بار باقىت، شەن — شەكپەن سول» — دەگەنى ءالى ەسىمدە.
مەن بىلەتىن فاريزا وڭعارسىنوۆا ارقالى اقىن عانا ەمەس، سالماعى ساناعا دا، جون ارقاڭا دا ءتۇسىپ تۇرعان مىناۋ زاماندا ون جىگىتتىڭ جۇگىن ءبىر ءوزى ارقالاپ كەلە جاتقان مارقاسقا ازامات. جالعىز اعاسى ماحيز قىرىق جەتى جاسىندا دۇنيەدەن قايتىپ، جەڭگەسى ايباتشا سەگىز بالامەن جەسىر قالدى. باۋىرىنىڭ بالالارىن باۋىرىنا باسىپ، ولاردى ەشكىمنەن كەم قىلمايمىن، اكەلەرىن جوقتاتپايمىن دەگەن ماقساتپەن بىرەۋلەردىڭ الدىندا ورىنسىز كىشىرەيگەن، قيىنسىز تاكاببارلانعان كەزدەرى دە بولدى. ءوزى كيمەدى، ءوزى ىشپەدى، ءبىراق ولاردى «ءمينيستردىڭ بالاسىنداي» بارشىلىقتا ءوسىردى، بارىنە جوعارى ءبىلىم اپەردى. ءقازىر ولاردىڭ ءبارى ءبىر-بىر شاڭىراقتىڭ يەسى. بۇل كۇندە فاريزا اپاي كىشكەنتايىنان باۋىرىنا باسقان ۇلى ايبارعا — ماما، اسقار، ارتۋر، الماگۋل، گۇلنار، ەلەونورا، ايبەك، اسەم، الماسقا — پاپا، ال نەمەرەسى انيتاعا — شاح ماما!. ءوزى ايتقانداي، بۇل ومىردەن تاپقان بار باقىتى العان وردەن مەدالدارى ەمەس، وسى قوڭىر كوگەنكوزدەرى
— بالالارى مەن ولەڭى!
بۇل ءۇيدىڭ بارلىق حالقى نىق،
شەتىنەن تۇلعا شىرەنگەن.
قامدارىن ويلاپ شارق ۇرىپ،
شىرىلداپ جالعىز جۇرەم مەن.
ولارشا: سامعار قاناتىن
قۇستايمىن،
وي مەن قايعىم كەم.
بارىنە ءبارىن تاباتىن
سارقىلماس بايلىقتايمىن مەن، — ولەڭى سوعان دالەل.
فاريزا اپاي بالالارىن، ماڭايىندا جۇرگەن بىزدەردى، ءوز ورتاسىن: قۇلاعى سالپاڭداپ، ءتىلى سالاقتاپ، كورىنگەن قارايعانعا جۇگىرە بەرەتىن اڭشىنىڭ ءيتى بولماۋعا، باس پايداڭ ءۇشىن بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاپ كوز جاسىنا قالماۋعا، بالە-جالاعا شاتىلىپ، الدىڭا كەلگەندە «اقشاڭ بار ما؟» — دەمەي، بار ابىروي — بەدەلىڭدى سالىپ، اراشالاپ قالۋعا، ۇلدى ۇياتتى، قىزدى قىلىقتى ەتىپ وسىرۋگە، نەمەرەلەردى توبەسىنە كوتەرىپ، ارقاسىنا ات بولىپ مىنگىزىپ، ءبىرىن — حان، ءبىرىن — پاتشا كوڭىلدە تاربيەلەۋگە ۇيرەتتى. ونى ول الدىنا وتىرعىزىپ قويىپ، التى ساعات ايتقان اقىلمەن ەمەس، بىرەۋگە — قىرسىق، بىرەۋگە — تاكاببار، بىرەۋگە — اسقاق كورىنەر مىنەزبەن تاربيەلەدى.
