پۋشكين اۋدارماسى قازاق ادەبيەتىنە نە بەردى
قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى كوتەرىلىپ، ولكەمىزدەگى ەل ونەرلى، وقۋلى بولعان سايىن ادەبيەتىمىزدە ورلەپ، ءوسىپ كەلەدى. قازاقستانداعى ادەبيەتتىڭ قاي سالاسىن الساق تا ءقازىر وداقتىق رەسپۋبليكانىڭ ۇلكەن ادەبيەتى بولۋعا تالاپتانا جاسالىپ جاتىر. بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى دەگەن ادەبيەت — بۇل جالعىز قازاقتىڭ ءوز ونەرى عانا تۋدىرعان قازىنادان عانا قۇرالىپ وتىرعان جوق. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبيەتىمىز ءوزىمىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ ۇستىنە ءبۇتىن كەڭەستەر وداعىنداعى ادەبيەتتىڭ ەڭ جاقسىلارىنان، دۇنيە ادەبيەتىنىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىلەرىنەن قوسا جاسالىپ وتىر. راسىندا ءقازىر قازاق وقۋشىلارى ءوز جازۋشىلارىمىزبەن بىرگە كىمدەردى وقيدى؟ گوركييدى، سەرافيموۆيچتى، فۋرمانوۆتى، شولوحوۆتى، شۋحوۆتى، كرىلوۆتى، گوگولدى، لەرمونتوۆتى، پۋشكيندى، تولستويدى، چەحوۆ، گەينە، موپاسسان، روللان، انري ءباربيۋستى، شيەۆچەنكو، تاعى باسقالاردى وقيدى. وسىلاردىڭ ەڭ تاڭداما كىتاپتارىن وقيدى. ولاي بولسا، قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى اۋدارماعا بەرىلگەن ءمان وتە ورىندى. ءبىز دۇنيە جۇزىندەگى اتاقتى جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىمەن ەلىمىزدى مادەنيەتتەندىرىپ، ادەبيەتىمىزدى بايىتامىز. بۇرىننان ەل ادەبيەتىندە ەسكى قازىنا مول، جاڭا ادەبيەتتىڭ حالىقپەن قاتتى بايلانىسى بار، قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى تۇسكەن جولى ءتىپتى كەڭ، كەلەشەگى اسا كۇشتى. بىزبەن تۋىسقان وزگە ەلدىڭ تاريحىندا سيرەك كەزدەسكەن ونەگين مەن تاتيانانىڭ اباي جازىپ بەرگەن حاتتارىن قىز بالانىڭ بىر-بىرىنە ايتاتىن ايتىستاعى عاشىقتىق ولەڭىنە اينالدىرىپ اكەتۋ — بۇل حالقىمىزدىڭ پۋشكيندى كوپتەن وزىنىكى ەتىپ العاندىعىنان.
قازاق حالقىنىڭ بەل بالاسى اقىن ابايدىڭ سول ءوز تۇسىندا ىستەگەن مادەني قىزمەتىن بۇگىنگى پۋشكين ءجۇز جىلدىعىندا ەرەكشە ەسكە الماۋىمىزعا ءجون جوق. ءبىز بۇل جاعىنان پۋشكيندى قازاق حالقىنا ەرتە تانىستىرىپ، ونى حالىقتىق تۇرگە اينالدىرعان اباي قىزمەتىمەن كورشىمىزدەگى تۋىسقان ەلدەردىڭ كوبىنەن بۇرىن ماقتانامىز.
سول زاماندا اباي شەت-پۇشپاقتاپ اۋدارعان پۋشكيندى ءبىز بۇگىن تۇگەل اۋدارماساق تا، ونىڭ ەڭ ءتاتتى، ەڭ تاڭدامالى شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ وتىرمىز. بۇل ءبىزدىڭ جوعارى ايتقانداي، بۇگىنگى كەڭەستىك قازاق ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋ ورىسىنەن تۋىپ وتىر.
