پاتشا وكىمەتىنىڭ جۇرگىزگەن قونىستاندىرۋ ساياساتى
پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى قازاق جەرىن تارتىپ الۋ بولسا، ونىڭ ءوزى اگرارلىق ساياسات ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى، ال اگرارلىق ساياساتتىڭ اجىراماس بولىگى — قونىستاندىرۋ ساياساتى بولدى. پومەششيكتەر مەن يمپەرياليستىك بۋرجۋازيانىڭ مۇددەلەرىنە ساي كەلگەن قونىس اۋدارۋ ماسەلەسىنە پاتشا وكىمەتى XIX عاسىردىڭ 2-جارتىسىنان باستاپ قاتتى نازار اۋداردى، ويتكەنى رەسەيدە كرەپوستنيكتىك پراۆونىڭ جويىلۋى جانە الەۋمەتتىك-اكىمشىلىك رەفورمالار اگرارلىق ماسەلەنى تولىق شەشكەن جوك ەدى. رەسەيدىڭ ورتالىق اۋداندارىنداعى شارۋالاردىڭ تولقۋلارى جانداندى. وسىنداي جاگدايدا پاتشا وكىمەتى شارۋالاردىڭ نازارىن ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىستان اۋدارۋ ءۇشىن، ءبىرقاتار شارالار قولداندى. قونىس اۋدارۋ ساياساتى سول شارالاردىڭ ءبىرى ەدى. ءسىبىردى، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس، ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس اۋداندارىن وتارلاۋ ارقىلى پاتشا وكىمەتى ورتالىق رەسەيدەن شارۋالاردى قونىس اۋدارتىپ، جاڭا جەرلەردە سولار ارقىلى وزىنە تىرەك جاساماق بولدى.
اسكەري-اكىمشىلىك وتارلاۋ ساياساتى رەسەيدەن شارۋالاردىڭ قازاق جەرىنە اعىلىپ كەلۋىنە جول اشتى. ياعني قازاقستاندا رەسەيدىڭ تولىق ۇستەمدىك جۇرگىزۋى بۇل ولكەنى ورىس شارۋاشىلىق وتارلاۋىنا ەسىگىن ايقارا اشتى. قازاقستانعا قونىس تەپكەن سلاۆيان حالىقتارىنىڭ العاشقى وكىلدەرى كازاكتار بولدى. قازاقستاننىن سولتۇستىك شەكاراسىنىڭ ۇزىنا بويىندا كازاكتارعا ەكى جورگەمنەن جەتى ميلگە دەيىن ۇلانعايىر جەر بەرىلدى.
1900 جىلى قازاق دالاسىندا 404 كازاك دەريەۆنياسى بولدى. سول جىلى كازاكتار قاراماعىنداعى جەر كولەمى 11،5 ميلليون دەسياتيناعا جەتتى. بۇل بۇكىل قازاقستان اۋماعىنىڭ جەتىدەن ءبىرىن قۇرايتىن ەدى. 1870 جىلدان قازاق جەرىنە ىشكى رەسەيدەن شارۋالار كوپتەپ قونىس اۋدارا باستادى. كازاكتاردى شارۋالاردىڭ الماستىرۋى 1880 جىلدان سوڭ باستالادى. اقمولا وبلىسىنىڭ پەتروپاۆل جانە كوكشەتاۋ ۋەزدەرىنە 1860-75 جىلدار ارالىعىندا 30 ءۇي قاراشەكپەن كوشىپ كەلدى. ودان كەيىنگى 1878 جىلعا دەيىنگى باس-اياعى ءۇش جىل ىشىندە 287 ءۇيلى مۇجىق كەلىپ ورنىعىپ الدى. 1879 بەن 1881 جىلدار ارالىعىنداعى ءۇش جىلدا جاڭا قونىستانعانداردىڭ سانى 375-كە جەتتى. كەلەسى ءۇش جىلدا كەلگەندەردىڭ سانى 418 ءۇي بولدى. قازاقتاردان قالعان شىرايلى جەرلەرگە ورىس شارۋالارى قونىستاندىرىلدى. قامالدار مەن بەكىنىستەردىڭ جايىنان پوسەلكالار سالىنا باستادى.
