قازاق قانداي ەل؟
“قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز،
ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز.
ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ،
جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ نايزاسىنا جىلقىنىڭ قىلىن تاققان ەلمىز.
دۇشپان باسىنباعان ەلمىز،
باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز.
دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز،
ءدام-تۇزىن اقتاي بىلگەن ەلمىز.
ءبىراق اسقاقتاعان حان بولسا – حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز.
اتادان ۇل تۋسا – قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى، انادان قىز تۋسا – كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى، ۇل مەن قىزىن جاتقا قۇل مەن كۇڭ ەتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز.
قازىبەك ءبيدىڭ ءبىز جاتقا بىلەتىن بۇل سوزدەرىنەن اسىپ ءتۇسىپ قازاقتىڭ بولمىسىن سيپاتتايتىن ءسوز جوق بولار، ءسىرا.
راسىندا، قازاق قانداي قانداي حالىق؟ قازاق بولمىسى قاراپايىم، قوناقجاي، قانى تازا، قايسار ەل دەگەننەن ءارى ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟
قازاق - جۇرەگى كەڭ، كوڭىلى دارحان حالىق. قازاق بولمىسى بولەك باۋىرمال، اكەنى اسقار تاۋ دەپ، ەردى ارقا سۇيەر ازامات دەپ سىيلايتىن، انانى جۇماق دەپ، قىزدى قوناق دەپ الپەشتەيتىن حالىق. ءبىز قازاق - دوسقا ادال قۇشاعىن اشار تۋىسپىز، دۇشپانعا قيىپ تۇسەر قىلىشپىز. تاريحتىڭ تالاي تامۇعىنا تۇسسەك تە بەلى قايىسپاعان حالىقپىز.
جەرىڭدى يەلەنەم، ەلىڭدى قۇل عىپ، مال-مۇلكىڭدى مەنشىكتەيمىن دەپ كەلگەن كىمنىڭ دە بولسىن جانىن الىپ، ءتىلىڭدى وشىرەم، ءدىنسىز ەتىپ، ۇلتىڭدى جويىپ جىبەرەم دەگەن تالايدىڭ تانىتتىق اكەسىن.
قازاق ءوزىن قازاق "وسىندايمىز" دەپ ايتسا ايتار-اۋ، اتا-جاۋدىڭ ءوزى "رۋحى — ءور،
ءتانى — بەكەم
بۇل ءبىر قايسار حالىق ەكەن،
تىرلىكتەن دە ارتىق قويعان بىرلىكتى" - دەپ مويىندادى ەمەس پە؟
قايسار قازاق تاۋەلسىزدىگىن الىپ، شەگاراسىن شەگەندەدى. "قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى" دەپ بەكىتىلدى اتا-زاڭىمىزدىڭ ءبىرىنشى بابى، ءبىرىنشى تارماعى. ءبىراق، ۇلتتىق ەمەس.
نەگە ءوز جەرىمىزدە، ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق دەگەن ستاتۋسى جوق؟ ۇلت بولماعان جەردە ۇلتتىق مەملەكەت تە بولمايتىنى تۇسىنىكتى. سۋ جوق جەردە بالىق قايدان بولسىن دەگەن سياقتى. الايدا، ۇلت بولا تۇرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ بولماۋىن قالاي تۇسىندىرەمىز؟
تارقاتايىق. قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، نايزالى بايراعىمىز تىگىلگەندە دە ءبىز ءبىر عانا قازاق ۇلتى بولمادىق. قازاقتى كوپتەگەن ءىرى رۋلار قۇراسا، ول رۋلاردىڭ شىققان تەگى ءارتۇرلى ەدى. مادەنيەتى، ءتىلى ۇقساس تۇركى تىلدەس رۋلار بولعانىمەن، ءبىز ارعى اتامىز سانايتىن عۇندار ۇلى كوش كەزىندە قىتايدان قونىس اۋدارعانىن بىلەمىز. ال ۇيسىندەردىڭ اتامەكەنى التاي تاۋلارى مەن جەتىسۋ دەسەك، ءدال سول قىتايعا ارالاس-قۇرالاسى بارىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. قىپشاق، قاڭلى، كەرەي بۇرىنىراق وزدەرى بولەك ءبىر توبە بولعانىنا تاريح كۋا. ارعىندار يران تايپالارىنىن اراسىنان كەلگەندىگى گەنەتيكالىق تۇرعىدان دالەلدەنسە، نايماندار بۇرىن قىتاي-موڭعولعا جاقىن حالىق بولعان. قوجالاردىڭ اتا-باباسى قازاق ەمەس، ارابقا جاقىن ەلدەردەن ەكەن. ايتا بەرسەك، مۇنداي عىلىممەن نەگىزدەلگەن مىسالدار كوپ. ياعني، قازاق ۇلتى قازاق حاندىعىمەن بىرگە قالىپتاسقان.
العاش، ءابىلقايىر حاندىعىنداعى سوعىس-قىرعىننان شارشاعان بىرنەشە رۋ، بىرنەشە مىڭداعان حالىق ءبىز قازاقپىز، ازاتپىز دەپ ءبولىنىپ شىقتى. سول كەزدەن باستاپ قانا "قازاق" ءسوزى ەتنولوگيالىق مانگە يە بولا باستادى. عاسىرلار بويى تۇتاس قازاق ۇلتى قالىپتاسىپ، ورتاق بەينەگە كەلگەندە الاش زيالىلارى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن دۇنيەگە اكەلدى. الايدا، پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەستىك ۇكىمەت زامانى قازاققا ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا جول بەرە قويمادى.
