قان مەن تەر. ءىى كىتاپ
قان مەن تەر. I كىتاپ
قان مەن تەر. ءىىى كىتاپ
سەرگەلدەڭ (ءىى كىتاپ)
ءبىرىنشى ءبولىم
جالعىز تۇيەلى شولاق كوش كۇن كەشتەتە كولقورانىڭ قۇلاۋىنا ىلىكتى.
— اۋ-ىل!
— اۋىل! اۋىل كورىندى! — دەپ تۇيە ۇستىندەگىلەر شۋلاپ قويا بەردى.
تۇيە جانىندا ەكى كەلىنشەك، ەكى جىگىت جاياۋ-جالپىلاپ كەلە جاتقان-دى. وقشاۋ حابارعا ولار دا ەڭسەسىن تىكتەدى.
— اۋىل دەيسىڭ بە، ءاي؟ قارا-قۇرا كورىنە مە؟
— جايىلىپ جۇرگەن مال كەپ. باي اۋىل بولۋ كەرەك.
— ەندەشە قۇداي بەردى! اداسپاي، ءدال تاپقان ەكەنبىز.
— مىناۋ سونىڭ اۋلى دەپ ويلايسىڭ با؟ ول ءوزى مالدى جىگىت پە ەدى؟
— ويباي، مالدى. توعى شايقالماعان جىگىت. تەرى-تەرسەك جيادى، تابىسكەر. جارىقتىڭ، جەرى دە جاقسى ەكەن. ءاي، قالاۋ، بايقايسىڭ با، الابۇتاسى، اشىلىپ سوراقى كىلك-كىلك ەتەدى. ناعىز تۇيە ۇستايتىن جەر ەكەن!
— قازانى قانداي ەكەن ءيتتىڭ؟
— ءتىل تيگىزبە...
— وي، ەنەسىن... اسقا تويعىزسا بولدى.
— نە كورىنىپتى...
ەكەۋىنىڭ دە قاسى-كىرپىگى شاڭ. جاق جۇندەرى ءۇرپيىپ كەتكەن. ىلديعا قۇلاردا جۇلىعىنان شۇلعاۋى شىققان قايىس ەتىكپەن بورباس كەبىردى بۇرقىلداتىپ، سىرعاناقتاپ سويلەي ءتۇستى. اسىرەسە، يىقتى، ءىرى قارا جىگىت اۋىل قاراسىن كورگەلى جاعى تىنبادى. مىنا ەلدىڭ جەرى، سۋى، ءشوبىنىڭ رەڭى جايىندا نەشە ءتۇرلى توپشىلاۋ ايتىپ، سويلەپ كەلەدى. ولاردان كەيىنىرەكتە ەكى كەلىنشەك تۇيەدەن قالماي، كەبەجەدە باستارى قىلقيعان بالالارمەن قاتارلاسىپ كەلە جاتىر. ءالسىن-الى اس سۇراپ قىڭقىلداعان جاس بالالاردى الدارقاتىپ: «شىداڭدار! — دەپ جۇباتادى، — انە، ەبەيسىن اعاڭنىڭ ءۇيى كورىندى. كىشكەنەدەسىن جەتەمىز. وي، سوسىن، نەسىن ايتاسىڭ، وتتى مازداتىپ جاعار. ىسسى استىڭ بۋىن بۇرقىراتىپ الدارىڭا قويار. سەن جە، مەن جە بولارمىز».
بۇلار اۋىل شەتىندە مال قايىرىپ جۇرگەن كىسىگە جولىعىپ، ەبەيسىننىڭ قىستاۋىن سۇراپ الدى. مۇرجادان ءتۇتىن بۋداقتاعان ىعى مول، ۇلكەن ءۇيدى كورگەندە، بالالار كەبەجەدەن موينىن سوزىپ، قىپ-قىزىل تۇمسىعىمەن ىلگەرى جاقتان اڭقىپ قويا بەرگەن مالدىڭ، قيدىڭ، كوڭ-قوقىردىڭ يىسىمەن دەم الدى.
بۇلار بوتەن ءۇيدىڭ قوراسىنا باسا-كوكتەپ كىرۋگە يمەندى. كوش باسىنداعى ەر-ازامات كەلگەن بويدا حابارلاس قىلدى دا، سىپايىلىق ساقتاپ سىرتتا ءيىرىلىپ تۇر. ءىرى قارا توبەت قورا تۇبىنەن بوي كورسەتىپ ءۇرىپ كەلەدى. ءالى شام جاعا قويماعان ۇلكەن ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن كەشكى وتتىڭ بولىمسىز قىزعىلت ساۋلەسى جىلتىرادى. ەسىك اشىلدى. ىشتەن قارا كيىمدى، جاتاعان ءتورت پاڭ كىسى شىقتى. بۇلار ەبەيسىندى توسىرقاپ تانىدى. بۇرىنعىداي ەمەس، ەل ءىشىنىڭ تەرى-تەرسەگىن جيناپ، قالاعا قاتىناپ، ساۋدا باسىنداعى كىسىلەرمەن ارالاسقالى تاتار بايلارىنا ەلىكتەپ بويىن كۇتىپ ۇستايتىن بوپتى. قارا ماقپال تاقيا، قارا زەگىرەن بەشپەنت كيىپ، تىراشتانىپ العان تاقۋا ەبەيسىن ءۇي الدىندا ءيىرىلىپ تۇرعان جۇپىنى، جۇدەۋ كىسىلەرگە جاتىرقاي قارادى:
— كورمەگەن كىسىمسىڭ عوي.
— مەنى بىلەسىز... مەن تولەۋ...
— كىم؟
— تو-لەۋ. تولەۋمىن.
— تولەۋ... جوق، بىلمەيمىن.
— قۇداي-اۋ، نە دەيدى؟.. وتكەن قىستا قۇدايمەندە بولىستىڭ وقۋداعى ءىنىسى ەكەۋىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە قونىپ كەتكەنسىڭ... سودان كەيىن دە تالاي-تالاي قونعانسىڭ... شۇقىردا وتىرعان جالعىز ءۇي...
— شۇقىر؟.. قاي شۇقىر؟..
— اپىر-اي، قالاي دەسەم ەكەن؟ قىردا... شۇڭقىردا، جالعىز ءۇي.
— جوق، ەسىمدە جوق.
— نە دەيدى؟! اعا-ەكە-اۋ...
— يي-ي، پاقىر، قوي ارمەن! حالىق ۇستىندە جۇرگەن ازاماتتىڭ ءبىر تۇنەپ كەتپەيتىن ءۇيى بار ما؟ سونىڭ ءبارى ەسىڭدە تۇرا ما؟ — دەدى دە، ەبەيسىن بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
تولەۋ بوگەمەك بولعانداي ىلەسىپ ۇمتىلا ءتۇستى دە، توقتادى. ساۋداگەر جىگىتتىڭ سول انا زەگىرەن بەشپەنتتىڭ جاعاسىن كارىپ جىرتا جازداپ بارا جاتقان قىزىل قوڭىر موينىنا، سوسىن كۇدىرەيگەن شوشقا جون بىتەۋ جاۋىرىنىنا كوزى ءتۇسىپ ەدى. وسىنشا جالىنىپ-جالبارىنعاندا ونىڭ ءبىر سوزگە يمانى بۇلك ەتپەگەن كەرەڭ تۇرىنەن قاتتى ءتۇڭىلىپ، مۇزداي تەر ماڭدايىنان بۇرق ەتتى. «ويپىرىم-اي، بۇنداي دا ادام بولادى ەكەن عوي». تولەۋ ەسىن جيا الماي، ساسقالاقتاپ جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قارادى. كۇن قىزارىپ باتۋعا تاياپ قاپتى. اۋا بۇلىڭعىر. كەشكى جەل شۇعىل قاتايىپ، بار الەم شاڭىتىپ تۇر ەكەن. تولەۋ كۇزگى كۇننىڭ قاتقىل سۋىعىن جاڭا سەزگەندەي، يىعى قۇنىسىپ، بۇگەجەكتەپ ىقتاپ كەتە بەردى. سىرتتا ءيىرىلىپ تۇرعان قاتىن-بالاسى ەسىنە تۇسكەندە ەسى شىعىپ، ساسقالاقتاعانى سونشا جاڭا عانا بەتى قايتىپ قالعان كىسىنىڭ سوڭىنان قايتا جۇگىردى. بارا سالا « اعالاپ» شالعايىنا ورالىپ ەدى، ەبەيسىن قولىن قاعىپ جىبەردى. تولەۋ قايتا جارماستى.
— اعا-ەكە-اي، ءۇي ءىشىم، بالا-شاعام... قاراڭعىدا قايدا بارام...
— وندا مەنىڭ شارۋام قانشا؟!
— مۇسىلمانسىڭ عوي.
— مۇسىلماندىقتى ساعان بەردىم.
— استافيراللا... ءدام-تۇزىمدى تالاي تاتىپ ەدىڭ عوي. اقىسىن الساڭدا...
ەبەيسىن توقتاي قالدى. ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنا قاراپ، ويلانىپ تۇر:
— بالكىم... ساتاتىن بىردەڭەڭ بار شىعار؟
— بار... بار...
— نەڭ بار؟
— ءبىر قۇنانشام بار.
— قۇنانشا دەيسىڭ بە؟ سوسىن؟
— سوسىن، ءبىر جالپىلداق تايلاعىم بار. الدىنا مۇرىن تەسەر بۇيدا-سايما.
— بۇيدا-سايما... بۇيدا-سايما دەيسىڭ، ءا؟
— ءيا، ءيا، بۇيدا-سايما!
— ءجۇر، كورەلىك!
— قولداعى مال قايدا قاشار دەيسىڭ... اۋەلى بالا-شاعانى جىلى جەرگە ورنالاستىرساق... شەشەمنىڭ دە ءۇزىرى بار ەدى...
ەبەيسىن قايىرىلمادى... تۇيە ۇستىندە جارداي بوپ وتىرعان ءىرى سۇيەك كەمپىرگە كوزى ءتۇستى. ءوزىنىڭ انە ءبىر كەزدە قۇدايمەندە بولىستىڭ وقۋدان قايتقان ءىنىسىن الىپ كەلە جاتىپ وسى كەمپىردىڭ ۇيىنە توقتاعانى ەسىنە ءتۇستى. كەمپىر دە ونى بىردەن تانىدى. امانداسقالى قالىڭ كيىمدى بويىمەن قالاۋىشتان ەڭكەيە بەرىپ ەدى، ءبىراق ەبەيسىن راي بەرمەي تۇسىنان تەزىرەك ءوتىپ كەتتى. ال، ەكى كەلىنشەكتى كىسى ەكەن دەپ ەلەگەن دە جوق.
ەبەيسىن قۇنانشانى كورە سالا قولىن سىلتەدى:
— قوي، مىناۋىڭ ناشار. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءسۇت تايلاعىنان دا تومەن...
— اعا-ەكە-اۋ...
— ءوي-ي، اعا-ماعاندى قوي!..
ەبەيسىن نار قوسپاقتان تۋعان قوس وركەش تايلاقتىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ جالاقتاپ ءجۇر. تايلاقتىڭ اۋەلى ومىراۋىنا ءۇڭىلدى. قولتىعىنا قولىن سۇقتى. ءجۇنىن ۇستادى. قۇيرىعىن كوتەرىپ، ولاي-بۇلاي قارادى دا، سوسىن بۇ دا ءدال انا تەمىركەشە قولىن سىلكىپ كەيىن شەگىنە بەردى.
شاھارلى جەردىڭ بازارىنا سالساڭ وتپەيدى. مال عىپ تۇتىنۋعا تاعى كەمىس. مىناۋىڭ سۇلاما وركەش، سالقى ءتوس، باقىراۋىق جايساڭ بولعالى تۇر ەكەن. مۇنداي مال جۇرىسكە دە ناشار. كوش جەر جۇرمەي قولتىعى ويىلىپ قالادى. تەگىن بەرسەڭ دە المايمىن.
— اعا-ەكە-اۋ، نە دەپ تۇرسىڭ؟.. سەن ايتقانداي كەرىس قوسپاق ەمەس، ءتۇس ناردىڭ تۇقىمى، اتا مال! مۇسىلمانسىڭ عوي...
— ءاي، پاقىر، ساۋداعا مۇسىلمانشىلىق جۇرمەيدى. مىنا تۇيەڭدى ساتپايسىڭ با؟
ساۋداگەر جىگىتتىڭ قىراعى كوزى جاس بالالار مەن سىرقات كەمپىردىڭ استىنداعى سارى ىنگەندى شالىپتى؛ ءوزى كورىپ جۇرگەن تۇيەلەردەن سوگەرلىگى ارتىق، سيراقتى سارى ىنگەنگە كوزى تۇسكەن بويدا ىندىنى كەتىپ، الدى-ارتىنا شىعىپ جالاقتاپ ءجۇر ەدى. كەمپىر وعان تۇيە ۇستىنەن تۇيىلە قارادى. «مۇنداي ەكەنىڭدى بۇرىن بىلسەمشى»، — دەپ ويلادى دا:
— ءاي، بالام... — دەدى تولەۋگە، — تۇيەنىڭ باسىن جەتەلە. باسقا اۋىلعا بارايىق. ەندى كىدىرسەڭ مىنا قارا بەت تۇيەنى قويىپ، مەنى ساۋدالار.
