وتباسى جانە نەكە
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وتباسى جانە نەكە.
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك: وتباسى ۇعىمىمەن، نەكە تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ. وتباسىنداعى نەكە ءرولى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ تەرەڭ ويلاۋ، ءوز ويلارىن اشىق جانە تولىق جەتكىزە ءبىلۋ، پىكىر تالاستىرۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ەستەتيكالىق، ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايد پەن سۋرەتتەر، ناقىل سوزدەر.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
- سالەمەتسىزدەر مە، بالالار.
- وتىرىڭىزدار
- بۇگىن كەزەكشى كىم؟ وقۋشىلاردى جۋرنال بويىنشا تۇگەلدەۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: (سلايد ارقىلى كورسەتۋ)
1) اكىمشىلىك جازالاۋدىڭ ماقساتتارىن اتا:
- اكىمشىلىك نورمالارىندا كورسەتىلگەن ءىس - قيمىلدار ءۇشىن جاۋاپتىلىق شاراسى؛
- قۇقىق بۇزۋشىنى تاربيەلەۋ جانە قايتا تاربيەلەۋ؛
- اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ جاسالۋىن الدىن الا ەسكەرتۋ.
2) جازالاۋدىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
- ەسكەرتۋ؛
- اكىمشىلىك ايىپپۇل؛
- اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساۋ قۇرالى نەمەسە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ تىكەلەي وبەكتىسى بولعان زاتتىڭ وتەمىن تولەتىپ الۋ؛
- اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساۋ قۇرالى نەمەسە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ تىكەلەي وبەكتىسى بولعان زاتتى، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جاساۋ ناتيجەسىندە الىنعان كىرىستەردى، اقشالاردى جانە باعالى قاعازداردى تاركىلەۋ؛
- ارنايى قۇقىقتان ايىرۋ؛
- ليسەنزيادان، ارنايى قۇقىقتان، بىلىكتىلىك اتتەستاتىنان ايىرۋ نەمەسە ونىڭ قولدانىلۋىن بەلگىلى ءبىر قىزمەتكە نەمەسە بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەتتەردىڭ ( ءىس – قيمىلداردىڭ) جاسالۋىن توقتاتا تۇرۋ؛
- ءوز بەتىنشە تۇرعىزىپ جاتقان نەمەسە تۇرعىزىلعان قۇرىلىستى ىقتيارسىز بۇزۋ؛
- اكىمشىلىك قاماۋعا الۋ؛
- شەتەلدىكتەردى نەمەسە ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردى ق ر شەگىنەن اكىمشىلىك جولمەن كەتىرۋ.
3) اكىمشىلىك ايىپپۇل دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ اكىمشىلىك جازالاۋ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق مەزەتىندە قولدانىستا بولعان ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ سوماسىنا سايكەس بولاتىن مولشەردە تولەنەتىن اقشالاي جازا.
4) تاركىلەۋ دەگەنىمىز نە؟
اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جاساۋ قۇرالدارى نەمەسە ونىڭ تىكەلەي وبەكتىلەرى بولعان زاتتاردى، سونداي – اق اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جاساۋ ناتيجەسىندە الىنعان كىرىستەردى، اقشالاردى جانە باعالى قاعازداردى مەملەكەت مەنشىگىنە ءماجبۇرلى تۇردە اقىسىز اينالدىرۋ.
5) «ارناۋلى قۇقىقتان ايىرۋ» دەگەنىمىز نە؟ ورەسكەل تۇردە، نەمەسە ءالسىن - ءالسىن وسى قۇقىقتى قولدانۋ ءتارتىبىن بۇزعانى ءۇشىن ناقتى تۇلعاعا قولدانىلادى.
6) اكىمشىلىك قاماۋعا قانداي جاعدايداعى ادامدار الىنبايدى؟
جۇكتى ايەلدەر جانە 14 جاسقا دەيىنگى بالالارى بار ايەلدەر، كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندار، ءى جانە ءىى توپتاعى مۇگەدەكتەر، 58 جاستان اسقان ايەلدەر مەن 63 جاستان اسقان ەرلەر الىنبايدى.