— كەيدە ەلدە وتىرعان اعايىن «دەپۋتات بولعانىن قايتەمىز، زەينەتاقىمىزدى كوتەرمەدى، جۇمىس تاۋىپ بەرمەدى…» — دەيدى. بۇل ءبىر دەپۋتاتتىڭ شەشەتىن ءتۇيىنى مە ەكەن؟! مەملەكەت شەت ەلدەرگە بەلشەسىنەن قارىز. ول قارىزدىڭ الدىندا نەبىر مىقتى قاھارمانىڭىز دا قاۋقارسىز. جىلتىلداپ تەليەۆيزورعا شىعا، شاتىپ-بۇتقان ءبىر نارسەلەرىن گازەتكە جاريالاي بەرسە، سونى حالىق قامىن ويلايتىن قامقورشى دەپ تۇسىنەتىن تايازدىق بار بىزدە. ارينە، ول اسىرە قىزىلعا الدانۋ.
مەن بىلەتىن فاريزا وڭعارسىنوۆا — قاشاننان-اق حالىق قامىن ويلايتىن قاھارمان. ەگەر ول دەپۋتات بولماي تۇرىپ-اق شاپاعاتى تيگەن، قامقورلىعىن كورگەن ادامداردىڭ ءتىزىمىن جاسار بولساق، از بولماسى انىق. بۇرىن قاراپايىم حالىق «ابىروي — اتاعىڭىزعا سەنىپ كەلدىم» — دەپ تىلەك جاساسا، ەندى ءماجىلىس دەپۋتاتىسىز — جۇمىس جوق، قىز جەزوكشە، ۇل قاراقشى، اۋىل توزدى، حالىق بوستى، ايتىڭىز پرەزيدەنتكە! — دەپ، تالاپ قويا كەلەتىن بولدى. اكىم مەن پروكۋروردىڭ، پروكۋرور مەن سوتتىڭ اراسىندا سەندەلىپ شىندىق ىزدەپ شىرىلداپ، ونى ولاردان تابا الماي دەپۋتات فاريزا وڭعارسىنوۆاعا كەلىپ مۇڭىن شاعىپ، كومەك سۇراپ وتىرعان تالاي شاراسىز جانداردى كورگەنىمىز بار.
پارىقسىزدار تەڭەلىپ ەل بيلەسە، سور بولار،
بايلىققا ولار كەنەلىپ، قايران حالقىڭ قور بولار.
تاققا مىنگەن تەكسىزدىڭ استامدىعى ارتادى،
حالقى كەشىپ شەكسىز مۇڭ، بار ازابىن تارتادى.
ونداي ادام باعى ەمەس — قاسىرەتى حالقىنىڭ،
ادامزاتقا تاق ەمەس، اقىل جولداس، جارقىنىم! — دەگەن بۇگىنگى ورتاعا، قۇيتىرقى قوعامعا نالا بولعاننان تۋعان جولدار.
«ەلگە بارسام، شارشاپ كەلەم. كەدەيشىلىكتەن ازىپ-توزعان ادامدار، جۇزدەرىندە مۇڭ. الا سومكەسىن ارقالاپ بازار مەن ءۇيدىڭ ورتاسىندا ايەل ءجۇر بەزىلدەپ. ەركەك وتىر قازان-وشاق، بالا-شاعانىڭ قاسىندا. ايەل ەرگە، ەرى جەرگە قاراعان قۋ زامان بولدى عوي بۇل، — دەپ كۇيىنەدى كەيدە فاريزا اقىن.
مەن جالعىز مۇڭدى جۇرگەننەن
وزگەرتە مە ءومىر كۇيمەسىن.
بىت-شىت بوپ جاتقان بەۋ دۇنيە
تابار ما سودان ۇيلەسىم.
قۇلپىرىپ قايتا جەر — كيە
اعىتا ما الدە تۇيمەسىن؟
دۇنيەنى تاپتاپ كۇن كورگەن
زۇلىمدىق ءبىراق كۇشىندە،
ادالدىق توردىڭ ىشىندە.
جازىلماس دەرتىنە جالعاننىڭ
داۋا ىزدەپ بەكەر قارماندىم،
جاقىندار ەمەس ارمان — كۇن.