تولەۋ تۇيەنىڭ باسىن كەيىن بۇردى. كەبەجەدە موينى قىلقيعان جۇدەۋ بالالار قىڭقىلداپ اس سۇراي باستاپ ەدى، قارا كەمپىر زەكىپ قالدى:
— تۇيەدەن لاقتىرىپ جىبەرەيىن بە؟.. تىنىش وتىرىڭدار! كۇشىكتەي قىڭسىلاپ، ءبىر جاعىنان سەندەر دە جان الىپ بىتتىڭدەر عوي. باردى بەرمەي وتىر دەيسىڭدەر مە؟
بالا عوي، ەس بىلسە سويتە مە؟..
— سەن قىز، تىنىش وتىر!
قىز توڭعانىن سەزدىرمەي تىستەنىپ وتىرعان-دى. كەمپىر ۇرىسقاننان كەيىن جىم بولا قالعان بوپەلەرىن باۋىرىنا قىسىپ:
— ەرتەگى ايتايىن با؟.. ەرتەگىم ەرتەك، ەكى قۇلاعى سەلتەك، قىرعاۋىلى قىزىل ەكەن، قۇيرىق-جالى ۇزىن... — دەي ءتۇستى دە، توقتاي قالدى. بۇنىڭ كوڭىلىنە بولا جاس بالالار جوق كۇلكىنى ار جاعىنان كۇشپەن زورلاعانداي انشەيىن ىرجيىپ ەزۋ تارتتى. مۇرىندارى قىپ-قىزىل. ەرىندەرى كوگەرىپ، دىردەكتەپ، قالش-قالش ەتكەن كىشكەنتاي بالالاردىڭ قىلقاناق ءتىسى تىسىنە تيمەي ساق-ساق ەتەدى. قىز سىرت اينالىپ، بەتىن بۇرىپ كەتتى. «اينالايىندار-اي، قور بولدىڭدار-اۋ»، — دەدى ىشىنەن.
سىرقات انا دا كۇنۇزىن تۇيە ۇستىندە ىرعالاقتاپ مازاسى كەتىپ كەلە جاتقان-دى. ەبەيسىننىڭ قىستاۋىنان بىلايىراق ۇزاپ شىققاسىن ءبىر كەزدە بۇلاردىڭ الدىنان بورىك باس نار شوقالاقتار كەزدەستى. سەلدىر قامىس، قىزىل سيراق تۇزگەن، جىڭعىل، سوراڭ جىنىسىپ، تەڭىز ءوڭىرىنىڭ كادىمگى كوڭىلسىز بىتپىلدىعى باستالدى. ءبىر كەزدە جەل استىندا سۋسىلداعان قامىس سىبدىرىنان باسقا بۇلارعا ىلگەرگى جاقتان الدەبىر الىپ كۇشتىڭ ىڭىرانعان سارىنى جەتتى.
تۇيە ۇستىندەگىلەر بولماسا، تولەۋ ونى سەزگەن جوق؛ اندا-ساندا الدە ءبىر قاڭباق قاراڭعىدا قاسىنان قالباڭداپ جوسىپ وتەدى. وندايدا تۇيە ۇرىكسە دە، تولەۋ تۇك سەزبەيدى. يىعى ءتۇسىپ كەتكەن. ءۇنسىز. جاعالاۋدىڭ بىتپىلدىق قالىڭدىعى اراسىنان ازەر-ازەر جول تاۋىپ، تۇيە باسىن جەتەلەپ كەلەدى. ءدال ءقازىر ونىڭ باسىندا ىستىق اس پەن مازداعان وتتان باسقا وي جوق؛ كەرەك دەسە، قايدا بارا جاتقانىن، نەگە بارا جاتقانىن، باعاناعى يمانسىزدان كەيىن تاعى كىمنەن ءبىر تۇنەپ شىعاتىن ىعىن سۇراپ «اكە، كوكەلەپ» اياعىنا جىعىلاتىنىن ءبىر اللا بىلمەسە، بۇل ءبىلىپ كەلە جاتقان جوق-تى.
— كازينەسى كەڭ قۇداي-اي، كورسەتپەگەنىڭ كوپ ەكەن عوي، — دەدى كەمپىر كۇرسىنىپ. جانى قينالعان انا ەندى ءبىر كەزدە تولەۋگە جىنى ءتۇسىپ، — سورلى بالا تەڭىز... تەڭىز دەپ ىنتىقتى دا تۇردى. سونداعى تاپقان جيدەلىبايسىنى وسى ما؟ ادىرا قالسىن. جەرى كەڭ بولسا دا، پيعىلى تار ەل عوي مىناۋىڭ، — دەپ ەدى.
— ەلگە ءتىل تيگىزىپ قايتەسىڭ؟! الگى جالداپتان باسقا كىمگە پانا سۇراپ باردىڭ؟ — دەپ قىز اناسىن قايىرىپ تاستادى.
تولەۋ ءۇنسىز. باسقا ءۇمىت قالماعان سوڭ ىلگەرى جاقتان تالىپ ەستىلگەن الگى سارىننىڭ سىرىن بىلمەسە دە، الدەبىر تىرلىكتىڭ تىنىسى شىعار دەگەن دامەمەن تۇيەنىڭ باسىن جەتەلەپ، بۇگەجەكتەپ كەلەدى.
* * *
ەرتەڭىنە ەبەيسىن كورشى اۋىلداردى ارالاپ، سوعىمعا سويعان مالدىڭ تەرى-تەرسەگىن جيناپ ءجۇر ەدى. ونىڭ بۇل جانى سۇيەتىن كاسىبى. قىردان كوشىپ كەلگەن كىسىلەر قوراعا تاياۋ ارادا عانا كىرگەن؛ توسەك-ورنى جينالماي، ابىر-سابىرى شىعىپ جاتقان اۋىلداردىڭ يتتەرى الدىنان ارسىلداپ ءۇرىپ شىقتى. وعان ونشا يمانى سەلت ەتە قويماعان ەبەيسىن سەمىز سارى اتتى سيپاي قامشىلاپ ەل شەتىنە كىردى. بۇل كەزدە قازان-وشاعىن قوندىرىپ، پەشىن جوندەپ، وتىنىن ەسىك الدىنا ءۇيىپ، سوعىمىن سويىپ العان ۇيلەردىڭ قاي-قايسىسىنا كىرسە دە، قازان تولى ەت بۋى بۇرقىراپ ءپىسىپ جاتقان ۇستىنەن شىعادى. ول وسىلاي ەل ىشىنەن تەرى-تەرسەك جيناپ جۇرگەن ۇستىنە ءبىر كۇنى تاڭىربەرگەننىڭ اتقوسشىسى اقيكوز جىگىت كەپ:
— مىرزا شاقىرىپ جاتىر. كانە، دەرەۋ اتقا ءمىن، — دەپ ەدى، ەبەيسىن ەسىتپەدى مە، بۇرىنعىداي ەلپ ەتە قويمادى. سوعان تاڭ قالعان جىگىت مىنانىڭ ءمىز باقپاعانىنا ىزالانىپ:
— ءاي، ساعان ايتام... — دەپ داۋسىن كوتەرە باستاپ ەدى.
— اكىرەڭدەمە! مۇندا شارۋا بار، — دەدى ەبەيسىن.
— شارۋاڭ قاشپاس. مىرزا تەز جەتسىن دەپ جاتىر!
— كەتە بەر.
— سەن شە؟
— كورەرمىز دەدىم عوي.
اقيكوز جىگىت كەتكەسىن ەبەيسىن: «بارسام با، جوق پا؟..» — دەگەندەي ويلانىپ تۇردى دا، ىقىلاسسىزداۋ اتقا قوندى. جاڭا عانا ەتكە تويىپ، بۋى بۇرقىراپ شىققان جىگىت كۇزگى قارا سۋىققا قىڭبادى. تۇلكى تىماعىن كوزىنە باسىپ كيدى دە، قارسى الدىنان قادالىپ سوعىپ تۇرعان قاتتى جەلگە تۋرا قاراپ تارتىپ كەتتى. كۇن قانشا سۋىق بولعانمەن سەمىز سارى اتتىڭ قوس ءبۇيىرى تاقىمىن قىج-قىج قايناتىپ كەلەدى. قىر باسىنا كوتەرىلىپ، ۇلكەن ايداۋ جولعا تۇسكەسىن ەبەيسىن ەندىگى قالعان جەرگە قام جەمەدى. مىنا جول باسقا جاققا بۇرىلماي تۋرا تارتىپ وتىرسا، باي اۋىلدىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسىرەتىنىن ءبىلدى.
ەبەيسىن تاياۋ ارادا عانا شالقاردان قايتىپ كەلە جاتىپ، جولشىباي مىرزاعا سوعىپ، بازارعا قوسقان مالىنىڭ پۇلىن بەرىپ كەتىپ ەدى. ەندى نەگە ىلە-شالا ىزدەۋ ساپ، سوڭىنان كىسى شاپتىرىپ جاتقانىن تۇسىنبەي، بەرگى جاعىنان دال بولعانسىسا دا، ءبىراق ارعى جاعىندا ءوزى عانا بىلەتىن ءبىر كۇدىك مازا بەرمەدى. «سۇم نەمە ءبىلىپ قالماسا نە قىلسىن؟..» — دەپ ويلادى. سوسىن تون كيگەن اۋىر دەنەسى ات ۇستىندە شايقالاقتاپ كەلە جاتىپ: «قاپ، نە قىلاسىڭ، — دەدى ىشىنەن،ء-ىز-تۇزىن بىلدىرمەي الىسقا كوز اسىرىپ جىبەرگەندە بولادى ەكەن».
اۋىلدا ادام-قارا كوپ ەكەن؛ قاشاندا كەلىم-كەتىمى ۇزىلمەيتىن باي اۋىل، اسىرەسە جاساعانبەرگەن اۋرۋعا شالدىعىپ، وقۋىن تاستاپ كەلگەننەن بەرى قوناقتان كوز اشپاي قويىپ ەدى.
تاڭىربەرگەن كۇندىزگى قوناعىن ادەتتە بايبىشەنىڭ ۇيىندە قابىلداپ، كىشى ايەلىنە تەك جاتاردا باراتىن. تۇتىنعان داعدىسىن قاتتى ۇستايتىن مىرزانىڭ وسى ءقازىر دە قوناقتار اراسىندا وتىرعانىن بىلگەن ەبەيسىن ات باسىن ۇلكەن ۇيگە تۋرالادى. قىردا جايىلعان دۋاداقتاي توردە ءبىر-.ءبىر جاستىقتى قولتىقتاپ، تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان جۋاندار ۇستىنە سالەم بەرىپ، ەبەيسىن كىرگەندە باستارىن كوتەرىپ الدى:
— ءا، ەبەيسىن... ە، بارەكەلدى، بەرى كەل! مىندا وتىر.
— ال، بالا، اۋىل-ايماق امان با؟
— بالا-شاعاڭ ساۋ ما؟
ەبەيسىن شۇرقىراسىپ جاتقان مىنا جۋاندارعا ونشا ومىراۋىن اشا قويمادى. قايسىسى قاي ەلدىڭ بايى، قاي رۋدىڭ «قارا ساقال»، «اق ساقالى» ەكەنىن تۇستەپ تانىدى. باس-باسىنا قولداسىپ امانداسىپ جاتىپ مىنالاردىڭ ماي جاققان ەتىكتىڭ قونىشىنداي جىلتىراعان ساقال-مۇرتىنا قاراپ، بۇل ءۇيدىڭ سىباعالى قوناقاسىن جەپ العانىن ءبىلىپ، ىشىنەن مىقتاپ ءبىر بوقتادى.
— ەبەيسىن قاراعىم، تاياۋدا قالاعا بارىپ قايتىپسىڭ عوي. بازارعا تۇسكەن بولارسىڭ. ول جاقتا مال سىڭايى قالاي ەكەن؟
— مال ارزان...
— اپىر-اي، ءا؟! ارتى جاقسىلىق بولسا جارار ەدى... — بۇلاردىڭ ۇستىنە تاڭىربەرگەن كىردى. امانداسپاق بولعالى قوس قولىن سوزا تۇرەگەلگەن ەبەيسىنگە ول كوز قيىعىن دا سالماي، كيىمشەڭ بويىمەن تورگە شىقتى. ەبەيسىن بۇعان ونشا زابىرلەنە قويعان جوق. ونان گورى، قايتا قوناقتار ىڭعايسىزدانىپ، تىماقتارىنا جارماسا باستادى.
— تاڭىربەرگەنجان، ءبىز ەندى جۇرەمىز. — تاڭىربەرگەن جاي عانا باسىن يزەدى.
— باۋىر سەنىكى بولعانمەن جاسانجان بارىمىزگە ورتاق، ءجونى باسقا بالا عوي. سارى جامباس بوپ جاتا بەرمەي، ءبىزدىڭ اۋىلعا دا كەپ، بوي جازىپ قايتسىن.