وتارشىل وكىمەتتىڭ قازاق دالاسىن مەملەكەتتىك مەنشىك دەپ جاريالاپ مەملەكەتتىك مەنشىك مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىنا بەرۋى جانە ونى قالاۋىنشا پايدالانۋعا رۇقسات ەتۋى، ول جەرلەرگە ىشكى رەسەي گۋبەرنيالارىنان اۋعان كرەستيانداردى قونىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ تاباندىلىقپەن، جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋى بايىرعى تۇرعىنداردىڭ تىرلىگىن تارىلتا ءتۇستى.
قازاق دالاسىندا ىشكى رەسەي گۋبەرنيالارىنان كوشىرىلگەن قاراشەكپەندىلەردى قونىستاندىرۋعا جارامدى قانشا «ارتىق» جەر بار ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن 1896-1901 جىلدار اراسىندا تورعاي، اقمولا، سەمەي وبلىستارىن ارالاۋعا ف.ا.ششەربينا باستاعان ەكسپەديسيا شىعارىلدى. ف.ششەربينا ەكسپەديپياسىنىن قورتىندىلارى بويىنشا قوستاناي ۋەزىنىڭ شارۋالارىنان عانا 510063 دەسياتيناعا قۇنارلى جەر تارتىپ الىنىپ، ورىس مۇجىقتارى قونىستاندىرىلدى. پاتشا وكىمەتى ششەربينا ەكسپەديسياسىمەن شەكتەلمەي، تاعى دا «ارتىق» جەردى انىقتاۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ جەر پايدالانۋ قۇقىعىن شەكتەيتىن ك.پولەن، ۆ.كۋزنەسوۆ، پ.رۋميانسيەۆ جانە باسقالاردىڭ باسقارۋىمەن بىرنەشە ەكسپەديسيا جاساقتادى.
بۇل ەكسپەديسيالاردىڭ ەشقايسىسى قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىر ءسۇرۋ ءتارتىبىن ەسكەرمەستەن، ولاردىڭ قىستاۋى، كۇزەۋى، كوكتەۋى، جايلاۋىنا قاراماستان، ءشوبى شۇيگىن، توپىراعى قۇنارلى، سۋى مول جەرلەردىڭ ءبارىن «ارتىق» جەر دەپ ەسەپكە الىپ وتىردى. بۇنىڭ ءوزى قازاقتاردىڭ نارازىلىعىنىڭ جىلدان جىلعا وسۋىنە اكەلدى. ۇكىمەت ءبۇل ماسەلەنى ارنايى تالقىلاپ، باسىن اشىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. قونىس اۋدارۋ جانە جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى باس باسقارما دايىنداعان «و پوريادكە وپرەدەلەنيا گوسۋدارستۆەننوگو زەمەلنوگو فوندا ۆ وبلاستياح اكمولينسكوي، سەميپالاتينسكوي، تۋرگايسكوي، ۋرالسكوي دليا پەرەسەلەنيا، ا راۆنو ينىح گوسۋدارستۆەننىح نادوبنوستەي»، اتتى نۇسقاۋدى 1905 جىلعى 9 ماۋسىمدا مينيسترلەر كابينەتى ماقۇلدادى. وندا قازاكتاردىڭ ءۇي-قوراسىن بۇزىپ، قىستاۋىن الۋ جونىندە بىلاي