7) اكىمشىلىك جازا ازاماتقا قانداي تۇردە تاعايىندالۋى مۇمكىن؟
- اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاسالعان كۇننەن باستاپ ەكى ايدان كەشىكتىرمەي؛
- قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنداعى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاسالعان باستالعان كۇننەن باستاپ التى ايدان كەشىكتىرمەي؛
- سالىق سالۋ سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جەكە تۇلعا جاساعان بولسا – جاسالعان كۇننەن باستاپ ءبىر جىلدان كەشىكتىرمەي، ال زاڭدى تۇلعا ءۇشىن – جاسالعان كۇننەن باستاپ ءۇش جىلدان كەشىكتىرمەي؛
- سوزىلمالى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن ونى انىقتاعان مەزەتتەن باستاپ ەكى ايدان كەشىكتىرمەي.
داپتەرمەن جۇمىس: داپتەردى اشىپ بۇگىنگى كۇندى، تاقىرىپتى جازامىز.
ءىى نەگىزگى ءبولىم:
جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ. (ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى ارقىلى بايانداۋ).
«وتان وتباسىنان باستالادى» - دەگەندەي بۇگىنگى ساباعىمىزدا وتباسى، نەكە، تۋىستىق قاتىناس تۋرالى تانىسامىز.
وتباسى دەگەنىمىز - تۋىستىقتان، بالا اسىراپ الۋدان نەمەسە بالالاردى تاربيەلەۋگە الۋدىڭ وزگە دە نىساندارىنان تۋىندايتىن جانە وتباسىلىق قاتىناستاردى نىعايتۋ مەن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن، مۇلىكتىك جانە مۇلىككە قاتىستى ەمەس جەكەباستىڭ قۇقىقتارىمەن بايلانىسقان ادامدار توبى. وتباسىلىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جيىنتىعى وتباسىلىق قۇقىق دەپ اتالادى. وتباسى – نەكە قاتىناسىن رەتتەيتىن نەگىزگى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكت ق ر – نىڭ « نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭى بولىپ تابىلادى. (1999 ج.)
نەكە – وتباسىن قۇرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
ەگەر نەكە تىركەلمەسە دە، ءبىراق ەركەك پەن ايەل بىرگە تۇرىپ، بالالارىن تاربيەلەۋمەن اينالىسىپ جاتسا، مۇنى دا وتباسى دەپ ايتۋعا بولادى.
ادامدار اراسىندا نەكەدەن، تۋىستىقتان، بالا اسىراپ الۋدان، وتباسىنا تاربيەلەۋ ءۇشىن بالا الۋدان تۋىندايتىن قاتىناستار وتباسىلىق قاتىناستار دەپ اتالادى. وتباسىنداعى قاتىناستار، نەگىزىنەن، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك - ونەگەلىك نورمالارى نەگىزىندە رەتتەلەدى.
قۇقىقتىق نورمالارعا ارالاسۋ وتباسىلىق قاتىناستار بۇزىلعاندا قاجەت. وتباسىلىق قۇقىقپەن رەتتەلمەگەن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى مۇلىكتىك جانە جەكە مۇلىكتىك ەمەس قاتىناستاردى رەتتەۋگە ازاماتتىق زاڭناما قولدانىلادى، ويتكەنى ول وتباسىلىق – نەكەلىك قاتىناستاردىڭ مانىنە قايشى كەلمەيدى.
تۋىستىقتىڭ ەكى تارماعى بولادى → تىكەلەي
→ جاناما
تىكەلەي تارماق تۋىستىق ادامداردىڭ ءبىر نەگىزدەن تارايتىندىعىنا نەگىزدەلەدى.
جاناما تارماق ادامداردىڭ ءبىر اتادان تاراۋىنا نەگىزدەلەدى.
تۋىستىق → جوعارى
→ تومەنگى تارماققا اجىراتىلادى.
