InfoHub Logo

يتاليا مەن قازاقستان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار 1992 جىلى 12 ماۋسىمدا ورناتىلدى. يتاليا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگى 1992 جىلى قازان ايىندا الماتى قالاسىندا اشىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگى 1996 جىلى ريم قالاسىندا اشىلدى. يتاليانىڭ ساياساتكەرلەرى اراسىندا يتاليا-قازاقستان سەرىكتەستىگىن دامىتا ءتۇسۋ ويى بەرىك قالىپتاسكان. ەلدەگى ىشكى ساياسات جاعدايىنا قاراماستان، ۇكىمەت باسىنداعى جۇرگىزۋشى جانە وپپوزيسياداعى پارتيالار دا وسى ۇستانىمدا. ەكى ەل اراسىنداعى حالىقارالىق ماڭىزدى ماسەلەلەر، ونىڭ ىشىندە ازيا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى جونىندە ەكى ەل كوزقاراسىنىڭ سايكەس كەلەتىنىن يتاليانىڭ رەسمي تۇلعالارى دا قۇپتادى.

بۇگىندە قازاقستان ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى گەوساياسي كوپىر جانە الەم بويىنشا كەلەشەكتەگى ەڭ باي مۇنايلى ايماق رەتىندە قاراستىرىلادى. يتاليانىڭ بولاشاقتا مۇنايعا دەگەن مۇقتاجدىعىنىڭ كولەمدى ءبىر بولىگىن كاسپيي ايماعى ارقىلى قامتاماسىز ەتۋدى ويلاستىرىپ وتىرعانى انىق. ساۋدا-ەكونوميكالىق سالاسىندا قازاقستان-يتاليا ىنتىماقتاستىعى بەلسەندى دامۋدا. يتاليا قازاقستاننىڭ ءىرى سىرتقى ساۋدا سەرىكتەسى سانىنا كىرەدى.

2003 جىلى ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 1،3 ملرد دوللار قۇرادى، ونىڭ ىشىندە ەكسپورت — 1،1 ملرد دوللار، يمپورت — 200 ملن دوللار. 2004 جىلى تاۋار اينالىمىنىڭ مولشەرى 3،5 ملرد دوللاردى قۇراعان. ەكسپورت — 3،1 ملرد دوللار، يمپورت — 400 ملن دوللار. 2005 جىلى 4،8 ملرد ەۋرو قۇرادى. ەكسپورتتىڭ نەگىزگى قۇرىلىمى — مۇناي، تابيعي گاز، اسىل مەتالدار، مۇناي وڭدەۋ ونىمدەرى، مىس، مىرىش، باسقا دا ءتۇستى مەتالدار مەن ودان جاسالعان بۇيىمدار، قارا مەتالدار، ماقتا، حيميالىق ونىمدەر، قۇرىلىس ماتەريالدارى، ماشيناعا قاتىستى قۇرال-جابدىقتار جانە ت.ب. يمپورت نومەنكلاتۋراسى دا دامىپ بارادى. ونىڭ نەگىزگى بولىگى كيىم-كەشەك، اياق-كيىم، جيھاز، جابدىقتار، تاماق ونەركاسىپ تاۋارلارى، كولىك، حيميا جانە فارماسيەۆتىك ونىمدەرىن ساتىپ الۋعا باعىتتالعان.

قازاقستاندا 42 قازاقستان-يتاليا بىرلەسكەن كاسىپورنى جانە 8 يتاليا كومپانيالارىنىڭ وكىلدىگى تىركەلگەن. جۇمىس ءار سالادا — پايدالى قازبا بايلىق كەندەرىندە، اۋىلشارۋاشىلىق تاۋارلارىن وڭدەۋدە، تاماق ونەركاسىبىندە، اۋىلشارۋاشىلىق ماشينا جاساۋدا، اۋىر، جەڭىل ونەركاسىپتە، ەنەرگەتيكا سالاسىندا دامىپ كەلەدى.

1993-2004-جىلدار ارالىعىندا قازاقستانداعى شەتەل ينۆەستورلارىنىڭ مولشەرى بويىنشا يتاليا مەملەكەتى اقش، وڭتۇستىك كورەيا جانە ۇلىبريتانيادان كەيىن ءتورتىنشى ورىندا. 2004 جىلدىڭ اياق كەزەڭىندەگى كورسەتكىشى بويىنشا يتالياندىق ينۆەستيسياسىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى كولەمى 1،6 ملرد دوللاردان اسادى. يتاليا كومپانيالارى قازاقستاننىڭ جىلۋ ەنەرگەتيكاسى كەشەنىنە كاتىستى قازاقستان نارىعىن مەڭگەرۋدە بەلسەندىلىك تانىتۋدا.

