وسىمدىكتەردىڭ تابيعاتپەن بيولوگيالىق بايلانىسى
وسىمدىكتەر كوپ وسىرىلگەن جەردە ءسىز وپ-وڭاي تىنىس الۋعا بولاتىنىن بايقاۋعا بولادى. ولار ءوز بويلارىنان بىزگە وتتەگى شىعارىپ قانا قويماي، ادام اينالاسىنداعى قورشاعان ورتانىڭ بيواۋماعىن تازارتادى.
ءۇي ىشىندە ادەمى وسىمدىكتەر كوپ بولسا، ادامدىڭ كوڭىل كۇيىڭىز ءارقاشان جادىراڭقى جۇرەدى [1].
ءبىز كەيبىر ادامداردىڭ گۇلدەرگە سۋ قۇيعان كەزدە ولارمەن سويلەسەتىنىن ەستىگەن بولاتىنمىز. گۇلدەر دە ادامزات سياقتى ولاردى جاقسى كورگەنىن سەزەدى. ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنە بايلانىستى ءوسىلىپ، جەتىلەدى. ەگەر ۇي-ىشىندە ۇرىس-كەرىس، جانجال، كەلەڭسىز جاعدايلار ءجيى بولىپ تۇرسا، ولار دا وزدىگىنەن سولىپ، سارعايىپ اۋرۋعا شالدىعۋى مۇمكىن.
عىلىمي قورىتىندىلارعا ارقا سۇيەسەك، وسىمدىكتەر ومىرىندە ۋاقىت پەن بيولوگيالىق جيىلىككە باعىناتىن تاڭعاجايىپ زاڭدىلىق بار. مىسالى، تاڭعى ساعات ۇشتە «ەشكىساقال» دەيتىن گۇل ءبۇر جارىپ اشىلادى، ءتۇن جارىمىندا «ءتۇن پاتشاسى» دەپ اتالاتىن كادىمگى كاكتۋس قاۋىزىن قايتا جابادى. وسىمدىكتەردىڭ وسىنداي قاسيەتى بارىن XVIII عاسىردا فرانسۋز استرونومى مەران بايقاپ، زەرتتەگەن. ول جەردىڭ ءوز وسىنەن اينالۋىنا باقىلاۋ جۇرگىزگەن كەزىندە كەيبىر وسىمدىكتەردىڭ ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە بىرەسە جاپىراق پەن گۇل جارىپ، بىرەسە قاۋىزىن قايتا جاۋىپ وتىرعانىن، ونىڭ ۋاقىتتىڭ بەلگىلى ءبىر مەرزىمىنە دالمە-دال كەلەتىنىن انىقتاعان. عالىمدار بۇل كۇننىڭ ساۋلەسىنە قاتىستى شىعار دەپ ويلاپ، الگى وسىمدىكتەردى جارىق تۇسپەيتىن قاراڭعى بولمەگە قويىپ، باقىلاعانىندا ولاردىڭ ءبىر مەزگىلدە جاپىراق پەن گۇل جارىپ، ءبىر مەزگىلدە قاۋى-زىن قايتا جاباتىنىنىڭ كۋاسى بولعان. سودان ولار «وسىمدىكتەردە سىرتقى ورتاعا بايلانىسسىز ۋاقىتتى ولشەگىش جۇيە بار» دەگەن قورىتىندى جاساعان.
وسىمدىكتەردە دە سەزىم بار...
