InfoHub Logo

تاستەيەۆ ن.م. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، الماتى ق.

عىلىمي جەتەكشى: شاڭبايەۆا ارايلىم نۇردىعۇل قىزى ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى، ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى

اڭداتپا

بۇل ماقالادا پاندەميا كەزىندەگى جاستاردىڭ ۋاقىتتى وتكىزۋى، سۇيىكتى ىستەرىمەن اينالىسۋى، الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ پايداسى مەن زيانى قاراستىرىلدى. سونىمەن بىرگە ۋاقىتتى ءتيىمدى وتكىزۋگە بايلانىستى جانە ءار ادامنىڭ بويىنا مادەنيەتتى دارتىۋ بويىنشا بىرنەشە باعىتتار كەلتىرىلىپ ۇسىنىلدى.

ءتۇيىن سوزدەر: پاندەميا، ۋاقىت، وقۋ، مادەنيەت، جوسپار.

ءۋاقىت-بىزدىڭ ومىرىمىزدەگى ەڭ ماڭىزدى باعا جەتپەس قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءبىرى. مىسالى، ءبىز اقشا نەمەسە ءبىر كەرەك زاتىمىزدى جوعالتىپ الساق، ونى قايتادان تاۋىپ الۋعا بولادى. ال ەگەردە ۋاقىتىمىزدى جوعالتساق، ونى كەرى قايتارا المايمىز. كەيبىر ادامدار ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۋاقىتىن ەسكە الىپ جاتىپ، «مەن وسى كۇنگە دەيىن نە ىستەدىم»؟ قانداي ماقساتتارعا جەتتىم؟ دەپ وكىنىپ جاتادى.

پاندەميا كەزىندە كوپ ادامدار وزدەرىنىڭ ۋاقىتتارىن ءتيىمدى وتكىزبەدى. بارلىعى ۇيدە قامالىپ وتىرىپ قالعاندىقتان، كۇندەلىكتى ءبىر ىسپەن اينالىسۋمەن ۋاقىتىن وتكىزدى. ولار: تەلەفون قاراۋ، ۇيىقتاۋ جانە ت.ب. ءبىراق، وزدەرىنىڭ ۋاقىتتارىن وتە ءتيىمدى پايدالانعاندار دا بولدى. پاندەميا كەزىندە ينستاگرام الەۋمەتتىك جەلىسى وتە قارقىندى دامىدى. ينستاگرام ارقىلى ءوز پاراقشاسىن اشىپ، اقشا تاۋىپ جۇرگەندەر سانى قانشاما. ءوز دەنساۋلىعىن كۇتۋ ارقىلى سپورتپەن اينالىسىپ جۇرگەن ادامدار دا بولدى.

كارانتين كەزىندە ءوز ۋاقىتىڭدى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن وسىلاردى جاساۋعا بولادى [1]:

1.كىتاپ وقۋ. كارانتين ۋاقىتى – كىتاپ وقۋعا تاپتىرماس مۇمكىندىك. وسىعان دەيىن ويدا جۇرگەن كىتاپتاردى وقىپ، جاڭا اۆتورلاردىڭ قىزىق كىتاپتارىمەن تانىسۋعا بولادى.  كىتاپ وقۋ سترەسس پەن كوڭىلسىزدىكتەن ارىلۋعا كومەكتەسەدى. سونىمەن قاتار قازىرگى ۋاقىتتا كىتاپتاردىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن دا وڭاي تابۋعا بولادى.  بيزنەس باعىتىنداعى كىتاپتاردىڭ ەلەكتروندىق نۇسقالارىن وقۋ ارقىلى ادام ءوزىنىڭ سۇيىكتى ىسىمەن اينالىسۋعا جول تابا الادى.

2.فيلمدەر مەن سەريالدار كورۋ. كوپتەن بەرى كورۋگە ۋاقىت تاپپاي جۇرگەن فيلمدەر مەن سەريالداردى قاراۋعا بولادى. مىسالى، قازاق حاندىعى جايلى كينولار وتە كوپ. سونىڭ ءبىرى «الماس قىلىش». ول فيلمدە قازاق حاندىعى قالاي قۇرىلعانى، قانداي قيىندىقتار بولعانىن، ءار ءتۇرلى شابۋىل كەزىندەگى جەڭىستەردى، قازاق حاندىعىن قاي حاندار باسقارعانىن بىلۋگە بولادى. وسى كينونى كورۋ ارقىلى ءاربىر ادامنىڭ پاتريوتتىق سەزىمى ويانىپ، بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ قانشاما ەڭبەكپەن وسىنداي تاۋەلسىزدىكتى الىپ كەلگەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

3. ءبىلىم الۋ. ەڭ جاقسى ينۆەستيسيا وزىڭىزگە جانە دامۋىڭىزعا سالىنعان ينۆەستيسيا ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. كارانتين ۋاقىتى جاڭا نارسەلەر ۇيرەنىپ، قابىلەتتى ارتتىرۋعا، شەت تىلدەرىن ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى ۋاقىتتا قولجەتىمدى كوپتەگەن ونلاين كۋرستار مەن ءتۇرلى ونلاين-پلاتفورمالار بار. عالامتور داۋىرىندە ءتىپتى ۇيدە وتىرىپ-اق الەمدەگى ەڭ ۇلكەن مۇراجايلارعا ونلاين كىرىپ، ارالاپ تاماشالاۋعا بولادى.