دەلىنگەن ەدى: «قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىق قاجەتتەرىنە نەمەسە ۋاقىتشا تۇرۋىنا ارنالعان قۇرىلىستار جەردى تارتىپ الۋ ءۇشىن بوگەت بولا المايدى». «سونىمەن قاتار مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن تازا كوشپەلىلىرگە تەك ەگىنشىلىككە جارامسىز جەرلەردى گانا قالدىرۋ كەرەك»، — دەپ بەكىتگى. وسىلايشا قازاق جەرىن پاتشا سامودەرجاۆيەسى بوس جاتقان جەر رەتىندە ەسەپتەپ، تۇرعىلىقتى حالىقپەن ەسەپتەسپەي، ولاردى ىعىستىرا وتىرىپ، قامالدار مەن بەكىنىستەر سالعان. رەسەي ۇكىمەتى وتارشىلدىق ساياساتىن قازاق دالاسىندا اسقان ايارلىقپەن اتقارعان. قازاقتان جەردى بۇدان باسقا اسكەر قاجەتىنە دەپ ءبىر، قازىنالىق جەر دەپ ەكى رەت السا، قونىس اۋدارۋشىلار قورىنا دەپ تاعى العان. ءسويتىپ قازاق حالقىن پاتشالىق قۇزىرىنا قابىلداعاندا قويىلعان تالاپتار اياقاستى ەتىلىپ، ەسكەرۋسىز قالدى. قونىسىنان ايىرىلعان شارۋالاردى وتارشىل وكىمەت بۇرىنعى ورىندارىنان 100-200 شاقىرىمداي جەرلەرگە قۋىپ تاستاعان. كازاكتار مەن كرەستيانداردىڭ مەنشىگىنە بەرىلگەن قۇنارلى جەر كولەمى قانشالىقتى كوبەيسە، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەگىندىك، شابىندىق، جايىلىمدىق، جەرلەرى سوعۇرلىم ازايا بەرگەن.
XIX عاسىر اياعىندا كازاك-ورىستاردىڭ پايداسىنا سەمەي، اقمولا، تورعاي وبلىستارىنان ەڭ قۇنارلى دەگەن 14 ملن دەسياتينا جەر تارتىپ الىندى. ال بۇنىڭ ءوزى «دالالىك وبلىستاردىڭ جەر كولەمىنىڭ 8،2 پايىزى ەدى». 1881 جىلى پەتەربۋرگ كەلىسىمىنەن كەيىن قۇلجا ولكەسىنەن قونىس اۋدارعان ۇيعىر جانە دۇنگەن قونىس اۋدارۋشىلارىنىڭ پايداسىنا دا 100 مىڭ دەسياتينا جەر تارتىپ الىنعان بولاتىن. ال ءستولىپيننىڭ اگرارلىق رەفورماسىنان كەيىن قازاقتاردىڭ جەرىن تارتىپ الۋ جاپپاي سيپات الدى. جالپى العاندا قازاقتاردان تارتىلىپ الىنعان جەر كولەمى 40 مىڭ دەسياتينانى كۇرادى. بەلگىلى تاريحشى ن.ماسانوۆ ءوزىنىڭ «كوچيەۆايا سيۆيليزاسيا كازاحوۆ» دەگەن ەڭبەگىندە قازاقتاردان قۇنارلى جەرلەردى عانا الىپ قويعان جوق، ادەيىلەپ قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن قوسا شارۋاشىلىقتىڭ ەگىنشىلىك تۇرىمەن دە اينالىسا باستاعان اۋداندارىنىڭ جەرلەرىن پاتشا وتارشىلارىنىڭ تارتىپ العانىنا نازار اۋدارتادى.