تۋىستىقتىڭ جوعارى تارماعى ۇرپاقتان ارعى اتاعا قاراي تارايدى (اكە، شەشە، اتاعا، اتانىڭ اتاسىنا).
تۋىستىقتىڭ تومەنگى تارماعى – ارعى اتادان ۇرپاقتارىنا قاراي تارايدى (بالاعا، نەمەرەگە، شوبەرەگە).
قايتىس بولۋىنا بايلانىستى وزىنە تيەسىلى مۇلىكتى بولۋدە ازاماتتىڭ رازىلىعىن ءبىلدىرۋىن وسيەت دەپ اتايدى. ازامات ءوزىنىڭ بار مۇلكىن تولىعىمەن نەمەسە ءبىر بولىگىن وزىنە جاقىن ادامدارعا، بولماسا تىپتەن جاقىن ەمەس ادامدارعا قالدىرۋىن مۇرا قالدىرۋشىنىڭ ءوزى شەشەدى. بۇل پروسەسكە ەشكىمنىڭ ارالاسۋىنا قۇقىعى جوق. مۇرا قالدىرۋشى بار مۇلكىن زاڭ تۇلعالارىنا نەمەسە مەملەكەتكە وسيەت ەتۋى مۇمكىن.
تولىق تۋىستار – ءبىر ورتاق اتا – انادان تارايتىن اعا – ءىنى، اپا – قارىنداستار.
ەگەر اكەسى مەن شەشەسىنىڭ بىرەۋى عانا ورتاق بولسا، وندا اعاسىنا ءىنى – قارىنداستارى تولىق ەمەس تۋىس دەپ ەسەپتەلەدى. ەگەر ولاردىڭ انالارى ءبىر، ال اكەلەرى باسقا بولسا، ولاردى ءبىر كىندىكتەن تارالعاندار دەپ اتايدى. ەگەر ولاردىڭ اكەسى ءبىر، شەشەلەرى باسقا بولسا، وندا ولاردى قانداستار دەپ اتايدى. وگەي اكە – شەشەسى جانە وگەي ەر بالا مەن قىزى دا سۇيەك جاقىندار دەپ ەسەپتەلىنەدى.
وتباسى → تولىق
→ تولىق ەمەس دەپ ەكى تۇرگە بولىنەدى.
تولىق وتباسىندا اتا – اناسى، بالالارى جانە ادەتتە، اكەسى جاعىنان دا جانە شەشەسى جاعىنان دا اعا ۇرپاق وكىلدەرى - اتاسى مەن اجەسى بولادى.
تولىق ەمەس وتباسى بالالاردىڭ اتا – اناسىنىڭ بىرەۋىنىڭ عانا بولۋىمەن سيپاتتالادى.
ەگەر ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرەۋى قايتىس بولىپ، ەكىنشىسىنىڭ قاراماعىندا كامەلەتكە تولماعان بالالارى قالسا، وندا وعان مەملەكەت جاردەماقى رەتىندە ماتەريالدىق كومەك كورسەتەدى.
نەكە مەن وتباسىن قورعاۋ ەكى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى → يۋريسديكسيالىق
→ بەيۋريسديكسيالىق
بىرىنشىدەن – وتباسىنىڭ قۇقىعى بۇزىلعان نەمەسە داۋلاناتىن قۇقىقتى قورعاۋ جونىندەگى وكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگانداردى قاتىستىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. سوت، پروكۋرور، ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ (احات) ورگاندارى، قامقورلىق ورعاندارى، ىشكى ىستەر ورگاندارى.
ەكىنشى ءتۇرى – وتباسىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ جونىندەگى ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى.
سوت ارقىلى قورعاۋ – وتباسى قۇقىعىن قورعاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى.