حالقىنىڭ قامىن ويلاۋ — قايقى قىلىشتى قولعا الىپ، اتويلاپ اتقا وتىرۋ ەمەس. قوعامداعى بولىپ جاتقان وزگەرىس-جاڭالىقتارعا ءجىتى كوزبەن قاراپ، بي-بولىس، اكىم-قارالارعا ءىسىنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن جالتاقتاماي اشىعىن ايتۋ. بۇل بار اقىن اتاۋلىنىڭ پارىزى بولماق. ال فاريزا وڭعارسىنوۆا حالىق الدىنداعى پارىزىن ادالىنان اتقارىپ كەلە جاتقان پەرزەنتى. ونى فاريزا اقىننىڭ پوەزياسىن، قارا ءسوزىن قالت جىبەرمەي وقىپ كەلە جاتقان وقىرمان بولسا بىلەدى. «تۇسىنە بىلگەن، كورە بىلگەن ادامعا مەنىڭ بۇكىل تۆورچەستۆام — ساياسي كۇرەس»، — دەيتىنى دە سوندىقتان فاريزا اقىننىڭ.
بي مەن بەكتەردىڭ قۇلقىندارى قىلقىلداپ تۇرعان بۇگىنگى زاماندا ءسوزى وتتى، ءوزى بەتتى، اسقان-تاسقاندارعا «تاك-تاك!» دەپ، ءتاۋباعا كەلتىرىپ وتىراتىن فاريزالار بولماسا، قارا حالىقتىڭ كۇنى بۇدان دا ءارى سورعا باتار ما ەدى دەپ ويلايمىن. ءسال دە بولسا ولار سەسكەنەدى، ايبارىنان ايىل جيادى.
فاريزا اقىننىڭ ءوزىمدى تاڭ قالدىرار تۇسى تاعى بار. اۋەلدەن سۇيگەنىن دە، كۇيگەنىن دە قىمسىنباي اشىعىن ايتىپ، وقىرماندى وزىنە بىردەن باۋراپ العان ول جەر ورتاسىنان اسىپ، قۇدايىنا جاقىنداعان سايىن ءوزىنىڭ كەيبىر پەندەشىلىك پەيىلىن جاسىرماي، «مەن سۇتتەن-اق، سۋدان تازا ەدىم» دەمەي، كوپتىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراعانداي كۇي كەشەدى. مىنە اقىن — فاريزانىڭ، ادام — فاريزانىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا! قوعام قۇلاپ، بىلىققا بەلشەمىزدەن باتساق تا، ءبىز پاتشامىزدان پاقىرىمىزعا دەيىن قاتەلىگىمىزدى مويىنداي الماي، كەۋدەمسوقتىققا سالىپ، حالىقتان ساۋعا سۇراۋعا ارلانىپ كەلەمىز. ال فاريزا اپايدىڭ جاقسى كورىپ، ونىڭ الدىندا ۇنەمى تابىنىپ جۇرەتىن مۇحامبەت پايعامبارى — كۇنانى مويىنداۋ، وعان وكىنۋ، سۇراۋ، ول — تازارۋ!— دەيدى.
بيلىك پەن بايۋ بولىپ الار ۇلگىم،
مەيرىمسىز مانساپتىنى اعا قىلدىم.
باياعى ارمان، ۇيات، ادالدىعىم
قۇربانى بولدى اشىلعان ارانىمنىڭ.
بىلەمىن: مۇنىڭ ءبارى جات ارىما،
قۇدايدىڭ قالام ءبىر كۇن قاھارىنا.
وزىمە كەلمەيدى ءالىم، ءتۇبى اسىلى
قۇلارمىن قۇلقىنىمنىڭ اپانىنا.
مىنە، بۇل مەن بىلەتىن اقىن — فاريزا، ادام — فاريزا وسىنداي!
بۇل اڭگىمەنى ماعان قازاقتىڭ تالانتتى رەجيسسەرى بولات اتابايەۆ ايتقان ەدى. نەمىس ءتىلىن جەتىك بىلەتىن بولات گەرمانيادان كەلەتىن قوناقتارعا اۋدارماشى بولىپ ءجۇرىپ ەستىگەن ەكەن.