ءبىراق نەگە بەيبىت زامان تۋىپ، تاۋەلسىزدىك قولىمىزعا تيگەن شاقتا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرمادىق؟ سەبەبى رەسەيدىڭ قولتىعىندا بولعان شاعىمىزدا ءبىزدىڭ جەرگە كوپ وزگە ۇلتتار قونىس اۋداردى. جالپى سانى 120-دان استام ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ باۋىرىنا باسقان قازاق جەرىندە قازاقتىڭ سانى از ەدى. گەنوسيد دەپ مويىندالماعان گەنوسيدىمىز بار ەمەس پە، اشتىق دەگەن! ساۋاتتى ماماندارى، جۇيەلى مەديسيناسى جوق دالا حالقىندا اۋرۋ-سىرقاۋ، بىتپەي كەتكەن سوعىستار... ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك دەيسىڭ بە؟ اۋعان دەيسىڭ بە؟ ۇلتىمىزدىڭ دەموگرافيالىق احۋالىن ۋشىقتىرماسا، جاقسارتاتىن ەش فاكتور جوق ەدى. جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى 40-50 % شاماسىندا عانا بولدى. ارينە، سول ءۇشىن دە تاۋەلسىزدىككە شامامىز جەتكەنىمەن، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا شامامىز جەتپەدى. الدە قالىپتاسقان ساياسي جاعداي مۇمكىنشىلىك بەرمەدى.
ال ءقازىر شە؟ ءقازىر ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا مۇمكىنشىلىك بار، الايدا قاجەتتىلىك جوق. ءقازىر الەم اشىق، ادامزات مادەنيەتى ۇقساس، ورتاق سيپات الۋدا. ءدال قانعا بولا ءبولىنۋ، مەن وزگە، سەن وزگە ۇلتسىڭ دەگەن ۇعىمعا ساي ءبولىنۋ - ءمانسىز. مەنىڭ ەلىمدە مەن ۇستەم، سەنىڭ ەلىڭدە سەن ۇستەم دەگەن جوق. ادامزاتتىڭ ءبارى ءبىر.
الايدا، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ قاجەتتىلىگى جوق دەگەن، ۇلتقا دەگەن سالعىرتتىقتى بىلدىرمەيدى. ۇلت بار، ول ءومىر سۇرەدى، وركەندەيدى، تۇرلەنەدى، جاڭعىرادى. الايدا، ءدال ساياسي جۇيەنى ۇلتقا بەيىمدەپ كەرەك ەمەس. پاسپورتتا "قازاقستاندىق" ەمەس "قازاق" دەپ تۇرۋى مىندەت. "وۆا، وۆ" ەمەس قازاقى اتپەن تۇرۋى مىندەت. "قازاق" دەگەننىڭ ورنىنا "قازاقستاندىق" دەپ جازايىق دەپ ۇسىنىس جاساۋعا قاي پاراساتسىز، ساۋاتسىز شەندىنىنىڭ ءداتى بارعانىن بىلمەيمىن، ءبىراق بۇل ماسەلە باستالماي جاتىپ اياقتالعان. ال "وۆ، وۆا"-نىڭ زامان قاتەلىگى ەكەنىن قوعام بىلەدى، باياعىدا مويىنداعان. ەكى مىڭىنشى جىلدارعا دەيىن سول ءبىر ادەتتەن ارىلا الماي قويساق تا، ءقازىر قازاق ءوزىن قۇرمەتتەيدى. ۇلكەندەرىمىز بالاسىن، نەمەرەسىن "وۆ، وۆا"-مەن اتاۋدى قويىپ كەلەدى. ەندى ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا ءبىر قازان دەسەك، ءبىر توبە ارتتا قالعان سوڭ "وۆ،وۆا"-نىڭ ءىزى دە قالمايتىنىنا كامىل سەنەمىز.
ەسىمىمىزدى وسىلايشا تۇزەتىپ الساق، ۇلت بولۋ ءۇشىن بەسىگىمىزدى تۇزەتسەك قازاقتىڭ ماڭگىلىك ەل بولارى انىق. بەسىگىڭدى تۇزە دەپ، بەسىكتەگى بالانى مىندەتتەمەيىك، قۇرمەتتى قوعام. بەسىكتى كىم تۇزەيتىنىن ۇمىتپايىق ۇلكەن بۋىن اعا-اپكەلەر!
مەيربەك بايان مۇراتبەك قىزى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 2 كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
بۇل الەمنىڭ اۋاسى تىم تازا، جۇپار ءيىسى اڭقىعان كوگىندە كۇن كۇلىمدەپ، الەمگە جىلى شۋاعىمەن، مەيىرىمدىلىك شاشۋدا. ءبارىمىز دە سول الەمگە قاراي قادام باسايىق! ءبىزدىڭ جانىمىزدا دوستارىمىز، ولار ەر...
-
پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى قازاق جەرىن تارتىپ الۋ بولسا، ونىڭ ءوزى اگرارلىق ساياسات ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى، ال اگرارلىق ساياساتتىڭ اجىراماس بولىگى — قونىستاندىرۋ ساياساتى...