مىسالى، اكىمدىكتەر اتا – انالارىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ شارالارىن قولعا الۋعا، ونداي بالالاردى ەسەپكە الۋدى ۇيىمداستىرىپ، ولاردى وتباسىلارعا ورنالاستىرۋعا كومەك كورسەتۋگە مىندەتتى. ىشكى ىستەر ورگاندارى بالانى كۇشتەپ تارتىپ الۋعا، سونداي – اق اليمەنت تولەۋدەن جالتارىپ جۇرگەن ادامداردى ىزدەستىرۋگە بايلانىستى شەشىمدەردى كۇشتەپ ورىنداۋعا قاتىسۋلارى مۇمكىن.
سونىمەن قاتار 10 جاستاعى بالانىڭ شەشىمىن سوت تىڭداپ، اتا – انالارىنىڭ قايسىمەن قالادى سونى ءوزى شەشەدى.
قورىتىندى: ساباقتى بەكىتۋ.
بۇگىنگى وتكەن تاقىرىپ بويىنشا تەست ورىنداۋ 4 سۇراقتان تۇراتىن.
ءى نۇسقا
1. وگەي اكە – شەشەسى جانە وگەي بالالارى قانداي جاقىندار بولىپ ەسەپتەلىنەدى؟
ا) تۋىستىق
ۆ) سۇيەك
س) قانداس
2. تۋىستىق نەشە تارماققا بولىنەدى؟
ا) 3 تارماققا
ۆ) 2 تارماققا
س) 4 تارماققا
3. اتا – انالار بالالارىنا نەمەسە مەملەكەتكە قالدىراتىن مۇلىكتى قالاي دەپ اتايدى؟
ا) پارىز
ۆ) وسيەت
س) جيناق
4. وتباسىنىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ا) 4
ۆ) 5
س) 2
ءىى نۇسقا.
1. نەكە جاسى نەشە جاس؟
ا) 18 جاس
ۆ) 13 جاس
س) 20 جاس
2. زاڭدى تۇردە نەكەگە تۇرۋ ءۇشىن الدىمەن قايدا بارادى؟
ا) احات – قا
ۆ) سوتقا
س) مەشىتكە
3. احات قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟
ا) ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ
ۆ) قامقورلىق ورگانى
س) نەكە سارايى
4. اتا – انالارى اجىراسقان كەزدە سوت نەشە جاسقا تولعان بالانىڭ شەشىمىن تىڭداۋعا مىندەتتى؟
ا) 10 جاستاعى
ۆ) 7 جاستاعى
س) 6 جاستاعى
وقۋشىلار تەستى الماستىرىپ تەكسەرەدى. تەستىنىڭ جاۋابىن تاقتادان كورسەتەم.
«مىڭ ءبىر ماقال» ويىنىن ويناپ جىبەرەيىك. ءبىرىنشى توپ وتباسى، بالا تاربيەسى تۋرالى ماقال – ماتەل، وسيەت سوزدەردىڭ ءبىر بولىگىن باستاپ بەرسە، ەكىنشى توپ ماقالدىڭ ەكىنشى بولىگىن جالعاستىرىپ، مازمۇنىن اشادى. مىسالى، «بالانىڭ بالالىعىن تىيدىم دەگەنشە، ەرجەتكەندىگى دانالىعىن تىيدىم دەڭىز» (رۋسسو) دەسە، «بالاعا كوپ تىيىم سالۋعا، ءسابي كەزىنەن قاتالدىقپەن تاربيەلەۋگە بولمايتىندىعى تۋرالى ايتىلعان»دەپ وسيەت ءسوزدىڭ مازمۇنىن اشادى. «بالالى ءۇي بازار» دەسە، «بالاسىز ءۇي – قۋ مازار» دەپ جاۋاپ بەرىپ مازمۇنىن اشادى.
بۇگىنگى ساباقتان نە الدىم، نە ءبىلدىم، نە ءتۇيدىم؟ (تۇجىرىم جاساۋ.)
بۇگىنگى ساباقتان:
نە الدىم؟
نە ءبىلدىم؟
نە ءتۇيدىم؟
باعالاۋ: ءۇي تاپسىرماسىن ايتىپ، ساباققا قاتىسقان وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 17 وقىپ كەلۋ.
ساباق اياقتالدى، ساۋ بولىڭدار.