سونىمەن قاتار قازاقتار كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى قىستاۋلارى، جاقسى جايىلىمدىق جەرلەرىنەن عانا ايىرىلىپ قويعان جوق، وتارشىلار جەر شارۋاشىلىعىنا بەت بۇرعان قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ قۇلشىنىسىمەن ەگىنشىلىكتى دامىتۋ ءۇشىن قاجەتتى العىشارتتارىن دا جويدى دەگەن پىكىر سول كەزدەگى وتارشىل وكىمەت چينوۆنيكتەرى پولەن مەن سۋحەتلەننىڭ «قازاقتاردىڭ روسسيا ءۇشىن كوشپەندى ءومىر ءسۇرۋى الدەقايدا ءتيىمدى، سوندىقتان ولاردىڭ وتىرىقشىلىققا كوشۋىنە ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ بولماۋى كەرەك» — دەگەن تۇجىرىمدارىنىڭ ىس-جۇزىندە ىسكە اسىرىلعانىن كورۋگە بولادى.
پاتشا وكىمەتى 1889 جىلعى 13 شىلدەدە «سەلو تۇرعىندارى مەن مەششاندار قازىنالىق جەرلەرگە ءوز ەركىمەن قونىس اۋدارۋى تۋرالى» ارناۋلى ەرەجە بەكىتتى. بۇل ەرەجەدە جەردى مەنشىككە بەرۋدىڭ تۇراقتى مولشەرى بەلگىلەنگەن جوك، جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنا ءوز قالاۋىنشا بەلگىلەۋگە ەرىك بەرىلدى. ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىنسىز قونىس اۋدارۋشىلار قونىس اۋدارعان 1000 ادامنىڭ 25 پايىزىن كۇرادى. 1894-1903 جىلدارى اقمولا، تورعاي جانە سەمەي وبلىستارىنا بارىپ قونىستانعانداردىڭ 63 پايىزى استىرتىن ميگرانتتار ەكەندىگى ەسەپتەلىپ شىعارىلدى. 1906-1910 جىلدارى جۇرگىزىلگەن ستولىپين رەفورمالارى ميگراسيانىڭ دامۋىنا ەرەكشە ماڭىزدى كۇش بەردى. ول بويىنشا شارۋالاردىڭ قولىنداعى جەرگە جەكەمەنشىكتىك قۇقىعى رەسمي تۇردە تانىلدى، تۇيىق شارۋا قاۋىمىنىڭ تارالۋىنا قولداۋ كورسەتىلدى، كرەپوستنيكتىك ءتارتىپ جويىلعاننان بەرى ساقتالىپ كەلگەن شارۋالاردىڭ قارىزدارى قىسقارتىلدى. شارۋالار ەندى جەر ۇلەستەرىن بىرىكتىرىپ وندەۋىنە دە جانە وتارلىق قاۋىمنان شىعىپ كەتۋىنە دە قۇقىلى بولدى. الداعى ۋاكىتتا ۇكىمەت رەسەيدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا جانە مەنشىك ىسكەرلىك جۇيەسىن قۇرۋ ماقساتىندا «مىقتى دا، اۋقاتتى شارۋالارعا ارقا سۇيەۋگە» باعىت ۇستادى.
وتارشىل اكىمشىلىك ىشكى رەسەيدەن بىرەۋلەرى ءوز ەركىمەن، ەكىنشىلەرى وكىمەت كۇشىمەن قازاق جەرىنە قونىستانعان كرەستياندارعا قولدارىنا قارۋ بەرىپ، وتارشىلدىق ەزگىنى كۇشەيتە ءتۇسۋدى ماقسات تۇتقان. ال ول ءۇشىن ىشكى رەسەيدەن اش-جالاڭاش بولىپ كەلگەن قاراشەكپەندەردى تويىندىرىپ، كيىندىرىپ، وزدەرىنە قاجەتتى ەزۋشى الەۋمەتتىك توپتى دايىندادى. بۇل جونىندە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ رەسەي بوداندىعىنا ۇشىراۋ تاريحىن زەرتتەگەن عالىم پ.