قازاق ادەبيەتىندەگى اۋدارمانىڭ وسى كۇنگى بەت الىسى اسا ماڭىزدى، وتە كولەمدى. سوڭعى ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە ءبىز كوركەم ادەبيەت اۋدارماسى جونىنەن اسا ماڭىزدى جۇمىس ىستەدىك. اتاقتى جازۋشىلاردى اۋدارۋ جونىنەن ءبىز كورشى ەلدەردىڭ كوبىنەن ىلگەرى ەكەندىگىمىز كورىنەدى. ادەبيەتتىڭ از جىل ىشىندە بۇلاي كوتەرىلۋى — قازاقستاننىڭ سوڭعى جىلدارداعى جالپى وسۋىمەن بايلانىستى. قازاقستان ءقازىر وداقتىڭ الدىڭعى رەسپۋبليكالارىنا ۇزەڭگى قاعىسۋعا تالپىنىپ وتىرسا — قازاقستاندى بۇل دارەجەگە جەتكىزگەن لەنين پارتياسى، اسىرەسە ولكەلىك كوميتەتىنىڭ جانا باسشىلىعى جولداس ميرزوياننىڭ ادەبيەتىمىزگە ىستەگەن باسشىلىعى، قولما-قول كومەگى قازاق ادەبيەتىن وراسان كوتەردى. مىنە، وسى وسكەندىكتەن تۋعان اۋدارمانىڭ جوعارى بەت الىسى قانشاما ماعنالى، اۋداندى جۇمىس دەسەك تە ءالى دە كوپتى قاناعاتتاندىرمايدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ وتكەن جىلعى كورنەكتى جۇمىسى — پۋشكين كىتاپتارىنىڭ اۋدارماسى. پۋشكيننىڭ تاريحي يۋبيلەيىنە دايىندالۋ قازاق ادەبيەتىنە ۇلكەن سەرپىن بەردى. قازاق كوركەم ادەبيەت باسپاسى، قازاق جازۋشىلارى پۋشكين يۋبيلەيىنە جاقسى دايىندالدى. اقىننىڭ نەگىزگى شىعارمالارىن ءجۇز جىلدىققا ارناپ قازاق تىلىندە شىعاردىق. پۋشكين يۋبيلەيىنە ۇلى اقىننىڭ جيىنىنا ۇلكەن شاشۋ — ءۇش توم پۋشكينمەن بارعالى وتىرمىز. مۇنىڭ ىشىندە اقىننىڭ اتاقتى رومانى «ەۆگەنيي ونەگيننەن» باستاپ پوەمالارىنان «رۋسلان — ليۋدميلا»، «جەبىرايىلناما»، «پولتاۆا»، «كاۆكاز تۇتقىنى»، «سىگاندار»، «اعايىندى قاراقشىلار»، «مىس سالت اتتى»، «گراف نۋلين» تاعى باسقالار اڭگىمەلەرى «دۋبروۆسكيي»، «كاپيتان قىزى»، «بەلكين اڭگىمەلەرى»، «بوران» تاعى باسقالار؛ پەسالارىنان: «ساراڭ سەرى»، «تاس قوناق»؛ ەرتەگىلەرىنىڭ ءبارى؛ ولەڭدەرىنەن ەڭ ماڭىزدى، كوركەم، ءتاتتى، جۇرتقا ايگىلى: «سىبىرگە حات»، «چادايەۆقا»، «انچار»، «اريون»، «سەزىك»، «پايعامبار»، «داۋىل»، «ءازازىل»، «ەلەگيا»، «اقىن»، «اقىنعا»، «وشەدى ءۇنىم»، «ەسكەرتكىش قويدىم وزىمە»، «ءومىر ارباسى»، «كەشكى»، «كاۆكاز»، «جاڭعىرىق» تاعى سول سىقىلدى ليريكا، ساتيرالارىنان ەلۋ شامالى ۇساق ولەڭدەرى بار. مىنە، وسى ايتىلعان اۋدارمالاردىڭ جالپى سوماسىن العاندا اقىننىڭ ار جاعىنان تانىسۋعا، تەكسەرۋگە قازاق وقۋشىسىنا پۋشكيندى تۇگەلگە جاقىن كورسەتەدى.
پۋشكين شىعارمالارىن اۋدارعانداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ولجاسىن ايتاتىن بولساق، الدىمەن ءبىز ادەبيەتىمىزدى پۋشكينمەن بايىتتىق. الەمگە ايگىلى، اسقان شەبەر، دانىشپان اقىننىڭ ەڭ تاڭدامالى شىعارمالارىن قازاق وقۋشىسىنا بەردىك. بۇرىن بىزدە ءۇزىپ-جۇلقىپ قانا اۋدارىلعان پۋشكيندى ەندى توم-تومداپ كىرگىزدىك. پۋشكيننىڭ باسىلىپ شىققان ءۇش تومى تەك جاي عانا كىتاپ ەمەس، بۇلار ءبۇتىن دۇنيە ادەبيەتىنىڭ التىن قازىناسىنا جاتاتىن شىعارمالار. بۇل قازاق ادەبيەتىنە الەكساندر پۋشكين ەڭبەگىنىڭ ءار سالاسىمەن، تۇگەل تۇلعاسىمەن كىرىپ، پۋشكين قازاق اقىنى بولدى دەگەن ءسوز.