زەرتتەۋلەر بويىنشا بولمە وسىمدىكتەرى ادامعا ءار ءتۇرلى جاقتان اسەر ەتەدى. ونىڭ ىشىندە لالاگ ۇلى /ليليا/، قازتابان گ ۇلى/گۋسينىە لاپكي/ اۋانى لاستانۋدىڭ بىرنەشە تۇرىنەن، سونىڭ ىشىندە فورمالدەگيدتەن تازارتادى. ال، بەگونيا مەن فيكۋس گۇلدەرى ۇيىڭىزگە كەلگەن ادامداردىڭ جاعىمسىز پيعىلدارىن ءوز بويلارىنا ءسىڭىرىپ، سىزدەرگە تەك وڭ ەنەرگيا جىبەرەدى. تەلەديدار، كومپيۋتەر، تولقىندى پەشتەردىڭ ساۋلەلەرىنەن ساقتانۋعا سىزدەرگە راۋشان گۇلدەر، ورحيدەيا، ورمەلەگىش /ليانا/ وسىمدىكتەر كومەكتەسەدى. بالالار بولمەسىنە شەگىرگۇلدەردى /فيالكا/ ورنالاستىرساڭىز، ولاردىڭ جەتكىنشەكتىك وسىپ-جەتىلۋ ۋاقىتىنداعى كوڭىل-كۇيىن ءبىرقالىپتىلىققا بەيىمدەيدى. قازتاماق /گەران/ گ ۇلىنىڭ قاسىندا 15 مينۋتتاي وتىرساڭىز دا جەتكىلىكتى، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ جاڭا كۇش جيناپ، دەمالعانىڭىزدى سەزەسىز. ويتكەنى، بۇل وسىمدىك ەفير مايلارىن ءبولىپ شىعارادى. ءسىزدىڭ اعزاڭىزداعى زات الماسۋ پروسەسى ۇلعايا تۇسەدى. ۇساق جاپىراقتى بۇرىشتار مەن حريزانتەمالار جانۇياداعى، جۇمىس ورنىنداعى ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن جاقسى قارىم-قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى [2].
عىلىمي باسىلىمدارداعى زەرتتەۋلەر بويىنشا وي قورىتساق، وسىمدىك الەمىنە قانداي كوزقاراسپەن قاراساڭ، ول دا ساعان سولاي «جاۋاپ» بەرەدى ەكەن. ەگەردە ساعان بىرەۋ گۇلدى قۇمىراسىمەن سىيعا تارتسا، سەن ول ادامعا الگى گۇل ءۇشىن از بولسا دا اقى تولەۋگە ءتيىسسىڭ. سەبەبى، قۇمىراداعى گۇل وعان «مەنى باعالادى»- دەپ «ريزا» بولىپ، ودان ءارى جايقالىپ وسەتىن كورىنەدى. ال، ءۇي وسىمدىكتەرىنە دۇرىس قاراماساڭ، ۋاقىتىندا تىڭايتىپ، سۋارىپ تۇرماساڭ، ول «رەنجىپ»، ادام اعزاسىنا زياندى ۋلى حيميالىق زاتتاردى ءبولىپ شىعارادى. ياعني، قىزاناق كوشەتىن بولمەدە ءوسىرىپ، سۋ قۇيۋدى ۇمىتىپ كەتسەڭ، تۇنىمەن دوڭبەكشىپ، ۇيىقتاي المايسىڭ. مۇنى جازىپ وتىرعاندار وسىمدىك ءوسىرۋشى عالىمدار، ماماندار بولعان سوڭ سەنبەي كور.
سەزىمتال وسىمدىكتەر تۋرالى اڭىزعا ۇقساس مامانداردىڭ عىلىمي قورىتىندىلارى كوپ. سولاردىڭ كەيبىرىنە توقتالساق: كاكتۋستار ادام-نىڭ كوڭىل-كۇيىنە اسەرىن تيگىزەدى. كاكتۋسقا «تۋۋ، ءتۇرى قانداي سۇيكىمسىز» دەسەڭ بولعانى، ول قۇرامىندا الكوگولدىك قوسپالار بار ۋلى زاتتاردى ءبولىپ شىعاراتىن كورىنەدى... ال بۇل زات ادامدى ىشىمدىككە يتەرمەلەيدى. وسىنداي ءسوز ايتامىن دەپ كاكتۋستىڭ ۋلى زاتتارىن اعزاسىنا ءسىڭىرىپ، ادامداردىڭ ىشىمدىككە اۋەستەنىپ كەتەتىن كەزدەرى بولاتىنىن عالىمدار تاجىريبە جۇزىندە تالاي رەت انىقتاپتى دا. عالىمدار ەمەس، قاراپايىم تانىسىڭ ايتسا، سەنبەيتىن وقيعا.