گ. گالۋزو 1926 جىلى تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان «ورتا ازياداعى ورىس پەرەسەلەندەرىن قارۋلاندىرۋ» اتتى كىتابىندا وتارشىل ۇكىمەتتىڭ چينوۆنيگى كريۆوشيننىڭ «بۋدۋششيە پوسەلەنچەسكيە پوسەلكي دولجنى بىت نە بەدنىە، ا بوگاچە تۋزەمنىح كيشلاكوۆ» دەگەن ءسوزىن مىسالعا كەلتىرگەن، ياعني بولاشاق قونىستانۋشىلار پوسەلكەلەرىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ تۇراقتارىنان كەدەي بولۋعا ءتيىستى ەمەس، قالايدا ولار باي بولۋعا ءتيىستى دەپ قاتاڭ تالاپ قويادى. ال جەرىنەن ايىرىلعان قازاق ىرىزىعىنان دا ايىرىلعان. وسىلايشا اتا-بابادان قالعان جەر وتارشىل ۇكىمەتتىڭ مەملەكەتتىك مەنشىگىنە اينالعاننان كەيىن، قازاقتار ءوز جەرىن ءوزى جالعا الۋدان باسقا امالى بولمادى. بۇل جونىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى سانىندا باسىلعان «ءۇشىنشى دۋما ءھام قازاق» اتتى ماقالاسىندا: «العاشىندا ارەندا ونشا اۋىر بولماعان سوڭ قازاق ونى ونشا ەلەڭ قىلماعان، بەرتىن كەلە ارەندا اۋىرلاي بەردى، قازاق شارۋاسىن كۇيزەلتتى، ارەندا بۇرىنعىدان الدەنەشە رەت ءوستى» دەپ كورسەتەدى.
وتارشىل اكىمشىلىك قازاق جەرىن ءوزارا ءبولىسىپ الدى دا، كەيىن ول جەرلەردى شىن يەسىنە جالعا بەرىپ، ودان شاش ەتەكتەن پايدا تاپتى. مىسالى، ءسىبىر كازاك اسكەرلەرىنىڭ وبەر-وفيسەرلەرىنە سىيلىق ەسەبىندە 600 دەسياتينالىق ۋچاسكىلەر بەكىتىلىپ بەرىلگەن. شتاب وفيسەرلەرىنىڭ ءارقايسىسى 1000 دەسياتينادان جەر العان. گەنەرالدار بولسا 3000 دەسياتينادان جەر يەلەنگەن. ءسىبىر كازاك اسكەرىندەگى 493 وفيسەر چينوۆنيك 560 مىڭ دەسياتينا جەردى مەنشىكتەگەن. سەمەي وبلىسىنداعى 220 وفيسەردىڭ 215 مىڭ دەسياتينا جەرى بولعان. مۇنىڭ ىشىندە 152 وفيسەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جەر كولەمى 1000 دەسياتينادان ەكەن، 68 وفيسەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جەرى 4 مىڭ دەسياتيناعا جەتكەن. كەيبىر اشكوز اتامانداردىڭ باسىپ العان جەرلەرىنىڭ كولەمى 10-12 مىڭ دەسياتيناعا دەيىن جەتكەن. ال ەندى جوعارىدا ايتقانىمىزداي بۇل جەرلەردى يگەرۋگە مويىنى جار بەرمەگەن جانە تەگىن جۇمىس كۇشى بار چينوۆنيكتەر قازاقتاردى ۇرىپ-سوعىپ، ءوز جەرلەرىندە جۇمىس ىستەتكەن. مىنە، وسىلايشا قازاقتار كىرىپتارلىققا تۇسكەن ۇستىنە تۇسە تۇسكەن.