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك: وتباسى ۇعىمىمەن، نەكە تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ. وتباسىنداعى نەكە ءرولى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ تەرەڭ ويلاۋ، ءوز ويلارىن اشىق جانە تولىق جەتكىزە ءبىلۋ، پىكىر تالاستىرۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ەستەتيكالىق، ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايد پەن سۋرەتتەر، ناقىل سوزدەر.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
- سالەمەتسىزدەر مە، بالالار.
- وتىرىڭىزدار
- بۇگىن كەزەكشى كىم؟ وقۋشىلاردى جۋرنال بويىنشا تۇگەلدەۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: (سلايد ارقىلى كورسەتۋ)
1) اكىمشىلىك جازالاۋدىڭ ماقساتتارىن اتا:
- اكىمشىلىك نورمالارىندا كورسەتىلگەن ءىس - قيمىلدار ءۇشىن جاۋاپتىلىق شاراسى؛
- قۇقىق بۇزۋشىنى تاربيەلەۋ جانە قايتا تاربيەلەۋ؛
- اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ جاسالۋىن الدىن الا ەسكەرتۋ.
2) جازالاۋدىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
- ەسكەرتۋ؛
- اكىمشىلىك ايىپپۇل؛
- اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساۋ قۇرالى نەمەسە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ تىكەلەي وبەكتىسى بولعان زاتتىڭ وتەمىن تولەتىپ الۋ؛
- اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساۋ قۇرالى نەمەسە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ تىكەلەي وبەكتىسى بولعان زاتتى، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جاساۋ ناتيجەسىندە الىنعان كىرىستەردى، اقشالاردى جانە باعالى قاعازداردى تاركىلەۋ؛
- ارنايى قۇقىقتان ايىرۋ؛
- ليسەنزيادان، ارنايى قۇقىقتان، بىلىكتىلىك اتتەستاتىنان ايىرۋ نەمەسە ونىڭ قولدانىلۋىن بەلگىلى ءبىر قىزمەتكە نەمەسە بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەتتەردىڭ ( ءىس – قيمىلداردىڭ) جاسالۋىن توقتاتا تۇرۋ؛
- ءوز بەتىنشە تۇرعىزىپ جاتقان نەمەسە تۇرعىزىلعان قۇرىلىستى ىقتيارسىز بۇزۋ؛
- اكىمشىلىك قاماۋعا الۋ؛
- شەتەلدىكتەردى نەمەسە ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردى ق ر شەگىنەن اكىمشىلىك جولمەن كەتىرۋ.
3) اكىمشىلىك ايىپپۇل دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ اكىمشىلىك جازالاۋ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق مەزەتىندە قولدانىستا بولعان ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ سوماسىنا سايكەس بولاتىن مولشەردە تولەنەتىن اقشالاي جازا.
4) تاركىلەۋ دەگەنىمىز نە؟
اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جاساۋ قۇرالدارى نەمەسە ونىڭ تىكەلەي وبەكتىلەرى بولعان زاتتاردى، سونداي – اق اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جاساۋ ناتيجەسىندە الىنعان كىرىستەردى، اقشالاردى جانە باعالى قاعازداردى مەملەكەت مەنشىگىنە ءماجبۇرلى تۇردە اقىسىز اينالدىرۋ.
5) «ارناۋلى قۇقىقتان ايىرۋ» دەگەنىمىز نە؟ ورەسكەل تۇردە، نەمەسە ءالسىن - ءالسىن وسى قۇقىقتى قولدانۋ ءتارتىبىن بۇزعانى ءۇشىن ناقتى تۇلعاعا قولدانىلادى.
6) اكىمشىلىك قاماۋعا قانداي جاعدايداعى ادامدار الىنبايدى؟
جۇكتى ايەلدەر جانە 14 جاسقا دەيىنگى بالالارى بار ايەلدەر، كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندار، ءى جانە ءىى توپتاعى مۇگەدەكتەر، 58 جاستان اسقان ايەلدەر مەن 63 جاستان اسقان ەرلەر الىنبايدى.