تاڭىربەرگەن بۇل جولى دا ۇندەمەدى. قوناقتار بىر-بىرىنە قاراپ، ىمداسىپ الدى دا، جاپىرىلىپ تۇرەگەلە باستادى. ولار شىققاسىن دا تاڭىربەرگەن ءۇي ىشىندەگى جاندارعا ءتۇسىن بەرمەي، جاڭاعى قوناقتاردىڭ اۋىل ءيتىن شۋلاتىپ ۇزاپ بارا جاتقان دىبىستارىنا قۇلاق ساپ وتىردى دا، كەنەت ەسىنە شارۋاسى تۇسكەندەي ەبەيسىنگە بۇرىلىپ:
— ءاي، الاياق! بىرگە تۋماساڭ دا وسى اۋىلدىڭ ءبىر ادامىنداي بوپ ءجۇرۋشى ەدىڭ. سۇيتسە، كىسى حاقىن جەۋگە كەلگەندە، سەن قارا بەتكە الىس-جاقىننىڭ ءبارى ءبىر ەكەن عوي، — دەپ ەدى، ەبەيسىن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. وندا دا بوككەن بالشىقتاي توبارسىعان بەتتىڭ ءبىر جەرى بۇلك ەتپەي، تەك ءبىر تاناۋىمەن مىرس ەتتى.
— سەن ەندى باسقانى قويىپ، بىزگە اۋىز سالماق ەكەنسىڭ عوي. ار قايدا؟
ەبەيسىن وعان تاڭدانا قارادى. وڭىندە: «نە دەپ وتىر مىناۋ؟ ارى نە؟» — دەگەن سۇراق بار. ول ادەتتە ەل ىشىنەن ءجۇن-جۇرقا جيناپ، قالا شىعىپ بازار بازارلاپ قايتقاندا، جول بويى كەلە جاتىپ العان، بەرگەنىن ەسەپتەپ، مىناۋ «پايدام»، مىناۋ «زالالىم»، نەمەسە «ۇتقانىم»، «ۇتىلعانىم» دەگەن ەكى اۋىز سوزبەن توقەتەرىن ءتۇيىپ، ءبۇيىرىنىڭ ءبىر جاعىنا تىعا سالۋشى ەدى. ءوزى ءوز بولعالى ومىردەن تۇيگەنى وسى: ۇتۋ، ۇتىلۋ. ءۇتساڭ-ورىسىڭ تولا مال. قازانىڭ تولا-اس. قاتىن قوينىڭدا. ال، ۇتىلساڭ؟.. «وي، ونىڭ جايى بەلگىلى عوي»، — دەپ ار جاعىنا بارماي، قولىن ءبىر سىلتەيتىن.
ەبەيسىن باس-اياعى ەكى اۋىز سوزبەن ايتىلاتىن وسى ءبىر وپ-وڭاي نارسەنى مىنانىڭ قيىنداتىپ، ادامنىڭ ميىنا كىرمەيتىن قايداعى ءبىر «ارمار» دەگەنىنە تۇسىنبەي: «اقىماق ەكەن عوي مىناۋ!» — دەدى ىشىنەن. كوزىن كوتەرمەي، باسىن باۋىرىنا تىعىپ وتىرىپ، ارتىنىڭ ىزدەۋشىسى مىقتى مالداردى سول جولى جەم بويى مەن ىرعىز، تورعايدان كەلگەن شومەكەي ساۋداگەرلەرىنە ساتىپ، الىسقا كوز اسىرىپ جىبەرمەگەنىنە عانا وكىندى.
— نە قىلسا دا... مەنەن ءبىر قاتە بولدى، — دەدى مىڭگىرلەپ.
— قاتە ەمەس، بۇل قيانات. بىزگە ىستەگەن قياناتىڭ. — جاس مىرزا بىلايعى ۋاقىتتا قىرىنا العىسى كەلگەندە، ول ادەتتە جۇرتقا ۇقساپ بەت جىرتىسىپ، قىزىل كەڭىردەك بوپ كەرىلدەسىپ ايتىسىپ جاتپاي-اق ار جاعىنداعى ويىن كوبىنە قاسى مەن قاباعىنان اڭعارتىپ، سىرتىن سۋىق ۇستاپ وتىرىپ تا جىلان ارباعان تورعايداي تۇرالاتىپ تاستاۋشى ەدى. وسى جولى مىناعان، مىنا يمانسىزعا كۇنى بۇرىن ازىرلەپ قويعان اۋىر ءسوزدىڭ ءبارىن ايتتى. وعان نەعۇرلىم وپاسىزدىقتارىن ءتىزىپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن بەتىنە باسقان سايىن، و دا سوعۇرلىم بۇنىڭ ءومىر بويى وزىنە ىستەگەن وزبىرلىقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ەسىنە الىپ، بەتى بۇلك ەتپەي سازارىپ الدى. وزگەسىن قويعاندا وتكەن جىلى وسى تاڭىربەرگەن سەنىمدى جىگىتتەردەن قول ۇيىمداستىرىپ، ەل جاتا تۇرىكپەن جەرىنە اتتاندىرمادى ما؟! ساپارى ءساتتى بولىپ، تۇرىكپەننىڭ جىلقىسىن قۋىپ اكەلمەدى مە؟! جانە جاۋ قولىنان العان سونشا كوپ جىلقىنى تاعى دا وسى مىرزانىڭ اقىلىمەن، وكشەلەپ سوڭىنان قالماي قويعان قۋعىنشىنى ىزىنەن اداستىرۋ ءۇشىن بۇلار تۋرا اۋىلعا تارتپاي، اۋەلى سوناۋ اداي، تابىن ەلىنىڭ ءۇستىن باسىپ، وراعىتىپ كەلمەپ پە ەدى؟! تاعى دا وسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، بالىقشى اۋىلعا تاڭ الدىندا جۇرت شىرت ۇيقىدا جاتقاندا كەلمەپ پە ەدى؟ وندا دا، جىلقىنى اۋلاقتاعى ءبىر تاساعا ءيىرىپ تاستاپ اۋىلعا جالعىز ءوزى كەپ حابار بەرمەپ پە ەدى؟! سوندا بۇل سۇرگىنگە ۇشىراپ، قان سورپاسى شىققان جىلقىلاردى ءبىر كۇن ورنىنان قوزعاماي، سولىعىن باسىپ، تىنىعىپ العانىن ءجون كورسە دە، ءبىراق بۇل بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ايگىلەنىپ قالار دەپ كونبەگەنى بىلاي تۇرسىن، كەرەك دەسە، اتىنىڭ تەرلىگىن دە قۇرعاتپاي، كەلگەن ىزىمەن قايتا قۋىپ، تۇرىكپەننەن اكەلگەن جىلقىلاردى ۇرى شىڭىنىڭ قالىڭ شاتقالىنا كوز اسىرىپ جىبەرمەدى مە؟! بۇنى دا ەل ۇيقىدا جاتقان بەيقامدا، ءبىر جانعا ءىز-تۇزىن بىلدىرمەي ىستەگەندىكتەن دە شەتتەن كەلگەن سونشا جىلقى سۋعا باتقان تاستاي جىم-جىلاس جوق بوپ كەتتى ەمەس پە؟! سۇيتە تۇرا، بۇعان «كىسى حاقى» دەپ قوجاڭدايدى. تۇرىكپەن جىلقىلارى كىسى حاقى ەمەس پە؟ سونشا تەگىن ولجادان بۇعان نە تاتىرىپ ەدى؟ ەر-ازاماتى ءارقاشان ات ۇستىندە ءازىر تۇراتىن جاۋىنگەر ەلدىڭ جىلقىسىن قۋىپ اكەتۋ بۇعان وڭاي بوپ پا ەدى؟
ەبەيسىن ۇندەمەدى. تاڭىربەرگەن ءناسىلسىز حايۋان دەپ ءيتىن شىعارىپ، جەر-جەبىرىنە جەتىپ تىلدەپ جاتقاندا دا بۇل جۇمعان اۋزىن اشپاي، قاباعى سالبىراپ، توبارسىعان قالىڭ بەت ىشكى سەزىمىن سىرتىنا شىعارماي تۇنجىراپ العان-دى.
— ءاي، زالىم، ەسىتەمىسىڭ؟.. — دەدى تاڭىربەرگەن.
— نەنى؟!
— مالىمدى جەدىڭ.
ەبەيسىن تۇككە تۇسىنبەگەندەي، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— مالىمدى قايتار!
— ماقۇل، مىرزا. اقشالاي الاسىڭ با، الدە مالداي قايتارايىن با؟
تاڭىربەرگەن اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قالدى. ەبەيسىن قوينىنان ءبىر بۋدا اقشانى الىپ بازارداعى ماشىقپەن بىر-بىرلەپ سانادى دا، تاڭىربەرگەنگە ۇسىنىپ ەدى، تاڭىربەرگەن قولىن سوزا قويمادى. ازسىنىپ وتىر دەپ ويلاعان ەبەيسىن:
— اۋىلدىق جەردە مال تۇك ەمەس. مەن ساعان بازار نارقىمەن بەرىپ وتىرمىن، — دەپ اقشانى الدىنا تاستاي سالدى.
— جوعال!.. شىق ۇيدەن!..
— جارايدى، مىرزا. ەكىنشىلەي بازارعا باسقا كىسىنى جۇمسارسىڭ، — دەدى دە، ەبەيسىن سالعىلاسپاي، تۇرىپ جۇرە بەردى.
* * *
بيىلعى كۇز جىلداعىدان ۇزاققا سوزىلدى. جاۋىن-شاشىنسىز ىزعىرعان قارا سۋىقتىڭ ءزارى سىنباي، وسى ءبىر قىلشىلداعان قالپىمەن قارلى قىسقا قالاي ۇلاسقانىن اڭعارماي قالاتىنداي ەدى، سونان ءبىر كۇنى كوك ءجۇزىن بۇلت تورلاپ، ىلە-شالا قار قىلامىقتاپ، جەر بەتىن جەڭىل كىربىك باستى؛ جىل باسىنان ەتەك-جەڭدى كەڭگە سالىپ جايباراقات وتىرعان شارۋا ەرتەڭگىسىن ويانا سالا ءبىر ءتۇن ىشىندە بار دۇنيەنى اپپاق قىپ باسىپ سالعان قاردى كورگەندە قورقىپ كەتتى. وتىن، ءشوبىن تاسىپ، قورا-قوپسىسىن قامداپ، قىس جابدىعىنا قاۋىرت كىرىسپەسە بولماسىن ءبىلدى. وسىعان ويى تالپىنسا دا، ءبىراق قولى بارماي، كەجەگەسى كەيىن تارتىپ جۇرگەندە كۇن رايى وزگەرىپ، تەڭىز بۋلاندى. جىل بويى مال تۇياعى تيمەگەن جاعالاۋدىڭ قاۋ ءشوبى تۇنگە سالىم شىققا مالىنىپ، كۇن قانجىلىمدانىپ بىلجىراپ تۇردى دا، اقىرىندا قۇيىپ جاڭبىر جاۋدى.
مال باققان الا كوبەڭ شارۋانىڭ ونان سايىن زارەسى ۇشتى. اۋزىن اشسا ايتاتىنى قولداعى از عانا مالدىڭ قامى: «اي، بيىل تاعى سورلاپ قالماساق ءقايتسىن؟.. وسىدان كەيىن اياز سوعىپ، جەر قاتىپ، كوك مۇزداق بولاتىن شىعار. كادىمگى مال ءىشىن بۇزىپ، قوي-ەشكىنىڭ تۇياعىن قياتىن مۇزداق...» — دەپ قورقىپ وتىرعاندا، كۇن رايى شۇعىل وزگەرىپ، بۇل جولى تاعى دا شارۋا ويىنان شىقپادى. وسىنىڭ الدىنداعى قار مەن جاڭبىر سۋىنان كەيىن ميى شىعىپ كەتكەن جەر رەڭى ءقازىر وزگەشە. ءقازىر كوكتەم قايتا كەلگەندەي بەت جاعى بۋسانىپ جاتقان. سونان ءبىر كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋا بەرگەندە ىشقىنىپ قارا داۋىل سوقتى. ەسىك-تەرەزەلەر ءالسىن-الى سارت-سۇرت اشىلىپ-جابىلىپ ءبىر مويىن قازاقى پەش كومەيى گۇرىلدەپ الا جونەلدى. قارا سۋىق قاپەلىمدە ءسولىن سىعىپ العان سارى دالا تاقتايداي تاڭقىلداپ قاتىپ قالدى. ءىرى قارالار ىق ىزدەپ، قوي-ەشكى بۇرسەڭدەپ قوراعا تىعىلدى.