جەردى جالعا بەرگەندە پاتشا چينوۆنيكتەرى، قاراشەكپەندەر اقى الۋدىڭ نەشە ءتۇرىن ويلاپ تاپقان. ءبۇل جونىندە ب.سۇلەيمەنوۆ ءوزىنىڭ مونوگرافياسىندا بىلاي دەپ كورسەتتى. «اسكەري يەمدەنگەن جەرگە قونىستانعان ادام 1. قىستاۋ ءۇشىن. 2. قورا-جاي سالۋ جانە قىسقى جايىلىم ءۇشىن. 3. مال جايعانى ءۇشىن. 4. وزەن وڭىرىنە قىستا مال پانالاتقانى ءۇشىن. 5. ءشوپ شاپقانى ءۇشىن. 6. وتىن پايدالانعانى ءۇشىن. 7. جەر جىرتقانى ءۇشىن. 8. ءشوپ شاباتىن جەر ءۇشىن. 9. سۋ كوزىن پايدالانعانى ءۇشىن اقشا تولەدى»، قازاق شارۋاسى جىلىنا ورتا ەسەپپەن 13 سوم تولەدى. بۇدان باسقا كازاق جالگەرلەرى ءتۇتىن سالىعى مەن جەر سالىعىن تولەگەن. قازاقستاندى ەۋروپالىق رەسسيدەن شارۋالاردى قونىس اۋدارتۋ ارقىلى وتارلاۋ پاتشا يمپەرياسىنىڭ ساياساتىنىڭ قۇرامدى بولىگى بولدى، قايىرشىلىق جاعدايداعى ورىس شارۋالارى جاۋلاپ الىنعان شىعىس ايماقتاردا باسپانا تاۋىپ، ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى.
1856-1916 جىلدار ىشىندە قازاقستانعا 1،4 ميليوننان استام كەلىمسەكتەر، ياعني ازيالىق رەسەيگە باعىت ۇستاعان ميگرانتتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى كەلىپ ورنالاستى. وسىلايشا قازاق حالقىن قاناۋشى بىرىنشىدەن پاتشا چينوۆنيكتەرى بولسا، ەكىنشىدەن وزدەرى رەسەي جەرىندە قانالۋشى، ەزىلۋشى بولعان، كەيىن قازاقستانعا ۇكىمەت جارعىسىمەن قونىس اۋدارعان شارۋالار بولدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ىشكى رەسسي گۋبەرنيالارىنان شارۋالاردى قازاقستان جەرىنە قونىس اۋدارتۋ ارقىلى وتارلاۋ ساياساتى جانە وتارلانعان ايماقتا وزىنە الەۋمەتتىك تىرەك دايىنداۋ ماقساتى تۇبىرىنەن ورىندالدى. پروفەسسور عايرات ساپارعالييەۆ ءوزىنىڭ «كاراتەلنايا پوليتيكا ساريزما ۆ كازاحستانە» اتتى ەڭبەگىنىڭ «ۆوورۋجەنيە ەكسپلۋوتاتوروۆ» دەگەن تاراۋىندا: «قازاق حالقىن قاناۋشىلار ءبىز بىلەتىن پومەششيكتەر دە، قان سورعىش كۋلاكتار دا ەمەس. ىشكى رەسەيدەن شۇبىرىپ كەلىپ، قازاقستانعا قونىستانعان كرەستياندار» — دەپ كورسەتەدى. پاتشا وكىمەتى قازاقتاردى ءبىرىڭعاي اسكەر كۇشىمەن ۇستاپ تۇرۋعا شاماسى كەلە بەرمەيتىندىگىنە كوزى جەتكەننەن كەيىن شارۋالاردىڭ بۇزىق، ۇرداجىقتارىن تاڭداپ العان دا، ولارعا تەگىن مىلتىق بەرىپ قويعان. قاجەت دەپ ساناعان جاعدايدا پايدالانۋعا رۇقسات ەتكەن. ولار قازاقتىڭ جەرىن ءوز جەرىندەي پايدالانعان. ال پاتشا اكىمشىلىگى بولسا، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قاراعاندا قونىس اۋدارعان پەرەسەلەندەرگە جەردى كوبىرەك بەرگەن. مىسالى، قازاقستاندا ەگىستىك كولەمى 1906 جىلى 1،5 ملن دەسياتينادان 1916 جىلى 4،5 ملن دەسياتيناعا دەيىن جەتتى. ونىڭ ىشىندە سولتۇستىك وڭىردەگى ءتورت وبلىستا ەگىستىك جەر كولەمى 380 پايىزعا ءوسىپ، 2،5 ملن دەسياتينا جەردى قامتىدى.