ەكىنشى، بۇل اۋدارما تاجىريبەسىندە (اسىرەسە «ەۆگەنيي ونەگيندە» پۋشكيننىڭ ءوز ۇلگىسى كىردى. اقىننىڭ اتاقتى رومانىنداعى ولەڭ ءتۇرى، ءسوز ۇلگىسى، شۋماق ايشىعى، وبراز، تەڭەۋ، ۇيقاستارى سياقتى ءتۇرى دە ساقتالدى. بۇل — بۇرىن قازاق ادەبيەتىندەگى اۋدارما تاجىريبەسىندە بولماعان جانا ۇلگى. پۋشكينگە ارتىق ءسوز قوسپاي، كەم قالدىرماي، مۇمكىن قادارى ءوز نۇسقاسىن بەرۋگە تىرىسقانىمىز — تاريحي، ءادىس جاعىنان دۇرىس بولۋمەن بىرگە پۋشكين ۇلگىسىنىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەتكە ۇلكەن اسەرى تيەتىندىگى كوزگە كورىندى. از سوزبەن كوپ ماعىنا بەرەتىن ۇمىتىلماس وبراز، وتكىر ولەڭدەرىمەن بار حالىقتىڭ جازۋشىلارىنان جوعارى جاتقان اسقار شەبەردىڭ ۇلگىسى — بىزگە ۇلكەن ۇستاز پۋشكيننىڭ ماستەرلىگىندە قازاق جازۋشىلارىنا ساباق كوپ.
تەگىندە، پۋشكين سياقتى «قازاق ەمەس جازۋشىلار ءوز ۇلگىسىمەن العاندا قازاققا جات بولادى» دەگەن پىكىر ءبىزدىڭ وسكەلەڭ ادەبيەتىمىزگە پايدالى پىكىر ەمەس. بۇل پىكىردى بىرەۋ جەتپەي ايتسا، بىرەۋ بىزگە جاۋلىقپەن ايتادى. اباي ءوزىنىڭ ار جاعىنداعى، ءوز تۇسىنداعى، قازاق ادەبيەتىنەن جاڭا، سونى بولىپ، پۋشكيندەردىڭ ۇلگىسىنە ۇشتاسىپ جاتقاندىعى داۋسىز.
سوندىقتان بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنە تەك مازمۇنىمەن عانا ەمەس، اقىندىق شەبەرلىگىمەن كىرگەن پۋشكين ءوز تۇسىندا ورىس ادەبيەتىندە قانداي ءداۋىر تۋعىزسا، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە دە از اسەرى تيمەيدى. پۋشكين كىتابى تارالىپ، وقىلىپ، ەل اۋزىنا تۇگەل تيمەي جاتقانىنىڭ وزىندە جاس ادەبيەتىمىز پۋشكين ۇلگىسىنە ىنتالانا باستادى. مىسال ءۇشىن جاستاردىڭ جازىپ جۇرگەن ولەڭىنىڭ ءبىرىن كەلتىرەلىك:
الماتىنىڭ كيروۆ اتىنداعى 12-مەكتەبىندە وقيتىن ءبىر بالا ادەبيەت گازەتىنە بىلاي جازىپ وتىر:
شىڭ باسىندا پۋشكين بە، كىم؟
شاقىرعانداي كەل دەپ مۇندا.
مەن دە جەتەم تاۋ باسىنا،
مەن دە جىردان ساراي سوعام.
اقىننىڭ شىن داناسىنا
ماڭگى مۇرا سوعار قالام.
ءۇمىتتى قالامدى المابەك پۋشكينگە ارناعان بۇل ولەڭىندە «ەۆگەنيي ونەگيننىڭ» اۋدارماسىنا جاقسى ەلىكتەپ وتىر. مۇندا ول تەك قانا ولەڭ ولشەۋىن، ۇيقاستارىن عانا الىپ قويماعان، ليريكانىڭ توسەگىن، وبراز، تەڭەۋلەرىن دە پۋشكين مانەرىنە سالعان: «ويدىڭ ءورتى»، «جىر بۇلاعى»، «...جەتەلەۋ»، «ماڭگى مۇرا» دەگەندەر پۋشكينگە وتە ۇقساس. سونىمەن بىرگە المابەكتىڭ ەلىكتەگەن ولەڭى قوساق اراسىنداعى بوس جۇرەتىن بولجىر سوزدەردەن تازا، كوركەم، تۇسىنىكتى. مىنە، بۇل — ادەبيەتىمىزدە قۋانارلىق نىسانا. بۇل بىزدە دانىشپان اقىننىڭ ادەبيەتىمىزگە قالاي ۇستاز بولاتىندىعىن كورسەتە باستاعانى.
مىنە، وسى جوعارى ايتىلعاندار — قازاق ادەبيەتىنە پۋشكيننىڭ اۋدارماسىنىڭ بەرگەن ناتيجەلەرى. قازاق حالقىنىڭ پۋشكين شىعارمالارىنا مۇنداي ىنتالانۋىنا سەبەپ بولعان ءبىر جاعى ءبىزدىڭ اۋدارمامىز بولسا، ەكىنشى ولاردى باسىپ جۇرتقا تاراتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ باسپا ءسوزىمىز.