تولەۋدىڭ ءۇيى جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋلىنا ورنالاسقان-دى. كەشەگى قارا سۋىقتان كەيىن سابالاپ جاۋىپ كەتكەن العاشقى قارمەن ارالاس-قۇرالاس قيمىلداپ، بالىقشىلاردىڭ كومەگىمەن كوپتەپ-كولەمدەپ جەرقازبا سالىپ الدى. ەسىكتىڭ ورنىنا الاشا ۇستاماق بولعان تولەۋ مەن قالاۋ قايتا-قايتا قولىن دەمىمەن ۇرلەپ، ىسىلداپ-پىسىلداپ جۇرگەندە، مىنا جاقتا كەنجەكەي مەن بالجان بالشىق يلەدى. ىشكە كەسەك تاسىدى. قازان ورناتتى. ايعانشا دا جەڭگەلەرىمەن ارالاس-قۇرالاس جۇگىرىپ ءجۇر. قولى، بەت-اۋزى بالشىق. باسىنا تارتقان شىت ورامال استىنان سىرتقا ءالسىن-الى دۋدىراپ شىعىپ كەتە بەرەتىن شاشىن ءبىر سىلكىپ كەيىن قايىرىپ تاستاپ، ارا-اراسىندا مۇرنىن ءبىر تارتىپ قويادى. اعا-جەڭگەسىنە جاردەم بەرىپ، جۇرتپەن بىرگە جۇمىس ىستەگەنگە ءماز. ءقازىر قازان ورناتادى. وت جاعادى. وي، سوسىن نەسىن ايتاسىڭ، كۇنۇزىن توڭىپ بۇرسەكتەگەن .ءۇي ءىشى وشاق الدىنا جينالىپ، وتقا قىزدىرىنىپ، راحاتقا باتاتىنىن ويلاپ، اش كىسىلەردىڭ اراسىندا جالعىز ءوزى قارا كوزى جارقىلداپ، ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. اعالارىنا ايتقانىن ىستەتە الماسا دا، ەكى جەڭگەسىنە ءماتىبي. ءبىر انانى، ءبىر مىنانى ىستە دەپ، كۇنى بويى بالجان مەن كەنجەكەيدىڭ تىزەسىن ءبىر بۇككىزبەدى.
قارا كەمپىر قىزىنا ءدان ىرزا. جىميىپ كۇلىپ قويادى. ال قوس ۇلىنا كوزى تۇسسە شىتىنىپ قالادى. اتتەڭ، نە كەرەك، وسى كىشكەنتاي قىزدىڭ تالابىن قۇداي انا شىركىندەرگە بەرمەدى عوي!
— قازان كوتەرىڭدەر، بالالاردىڭ قارنى اشتى، — دەدى كەمپىر كەلىندەرىنە.
— وتىن جوق قوي، اجە، — دەدى تولەۋ.
— وي، زامان-اي! «ايەل ەرگە، ەر جەرگە قارايدى» دەگەن. بالام-اۋ، وتىن بولماسا، قۇداي ايتقان تۇيە بار، قولىڭا كەتپەن ال، قاسىڭا كەلىنشەكتەرىڭدى ەرت. ءۇي سىرتىنداعى قوڭىرلىقتان ءسۇت پىسىرىمدە ءبىر تۇيە وتىن شاۋىپ اكەلەسىڭ.
— وي، قويشى. كۇن سۋىق... كىسى بەتىنەن باسادى.
— جۇمىس ىستەسەڭ-جىلىناسىڭ.
تولەۋ بۇرقىلداپ سويلەپ ءجۇرىپ، كۇپىسىن كيدى. بەلىن بۋدى. اعاش توسەكتە بوكسەسىن كورپەمەن وراپ وتىرعان سىرقات شەشەسىنىڭ الدىنان ارلى-بەرلى ءوتىپ ءجۇرىپ، ءحالىن سۇراماق تۇگىل، كوز قيىعىن دا تاستامادى. اپىر-اۋ، وسى شىركىن كىمگە ۇقساعان؟ اكەسى مارقۇم اقجارقىن اشىق بولاتىن. ءۇيىر-ۇيىر مال كەڭ دالاعا سىيماي جاتسا دا، قاشان كوزىن جۇمعانشا قاتىن-بالانىڭ قامىن جەپ، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەپ ەدى. ءوزىنىڭ دە قول قۋسىرىپ وتىرعان كەزى بولماپتى. اتتەڭ، نە پايدا، كارىلىك پەن سىرقات قوس قاباتتاپ قۇرتتى عوي. اسىرەسە، وسى جولعى سىرقات وزىنە قاتتى باتتى. وڭ جاق بۇيىردەن قانجار ۇشىنداي قادالىپ تۇرىپ الدى. قۇيتتاي قوزعالسا بار دەنەسى قان قاقساپ جانى بىرگە شىعا جازدايدى. ىشتەن جابىسقان دەرت سۇيەك-سۇيەگىن سىرقىراتىپ جاتسا دا، بالا-شاعانىڭ مازاسىن المايىن دەپ، دىبىس شىعارماي تىستەنىپ الادى. ءبىراق كارى دەنەنىڭ قاجىرى قانشاعا جەتەرىن كىم ءبىلسىن؟..
كەمپىر كۇرسىندى. تاڭ اتقالى تىنىم كورمەي جۇرگەن قىزىن ويلاپ، انا جۇرەگى ەلجىرەپ وتىر.
— ايعانشاجان-اي، شارشادىڭ-اۋ، بالام، ازىراق دەمالشى.
— جوق، جوق، اپا...
— سالقىن تيەر، تىم قۇرىسا سىرتىڭنان كيىم كيشى.
— جوق، اپا، دانەڭە قىلمايدى.
— ءاي، قىز، ايتقاندى تىڭدايسىڭ با، جوق پا؟ قايت كەيىن...
ايعانشا ءبىر شەلەك ءۇيىندىنى سىرتقا الا جونەلدى. قاپ، مىنا قىزدى-اي، سورلى بالاعا سالقىن تيمەسە ءقايتسىن؟.. قۇداي قىلسا قايتەسىڭ؟! وسىنىڭ ءبارى قالاۋدان اۋىسپايتىن شارۋا. قالاۋ ەسىككە الاشا ۇستاعاسىن باسقا شارۋا باستان اسىپ جاتسا دا قايىرىلماي، جۇك ۇستىنە قۇلاي كەتتى. قارا تونمەن باسىن بۇركەپ الدى.
— ءاي، جارقىنىم، تۇر. انا قىزعا جاردەمدەس. — قالاۋ تون استىندا قيمىلداپ قوزعالا ءتۇستى دە، قايتادان تىم-تىرىس بولا قالدى.
— ءاي، تىڭدايسىڭ با، ساعان ايتام...
قالاۋ بۇل جولى دا باسىن كوتەرمەي، تون استىنان كۇڭكىلدەپ بىردەڭە دەدى دە ءۇنى ءوشتى. سىرتتا يت ءۇردى. تۇيە باقىردى. الدەكىمنىڭ اتا-بابادان بوقتاعان بەيپىل داۋسى شىقتى. قارا كەمپىر بالىقشىلار ەستىپ قالا ما دەپ جەرگە كىرىپ بارادى. بالجان مەن كەنجەكەي ۇيگە ءبىر-بىر قۇشاق وتىن كىرگىزدى. اكەلگەندەرى وت تيسە يە بەرمەي لاۋلاپ الا جونەلەتىن تومار جۋسان. كەشەگى جاڭبىردان كەيىن ەكى-ۇش كۇنگى جادىرا شۋاقتا باسى شاشاقتانىپ، بۇرلەنە باستاپتى. قاتارىنان ەكى قۇشاق جۋسان ىشكە كىرگەندە، الگىندە عانا ەلى كەسەك پەن سۋ توپىراقتىڭ سىز ءيىسى كىسى تىنىسىن اۋىرلاتىپ تۇرعان ۇيدە كەنەت دالا ءشوبىنىڭ ءيىسى بۇرقىراپ قويا بەردى.
كەنجەكەي وت جاقتى. جالپىلداق وتىن لاۋلاي جونەلدى. قارا قازان استى قاپەلىمدە قىزىل شوققا تولىپ، وت ساۋلەسى جارقىلداپ، تۇنەرىپ تۇرعان ءۇيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرى قاپەلىمدە كوڭىلدەنىپ شىعا كەلدى. قازاندىق الدىنا توسەك جايىلدى. سىرقات كەمپىر، قاتىن-بالا وتقا جاقىندادى. قالاۋ دا تون استىنان باسىن كوتەردى.
— تاماق ىستەدىڭدەر مە، ءاي؟ — ايعانشا سىقىلىقتاپ كۇلدى.
— جۇمىسى اۋىر عوي، تاماق بەرىڭدەر.
— ءاي، قىز... تيىسپە ماعان، شاشىڭدى جۇلام. — كۇلكىسىن تىيا الماي، سىقىلىقتاپ جاتقان قارىنداسىنا تاعى بىردەڭە دەگەلى وقتالا ءتۇستى دە، ۇيگە قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان الدەبىرەۋدىڭ اياق تىقىرىن ەسىتىپ، سىرتقا قۇلاعىن تىكتى. ءۇستى-باسى سىقىرلاپ ەكى بالىقشى كىردى.
— كەش جارىق!
ولار قولىنا ۇستاي كەلگەن بالىقتى قازاندىق جانىندا جاتقان وتىن ۇستىنە تاستاي سالدى. ءتىرى سازاندار ساپ-سارى باۋىرى وشاقتان تۇسكەن وت ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ بىر-ەكى شورشىپ اۋدارىلىپ ءتۇسىپ ەدى، بۇرىن بالىق كورمەگەن تولەۋدىڭ كىشكەنتاي بالالارىنىڭ كوزى اتىزداي بوپ، انالارىنىڭ باۋىرىنا تىعىلدى.
موڭكە مەن دوس بەل شەشىپ وتىرمادى. وزدەرىنىڭ ۇستىنە كوشىپ كەپ ىرگە تۇرعىزىپ جاتقان كىسىلەرمەن ءالى ۇيرەنىسە قويماعان. اڭگىمە دە تۋا قويمادى. ارى-بەرى ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن ەكى بالىقشى مىنالاردىڭ جاڭا قونىستارىنا قۇتتى بولسىن ايتتى دا، ۇيدى-ۇيلەرىنە كەتتى.
كەنجەكەي مەن بالجان بالىق سويۋعا كىرىستى. كىشكەنتاي بالالار اۋزىن اشىپ قىزىقتاپ قاپتى. قالاۋ مەن تولەۋ بالىق سويىپ جاتقان ەكى كەلىنشەككە ەنتەلەپ كەپ، ۇستىنە ءتونىپ تۇر. كوپ ۇزاماي بالىققا توياتىنىن بىلگەن اعايىندى جىگىتتەر كوڭىلدەنىپ، جىمىراڭداپ كۇلە باستادى.
— اپىر-اي، بەرەكەت تەڭىزدە ەكەن عوي.
— اسىلى، قارا جەرگە قولدان ەگىپ استىق شىعارعانداي ەمەس، راحات ءومىر مىنالاردا ەكەن. قوراداعى مالىڭ سياقتى عوي، بۇلار ءۇي ىرگەسىندەگى تەڭىزدەن بالىقتى ۇستاپ اكەپ سويا بەرەدى-اۋ، شاماسى.
— تولەۋ اعا، سەن... سەن ۋىلدىرىعىنا قارا. مايعا بوكتىرگەن تارى سياقتى. ويباي، انە ءبىر اپپاق قۋىعى نە؟
— ءاي، بالالارىم، — دەدى قارا كەمپىر.
قالاۋ مەن تولەۋ سوققى استىندا بۇققانداي، موينىن ىشىنە تارتىپ الا قويدى.
— جاڭا تىلەكتىڭ ۇستىندە تۇرسىڭدار. رەتى كەلدى. تايلاقتى سويىڭدار! — دەدى كەمپىر.
قاتار وتىرعان ەكى جىگىت بىر-بىرىنە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ، كۇلىپ جىبەردى. تولەۋ اتىپ تۇرىپ اپالاق-قۇپالاق پىشاق ىزدەي باستادى. ەڭ اياعى ءۇي شارۋاسىنا ارام ءولىپ بارا جاتسا دا ارالاسپايتىن قالاۋ دا الاقانىنا تۇكىرىپ قۇلشىنىپ شىعا كەلدى. اسىققاندا شولاق تاناۋ انشەيىندەگىدەن قاتتىراق شۋىلداپ، ىرجالاقتاپ اركىمگە ءبىر قارادى. ونان ەسىك الدىندا كۇيىس قايىرىپ جاتقان تايلاققا جەتىپ بارىپ الدى-ارتىنا شىعىپ «وسىنىڭ ءبارى ەت-اۋ»، — دەپ ويلادى. تايلاقتىڭ قارامىنا كوڭىلى تولعان جىگىت جابۋ سىرتىنان قومىن، وركەشىن ۇستاپ كوردى؛ اسىرەسە، تىپ-تىك وركەش جاس قىز ەمشەگىندەي تەرى استىندا تىرسىلداپ، تىپ-تىعىز ماي ساۋساعىن باتىرماي قايتا تەۋىپ جىبەرگەندە، قالاۋ «و-وھو» دەپ كۇلىپ جىبەردى. «الگىلەر قايدا؟ ىستەرى بىتپەيدى. نەگە كەشىگىپ جاتىر؟» قالاۋ ەندى اعا-جەڭگەسىنە ىزالاندى.
ايەلدەر ارقان ىزدەدى. ورەشە جاقتا تاباق، شەلەك داڭعىرادى. كوپ ۇزاماي پىشاعىن، ءارقان-جىبىن، ىدىس-اياعىن الىپ، سىرقات كەمپىردەن باسقالارى دابىرلاپ سىرتقا شىقتى.