وسىمدىكتەرگە قاتىستى قىزىق كوپ. كەيبىر وسىمدىكتەردىڭ قوجايىنىن باسقا ءبىر ادامنان قىزعاناتىنى دا بەلگىلى بولىپ وتىر. بيوحيميا مامانى، دوسەنت دينا بالياسوۆا كوپ جىلدار بويى ادام مەن وسىمدىكتەردىڭ قارىم-قاتىناسىن زەرتتەگەن عوي. اعىلشىن فيزيولوگى ا. مەي-سوننىڭ بولمەسىندە كوپ جىلدار بويى فيكۋس ءوسىپ تۇرعان. عالىم ۇيلەنگەننەن كەيىن ونىڭ ايەلى كۇننەن-كۇنگە السىرەپ، سىرقاتتانىپ قالادى. بويىنا بالا بىتكەنىندە يتجەرىك بولىپ، دارىگەرلەردىڭ سان الۋان ەم قولدانعانىنا قاراماستان تۇسىك تاستايدى. وسى كەزدە الگى عالىمنىڭ ويىنا بولمەسىندە ءوسىپ تۇرعان فيكۋس ءتۇسىپ، ايەلىنىڭ اۋرۋعا شالدىققانىن سودان كورىپ، ونى ءۇيدىڭ قاسىنداعى باققا اپارىپ قويادى. سول كۇننەن باستاپ ايەلى قۇلان-تازا ايىعىپ، قايتادان بالا كوتەرىپ، ونى امان-ساۋ ومىرگە اكەلەدى.
سويتسە، فيكۋس ءوز قوجايىنىڭ ايەلىنەن قىزعانىپ، حيميالىق قوسپالى زاتتاردى بولە بەرگەن، تەك ول مەيسونعا زيانىن تيگىزبەگەن. ارينە، وسىمدىكتەردىڭ ءبارى زياندى ەمەس. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، فيالكا (شەگىرگۇل) ءوز قوجايىنىن جاقسى كورەتىنى سونشالىقتى، ول باسقا جاققا كەتسە، قاتتى ساعىنادى ەكەن. قازتاماق (گەران) باسقا وسىمدىكتەردەن ءوزىن ءبىرىنشى سۋارماسا، «رەنجىپ قالادى». ول وسى رەنىشىن كوپكە دەيىن گۇل اشپاي بىلدىرەدى.
ەرتەدە ادامدار زىعىردى (لەن) ەككەندە جالاڭاشتانىپ جۇمىس ىستەپ، «كوردىڭ بە، سەن ءونىم بەرمەسەڭ، مەن جالاڭاش قالامىن» دەپ ايتادى ەكەن. «قىدىرىپ» كەتكەن كۇيەۋىن ۇيگە قايتارۋ ءۇشىن ايەلدەر وزدەرىنىڭ جاتاتىن بولمەسىنە القىزىل ءتۇستى گۇلدى قويعان. سول گۇل تۇرعان بولمەدە ءۇش كۇن قونعان كۇيەۋى ودان ءارى ەشكىمگە قاراماي، ايەلىنە سەزىمى ارتا تۇسكەن.
زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ەڭ جاعىمدى گۇلدەردىڭ ءبىرى – قازتاماق. ول تۇرعان بولمەدە ۇرىس-كەرىس بولمايتىن كورىنەدى. ۇرىس-كەرىس بولا قالسا، وسىمدىك ادامنىڭ جۇيكەسىن تىنىشتاندىراتىن زات بولە باستايدى دا، رەنجىسكەندەر تەز تاتۋلاسىپ كەتەدى.