4. سپورتپەن اينالىسۋ. ۇيدە سپورتپەن اينالىسۋ ءۇشىن ارنايى سپورت قۇرىلعىلارى مەن جۇگىرۋ جولاقتارىن ساتىپ الۋدىڭ نەمەسە كوپ اقشا جۇمسايتىن فيتنەس ورتالىقتارىنا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. ينتەرنەتتەگى يوگادان باستاپ، كۇردەلى سپورت جاتتىعۋلارىنا دەيىن ۇيدە جاساۋعا بولادى. ىنتا بولسا بولعانى. سپورتپەن اينالىسۋ ارقىلى ادام ۆيرۋسقا قارسى كۇرەسە الادى. سەبەبى، سپورتپەن اينالىسقان ادامنىڭ دەنە مۇشەسى ءاردايىم قوزعالىستا بولىپ، دەنەسىندەگى قان تامىرلارى جاقسى جۇمىس جاساۋ ارقىلى كەز-كەلگەن ۆيرۋسقا توتەپ بەرە الادى. سپورتپەن اينالىسقان ادامنىڭ كەز-كەلگەن نارسەگە ىنتاسى ويانادى. بارلىق نارسەنى جاساۋعا ەنەرگياسى تولى بولادى دەۋگە دە بولادى.

5. ۇيقى رەجيمى. كارانتين باستالعاننان كەيىن ۇيقى رەجيمىن بۇرىنعىشا ساقتاپ قالعان ادامداردىڭ سانى بىرەن-ساران. اسىرەسە، جاستار تۇنگى ۋاقىتقا دەيىن تەلەفونداعى الەۋمەتتىك جەلىلەردى قاراپ ۇيقى رەجيمىن بۇزىپ الىپ جاتادى. ولار: instagram، youtube، facebook، vk جانە تاعى باسقالارى. دوكتور، عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە ادامنىڭ ۇيىقتاۋ ۋاقىتى ساعات 22:00-دەن 02:00-گە دەيىن. بىلاي قاراپ تۇرساڭ ءتورت ساعات از سەكىلدى. ءبىراق، وسى ۋاقىت كەزىندە ۇيىقتاعان ادامنىڭ ءاربىر ءبىر ساعات ۇيقىسى ەكى ساعاتقا تەڭ بولادى. سوندا سەگىز ساعات ۇيىقتاۋ ارقىلى ەرتەڭگى كۇنگە ۇيقىسى قانىق بولادى. ياعني، نەعۇرلىم ەرتەرەك جاتساق، سوعۇرلىم ۇيقىمىز قانىق بولادى جانە ەرتە ويانامىز. ال ەرتە تۇرعان ادام ءوز ۋاقىتىن ۇنەمدەپ، جوسپار بويىنشا بارىنە ۇلگەرە الادى. ۇيقىمىز قانىق بولۋ ارقىلى سول كۇنگى بارلىق جۇمىستاردى جاساۋعا ىنتامىز بولادى.

 مىسالى، مەن پاندەميا كەزىندەگى ءوزىمدى الىپ قاراسام، پاندەميانىڭ باستاپقى كەزى ارينە قيىن ءوتتى. رەجيم بۇزىلعاندىقتان بارلىق ۋاقىتىم ءجاي عانا ءوتىپ جاتقانىن بايقادىم.  سودان كەيىن ءار ۋاقىتىمدى بەكەرگە كەتىرمەي ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋگە دايىندىقتى ودان ارى قاراي كۇشەيتتىم. مەنىڭ ويىمشا، بارلىق تۇلەكتەر پاندەميا كەزىندە ۋاقىتىن كەتىرمەي، ۇبت-عا دايىندالدى دەپ ويلايمىن. ال، كەيبىر ستۋدەنتتەر ساباقتىڭ ونلاين فورماتتاعى تۇرىندە وتۋىنە بايلانىستى ساباقتارىنا بەي-جاي قاراپ، ۇلگەرىمدەرىن تومەندەتىپ الدى. جۇمىس جاساعان ادامداردىڭ دا كوپشىلىگى وسى ۋاقىتتا جۇمىسسىز قالعاندىقتان باستاپقى ايلاردا ۋاقىتتارىن تەككە وتكىزدى.

ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋ جونىندە عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن عالىم دوريس كوۆيكتىڭ پىكىرىنشە، ۋاقىتتى جوسپارلاعاندا 10 ءتۇرلى جايعا نازار اۋدارۋ قاجەت [2]. سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە توقتالىپ وتەيىك:

بىرىنشىدەن، باسىم باعىتتاردى ناقتى ايقىنداپ الىپ، ياعني جۇمىستاردى جوسپارلاعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە اتقارىلۋعا تيىستىلەرى مەن كەيىنگە قالدىرۋعا بولاتىن شارۋالاردى ناقتىلاۋ قاجەت.

ەكىنشىدەن، ءوز ۋاقىتىن باقىلاي ءبىلۋ. قانداي شارۋانى قاي ۋاقىتتا جاسايتىنىن جازىپ وتىرۋ جانە ۋاقىت كەستەسىن جاساۋ.

ۇشىنشىدەن، اتقاراتىن شارۋالاردىڭ تىزبەسىن جاساۋ جانە اياقتالعان ىستەرگە بەلگى سوعىپ وتىرۋ.

تورتىنشىدەن، الاڭداتاتىن جايلاردان اۋلاق بولۋ. ماسەلەن، تىعىز شارۋامەن اينالىسىپ جاتقاندا تەلەفوندى ءوشىرىپ، ەشكىم مازانى المايتىنداي ەسىكتى جاۋاپ العان ءجون. بۇل ماڭىزدى شارۋانى جەدەل جانە ساپالى ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

بەسىنشى نازار اۋداراتىن نارسە: ءبىر اپتانىڭ ىشىندە اتقارعان شارۋالاردى قورتىندىلاپ وتىرۋ. بۇعان جۇما كۇنى قولايلى بولماق [3].

جوعارىداعىلاردى قورىتا كەلە كۇندەلىكتى جوسپاردى دۇرىس جوسپارلاۋ ءۇشىن كەلەسىدەي ەرەجەلەردى ۇسىنامىز:

- قىزمەتتىڭ بارلىق تۇرلەرى ءۇشىن ماقساتتى انىقتاۋ. وسىنىڭ ارقاسىندا ادام جۇمىستى تەز جوسپارلاپ، بارلىق ىس-ارەكەتتەردىڭ ورىندىلىعىن باقىلاي الادى؛

- بەلگىلى ءبىر جۇمىس جۇيەسىنە بەرىك بولۋ. اقپاراتتى ءبىر ۋاقىتتا ۇلكەن كولەمدە ەمەس، بىركەلكى جانە بىرتىندەپ ۇلەستىرۋ؛

- اقىل-وي ارەكەتى كەزىندە ۇزاق جۇمىس جاساماس ءۇشىن ۇزاق ۇزىلىستەر جاساماۋ؛

- ەڭبەكتىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىن كەزەكتەستىرۋ: الدىمەن اقىل-وي، سودان كەيىن فيزيكالىق، سودان كەيىن ينتەللەكتۋالدى؛

- دۇرىس وقىتۋ، كۇشتى قالپىنا كەلتىرۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن ءار 1-2 ساعاتتىق جۇمىستان كەيىن ۇزىلىستەر جاساۋ جانە جوعارىدا ايتىلعانداي، كەزەكتەسىپ جاتتىعۋلار جاساۋ؛

- قاجەتتى نارسەنىڭ بارلىعىن ۋاقىتىندا جاساۋ، سوندا ۇلكەن جۇمىس جۇكتەمەسى بولمايدى جانە كەرىسىنشە بوس ۋاقىت وتە كوپ بولادى.

سونىمەن قاتار، كۇن، اپتا، اي جوسپارلارىن جازعان ءجون. بۇل ۋاقىتتى بىركەلكى بولۋگە ارنالعان.

ەڭ جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ادامعا ۇمتىلىس قاجەت ەكەنىن جانە بۇل كۇش-جىگەردى ۇنەمدەيتىنىن ۇمىتپاۋ قاجەت.

ءاربىر ستۋدەنت ۋاقىتتى ۇتىمدى وتكىزۋگە، ونى باعالاۋعا، ەڭبەكتى عىلىمي ۇيىمداستىرۋ داعدىلارىن يگەرۋگە ۇيرەنۋى كەرەك.