قارا كەمپىر ىشتە جالعىز. جاڭا قونىسقا ورنالاسىپ جاتقان بالالارىنا اركەزدەگىدەي كوڭىلىن اققا ۇيىتىپ، تاڭىرىدەن تىلەك تىلەپ وتىر. ءتىلى-دۇعادا. قۇلاعى-سىرتتا. انە، تايلاق ب ا ق ەتتى. يتتەر ىرىلدادى. ىلە-شالا قالاۋ مەن تولەۋ ىرسىلداپ، جىلى بۋى بۇرقىراعان ەتتى ىشكە كوتەرىپ كىرىپ كەلە جاتتى. ايەلدەر تايقازانعا تولتىرا ەت سالدى. وت جاقتى. ەت پىسكەنشە شىداماي، وكپە-باۋىردى تۋراپ قۋىرداق قۋىردى. كوڭىرسىگەن ەت ءيىسى قاپەلىمدە ءۇي ءىشىن الىپ كەتتى.
كوڭىلدى كىسىلەر داۋسىن جارىستىرىپ قاۋقىلداسىپ جاتىر. ۇلكەن-كىشىنىڭ قولىندا ءبىر-بىر قاسىق؛ مايلى قۋىرداق بىجىلداپ جاتقان قارا قازاننىڭ ماڭىندا ۇڭىرەڭدەگەن سويداۋىلداي ەكى جىگىتتىڭ وزدەرىمەن بىرگە كولەڭكەلەرى دە سەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ، اشقاراقتانا ۇمتىلادى. ءۇي سىرتىنداعى ۇلىعان جەل، سۇيەگىڭنەن وتكەندەي سۋىپ، وكىرگەن تەڭىز وسى ءقازىر مىنالاردىڭ بىردە-بىرىنىڭ ويىن بولگەن جوق. كەشەگى قارا سۋىقتا ىعى جوق ميداي جازىق دالامەن كۇن-تۇن قاتىپ كوشكەندەرى، ونان بەزبۇيرەك ەبەيسىننەن كورگەن ءزابىر-جاپا مىنالاردىڭ ءقازىر بىردە-بىرىنىڭ ەسىندە قالماعان. مايلى قۋىرداققا كەرەلەپ تويىپ العان ەكى ەركەك ءجيى-جيى كۇلىپ، ازىلدەسىپ، الدىنداعى استى بىر-بىرىنە ىسىرىپ «سەن جە»، «مەن جە»، مارە-سارە.
ەرتەڭىنە كەش وياندى. تۇندەگى ەتتىڭ توعى باسىلماعان. بويلارى اۋىرلاپ، سۇلەسوقتانىپ، ۇيقى قىستاپ، قايتا-قايتا ەسىنەي بەرەدى. اسقا دا، ىسكە دە ىقىلاسسىز. تولەۋ قاتىندارىنا:
— تۇرىڭدار، ەتتى تۇزداڭدار، — دەپ ەدى.
— سابىر ەت، بالام، — دەدى كەمپىر.
— نەگە، اجە؟
— قالعان ەتكە كورشىلەردى شاقىرىپ جىبەر.
— وي، اتاسىنا نالەت! شاقىرمايمىن.
— اقىلىڭدى شاشپا، بالام. «كوپ تىلەگى-كول». باتاسى تيەر.
— باتاسىنىڭ اكەسىنىڭ اۋزىن... — دەپ قالاۋ بوقتاپ جىبەردى.
— باتاسىن باستارىنا شايناپ جاقسىن. ەرتەڭگى كۇنى ءوزىمىز اش وتىرامىز با؟ — دەدى تولەۋ.
— ءاي، اقىلسىز نەمەلەر! سەندەردىڭ ەرتەڭگى كۇندەرىڭدى ويلاعاسىن ايتىپ وتىرمىن عوي. ادام كۇنى-اداممەن...
قالاۋ مەن تولەۋ كونبەدى. قالاۋ شەشەسىنە سىرتىن بەرىپ تۇسىنىكسىز بىردەڭەلەردى مىڭگىرلەپ وتىر. ال، تولەۋ قاھارىن قاتىن-بالاعا توگىپ، ءۇيدىڭ ىشىنە بىقپىرتتاي ءتيدى.
قارا كەمپىر ىشىنەن تىنىپ، شوگىپ قالعان. اقىلىنىڭ جەتكەن جەرى وسى بولعاسىن ۇرىس-ۇرىسپا، ونان نە پايدا؟! قۇلقىننىڭ قامىنان باسقا ۋايىم-قايعى جوق. ەرتەڭگى كۇن ەسىنە كىرىپ شىقپايدى. تايلاق ەتى تاۋسىلعان سوڭ قايتەم دەيدى ەكەن بۇل پاقىرلار؟ ەل ۇلتانى-بالىقشىلار. مال-دۇنيە بولماسا دا، ىرگەسى اجىراماي، باسى ءبۇتىن وتىرعان جاندار. ءجون بىلگەن كىسىگە ەندىگى جەردە مىنا تاس باۋىر دۇنيەدەگى جالعىز جاناشىر جاقىنىڭ دا، تۋما-تۋىسقانىڭ دا وسىلار. جان بار جەردە قازا بار. ەرتەڭگى كۇنى ءۇي ىشىنەن بىرەۋ اۋىرسا، كىرىپتارلىق كورىپ قيىندىق ءىس باسىنا تۇسسە جەر باسقان پەندەدە كوزىنە كورىنەتىن قاسىنداعى قارا دا وسى بالىقشىلار عوي. سول ميىنا كىرە مە ەكەن مىنا شىركىندەردىڭ؟ كەشەگى كۇنى وشاعىڭا تاعان قىلىپ قاقساڭ دا قاسىڭنان ورىن بەر، بوساعاڭا پانالات دەپ قىسىلىپ كەلگەندە، وسىلار قۇشاعىن اشىپ قارسى المادى ما؟! ەر-ازاماتى جابىلىپ ءۇي سالىپ بەردى. ەندى، انە، بالىعىن ءبولىسىپ جاتىر. حان بول، قارا بول، اركىم سىيلاعاننىڭ ق ۇلى. ورايى كەلىپ تۇر. سەبەپپەن وتباسىڭدى كورسەت، تانىس، ءبىلىس، جىلى-جىلى سويلەسىپ، ىڭعايى كەلىپ تۇرعاندا بىر-بىرىمەن جۇزدەرىن جىلىتىپ الماس پا.؟! سونى دا بىلمەدى-اۋ مىنا مۇندارلار.
قارا كەمپىر تۇرەگەلدى. كەلىندەرىنە اقىلىن ايتىپ، ءوزى باسقارىپ-توسكەرىپ ءجۇرىپ، تايلاق ەتىن تۇگەلدەي كوتەرىپ اكەپ ەكى قازانعا ءبولىپ سالدى دا، اۋىلداستارعا حابار بەردى. قوناقتار كەلگەنشە بۋۋلى جاتقان تەڭدى شەشكىزىپ، وزدەرىنىڭ انە ءبىر بولىپ-تولىپ تۇرعان كەزىنەن قالعان كونە شاپان، كونە ىشىكتەردى شىعاردى. ال تۇگى قىرىلعان كونە كىلەم، كونە تەكەمەتتەردى ءتور الدىنا جايعاندا جاڭا عانا جەل ىزعىعان جۇدەۋ ءۇيدىڭ ءىشى جايناپ كەتتى. قارا كەمپىردىڭ ءوزى دە تاڭىرقاپ قاراپ تۇر. انە ءبىر قارنى اشقان كەزدە تولەۋ شىركىن وسى دۇنيەلەرگە كوز الارتىپ تاپ-تاپ بەرەتىن. ءبىر جولى ورتا قاپ استىققا ساتپاق بوپ جاتقاندا ۇستىنەن شىعىپ، اقىرىپ-جەكىرىپ، الىپ قاپ ەدى. سوڭىرا، بۇل ولگەسىن وزدەرى ءبىلسىن، ال كوزى تىرىدە مىنا دۇنيە-مۇلىكتەن ايىرىلار ويى جوق. جەر تۇبىنەن بەرمەن قاراي اتادان بالاعا ميراس بوپ، قولدان-قولعا ءوتىپ كەلە جاتقان مىنا دۇنيە باسقانى بىلمەيدى، ال بۇعان كونە كوزدەي ءبارى ىستىق. بۇنىڭ قايسىسىن الساڭ دا باياعى قۇدىرەتتى اتا-بابالارىنىڭ ۇلىلىعىنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. مىنا كونە كىلەم، كونە تەكەمەتكە ارعى-بەرگى زاماننىڭ تالاي يگى جاقسىلارىنىڭ ءتانى ءتيدى، ءيىسى ءسىڭدى. كۇيەۋى بولىس بوپ، دۇنيە دۇڭكىلدەپ تۇرعان انەبىر بۇلاردىڭ ايبارلى كەزىندە ەڭسەسى بيىك اق وردانىڭ تورىندە وسى كىلەم، وسى تەكەمەت جاتىپ ەدى-اۋ! وي، دۇنيە-اي، سونىڭ ءبارى، ەندى مىنەكەي، كورگەن تۇستەي! ايتساق نانبايدى. وزگەنى قويعاندا، الدىمەن ءوزىنىڭ باۋىرىنان ورگەن بالالارى نانبايدى.
قارا كەمپىر تەڭنەن شىققان كونە كيىمدەردى قولىنا الىپ، بىر-بىرلەپ قاراپ شىقتى. جاس كەزدەگى دوسىن كوپ جىل وتكەن سوڭ، قارتايعان شاعىندا قايتا كورگەندەي. ءوزى سياقتى بۇلار دا توزعان. جەڭىنىڭ اۋزى قيىلعان. تۇگى قىرقىلعان. بوياۋى وڭعان. جىلدار بويى جۇك استىندا جاتىپ، ۋماجدالىپ، مىج-مىج بوپ قالعان كونە كيىمدەر اجارى تايىپ، ءاجىم تۇسكەن كونە بەتتەي.
تىستان وسى ۇيگە بەتتەپ كەلە جاتقان كىسىلەردىڭ توپىرلاپ باسقان اياق دىبىسى ەستىلدى. كوڭىلى بۇزىلىپ بارا جاتقان قارت انا تەپ-تەز بويىن تەجەپ الا قويدى دا، ورنىنا بارىپ وتىردى. باسىندا بالىقشىلار ءوز ۇيىنە كەلگەندەي، ەشتەڭەدەن يمەنبەي قاۋقىلداپ سويلەپ كىرگەن-دى. ءبىراق تورگە جايىپ تاستاعان قىزىل الا توسەنىشتى كورگەندە ءتىل-جاعى بايلانعانداي تىنا قالدى. باستاپ كىرگەن موڭكە مەن دوس تا كۇن ساۋلەسىنەن قىمسىنعانداي، كوز نازارى تومەنشىكتەپ جالما-جان اياق كيىمدەرىنە قارادى. كەيىن كىرگەندەر دە الدىنداعى ۇلكەندەردىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، ءبىر-بىرىن يتەرمەلەي باستادى.
— ءاي، اياعىڭدى شەش! — دەدى موڭكە.
ءبارىن بايقاپ، ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان كەمپىردىڭ اۋرۋ قاجىتقان بەت ءوڭى اجارلانىپ كەتتى. باياعى شارشىسىنا كەپ تۇرعاندا ۇيىنە كەلگەن كەدەي-كەپشىك ءدال مىنا بالىقشىلارداي تورگە بەتتەي الماي، قيپاقتاپ-سيپاقتاپ ەسىك الدىنان كەتەتىن. ول كەزدە بۇدا ىقىلاسى تۇسكەندەرگە عانا راي بىلدىرەتىن...
— نەگە ىركىلدىڭدەر، تەرگە شىعىڭدار! — دەدى كەمپىر. بالىقشىلار جاپىرلاپ اياق-كيىمدەرىن شەشە باستادى.
موڭكە مەن دوستىڭ سوڭىن الا تورگە شىققان جاس جىگىتتەر ءالى دە بولسا ءبىر نارسەنى ءبۇلدىرىپ الاتىنداي، قول-اياعىن جازا الماي بەرەكەتتەرى كەتىپ وتىر. قارا كەمپىردىڭ كوزىن الا بەرە استارىنداعى كونە كىلەمنىڭ ماپ-مايدا تۇگىن ەسكەك قاجاپ كوك مۇيىزدەنىپ قالعان الاقاندارىمەن ابايلاپ سيپادى.
قارا كەمپىر ونى دا بايقادى. ءوزىنىڭ توپشىلاۋى بويىنشا وسىدان كەيىن مىنا بالىقشىلار بۇنى جاپىرلاپ ورتاعا الىپ ارعى اتا تەگىن، رۋىن سۇراۋعا ءتيىس. كورە قال، ارعى-بەرگى تەگىندە باتىر بولعان، باي، بي، بولىس بولعان كىم بار دەپ قادالادى. ول ار سۇرايمىن دەگەنشە قارا كەمپىر قاي اتاسىندا قورا تولى قوي، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، مىڭعىرعان مال بولعانىن ەسىنە الدى. ونان ءوزىنىڭ كۇيەۋى جەتى جىل بولىس بوپ، جالپاق ەلدى جاپىرىپ بيلەپ تۇرعان سوناۋ زاماندا قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرگەنىن، قالىڭمال، كيت، اس-تويلارداعى سان ءتۇرلى سىي-سىياپاتتارعا دەيىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ەندى مىنالار سونى قاشان سۇرار ەكەن دەپ ىشتەي ازىرلەنىپ وتىرعان-دى.