گۇلدى اركىمنىڭ ءوز قولىمەن ەگىپ، كۇتىپ-باپتاپ ءوز ۇيىنە ءوزىنىڭ ورنالاستىرعانى دۇرىس، دەيدى ماماندار. گۇلدى ءسابيىڭدى باققانداي كۇتسەڭ، ول وسكەن سوڭ دەنساۋلىعىڭا، وتباسىڭا وڭ اسەرىن تيگىزەدى. ال گۇلدەردىڭ قاسىندا ءبىر ساعاتتاي وتىرساڭ، كوڭىل كۇيىڭ كوتەرىلىپ، بارلىق جامان ويدان ارىلاسىڭ. بالا كەزىمىزدە اۋىلدىڭ ءبىر ابىز قارياسى: «اعاش، گۇلدىڭ دە جانى بار. ولاردى تەكتەن-تەككە سىندىرىپ، جۇلىپ، وبالىنا قالماڭدار»،- دەيتىن ەدى، مۇمكىن، شىن شىعار. ايتەۋىر، تابيعاتتىڭ جاماندىقتى دا، جاقسىلىقتى دا سەزىپ، ءبىلىپ، سوعان ساي جاۋاپ قايتاراتىنىن كورىپ تە، ەستىپ تە ءجۇرمىز.
بولمەڭىزگە گۇل جاپىراقتارىنىڭ جالپاق، دومالاق تارىزدەس تۇرلەرىن كوپ وسىرگەن ءجون. ولار ادامدارعا تابىس، اقشا كەلۋىنە اسەر ەتەدى. جاپىراقتاردىڭ تىكەنەك، تىك /مىسالى، كاكتۋس، الوە/ بولعانى ادامعا جاعىمسىز قولايسىزدىق تۋعىزۋى مۇمكىن. اسىرەسە، جانۇيالى وتباسىلاردا ۇرىس-كەرىس شاقىرادى. دارىلىك وسىمدىك رەتىندە قاجەتتىلىك تۋدىرسا، كەز كەلگەن ءدارىحانادان الوەنى ساتىپ الۋعا بولادى.
گۇلدەرىڭىزدىڭ اۋرۋعا شالدىققانىن، سارعايىپ كەتكەنىن بايقاساڭىز، ولاردىڭ ورنىن باسقا جەرگە اۋىستىرىڭىز. ەگەر ول جەردەن وڭالىپ كەتسە، وندا جاقسى. بولماعان جاعدايدا ودان قۇتىلعانىڭىز ءجون.
بولمەڭىزدە وزىڭىزگە ۇنامايتىن بۇرىشتار بولسا ولاردى بەيتاراپتاندىرۋ ءۇشىن شاشىراڭقىراپ وسەتىن شىرماۋىق وسىرۋىڭىزگە بولادى.
ادەمىلىك ءۇشىن ارناۋلى قۇتىعا وسىرىلگەن گۇلدەر نەمەسە جاڭا كەسىپ الىنعان گۇلدەردى قولدانىڭىز. ولار دا تىرشىلىك يەسى ءتارىزدى وزدەرىنە قاراۋدى قاجەت ەتەدى. وسىمدىكتەرىڭىز ءاردايىم تازا، ادەمى بولۋى كەرەك. ەگەر ءسىزدىڭ ولارعا قاراۋعا ۋاقىتىڭىز جوق بولسا، قاراۋدى كوپ قاجەت ەتپەيتىندەرىن تاڭداۋعا تىرىسىڭىز نەمەسە مۇلدەم ولاردى وسىرمەڭىز [3].
گۇلدەر ادام ءومىرىنىڭ العا باسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ادامنىڭ بەلسەندىلىك تانىتۋىنا قۋات بەرەدى. ءسىزدىڭ ۇيقىڭىزدىڭ دۇرىس بولىپ، تىنىش ۇيىقتاعىڭىز كەلسە ولاردىڭ دەمالاتىن جاتىن بولمەدە بولماعانى ءجون. تەك، ەگەر ءسىزدىڭ سۇيىكتىڭىز سىزگە تۋعان كۇنىڭىزگە نەمەسە مەرەكە كۇندەرى گۇل سىيلاعان جاعدايدا عانا ولاردى جاتىن بولمەگە قويۋعا بولادى. ويتكەنى، ول گۇلدەر ءسىزدىڭ سۇيىكتىڭىزدىڭ سىزگە دەگەن ماحابباتىنا تولى. ارنايى قۇتىعا تازا سۋ قۇيىپ سالىپ قويىڭىز. ال ولاردىڭ سۋىن اۋىستىرىپ تۇرۋدى، جاعىمسىز ءيىستىڭ بولماۋىنا كوڭىل اۋدارىڭىز، ۋاقىتى كەلگەندە لاقتىرىپ تاستاۋدى ۇمىتپاڭىز [4].