وقيعا 1974ء-شى جىلدىڭ كوكتەمىندە بولسا كەرەك. ول كەز — سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا اقىن-جازۋشى ءۇشىن شىعارماسى شەت تىلىنە اۋدارىلعاننان ارتىق باقىت-ابىروي بولمايتىن. سودان گدر-دان ءبىر نەمىس اقىنى — قازاقستانعا فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ جانە بىر-ەكى اقىننىڭ شىعارماسىن نەمىس تىلىنە اۋدارماق بولىپ كەلەدى. قازاقي ادەتپەن فاريزا اپاي ونى ۇيىنە شاقىرىپ، تورىنە وتىرعىزادى، بارىن داستارقانىنا جايىپ سالادى. ءبىر كەزدە ۇلكەن اس — ەت كەلىپ، قوناق الدىنا قويدىڭ باسى تارتىلادى. سول-اق ەكەن قاسىندا وتىرعان اۋدارماشى ورىس ايەلى ەكەۋى كۇلكىگە باسادى. اۋەلگىدە نە بولعانىن تۇسىنبەي، اڭتارىلىپ قالادى فاريزا اپاي. ءبىر كەزدە ەكەۋى الدارىنا قويعان باسقا كۇلگەندەرىن كۇلكىگە بۋلىعا وتىرىپ ارەڭ ايتادى. سول-اق ەكەن:
— مەنىڭ حالقىمنىڭ ءداستۇر-سالتىن تۇسىنبەگەن، ونى سىيلاماعان ادام مەنىڭ كىتابىمدى اۋدارماي-اق قويسىن، — دەپ ورنىنان ىرشىپ تۇرىپ، — كانە، ۇيىمنەن شىعىڭدار! — دەپ الگى دامنەن اۋىز دا تيگىزبەستەن ايداپ شىعىپتى. اراشاعا ءتۇسىپ، «فاريزا، ۇيات بولدى عوي، ۇيات بولدى عوي، ءبىر اشۋىڭدى ماعان قيشى» — دەگەن، ولاردى ەرتىپ كەلگەن ءابىش اعانىڭ (ءابىش كەكىلبايەۆ) ءسوزى دە دارمەنسىز بولىپ قالادى.
الدەكىم ماعان «حالقىڭدى ءسۇيۋ دەگەن نە؟» — دەپ، ساۋال قوياتىن بولسا، مەن وسى مىنەزدى، وسى اڭگىمەنى كولدەنەڭ تارتار ەدىم.
ويلارىم — ەلىم، ءتىلىم ار-نامىسىم،
شىعادى سولار ءۇشىن جان-داۋىسىم.
قىران دا قارا جەردەن جىلۋ الار
ماڭگىلىك قياندارعا سامعاۋ ءۇشىن! — دەيتىن ولەڭىنەن ءوز پايداسىنان حالىق مۇددەسىن بيىك سانايتىن، سونىڭ جولىندا ءبارىن قۇربان ەتۋگە بار اقىن مىنەزىن كورۋگە بولادى.
***
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن پرەمەر-مينيستر نۇرلان بالعىنبايەۆتىڭ قىز ۇزاتۋ تويىندا ءانشى نۇرلان ونەربايەۆقا سالعان جەردەن فاريزا اپاي:
— سەن، نۇرلان، اقشاسى كوپ ادامداردى جاعالايتىن بولعانسىڭ با؟ — دەيدى. نايزاعايدىڭ وتىنداي جارق ەتكەن ءسوز قاھارىنان ءانشى نۇرلاندى قورعاشتاعان نۇرلان بالعىنبايەۆ:
— جوق، جوق، فاريزا اپاي، مەن نۇرلاندى پرەمەر-مينيستر ەمەس، «قازاقويلدا» جۇمىس ىستەپ جۇرگەننەن بىلەمىن، — دەپتى.
— ا، سەنىڭ ول كەزدە اقشاڭ بولمادى دەپ كىم ايتتى؟ — دەپتى فاريزا اپاي.
قوس نۇرلان وزدەرىن ءبىر وقپەن اتىپ العان فاريزانى ساسقاندارىنان قارقىلداي كۇلىپ، ەكەۋى ەكى جاقتان قۇشاقتاپ جاتىر دەيدى.
پارلامەنتتىڭ ءبىر جيىنىندا بولسا كەرەك فاريزا اپاي پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى مەن سارا الپىسقىزىنا كەزدەسىپ، امانداسىپ تۇرعان ساتتە:
— جاپاتارماعاي ءبارىڭ پرەزيدەنت بولا بەرمەي نۇرسۇلتاندى باقساڭدارشى، — دەپتى سارا الپىسقىزىنا قاراپ. بۇل ءسوز قۇلاعىنا جاققان نۇرسۇلتان اعامىز دا، قازاقي قالجىڭدى تۇسىنە بىلەتىن سارا اپامىز دا راحاتتانا ءبىر كۇلىپتى.