ءبىراق ەشكىم ۇندەمەدى. سوزگە شورقاق دوس باسىن باۋىرىنا الىپ، توماعا-تۇيىق وتىر. اندا-ساندا قازان جاققا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ، بۇل كەزدە ءبىر قايناپ، قاندى كوبىگىن ساپىرىپ جاتقان جاس تايلاق ەتىنىڭ يىسىمەن دەم الادى. ال موڭكە كەمپىر كۇتكەن جاققا ءتىپتى اياق باسپادى. كەش بويى ول كەمپىردەن قايدا ءبىر كەلىسپەگەن نارسەلەردى سۇراپ، جەر شالعاي، جول الىس، جەتكەنشە قيىندىق كورگەن شىعارسىڭدار دەدى. بۇل جاق؛ قونىسقا قالاي ەكەن دەدى. ونان ىرىزىق-نەسىبەسى ءبىرىڭعاي سۋعا قاراپ وتىرعان كىسىلەردىڭ قىر قازاعىنان ءبىراز ايىرماسى بارىن ايتىپ، قايدا ءبىر كەلىسپەگەن ءونىمسىز اڭگىمەلەردى ەجىكتەپ كەتتى. اتاقونىسىن تاستاپ، كورىپشىلىك حال باستارىنا ءتۇسىپ وتىرعان كىسىلەردىڭ كوڭىلىن دەلبەگىسى كەلدى مە، كەلەسىدە قارت بالىقشى تەڭىز جاعاسىنىڭ تىرلىگىن ءتىپتى تاسىرتا ماقتاپ، كۇندەلىكتى قازاندىق بالىعى مەن شابىندىعىن، وتىن، سۋىن كويىتتى. سونىڭ بارىندە دە قارا كەمپىر قارت بالىقشىنىڭ سوزىنە جوندەپ قۇلاق اسپاي، سالعىرت تىڭداپ، شالا ۇعىپ وتىر. قارت بالىقشىنىڭ اڭگىمەسىنە تەك ايتەۋىر كوڭىلگە بولا باس يزەگەنى بولماسا، قالعان ۋاقىتتا قۇلىقسىز، ەنجار، تەك ەرنىنىڭ ۇشىمەن جاي عانا جاۋاپ قاتادى.
جاستار جاعى جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. ۇلكەندەر الدىنداعى وزدەرىنىڭ داعدىلى يبالىلىعىن ساقتاپ، شاكىرت بالاشا مونتيا-مونتيا قاپتى. قوناقاسىدان كەيىن عانا تىلدەرى شىعا باستادى. ءبىر توپ جاس ارالارىنداعى ءانشى، دومبىراشىلاردى ورتاعا الىپ، ءوز الدارىنا وڭاشالانا باستادى. بەتىنەن وتى شىققان قاراتورى جىگىت دومبىرا تارتتى. ونان وسىنداعى ادەت بويىنشا اۋىلدىڭ التى اۋزىن ايتتى دا، دومبىرانى قاسىنداعىعا ۇسىندى. ول قىسىلىپ قاپ، ارعى جاعىنداعى بىرەۋگە اسىرىپ جىبەردى. دومبىرا وسىلاي قولدان-قولعا ءوتىپ، جۇزدەرىن جەل قاققان جىلتىر قارا بالىقشى جىگىتتەردى ارالاپ شىقتى. جاڭاعى قاراتورى جىگىتتەن كەيىن جەكە ءان سالۋعا ەشقايسىسىنىڭ جۇرەگى داۋالامادى. ءۇي تولى حالىق تۇيىققا تىرەلگەندەي، اڭتارىلىپ قالىپ ەدى، سول كەزدە الگى جىگىتتەردىڭ اراسىندا ۇركەردەي بوپ ءبىرىڭعاي وتىرعان ون شاقتى قىزدىڭ ىشىنەن بىرەۋ شىرقاي جونەلدى. قارا كەمپىر كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ، قايتا قارادى. ءباتىر-اۋ، مىناۋ... مىناۋ ايعانشا ما، ءوي؟. باسە، ەرتەدەن بەرى قاسىنداعى بىرەۋ بىردەڭە دەسە دە بەتىنەن وتى شىعىپ، ەرنىن تىستەي الاتىن وسى اۋىلدىڭ ۇيالشاق قىزدارىن قايراپ وتىرعان-دى. ءان باستار الدىندا دا ايعانشا قاسىنداعى قىزداردىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ، باستارىن شۇلعىتىپ قۇپتاتىپ الدى دا، سالماقتى ءجۇزىن جوعارى كوتەرىپ، سەزىمگە شاباتىن سىرشىل داۋىسپەن شىرقاي جونەلدى. بالىقشى جىگىتتەر قىز انىنە ىلە قوسىلىپ، وزدەرىنىڭ سۋىققا قارلىققان الەم-تاپىرىق داۋىستارىمەن دۇرىلدەتىپ اكەتتى.
اي قاباق، التىن كىرپىك، قىزىل ەرىن،
كەل دەسەڭ، نەگە ايايىن اتتىڭ تەرىن؟!
سارى اعاش سازعا بىتكەن سەكىلدەنىپ،
قاي جەردە وتىر ەكەن بۇراڭ بەلىم؟!
ءان ۇزىلگەندە قاراتورى جىگىت ۇشىپ تۇرەگەلدى:
— وسىنداي جىگىتتى دە كۇيىككە سالعان قىز شىركىندەر قانداي قاتال ەدى؟!
جۇرت دۋ كۇلدى. ۇيالشاق قىزدار بەتىن ءبىر-بىرىنىڭ تاساسىنا جاسىرىپ، تومەن قاراپ كەتتى. تەك ەسىك الدىندا بەتىن مۇزداي بوساعاعا سۇيەپ تۇرعان وسى اۋىلدىڭ كەلىنشەكتەرى جاڭاعى قاراتورى جىگىتتىڭ نە دەگەنىن، مىنا جۇرتتىڭ وعان نەگە كۇلگەنىن اڭداماي قاپ، بىر-بىرىنە قارادى. مىنا ءان كەلىنشەكتەردىڭ قايدا ءبىر سىرقىراپ تۇرعان جەرىن تاۋىپ، جۇيكەسىن جاندى جەرىنەن ءبىر-بىر باسىپ وتكەن-دى. باياعى اتا-انا ۇيىندە وتكەن وزدەرىنىڭ قىز كەزىن، ەلىن، جەرىن، سۋىن، اعا-جەڭگەسىن ەسكە سالىپ، جانى جابىرقاپ مۇڭايىپ تۇر. كەنجەكەي كوزىندە قۇيىلا جازداپ تۇرعان جاستى جالما-جان كىرپىگىمەن كولەگەيلەپ، ۇيقىسى كەپ قىڭقىلداپ وتىرعان كىشكەنتاي قىزىن باۋىرىنا قىسا ءتۇستى. انشەيىندە ءوڭىن الدىرمايتىن بالجان دا تاپ ءقازىر كوڭىلىن قۇيىن سوعىپ وتكەندەي قۇپ-قۋ. ال بالىقشىلار الگى ءبىر الا قالجىڭ، اقتاي كۇلكىدەن تىيىلىپ، جاڭاعى تويا جەگەن استان كەيىن دەنەسىن اۋىرلاعانداي ءتور الدىندا تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتىر. كۇنى بويى اشىق تەڭىز ۇستىندە تۇلا بويىن سۋىق الىپ كەلگەن كىسىلەر ەندى ءقازىر بۇل جالعاندا قانداي قيىندىقتى باستارىنان كەشە جۇرسە دە، وزدەرىنىڭ ومىرىندە دە از با، كوپ پە وسىنداي قۋانىشتى شاقتار دا بولعانىن ويلاپ تىرلىككە تاۋبە قىپ جاتقانداي. كىسى-قارا لىق تولى ۇيدە سۋ سەپكەندەي تىنىپ قالعان جۇرت كەنەت سەلك ەتتى. ەڭسەسىن شۇعىل كوتەرىپ، ءبارى بىردەي دىبىس شىققان جاققا قاراپ ەدى؛ وسىنىڭ الدىندا عانا قالاۋ قارا كولەڭكە بۇرىشتا جارعا جاۋىرىنىن سۇيەپ قالعىپ وتىرعان-دى. وسىنشا جۇرتتى باۋراپ اكەتكەن ءان كەنەت كىلت توقتاعاندا توماق قۇلاق جىگىت قاساقانا ءدال وسى ءساتتى توسىپ وتىرعانداي قور ەتتى دە، ءوز داۋسىنان ءوزى سەلك ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى. ءبىراق بەتى بۇلك ەتكەن جوق. وزىنە جان-جاقتان وقتاي قادالعان كوزدى كورىپ قاباعىن قايتا جۇمىپ الا قويدى.
قارا كەمپىر كىسىلەردەن قىسىلسا دا، ءبىراق ىلە-شالا باسقا ءبىر ۋىتتى، اسەرلى جايعا بوي الدىرىپ، قىزىن جاڭا كورگەندەي تاڭىرقاپ وتىر. بۇرىن دا قىزىنىڭ اقجارقىن، اشىق مىنەزىن ۇناتىپ، بالالارىمنىڭ ىشىندەگى اكەسىنە تارتقان جالعىز وسى قاراعىم دەپ جۇرەتىن. بۇگىن سوعان كوزى ابدەن جەتتى. ايعانشا ءبىر دەگەننەن-اق بالىقشى اۋىلدىڭ قىزدارىن بيلەپ-توستەپ، ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ الدى. قىزىنىڭ ءانشى ەكەنىن بۇگىن ءبىلدى. بۇدان بۇرىن دا تالاي توپقا ءتۇسىپ، ىسىلىپ العان سياقتى. ءاندى باستاعاندا تۇس-تۇستان وزىنە سۇقتانا قادالعان كوزدەردەن قۇيتتاي دا قىمسىنباي، ادەمى قارا قاسىن كەرىپ تاستاپ، بەتىنىڭ ۇشىنا قىزعىلت قان تەپسىنگەن نۇرلى ءجۇزىن جوعارى كوتەرىپ، بار جانىمەن بەرىلە ايتادى ەكەن. «قىزىم ۇيدە-قىلىعى تۇزدە» دەگەن...
كوپ بوپ ءبارى قوسىلىپ ايتقان ءاندى قارا كەمپىر ءوز ومىرىندە وسى اۋىلدان كورىپ وتىر. بۇل وزدەرىندە ءۇردىس ەمەس. حالىق باس قوسقان نەبىر ايت، توي، باستاڭعى، شىلدەحانالاردا بۇلار مىقتاعاندا بىر-ەكى كىسى، ارىلەگەندە كەيدە ءۇش كىسى ايتقانى بولماسا، ءدال مىنالارداي ءۇي تولى كىسىنىڭ ءبارى قوسىلمايتىن. جانە مىنالار جازباستان باتاقتىڭ سارىسىنىڭ ءانىن ايتتى. سارىنىڭ ءانىن بۇ دا جاقسى كورەتىن. انەبىر جىلى سارىنىڭ سۇيگەن جارى-قىز قوساندى كورگەنى بار. ول كەزدە ءوزىنىڭ كەلىنشەك كەزى. ەرتە كوكتەم بولاتىن. شىركىن، نەسىن ايتاسىڭ، قازاق ءۇشىن كوكتەم ايىنىڭ ورنى بولەك قوي! قىس بويى ءار شۇقىردا ءبىر-بىر ءۇي كورباسىر بوپ وتىرعان جاندار كوكتەم ايىنا ءارقاشان اڭساپ جەتەتىڭ ەدى-اۋ! سونان، وي، داريعا-اي، قىس كەتىپ، جەر ءوڭى كىرىپ، قىر الا-قاناتتانا باستاعاندا تەڭىز جاعاسىن قىستاعان اۋىلدار جاپا-تارماعاي، ۇباپ-شۇباپ قىرعا كوشەر ەدى عوي! جاستار بويىن ساندەپ كيىنەر ەدى. جۇيرىك اتقا مىنەر ەدى. كەش بولسا جاس قىز، سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ اۋلىن سىرتىنان تورۋىلداپ، ساق قۇلاق يت پەن قورا كۇزەتكەن قويشىنىڭ تاڭ الدىندا تالىقسىپ قالعىپ كەت-كەنىن اڭدىپ جۇرگەندەرى. ەسەبىن تاپقان ەپتى جىگىت الگى ءبىر تاڭ الدىنداعى ءتاتتى ۇيقىنىڭ ءبىر تۇسىندا قىراعى، ساق اتا-انالاردىڭ اۋزىن اڭقايتىپ كەتەتىن ەدى-اۋ! سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە الگى قۋ شۇناق جىگىت تۇك كورمەگەندەي، جىمسيىپ كەشكە سوعىپ، تۇندە ءوزى ىستىق قۇشاعىنان شىققان سىلقىم قىزدىڭ جانىنان اتىن ادەيى ويقاستاتىپ، كۇمىس ەر-تۇرمان كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتىپ وتەر ەدى. ءتىل قاتۋعا جەر تار. كوشتەگى كىسى-قارادان قىسىلىپ، كوڭىلدەگى مەن كوكەيدەگىنى كوزبەن جولداپ، قىز جۇرەگىنە شوق تاستاپ كەتەر ەدى! ايت-ايتپا، وتكەن كۇندە بەلگى جوق. ءوز قىزىعى وزىمەن. قىز قوسانمەن كەزدەسكەن سول كوكتەمنەن بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى. ەندى مىنە، ۇلبىرەگەن ۋىز بەتكە جەكسۇرىن ءاجىم ءتۇستى.