7) اكىمشىلىك جازا ازاماتقا قانداي تۇردە تاعايىندالۋى مۇمكىن؟
- اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاسالعان كۇننەن باستاپ ەكى ايدان كەشىكتىرمەي؛
- قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنداعى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاسالعان باستالعان كۇننەن باستاپ التى ايدان كەشىكتىرمەي؛
- سالىق سالۋ سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتى جەكە تۇلعا جاساعان بولسا – جاسالعان كۇننەن باستاپ ءبىر جىلدان كەشىكتىرمەي، ال زاڭدى تۇلعا ءۇشىن – جاسالعان كۇننەن باستاپ ءۇش جىلدان كەشىكتىرمەي؛
- سوزىلمالى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن ونى انىقتاعان مەزەتتەن باستاپ ەكى ايدان كەشىكتىرمەي.
داپتەرمەن جۇمىس: داپتەردى اشىپ بۇگىنگى كۇندى، تاقىرىپتى جازامىز.
ءىى نەگىزگى ءبولىم:
جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ. (ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى ارقىلى بايانداۋ).
«وتان وتباسىنان باستالادى» - دەگەندەي بۇگىنگى ساباعىمىزدا وتباسى، نەكە، تۋىستىق قاتىناس تۋرالى تانىسامىز.
وتباسى دەگەنىمىز - تۋىستىقتان، بالا اسىراپ الۋدان نەمەسە بالالاردى تاربيەلەۋگە الۋدىڭ وزگە دە نىساندارىنان تۋىندايتىن جانە وتباسىلىق قاتىناستاردى نىعايتۋ مەن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن، مۇلىكتىك جانە مۇلىككە قاتىستى ەمەس جەكەباستىڭ قۇقىقتارىمەن بايلانىسقان ادامدار توبى. وتباسىلىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جيىنتىعى وتباسىلىق قۇقىق دەپ اتالادى. وتباسى – نەكە قاتىناسىن رەتتەيتىن نەگىزگى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكت ق ر – نىڭ « نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭى بولىپ تابىلادى. (1999 ج.)
نەكە – وتباسىن قۇرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
ەگەر نەكە تىركەلمەسە دە، ءبىراق ەركەك پەن ايەل بىرگە تۇرىپ، بالالارىن تاربيەلەۋمەن اينالىسىپ جاتسا، مۇنى دا وتباسى دەپ ايتۋعا بولادى.
ادامدار اراسىندا نەكەدەن، تۋىستىقتان، بالا اسىراپ الۋدان، وتباسىنا تاربيەلەۋ ءۇشىن بالا الۋدان تۋىندايتىن قاتىناستار وتباسىلىق قاتىناستار دەپ اتالادى. وتباسىنداعى قاتىناستار، نەگىزىنەن، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك - ونەگەلىك نورمالارى نەگىزىندە رەتتەلەدى.
قۇقىقتىق نورمالارعا ارالاسۋ وتباسىلىق قاتىناستار بۇزىلعاندا قاجەت. وتباسىلىق قۇقىقپەن رەتتەلمەگەن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى مۇلىكتىك جانە جەكە مۇلىكتىك ەمەس قاتىناستاردى رەتتەۋگە ازاماتتىق زاڭناما قولدانىلادى، ويتكەنى ول وتباسىلىق – نەكەلىك قاتىناستاردىڭ مانىنە قايشى كەلمەيدى.
تۋىستىقتىڭ ەكى تارماعى بولادى → تىكەلەي
→ جاناما
تىكەلەي تارماق تۋىستىق ادامداردىڭ ءبىر نەگىزدەن تارايتىندىعىنا نەگىزدەلەدى.
جاناما تارماق ادامداردىڭ ءبىر اتادان تاراۋىنا نەگىزدەلەدى.
تۋىستىق → جوعارى
→ تومەنگى تارماققا اجىراتىلادى.
تۋىستىقتىڭ جوعارى تارماعى ۇرپاقتان ارعى اتاعا قاراي تارايدى (اكە، شەشە، اتاعا، اتانىڭ اتاسىنا).