بولمەدە سولىپ قالعان گۇلدى ۇستاماۋعا تىرىسىڭىز. كەيبىر ادامدار كەپتىرىلگەن گۇلدەردەن ادەمى كومپوزيسيالار جاساۋدى ۇناتادى. ال ولار –سولعان، ولگەن گۇلدەر دەپ ەسەپتەلەدى. ولار ادام ومىرىنە، كۇندەلىكتى ارەكەتتەرىنە قارسى ەنەرگيا تۋعىزۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى ولاردى ساقتاماۋعا تىرىسىڭىز. اسىرەسە، ءسىز جۇمىس ىستەيتىن بولمەدە /اتاپ ايتقاندا عىلىممەن اينالىسۋ، كىتاپ جازۋ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ت.ب./. ءتىپتى سىزگە قاتتى ۇنايتىندارى بولسا، جىل سايىن ولاردى اۋىستىرىپ تۇرۋ قاجەت.
ءتىرى گۇلدەردىڭ ورنىنا قازىرگى كەزدە كوپ جاعدايلاردا قالاس گۇلدەر /يسكۋسستۆەننىە/ قولدانىلادى. ولاردى ساتىپ الماۋعا تىرىسىڭىز. ءسىز تىرشىلىك يەسى بولعاننان كەيىن، ۇيىڭىزدە دە ءتىرى گۇلدەردىڭ بولعانى دۇرىس. قالاس گۇلدەردى ۇي-ىشىڭىزدە اللەرگياسى بار ادامدار بولسا، بولمەڭىزگە كۇن ساۋلەسى ناشار تۇسكەن جاعدايدا عانا پايدالانىڭىز [5].
گۇل وسىرەتىن ارناۋلى قۇتىلاردىڭ كوگىلدىر، جاسىل، اق، اق سارى تۇستەرىن ساتىپ الساڭىز دۇرىس.
گۇل وسىرۋگە قىزىقساڭىز، جوعارىداعى كەڭەستەردى پايدالانۋعا تىرىسىڭىز. ءبىراق، ەڭ باستى كەڭەسشى ءسىزدىڭ ىشكى جاندۇنيەڭىز ەكەنىن ۇمىتپاڭىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1 كاليشش ف. ل.، سارناسكايا ۆ. ۆ.، پوليششۋك ۆ. ە. مەتودى كۋلتۋرى تكانەي ۆ فيزيولوگيي ي بيوحيميي راستەنيي. كييەۆ: ناۋكوۆا دۋمكا، 1980. 488 س.
2 كاتايەۆا ن. ۆ.، بۋتەنكو ر. گ. كلونالنوە ميكرورازمنوجەنيە راستەنيي. م.: ناۋكا، 1983. 97 س.
3 كۋلتۋرا كلەتوك راستەنيي. م.: ناۋكا، 1981. 167 س.
4 كۋلىۋرا كلەتوك ي بيوتەحنولوگيا. م.: ناۋكا، 1986. 285 س.
5 مۋرومسيەۆ گ.س.، بۋتەنكو ر. گ.، تيحونەنوك ت. ي.، پروكوفيەۆ م، م. وسنوۆى سەلسكوحوزيايستۆەننوي بيوتەحنولوگيي. م.: ۆو اگروپروميزدات، 1990. 384 س.
You Might Also Like
-
قازاقستان جەرىندە قۇرىلعان ەجەلگى تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرى تۇرگەش قاعاندىعى ەدى. تۇرگەشتەر، نەگىزىنەن، جەتىسۋدى جايلاعان. VIII عاسىردىڭ ورتاسىندا تۇرگەش مەملەكەتى ىدىراۋ كەزەڭىن باستان كەشىردى. ا...