2005 جىلى يتاليا كومپانيالارىمەن جالپى سوماسى 749،12 ملن دوللار قۇرايتىن Karachaganak Petroleum Operating، Agip Kazakhstan North Caspian Operating Company، Tengiz Chevroil جوبالارىنا 817 شارتتار جاسالىندى. 2006 جىلدىڭ ءى-شى توقسانىندا يتالياندىق كومپانيالار اتالعان جوبالارعا 58،73 ملن دوللار قۇرايتىن 205 شارتتار جاساستى.

SACE ەكسپورتتىق نەسيەلەردى ساكتاندىرۋ جونىندەگى يتاليانىڭ مەملەكەتتىك كومپانياسى قازاقستاننىڭ نەسيەگە قاتىستى ۇستانىمىن قاراستىرىپ، ونى رەسەيمەن بىرگە ءتورتىنشى دەڭگەيگە كوتەردى. بۇل جونىندە كومپانيانىڭ ساراپشىلارى قازاقستاننىڭ ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشىنىڭ تۇراقتىلىعى، تاۋار اينالىمىنىڭ ءوسۋ قارقىنى، بانك جۇيەسىنىڭ بەرىكتىگى جانە باسقا دا سەبەپتەرمەن تۇسىندىرەدى.

ەكسپورت نەسيەلەرىن ساقتاندىرۋ سالاسىندا دا ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق دامۋدا. 2005 جىلى اق «ەكسپورتتىق نەسيەلەر مەن ينۆەستيسيانى ساقتاندىرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساقتاۋ كورپوراسياسى» مەن «SACE» ەكسپورت نەسيەلەرىن ساقتاندىرۋ جونىندەگى يتاليانىڭ مەملەكەتتىك كومپانياسى اراسىندا ءوزارا تۇسىنۋشىلىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلدى.

ساۋدا-ەكونوميكالىق سالادا يتاليا-قازاقستان اراسىنداعى قاتىناسى دامۋىنىڭ نەگىزگى قادامى ونەركاسىپ جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن الماسۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق جۇمىس توبىنىڭ (ءۇاجت) ءماجىلىسى بولىپ سانالادى. ءماجىلىس 1998 جىلى 15 قىركۇيەكتە ريم قالاسىندا، 2002 جىلى 23 مامىردا استانا قالاسىندا جانە 2004 جىلى 11 قاراشادا ريم قالاسىندا وتكەن بولاتىن. 3ء-شى ءۇاجت ءماجىلىسى بارىسىندا ەكىجاكتى ەكسپورتتىق-يمپورتتىق تاسقىننىڭ ءارتاراپتاندىرۋ جولىمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ءارى قاراي تەرەڭدەتۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. سونىمەن قاتار بىرلەسكەن كاسىپورىنداردى قۇرۋ جانە مۇنايگاز ماشينا جاساۋدا، توقىما جانە بىلعارى سالاسىنا يتالياندىق ينۆەستورلاردى تارتۋ ۇسىنىستارى جاسالدى.

يتاليا مەن قازاقستان قاتىناستارىنىڭ اۋقىمى كەڭەيۋدە. 2007 جىلى 21 ماۋسىمدا استانادا ونەركاسىپ جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى قازاقستان-يتاليا ۇكىمەتارالىق جۇمىس توبىنىڭ 4ء-شى وتىرىسى بولىپ ءوتتى. وندا ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق، بايلانىستاردى دامىتۋ سەكىلدى بارلىعى 13 ماسەلە تالقىلاندى.