تۋىستىقتىڭ تومەنگى تارماعى – ارعى اتادان ۇرپاقتارىنا قاراي تارايدى (بالاعا، نەمەرەگە، شوبەرەگە).
قايتىس بولۋىنا بايلانىستى وزىنە تيەسىلى مۇلىكتى بولۋدە ازاماتتىڭ رازىلىعىن ءبىلدىرۋىن وسيەت دەپ اتايدى. ازامات ءوزىنىڭ بار مۇلكىن تولىعىمەن نەمەسە ءبىر بولىگىن وزىنە جاقىن ادامدارعا، بولماسا تىپتەن جاقىن ەمەس ادامدارعا قالدىرۋىن مۇرا قالدىرۋشىنىڭ ءوزى شەشەدى. بۇل پروسەسكە ەشكىمنىڭ ارالاسۋىنا قۇقىعى جوق. مۇرا قالدىرۋشى بار مۇلكىن زاڭ تۇلعالارىنا نەمەسە مەملەكەتكە وسيەت ەتۋى مۇمكىن.
تولىق تۋىستار – ءبىر ورتاق اتا – انادان تارايتىن اعا – ءىنى، اپا – قارىنداستار.
ەگەر اكەسى مەن شەشەسىنىڭ بىرەۋى عانا ورتاق بولسا، وندا اعاسىنا ءىنى – قارىنداستارى تولىق ەمەس تۋىس دەپ ەسەپتەلەدى. ەگەر ولاردىڭ انالارى ءبىر، ال اكەلەرى باسقا بولسا، ولاردى ءبىر كىندىكتەن تارالعاندار دەپ اتايدى. ەگەر ولاردىڭ اكەسى ءبىر، شەشەلەرى باسقا بولسا، وندا ولاردى قانداستار دەپ اتايدى. وگەي اكە – شەشەسى جانە وگەي ەر بالا مەن قىزى دا سۇيەك جاقىندار دەپ ەسەپتەلىنەدى.
وتباسى → تولىق
→ تولىق ەمەس دەپ ەكى تۇرگە بولىنەدى.
تولىق وتباسىندا اتا – اناسى، بالالارى جانە ادەتتە، اكەسى جاعىنان دا جانە شەشەسى جاعىنان دا اعا ۇرپاق وكىلدەرى - اتاسى مەن اجەسى بولادى.
تولىق ەمەس وتباسى بالالاردىڭ اتا – اناسىنىڭ بىرەۋىنىڭ عانا بولۋىمەن سيپاتتالادى.
ەگەر ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرەۋى قايتىس بولىپ، ەكىنشىسىنىڭ قاراماعىندا كامەلەتكە تولماعان بالالارى قالسا، وندا وعان مەملەكەت جاردەماقى رەتىندە ماتەريالدىق كومەك كورسەتەدى.
نەكە مەن وتباسىن قورعاۋ ەكى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى → يۋريسديكسيالىق
→ بەيۋريسديكسيالىق
بىرىنشىدەن – وتباسىنىڭ قۇقىعى بۇزىلعان نەمەسە داۋلاناتىن قۇقىقتى قورعاۋ جونىندەگى وكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگانداردى قاتىستىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. سوت، پروكۋرور، ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ (احات) ورگاندارى، قامقورلىق ورعاندارى، ىشكى ىستەر ورگاندارى.
ەكىنشى ءتۇرى – وتباسىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ جونىندەگى ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى.
سوت ارقىلى قورعاۋ – وتباسى قۇقىعىن قورعاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى.
مىسالى، اكىمدىكتەر اتا – انالارىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ شارالارىن قولعا الۋعا، ونداي بالالاردى ەسەپكە الۋدى ۇيىمداستىرىپ، ولاردى وتباسىلارعا ورنالاستىرۋعا كومەك كورسەتۋگە مىندەتتى. ىشكى ىستەر ورگاندارى بالانى كۇشتەپ تارتىپ الۋعا، سونداي – اق اليمەنت تولەۋدەن جالتارىپ جۇرگەن ادامداردى ىزدەستىرۋگە بايلانىستى شەشىمدەردى كۇشتەپ ورىنداۋعا قاتىسۋلارى مۇمكىن.