وسىلايشا قازاقستانداعى پاتشالىق رەسەيدىڭ ساياساتى مىناداي ەدى: بىرىنشىدەن، ورىس كازاكتارى مەن قونىس اۋدارۋشى شارۋالارعا جەر مەن ءار ءتۇرلى كومەك بەرىپ، وتىرىقشى-ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن تۇرعىنداردىڭ سانىن كوبەيتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ قازاقستانداعى الەۋمەتتىك تىرەگىن دايىنداۋ، ەكىنشىدەن، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن نەگىزگى تۇرعىنداردى جەرىنەن ايىرىپ، جەردى ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن قونىس اۋدارۋشى شارۋالارعا الىپ بەرۋ. ۇشىنشىدەن: بايىرعى حالىقتىڭ قۇقىعىن شەكتەۋ ارقىلى، جەردى وتارلاۋدى ودان ءارى جۇزەگە اسىرۋ. تورتىنشىدەن: پاتشانىڭ وتارشىلدىق اپپاراتىنىڭ، كازاكتاردىڭ، قونىس اۋدارۋشى شارۋالاردىڭ جەرگىلىكتى حالىققا ۇستەمدىگىن بەكىتۋ بولدى. پاتشا ۇكىمەتى وسى ماقساتتاردى ورىنداۋ، وتارشىلدىق ءتارتىپتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى بۋىنى ەسەبىندە اسكەري كۇشتەردى ۇيىمداستىرۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. بەكماحانوۆا ن.ە. منوگوناسيونالنايا ناسەلەنيە كازاحستانا ي كيرگيزيي ۆ ەپوحۋ كاپيتاليزما. م.، 1986. ستر. 67.
2. ۆاليحانوۆ چ.چ. سبورنشس سوچينەنيي ۆ 5-تي توماح. ا.، 1961. ءت-ى، 495-بەت.
3. سوندا. 500-بەت.
4. قاز. سسر تاريحى. 3-ت. 167-بەت.
5. مادانوۆ X.، مۋسين چ. ¥لى دالا تاريحى، 123 بەت.
6. شويىنبايەۆ ت.ج. دوبروۆولنوە ۆحوجدەنيە كازاحسكيح زەمەل ۆ سوستاۆ روسسيي. ا. 1982. 193-بەت.
7. سۋلەيمەيوۆ ب. اگرارنىي ۆوپروس ۆ كازاحستانە ۆ پوسلەدنەي ترەتي XIX ۆ. ي ناچالە XX ۆ. س. 68.
8. مادانوۆ X.، مۋسين چ. ۇلى دالا تاريحى. 123-بەت.
9. ساپارعالييەۆ ع. كاراتەلنايا پوليتيكا ساريزما ۆ كازاحستانە.
10. ءاسىپوۆ س. كوپ قورقىتادى. ءجۇلدىز. N11 ج. 133-بەت.
11. ماسانوۆ ن.ە. كوچيەۆايا سيۆيليزاسيا كازاحوۆ، س. 229.
12. ءاسىپوۆ س. كوپ قورقىتادى. جۇلدىز. 1991. N11.
13. ءاسىپوۆ س. ەل بولاشاعى قۇنارلى توپىراكتا. جۇلدىز. 1996. N9. 27. ماتەريالى يو يستوريي پوليتيچەسكوگو سترويا. 5، 7. س. 93.
14. بوكەيحانوۆ جتلعى سانىندا باسىلعان » ءۇشىنشى دۋما ھام قازاق» ماقالاسىندا «قازاق» گازەتىنىڭ №1913.
You Might Also Like
-
“قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ نايزاسىنا جىلقىنىڭ قىلىن تاققان ەلمىز. دۇشپان باس...