2007 جىلى 24 قازاندا يتاليا استاناسى — ريم قالاسىندا قازاكستان دەلەگاسياسىنىڭ باسشىسى، پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى، الەم جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزى حاتشىلىعىنىڭ باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ۆاتيكاننىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى تارچيزيو بەرتونەمەن، ۆاتيكان كاردينالدارى القاسىنىڭ باسشىسى، قاسيەتتى تاقتىڭ ەكس-مەملەكەتتىك حاتشىسى انجەلو سودانومەن كەزدەستى. كەزدەسۋلەر بارىسىندا ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋعا، سونداي-اق استانانىڭ «مۇسىلمان دۇنيەسى-باتىس» ءۇن قاتىسۋىن دامىتۋ باستاماسىنا باسا نازار اۋدارىلدى. قازاقستان مەن ۆاتيكاننىڭ ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستارى تۋرالى ايتا كەلىپ، ق.توقايەۆ بۇل بايلانىستار اشىق جانە سەنىمدىلىك نەگىزىندە قۇرىلعانىن، «1998 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قاسيەتتى تاق اراسىندا قول قويىلعان ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى كەلىسىمنىڭ ەرەجەلەرىنە تولىق نەگىزدە سايكەس كەلەدى»، دەپ اتاپ ءوتتى. قازاقستان تمد مەن ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى قاسيەتتى تاقپەن قول قويعان العاشقى ەل بولىپ وتىر. ق.توقايەۆ ۆاتيكان وكىلدەرىن استاناداعى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا دارىستەر توپتاماسىن وقۋعا شاقىردى.

يتاليانىڭ ساياسي جۇيەسىندە قازاقستان مەن يتاليا اراسىنداعى ءۇنقاتىسۋلاردا تۇراقتى مۇددەلىلىك قالىپتاسقان. سونىمەن بىرگە، ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ دامي تۇسۋىنە ۇلكەن ءمان بەرىلەدى. حالىقارالىق ساياساتتا ريم مەن استانا ۇستانىمدارى كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا ۇقساس بولىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە ازياداعى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىندە ەكى جاق ءوز ۇستانىمدارىنىڭ ءبىر ەكەنىن ۇنەمى جاريالاپ ءجۇر.

ريم قازاقستانمەن ءوزىنىڭ ىنتىماقتاستىعىنا ستراتەگيالىق ماڭىز بەرەدى. بۇل الەمنىڭ مۇنايلى ايماقتارىنىڭ بىرىنە ونىڭ قولجەتىمدى بولۋعا ۇمتىلىسىنان تۋىنداپ وتىرعانى تۇسىنىكتى. جارقىن بولاشاقتا يتاليا ءوزىنىڭ مۇنايعا دەگەن كاجەتتىلىگىن كاسپيي بويى ايماعىنىڭ ەسەبىنەن جابۋدى كوزدەگىسى كەلەتىنى بەلگىلى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان — يتاليا قارىم-قاتىناستارى نەگىزگى 13 كۇقىقتىق قۇجاتتان تۇرادى.

وكۋ-بىلىم سالاسىنداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق تا وتە تىعىز دامۋ ۇستىندە. ماسەلەن، بۇگىنگى كۇنى 700-دەي قازاقستاندىق جاستار يتاليان ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنۋدە. «بولاشاق» باعدارلاماسىنا سايكەس يتاليانىڭ جوو-دا جۇزدەگەن جاستار وقيدى جانە تاجىريبەدەن وتەدى.

2009 جىلدىڭ مامىر ايىندا بولون ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور فاككيني فيورەنسيونىڭ قازاقتار تۋرالى جازعان «كيىز ءۇيدىڭ ادامدارى. قازاقستان (ەجەلگى داۋىردەن بۇگىنگە دەيىن)» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. كىتاپ بولون عىلىم اكادەمياسىنان جوعارى باعا الدى. بۇل مونوگرافيا يتاليا مەن قازاقستان عالىمدارىنىڭ ون جىل بويعى بىرلەسكەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە تۋعان ەدى.

سونداي-اق يتاليا مەن قازاقستان اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويىلعان بولاتىن. ۇيىمداسقان قىلمىسقا، ەسىرتكى زاتتارىنىڭ زاڭسىز اينالۋىنا، ت.ب. قارسى كۇرەستە ىنتىماقتاستىق ورناتۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كەلىسىم دە جاسالدى. قازاقستان جاعى مەن يتاليانىڭ جەتەكشى كاسىپورىندارى اراسىندا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى قۇجاتتارعا دا قول قويىلدى. سونىڭ ىشىندە قازاكستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا مۇناي-گاز بارلاۋ مەن ونەركاسىپتىك ينفراقۇرىلىمدار نىساندارىنا قاتىستى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم جاسالىندى.

وسىنداي ىنتىماقتاستىقتىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ يتاليامەن اراداعى تاۋار اينالىسى بارلىق ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ 30%-ىن كۇراپ وتىر. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني-بىلىم سالاسىنداعى ءوزارا قارىم-كاتىناستاردىڭ بولاشاقتا دا زور قارقىنمەن دامي تۇسەتىنىنىڭ بەلگىسى.

---