جالپى ءار ادام ءبىلىم الۋى بولسىن، جۇمىس جاساۋى بولسىن نەمەسە ول تىپتەن جۇمىس جاساماسا دا قالاي دا ۋاقىتتى وتكىزەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي پاندەميا كەزىندە بارلىق مۇمكىندىكتەر شەكتەلگەندىكتەن جاستار الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى بوس ۋاقىتتارىن وتكىزۋدە. وسى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ۋاقىتتى وتكىزۋ كەزىندە «مادەنيەت» دەگەن ءسوزدى ۇمىتپاعانى ابزال. مىسالى ايتىپ كەتەتىن بولساق، وسى ارنالار ارقىلى جاڭالىقتار قاراۋ، وزگە ادامداردىڭ ءار ءتۇرلى باعىتتاعى كانالدارىن قاراۋ ارقىلى جاعىمسىز پىكىرلەر قالدىرۋ ارقىلى مادەنيەتسىزدىككە بوي بۇرىپ جاتادى. بۇل دا بوس ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانباۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. جاعىمسىز پىكىرلەر جازباي نەمەسە ايتپاي، ونىڭ ورنىنا بۇل ارنا ۇناماعاسىن ۋاقىتىن بەكەر وتكىزبەي ءوزىنىڭ سۇيىكتى ىسىمەن اينالىسقانى دۇرىس.

سونىمەن بىرگە، پاندەمياعا بايلانىستى ءبىلىم الۋشىلار ونلاين فورماتتاعى ساباق ۋاقىتتارىندا وقىتۋشىلارمەن ءار ءتۇرلى پلاتفورمالار ارقىلى بايلانىستا بولدى جانە ءالى دە بولىپ كەلەدى. وسى بايلانىستار كەزىندە ءار ستۋدەنت ساباققا قاتىسۋ مادەنيەتىن، ياعني ەكراندا ءوز بەينەسىن كورسەتۋ نۇكتەسىن باسۋ، سويلەۋ مادەنيەتىن، وقىتۋشىنىڭ ءتۇسىندىرىپ بولۋىن كۇتۋ مادەنيەتىن، كەزەكپەن سويلەۋ مادەنيەتىن، ساباققا ۋاقىتىلى كىرۋ رەجيمى مادەنيەتىن، باسقا ءبىلىم الۋشىلاردىڭ پىكىرلەرىن تىڭداي ءبىلۋ مادەنيتەتىن بويىنا مەڭگەرگەن ءجون. قاشىقتىقتان بولسا دا زەيىن قويىپ تىڭداپ، ساباقتى ۋاقىتىندا ءتۇسىنۋ، تاپسىرمالاردى ۋاقىتىلى ورىنداۋ ۋاقىتتى ۇنەمدەۋگە ۇلكەن اسەرىن بەرەدى.

كەز-كەلگەن ورتادا ادام ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن ءوزىن ۇستاۋ مادەنيەتىن، سويلەۋ مادەنيەتىن ۇمىتپاي، بىر-بىرلەرىن سىيلاي ءبىلۋى كەرەك.

«ءۋاقىت-قادىرىن بىلگەنگە قازىنا، بىلمەگەنگە بىلامىق» دەمەكشى، ءار ادام ءۇشىن ءبىر مينۋتتىڭ ءوزى ماڭىزدى بولۋ كەرەك. ءار مينۋتىڭدى بوس كەتىرمەۋ ءۇشىن، تاڭەرتەڭ كۇندى جوسپارمەن باستاۋ كەرەك. ءجۇسىپ ءبالاساعۇنيدىڭ ۋاقىت تۋرالى ايتقان مىنانداي كەرەمەت ءسوزى بار: «بۇل ءومىردى بەرىپتى عوي ازاپقا-قىزىق قۋىپ، بوس وتكىزىپ ازايتپا!» بۇل سوزدەردەن مىنانداي ءتۇيىندى جاساۋعا بولادى: ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن، ءوزىڭىز ۇناتاتىن ىسپەن اينالىسىپ، وزىڭىزگە پايدا اكەلەتىن جۇمىستارمەن عانا اينالىسۋ قاجەت. سوندا عانا ۋاقىت ءارقاشان سىزگە جۇمىس جاسايتىن بولادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. كارانتين كەزىندە ۋاقىتتى قالاي ءتيىمدى وتكىزۋگە بولادى. كىرۋ رەتى: https://24.kz/kz/zha-aly-tar/bylu-manyzdy/item/381703-karantin-kezinde-ua-ytty-alaj-tiimdi-tkizuge-bolady

2. ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋ – تابىسقا جەتۋدىڭ كەپىلى اقيقات. اقپاراتتىق-تانىمدىق ينتەرنەت باسىلىم. كىرۋ رەتى: https://akikat01.com/ua%d2%9bytty-tiimdi-pajdalanu-tabys%d2%9ba-zhetudi%d2%a3-kepili/

3. رەندارەنكو ا. ا. ۆليانيە رەجيموۆ ترۋدا ي وتدىحا نا جيزن ستۋدەنتوۆ // مولودوي ۋچەنىي. – 2016. – №20. – س. 779-782. [ەلەكتروننىي رەسۋرس]. – رەجيم دوستۋپا: https://moluch.ru/archive/124/34255/

---