***
مەنىڭ سايلاۋ اعام ايتادى:
بۇل باۋىرجان مومىشۇلىنا «كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى» دەگەن اتاق بەرىلگەن كۇن بولاتىن. اقىن ايان نىسانالين ەكەۋمىز «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنان شىعىپ كەلە جاتىر ەدىك — ءدال ءليفتىنىڭ جانىندا فاريزا وڭعارسىنوۆامەن ۇشىراسىپ قالدىق. سول جەردە ايان:
— فاريزا اپاي، ءسۇيىنشى! باۋىرجان مومىشۇلىنا «حالىق باتىرى» اتاعى بەرىلدى، — دەدى. ءدال وسى اتاق ەكەۋمىزگە بەرىلگەندەي ەلپىلدەپ-اق تۇرمىز.
— باۋىرجاننىڭ باتىر بولعانى — حالقىمنىڭ باتىر بولعانى! مىناۋ ءسۇيىنشىڭ، — دەدى دە سومكەسىنەن از ەمەس اقشانى الىپ ايانعا ۇستاتا سالدى. ەلپىلدەپ تۇرعان كوڭىلدى نەمەن باسارىمىزدى بىلمەي تۇرعان ءبىز سىراحاناعا قاراي تارتتىق.
***
مەنىڭ دوسىم، تۇركىستان قالاسىنىڭ پروكۋرورى ءمارزيا سەيىتقازى قىزى بىردە فاريزا وڭعارسىنوۆانى قالانىڭ ءبىر توپ جاقسى مەن جايساڭدارى بولىپ كۇتىپ الىپتى. ءمارزيانى بۇرىننان، ماڭعىستاۋدا جۇمىس ىستەگەن جىلداردان بىلەدى، سىيلايتىن سىڭىلىلەرىنىڭ ءبىرى. ال ءمارزيا بولسا فاريزانىڭ ولەڭدەرىن، كىتابىن باسىنا قويىپ وقيتىن — فانات. «وڭتۇستىككە كەلىپ قالاي بولدى ەكەن؟» — دەگەن سىڭايمەن:
— يا، ءمارزيا، تۇركىستان قالاي ەكەن؟ پارا كوپ پە؟ — دەپتى، سالعان بەتتەن.
— اپاي، الاتىن ادام بولسا، پارانىڭ تابىلاتىن ءتۇرى بار، — دەپتى بىردەن تۇتىعىپ — تۇنشىقپاستان ارى دا، قولى دا تازا ءمارزيا.
كورىنگەنگە جاعۋ ما قۇرمەت دەگەن،
قايىرلاي ما ونىسىز جۇردەك كەمەم؟
جەردى باسىپ جۇرگەننىڭ بارلىعىنا
تۇسىنىكتى بولۋعا مىندەتتى ەمەن! — دەيتىنى دە فاريزا اقىننىڭ ءوز مىنەزى.
مىنە، بۇل — وزگەلەر بىلەتىن فاريزا!
1999 ج.
You Might Also Like
-
قازاق جىرىن قۇرمەتتەر قاۋىمعا فاريزا وڭعارسىنوۆا ەسىمى كەڭ تانىمال. پوەزيا اتالاتىن ومىرشەڭ ولكەگە العاش بەتتەگەن ساپارىنان-اق وزگەگە ۇقساي بەرمەيتىن ءوز اۋەنى، بولمىس ءبىتىمى بولەكشە جىر قۇيىلىسىمەن...
-
ءومىردى، جۇمىر جەردى مەكەندەپ جۇرگەن ءتورت ميلليارد كوكىرەكتىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءارقالاي تۇسىنەتىنى بار. ال اقىن بولىپ ءومىر ءسۇرۋ سول ءومىر جايلى تۇسىنىگىن جالپىعا ۇعىمدى ەتىپ ايتىپ بەرۋ ەكى ەسە اۋىر. جيىرم...