قالايدا پۋشكين يۋبيلەيىمەن بايلانىستىرا ءبىز قازاقستان جازۋشىلارى، كوركەم ادەبيەت باسپاسى، باسپا ءسوز ۇلكەن، تاريحي، مادەني جۇمىس ىستەدىك. بۇل جۇمىس ۇستىندە ورىس حالقىنىڭ ۇلى اقىنى پۋشكيندى قازاق حالقى قانداي سۇيەتىندىگى، ونىڭ ۇلى مۇراسىن قالاي باعالايتىندىعى كوزگە كورىندى. ارينە، مۇنداي جەمىستى جۇمىستى ءبىز كەڭەس داۋىرىندەگى ءوسىپ وتىرعان ۇلت مادەنيەتىمىزدىڭ سەرگەك، وسكەلەڭ جولىندا ىستەدىك. پۋشكيندى قازاقشاعا اۋدارۋمەن ءبىز قازاق ادەبيەتىن ءوسۋ جولىنىڭ ءبىر بيىك باسقىشىنا كوتەردىك.
ءبىراق وسى جۇمىستىڭ ارتىنان تالاي مىندەتتەر تۋادى. پۋشكين اۋدارماسىنىڭ تاجىريبەسىنەن ءبىر بەلگىلى قورىتىندى جاساۋىمىز كەرەك. اۋدارىلعان نارسەلەردى جاقسى تالداپ، جۇرتشىلىققا جايىپ، پۋشكيندى ءبىزدىڭ ەل ىشىنە ابدەن ءسىڭىرۋ كەرەك. اۋدارمالاردىڭ كەمشىلىگىن كورسەتىپ، قاتاسىن اشىپ، زەرتتەپ، الداعى ىسىمىزگە ساباق ەتۋىمىز كەرەك. اسىرەسە قازاق جازۋشىلارى پۋشكيندى وقۋدى، ونىڭ شەبەرلىك، اقىندىق ۇلگىسىنەن ۇيرەنۋدى، ءوز جازۋىنا ۇستاز قىلۋدى تەزدەتۋ كەرەك. ەندى از جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ادەبيەتتە تولستوي، شەكسپير، فيردوۋسي، گەتە، گەينەلەرمەن قاتار ادامزاتتىڭ ادەبيەت قازىناسىنداعى اتاقتى «يليادا»، «وديسسەيا»، «ەنەيدا»، «نيبەلۋنگى»، «كونان جىرى»، «ماناس»، «كاليەۆالا» سياقتىلار، قازاق حالقىنىڭ قولىنا تيەتىن بولسىن. مۇنى ىستەۋگە كۇشىمىزدىڭ جەتەتىندىگىن پۋشكين تاجىريبەسى كورسەتتى.
ءبىراق ميرزويان جولداستىڭ ۇدايى بىزگە ەسكەرتەتىن ەكى ءسوزى بار: ءبىرى — بىزدە ماستانۋ بولماسىن. ءىس، وقۋ، ۇيرەنۋ، ىلگەرىگە تالاپتانۋ، مادەنيەتتى بولۋ — جازۋشىنىڭ ەسىنەن شىقپاسىن. ەكىنشى — ءبىزدىڭ تابىسىمىزدىڭ ولشەۋى ارتىمىزدا ەمەس، الدىمىزدا. ءبىز قاي جۇمىسىمىزدى بولسا دا الدىڭعى رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلگىسىن ولشەۋ ەتۋىمىز كەرەك. قازاق ادەبيەتىنىڭ ولشەۋى — الدىڭعى ەلدىڭ ادەبيەتى. مىنە، ميرزويان جولداستىڭ وسى ايتقانىن ءبىزدىڭ ەسىمىزدەن ەشقاشان شىعارماعاندا، جاقسى جۇمىس ىستەيمىز.
1937 جىل.
You Might Also Like
-
مەن جولدامىن. س. قالاسىنان مىنگەن پويىز سىزعىتىپ وڭتۇستىككە كەلەدى. تەرەزەدەن قىزارىپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇن. كۇن قانداي قىزىل! قانداي سۇلۋ! ءبىراق، پويىزدىڭ ءىشى تۇگەل ۇيقىدا. مەن ورتاڭعى پولكىدە جات...
-
ابايدىڭ الدىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسى — باتىرلاردىڭ جىرلارى، بيلەردىڭ، شەشەندەردىڭ سوزدەرى، جىراۋلاردىڭ، تولعاۋى، اقىنداردىڭ ايتىسى، اراب-پارسىنىڭ ەسكى قيسسا، ەرتەگىلەرى ەل ادەبيەتىنىڭ ت...