سونىمەن قاتار 10 جاستاعى بالانىڭ شەشىمىن سوت تىڭداپ، اتا – انالارىنىڭ قايسىمەن قالادى سونى ءوزى شەشەدى.
قورىتىندى: ساباقتى بەكىتۋ.
بۇگىنگى وتكەن تاقىرىپ بويىنشا تەست ورىنداۋ 4 سۇراقتان تۇراتىن.
ءى نۇسقا
1. وگەي اكە – شەشەسى جانە وگەي بالالارى قانداي جاقىندار بولىپ ەسەپتەلىنەدى؟
ا) تۋىستىق
ۆ) سۇيەك
س) قانداس
2. تۋىستىق نەشە تارماققا بولىنەدى؟
ا) 3 تارماققا
ۆ) 2 تارماققا
س) 4 تارماققا
3. اتا – انالار بالالارىنا نەمەسە مەملەكەتكە قالدىراتىن مۇلىكتى قالاي دەپ اتايدى؟
ا) پارىز
ۆ) وسيەت
س) جيناق
4. وتباسىنىڭ نەشە ءتۇرى بار؟
ا) 4
ۆ) 5
س) 2
ءىى نۇسقا.
1. نەكە جاسى نەشە جاس؟
ا) 18 جاس
ۆ) 13 جاس
س) 20 جاس
2. زاڭدى تۇردە نەكەگە تۇرۋ ءۇشىن الدىمەن قايدا بارادى؟
ا) احات – قا
ۆ) سوتقا
س) مەشىتكە
3. احات قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟
ا) ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ
ۆ) قامقورلىق ورگانى
س) نەكە سارايى
4. اتا – انالارى اجىراسقان كەزدە سوت نەشە جاسقا تولعان بالانىڭ شەشىمىن تىڭداۋعا مىندەتتى؟
ا) 10 جاستاعى
ۆ) 7 جاستاعى
س) 6 جاستاعى
وقۋشىلار تەستى الماستىرىپ تەكسەرەدى. تەستىنىڭ جاۋابىن تاقتادان كورسەتەم.
«مىڭ ءبىر ماقال» ويىنىن ويناپ جىبەرەيىك. ءبىرىنشى توپ وتباسى، بالا تاربيەسى تۋرالى ماقال – ماتەل، وسيەت سوزدەردىڭ ءبىر بولىگىن باستاپ بەرسە، ەكىنشى توپ ماقالدىڭ ەكىنشى بولىگىن جالعاستىرىپ، مازمۇنىن اشادى. مىسالى، «بالانىڭ بالالىعىن تىيدىم دەگەنشە، ەرجەتكەندىگى دانالىعىن تىيدىم دەڭىز» (رۋسسو) دەسە، «بالاعا كوپ تىيىم سالۋعا، ءسابي كەزىنەن قاتالدىقپەن تاربيەلەۋگە بولمايتىندىعى تۋرالى ايتىلعان»دەپ وسيەت ءسوزدىڭ مازمۇنىن اشادى. «بالالى ءۇي بازار» دەسە، «بالاسىز ءۇي – قۋ مازار» دەپ جاۋاپ بەرىپ مازمۇنىن اشادى.
بۇگىنگى ساباقتان نە الدىم، نە ءبىلدىم، نە ءتۇيدىم؟ (تۇجىرىم جاساۋ.)
بۇگىنگى ساباقتان:
نە الدىم؟
نە ءبىلدىم؟
نە ءتۇيدىم؟
باعالاۋ: ءۇي تاپسىرماسىن ايتىپ، ساباققا قاتىسقان وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 17 وقىپ كەلۋ.
ساباق اياقتالدى، ساۋ بولىڭدار.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: «كۇش، تىرەك، جىگەر، ىنتىماق – قازاق تىلىندە»