قىز قوساندى العاش كورگەندە الاقانات جەر ءالى دەگدي قويماعان-دى. مالدى-جاندى اۋىلدىڭ ءسانى بولەك قوي انە، تىرناداي تىزىلگەن ۇزىن شۇباق كوپتىڭ الدىنان تەرەڭ ساي كەزدەستى. اۋىر جۇك ارتقان تۇيەلەر سايدان تايعاناقتاپ، ابىر-سابىرلاپ ازەر-ازەر ءوتىپ، ارعى بەتكە كوتەرىلە بەرگەندە ءسانى-سالتاناتى وقشاۋ تاعى ءبىر كوشكە كەزدەستى. يتتەر ىرىلداسىپ تۇرا قالدى. ەكى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتى اناداي جەردە ات ۇستىندە ءيىرىلىپ، تىلدەسىپ الدى دا، سوسىن قاۋقىلداسىپ، ۇزەڭگى قاعىسىپ بىرگە كەتىپ بارا جاتادى.
جاس جىگىتتەر كوشكە قايىرىلىپ سوعىپ، كوڭىلى كەتىپ جۇرگەن قىزدان قولۇزدىك مۇشە الىپ، ءبىرىن-بىرى شاۋجايلاپ، قاۋ-قاۋلاسىپ شابا جونەلدى. ۇزىن شۇباق كوش الگىلەردىڭ سوڭىندا جوسىلىپ قالعان ات تۇياعىنىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان-دى. ەكى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتى الىسقا ۇزاماعان. ىلگەرگى جاقتاعى ءبىر قىردىڭ استىندا بۇلاردى توسىپ قارايلاپ تۇر ەكەن. سول جولى ەكى اۋىل قاتار قونىپ ەدى. كوككە تويعان ۇساق مالدار جەدەل قوڭدانىپ، الدى تولدەپ ءجىپسىز بايلانعان ەكى اۋىل ءبىر جۇرتتا ۇزاعىراق وتىرىپ ەدى. كۇن ساناپ جاس ءتول كوبەيدى. ساۋىلاتىن مالدار مەن اقۇرپىلەنىپ جەلىندەپ تۇرعان انالىق مالداردى ورىسكە جىبەرمەي، اۋىل ىرگەسىندە، انا جەر، مىنا جەردە شۇبارتىپ جاتتى.
قاردان جاڭادا عانا ارىلعان دالا كۇندىز كوكتەم ايىنىڭ شۋاعىنا بۋسانىپ، الىستا ساعىم ويناپ، جاز نىشانى انىق بەلگى بەرە باستاپ ەدى. قاتار وتىرعان ەكى اۋىلدىڭ بەت الدىنداعى توبىلعىلى سايدىڭ كۇنگەي قاباعىنداعى باۋرايدا بالاپان كوك ماساتى تۇكتەنىپ قاپ ەدى. باسى بۇرلەنىپ كەلە جاتقان كودە، بەتەگە، جۋسانداردىڭ تۇبىرىندە كوك قىلتيىپ، ەرتەڭ ءالى-اق دۇركىرەپ ءال بەرمەي كەتەتىن قۇدىرەتتى جاس كۇشتىڭ العاشقى قۋانىشتى بەلگىسىندەي كىسى كوزىنە شوقتاي باسىلادى. نەسىن ايتاسىڭ، قىستاۋدان شىققان اۋىل كوڭىلدى! تۇندىگىن اشىپ تاستاعان اپپاق اق ۇيلەردىڭ ىشىنەن تىستاعى كوكتەم ءيىسى ءبىر ءسات ۇزىلمەي، ۇنەمى تاناۋ جارعانداي تىنىس اشىلىپ، جان بىتكەن جاننىڭ قول-اياعى جەپ-جەڭىل سەرگەك. جاس جۇرەك لۇپىلدەپ ىلگەرگى، الداعى كۇننەن الدەنە اڭساپ، الدەنەگە قيالدانىپ ارمان ۇزدىگە باستاعان شاق قوي ول! ات تۇياعى باسپاعان الدەبىر الىسقا ساپار شەككىڭ، جولعا شىققىڭ كەپ اۋالانىپ ءلۇپ-لۇپ سوققان جۇرەك تە الىپ ۇشىپ تۇرعانى! قاتار قونعان ەكى اۋىل بىر-بىرىنە ەرۋلىك بەرىپ، كەزەك-كەزەك شاقىرىسىپ، اراعا اياق-تابان قاتىناپ قالعان. اسىرەسە، جاستاردىڭ جولى بولدى. ەكى اۋىلدىڭ قىز-بوزبالاسى كۇن باتسا اۋىل سىرتىنداعى قارا جالعا جينالىپ، تاڭ اتقانشا اسىر ساپ اقسۇيەك، بەلبەۋ سوق، كورشى-كورشى، حان كوشىن وينادى. ەندى بىردە التىباقان تەپتى. التىباقانعا قىز بەن جىگىت قاتار تۇرا قاپ، كەزەك-كەزەك اسپانداپ ءجۇرىپ قوسىلىپ ءان شىرقادى. ول كۇندەرى ەكى اۋىلدىڭ جاستارىنىڭ اۋزىندا-قىز قوسان. ءبارى ىنتىق. ءبارى ءانىن سوعان ارنادى. ءسوزىن سوعان باعىشتادى. ءبىراق بيىك قاباق، اشاڭ بويلى، اق سۇر قىزدىڭ ءجۇزى سالقىن. سو جىلى سارى ەكىنشى رەت قولعا ءتۇسىپ، جارمولا تۇرمەسىندە جاتقان-دى.
ءبىر جولى التىباقان تەۋىپ جۇرگەن قىز بەن جىگىت اڭداماي سارىنىڭ ءانىن شىرقاسىن. جاڭا عانا دالانى باسىنا كوتەرىپ جاتقان جاستار كەنەت تىنا قالدى. كەلەسى كەزەكتە ءان ايتقالى ازىرلەنىپ تۇرعان قىز قوسان كەزەگىنە شىقپاي اي سەۋلەسى استىندا مۇڭدى ءجۇزى بوزارىپ، التىباقانعا سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى. وسىدان كەيىن ويىن-ساۋىققا ەشكىمنىڭ زاۋقى شاپپاي، كۇندەگىدەن ەرتە تاراپ ەدى. ەرتەڭىنە قىز قوسان اۋلى كوشىپ كەتتى... وي، وپاسىز سۇم دۇنيە! وتكەن كۇندە بەلگى جوق. سەن ءبىراق بۇل دۇنيەگە ەندى قايتىپ ورالماستاي ءبىرجولاتا ءىز-تۇزسىز وتكەنمەن، سەنىڭ سوڭىڭنان ءبىز بىلمەيتىن، بىزگە بەيماعلۇم تاعى ءبىر جاس بۋىن ەرتەڭ ءالى-اق كوكتەمدەگى كوكتەي قاۋلاپ كەلەر. ءبىر كەزدەگى ءبىز سياقتى ولاردىڭ دا ەرتەڭ وزدەرىنىڭ قارسى الاتىن اتار تاڭى، كەلەر كوكتەمى، وزدەرىنىڭ ۇزدىگىپ كۇتەر ارمانى، قىزىعى مەن قۋانىشى بولار-اۋ. قىز قوسان تەپكەن التىباقانعا ءبىز بىلمەيتىن باسقا ءبىر قىز بەن جىگىت قاتار تۇرىپ، ولار دا اي ساۋلەسى استىندا ىنتىعىنا ارناعان ءانىن ايتىپ ۇزدىكپەس دەيسىڭ بە؟! ءسۇيتىپ، جىل سايىن جاستىڭ داۋرەن باسىنا قايتالاپ ءبىر سوعىپ وتىراتىن مىنا قارا جەر سياقتى، ادام ءومىرى دە دۇنيەگە ءبىر ۇرپاقتان كەيىن ءبىر ۇرپاق كەلىپ ۇنەمى جاسارىپ وتىرار-اۋ!
قارا كەمپىر كەنەت كوڭىلسىز تارتىپ، ءىرى دەنەسى كورەر كوزگە كىشىرەيىپ شوگىپ كەتتى. شام مايى تاۋسىلدى. ءۇي ءىشى قوڭىرايىپ، قايتا جۇدەپ، بۇرىش-بۇرىشتا وتىرعان كىسىلەردىڭ تۇلعاسى قاراۋىتىپ، زورايىپ كورىندى.
موڭكە مەن دوس تۇرەگەلدى. كەمپىردىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ بىردەڭە دەدى. ءبىراق قارا كەمپىر تۇككە تۇسىنبەدى. ول تەك تاپ جاڭا وسى ءۇيدىڭ تورىندە شالجايىپ جاتقان كىسىلەردىڭ الدەنەگە الگى ەكى قارت بالىقشىمەن شالعايلاسا تۇرىپ، تولەۋ مەن قالاۋدىڭ قولىن قىسىپ، ەسىككە بەتتەپ بارا جاتقانىن كوردى. ەندى قايتىپ ءۇي ىشىندەگى انگە دە، اڭگىمەگە دە زاۋقى شاپپادى. ءيا، ءتان توزادى. جان دا توزادى. تەك توزبايتىن دا ازبايتىن تەمىر سۇيەك ءبىر پالە-ادامنىڭ جادى عوي. كۇندەردىڭ كۇنىندە ادامدى تيتىقتاتىپ قۇرتىپ، ىشىنەن كەمىرىپ جەپ جاتاتىن جالعىز جەبىر جاۋ بولسا، ول، تەگى، وسى جادىڭ بولار-اۋ.
قارا كەمپىر شارشادى. ءوز دەنەسىن ءوزى اۋىرلاپ تەزىرەك جاتقىسى كەلدى. تەزىرەك جاتىپ، تەزىرەك ۇيىقتاسا، كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋدا بەرەكەتىن العان بار-بار نارسەنىڭ ءبارىن ۇمىتار ەدى، وعان ءبىراق... مىنا جاستاردىڭ ءازىر تارايتىن ءتۇرى جوق. بارىنەن بۇرىن ايعانشا تالاتىن ەمەس. قاراتورى بەتى نۇرلانىپ، گۇل-گۇل جايناپ كەتكەن. قوڭىر كولەڭكە ۇيدە قاپ-قارا كوزدىڭ جانارىنا شوق تۇسكەندەي قاتتىراق ۇشقىنداپ، ءبىر اننەن سوڭ ءبىر ءاندى شىرقاپ وتىر. «ە، اللا، ءبىز كورمەگەن قىزىقتى وسى قاراعىم كورگەي ەدى» — دەپ ويلاپ، بەيۋاق كەشتە بالاپان باسقان ۇيادا قوناقتاپ قالعان الدەبىر ۇلكەن انا قۇستاي ۇيقى قىسقان كوزدىڭ اعى ءالسىن-الى اينالىپ كەتىپ وتىر.
* * *
كەلەسى كۇنى قارا كەمپىر توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. العاشقىدا الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان ەشتەڭە بولماس، اياعىنا ءمىنىپ كەتەر دەپ ەدى. ءبىراق كۇن ساناپ دەنەسىن توپىراق باسقانداي، تۇلا بويى ءزىل تارتا باستادى. اۋرۋ دەندەگەن دەنە ال-دارمەننەن ايىرىلىپ، كوز جانارى ءسونىپ كەتتى. بەتىنىڭ بەرى قاراماسىن كەمپىر دە، ءۇي ءىشى دە ءبىلدى. ءۇي ءىشى تەگىس ۇيقىدا جاتقاندا بۇل كۇندە-كۇندە تاڭ اتقانشا كىرپىك ىلمەي شىعادى. تۇنىمەن قايداعى-جايداعىلار ويعا ورالىپ، ءوزىنىڭ ەرتەرەكتە دۇنيە سالعان اتا-اناسىن، كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان جەرىن، باسىنان كەشكەن باياعى بالداي ءتاتتى جاستىق شاعىن، قاتار قۇربىلارىن، وڭ بوساعادا وتكىزگەن قىزىقتى قىز داۋرەنىن ويلاي-ويلاي، اقىر سوڭىندا كۇيەۋىن ەسىنە الادى. بۇرىن بۇنداي جاعدايدا ىلعي دۇعاسىنا كىرگىزەتىن. بۇل كۇندەرى ىشىنەن كۇبىرلەپ: «كوپ ۇزاماسپىن، قاسىڭا مەن مەن دە بارارمىن. كۇت، كۇت مەنى»، — دەپ تىنىسى اۋىرلاپ دەگبىرسىزدەنىپ، دەمىگىپ جاتىر.
ءومىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىندە قارا كەمپىر ءبىر جاننىڭ بەتىن كورگىسى كەلمەدى. بالالاردىڭ قىلىعى جىنىنا تيەدى. شىركىندەردە تالپىنىپ، تالاپ قىلايىن دەگەن وي بولسايشى. كەجەگەسى كەيىن تارتقان توعىشار سورلىلار قىزىل ىڭىردە جاتقانىنا قاراماستان كۇندە ساسكە تۇستە شاققا ويانادى.
قوناقتار كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە بۇل ءۇي ءىشىن قاعىپ، سىلكىپ، وت باسىن سىپىرىپ وتىرىڭدار دەپ ەدى. كىرگەن-شىققان كىسىلەردىڭ اياعىنىڭ استىندا شاڭ بوپ جاتقان مىنا ءبىر ءىلىپ الار ازعانتاي دۇنيەسى قۇرعىردى جيناپ، جۇك اراسىنا ءبۋىپ-تۇيىپ تاستاڭدار دەپ قانشا قاقساسا دا، نە كەلىندەر، نە بالالار قۇلاق اسپادى. ۋھ، قۇرىسىنشى! وزىڭنەن كۇش كەتكەسىن كىمنىڭ ءسوزىن كىم تىڭدايدى؟!
وسى ءبىر يت ىرعىلجىڭمەن ءۇش كۇن ءوتتى. ءتورتىنشى كۇنى دە اس-سۋسىز ىزعىعان ۇيدە ەشقايسىسى تۇرا قويمادى. ەركەگى دە، ايەلى دە وقتا-تەكتە كوزىن اشىپ، باسىن كوتەرە تۇسەدى دە، قايتا جاتادى. سونان ولار ساسكە تۇستە شاققا تۇردى. ۇزاق ۇيقىدان بەتتەرى ىسكەن. اش بالالار توسەكتەن تۇرا سالا اس سۇراپ انالارىنا قىڭقىلداپ جاتىر.
توسەكتەن كەرىلىپ-سوزىلىپ تۇرعان تولەۋ سىرتقا شىعىپ ەدى، ىلە-شالا ىشقىر باۋىن شالا-پۇلا بايلاپ، ىشكە جۇگىرىپ كىردى.
— ءتۇرى جامان!.. عالامات! داۋىلعا ۇشىراماي، باسپانا سالىپ العانىمىز قانداي ابىروي بولدى.
— قاسقا كەدەيدىڭ كۇنى وسى دا، وتىرسا دا-تاۋبە، تۇرسا دا-تاۋبە.
— اجە-اي، مەنى تاقىمداي بەردىڭ-اۋ. باياعىڭدى اڭساي بەرمەي، بارعا قاناعات قىپ تىنىش وتىرمايسىڭ با؟
— مىنا شىركىن نە دەيدى؟ باياعىسى نە، مەن كەشەگى كۇنىمە زار بوپ وتىرعان جوقپىن با؟
— ول كۇن دە جوق... اقساماي-اق قوي.
— مەيلىڭ، مەن جاسارىمدى جاسادىم. جالعاننىڭ جاقسىلىعىنا دا، جاماندىعىنا دا تويدىم. ەندىگى قالعان ومىرىمە راحات تىلەپ وتىرعام جوق، يمان تىلەپ وتىرمىن. كارى ساۋلىقتىڭ جاسىنداي ءومىرىم قالدى ما، جوق پا؟.. ءبىر تۇتام تىرلىكتە سەندەر مەن مال ءۇشىن جاماناتتى بولاتىن جايىم جوق. تيىسپەي، تىنىش وتىر ارمەن... مال سەنىڭ وزىڭە... كەسەر كەلەكە كەرەك. قالا بەردى انا ءۇپىرلى-شۇپىرلى سارى قارىن بالالارىڭا كەرەك.
تولەۋ ءتىل قاتپادى. ەكى كەلىنشەك ەكى جەردە بۇرىسە قاپتى. جاق ءجۇنى ۇرپيگەن جۇدەۋ بالالار ويىنعا زاۋىقسىز. جەل ىزعىعان مۇزداي ۇيدە بۇيىعىپ، انالارىنىڭ باۋىرىنا تىعىلادى. الگىدەن كەيىن كەمپىر دە ءۇنسىز. يت ءومىردىڭ اياعى وسىلاي ىرىم-جىرىم بوپ اياقتالارىن ءبىلدى. باسقاسى باسقا، انا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي كىشكەنتاي قاراقتارى قىڭقىلداپ اس سۇراعاندا قايدا كەتەرىن بىلمەدى. سورلى بالالاردىڭ اۋزىنا اس اكەپ سالاتىن اكەنىڭ سيقى اناۋ. قاتىگەز ءومىردىڭ قىزىعى قالماي بارا جاتقانىن بايقاعان سايىن وسى كۇنى كۇناكار كوڭىلىنە قايداعى ءبىر كىسى جانى تۇرشىككەندەي وي كەلەتىن بوپ ءجۇر. «بايسىز، بالاسىز ءومىر سۇرمەگەن ەكەم»، — دەپ ويلايدى. وندا ەكى ۇلدىڭ ءتىرى كۇيىگىن تارتپاس ەدى. مىنا كەلىندەرى دە باسقا ءبىر دەنى دۇرىس كىسىگە ايەل بوپ، كىم بىلەدى، سورلىلاردىڭ باعى اشىلىپ، تۇندىگى ءبۇتىن ءۇي استىندا ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرار ما ەدى، قايتەر ەدى؟! وندا مىنا پاقىر بالالار دا جارىق دۇنيەگە كەلمەس ەدى عوي. جورگەگىنەن جوقشىلىقتىڭ زارىن تارتىپ، جەر باۋىرىنان ءنار الا الماعان كوكتەي شەرلەپ وسپەس ەدى.
ۋھ، قايتەيىن، باياعى اسىپ-توگىلىپ جاتقان اعىل-تەگىل بايلىق كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى. ونى اڭساپ وتىرعان بۇل جوق. ءوز باسى وسى كۇنى جوقشىلىققا كوندى. وت باسىنىڭ تىنىشتىعىن تىلەيدى. قۇداي مىنالارعا ب ا ق بەرمەسە دە، تالاپ بەرمەگەنىنە قىنجىلادى. وسى شىركىندەر بىردەڭە دەسەڭ ارس ەتىپ بەتىڭنەن الا كەتەدى. اتا-انا بايعۇس ۇرىسسا، اقىل ايتىپ ۇرسادى دا. سەن ءقايبىر وزەگىڭدى جارىپ شىققان بالاڭنان ءوش الايىن، ەسەپ ايىرايىن دەپ ويلايسىڭ؟! تەڭىز جاعاسىنا كەلگەلى تولەۋ ءونىمسىز ءىستىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ الدى. ەتىك جامايدى. جەلىدە تۇيەسى تولىپ تۇرعانداي مۇرىندىق جونادى. انە، ەندى تاسپا سىدىرىپ وتىر. قالاۋ كۇپىمەن باسىن بۇركەپ قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر؛ وسىدان تەك اس ىشەردە ويانادى؛ اس ۇستىندە قازان ۇستاعان ايەلمەن جاعالاسىپ، قاسىعى قولىندا جۇرگەنىن كورگىسى كەلمەي، دەنى ساۋ كەزدە بۇل سىرتقا شىعىپ كەتەتىن. ول بۇگىن ءتىپتى كەش وياندى. جاستىق باتقان بەتى ۋماجدالعان كوندەي مىج-مىج. باسىن كوتەرگەن بويدا قازانعا قارادى. بۇگىندىككە وت جانباي، قازان استىنداعى قولامتا مۇزداپ قالعان ەكەن.
— مىنا ءۇي كىسىنى استان ولتىرەر.
قالاۋدا مويىن جوق؛ باستىق قۇر ءوزىن كوپشىكتەي كەۋدەگە اپارىپ قوندىرا سالعانداي؛ باس پەن يىق تۇتاسىپ، كۇدىس جاۋىرىن كۇدىرەيىپ تۇراتىن دومالانعان بادامشا جىگىت. باس بولسا بولماسا دا دومالاق. مۇرىن مەس تۇيىنىندەي دوپ-دومالاق. قۇلاعى ەكەش قۇلاعى دا دومالانعان توماي قۇلاق.
كەنەت قالاۋ كىشى جەڭگەسى ءۇي ىشىندەگىلەرگە سىرتىن بەرىپ، بالاسى مەن ەكەۋى ءوز الدىنا وڭاشالانا قالعانىن بايقادى. بۇنىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ، قاسىنا جاقىنداپ بارىپ ەدى، شىنىندا دا، بالجان بالاسىنا جۇرتتان جاسىرىپ كۇلشە بەرىپ جاتىر ەكەن. كۇلشەنى كورگەن كەنجەكەيدىڭ كىشكەنتاي قىزى قىڭقىلداپ اناسىنا جەتىپ باردى:
— اپا... نان!.. نان بەر.
— اينالايىن، دالاعا بار، ويناپ كەلە عوي.
— نان، نان بەر!..
— قاراعىم-اي، جانىمدى جەپ بولدىڭ عوي. بار بولسا، اناڭ سەنەن اياپ وتىر دەيسىڭ بە؟..
— انە، انادا نان بار... — كەنجەكەي شىداماي بالجانعا بارىپ:
— مىنا بالاعا قانىڭنىڭ شەتىنەن ءبىر ءۇزىپ بەرشى! — دەپ ەدى، بالجان زىلدەنە مىرس ەتتى:
— ە، ساعان نان با...
— ءاي، زالىم! مەن وزىمە سۇراپ تۇرعام جوق، مىنا ەسىن بىلمەيتىن نارەستەگە ءبىر ءۇزىپ بەرسەڭ نەڭ كەتەدى؟..
بالجان كۇندەسىنە اتىپ جىبەرەردەي ءتۇسى بۇزىلا قارادى؛ ول، ءبىراق اۋىز اشىپ ۇلگىرمەدى. شار ەتە قالعان جاس بالا داۋسىنا جالت قارادى. قۇددى كۇشىگىن قورعاعان تاعىداي قالاۋدىڭ قولىن كۇلشەدەن تايدىرا قاعىپ جىبەردى دە، بالانى باۋىرىنا تارتىپ الدى:
— اۋلاق ءجۇر! وينايتىن كىسىڭ مەن ەمەس.
قالاۋ ەركەك باسىمەن ايەلدەن بەتى قايتىپ قالعانىنا ىڭعايسىزدانىپ، وعان ەندى قالاي ءتيىسۋدىڭ رەتىن تاپپاي ءبىراز تۇردى. سوسىن ىرجالاقتاپ كۇلىپ، جەڭگەسىنىڭ قاسىنا تاقىمداسىپ قاتار وتىردى دا، سانىنان شىمشىلاي باستاپ ەدى، ءبىراق بالجان بىلق ەتپەدى. قانىن ىشىنە تارتقان سۇپ-سۇر ءجۇزىن سىرت سالىپ، شىمىرىكپەي وتىرا بەردى. قالاۋ تۇك شىقپاسىن بىلگەسىن تۇرىپ كەتكىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق «ەندى قايتەر ەكەن» دەپ بۇلاردى باعىپ وتىرعان ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ نازارىن بايقادى. جەڭگەسىنە قاتتى وشىگىپ، قانى قايناپ، كەجدىككە بىتكەن كىشكەنتاي توماي قۇلاقتىڭ ۇشى دۋىلداپ قىزارا باستادى. كەشە تايلاق سويعاندا تاس قايراققا جانىپ ۇستاراداي قىلپىلداپ تۇرعان سارى مويناقپىشاق قولىندا وتىر ەدى. ىزاسى قايناعانى سونشا: «وي، اكەڭنىڭ كورى... سەن قاتىندى قايتسەم ەكەن...» — دەپ كىجىنىپ وتىردى دا، قولىنداعى وتكىر پىشاقتىڭ ۇشىن بالجاننىڭ بالتىرىنا ءپىسىپ الدى. قان شىت كويلەكتىڭ سىرتىنان بۇرق ەتتى. ءۇي ءىشى ابىرجىپ قالدى. كەنجەكەي شىڭعىرىپ جىبەرە جازداپ، قولىمەن اۋزىن باسا قالدى. بالجان ءمىز باقپادى. پىستە مۇرىننىڭ جۇقا تاناۋى ءسال قۋسىرىلىپ، ءدىر ەتكەنى بولماسا، بۇل جولى دا ءباز باياعى بەزەرگەن سۇپ-سۇر قالپى سازارىپ وتىرا بەردى.
— تۋھ، زالىم! مىنا يمانسىزدا جان جوق شىعار. — ىشكە ايعانشا كىردى. قولىندا كەندىر جىپكە ساعالىنان تىزگەن ون شاقتى قىلىش بالىق. ۇيگە جەتكەنشە اسىعىپ، ومىراۋلاپ جەلگە قارسى جۇگىرگەسىن بە، اپتىعىن باسا الماي تۇر. سوعان قاراماستان ەكى بەتىنە قان ويناپ، كۇلىمدەپ كىرىپ كەلگەندە، ەرتەدەن بەرى ءبۇرىسىپ وتىرعان جاندار باستارىن كوتەرىپ الدى.
— بالىق...
— بالىق...
— الاقاي، ايعانشا اپام بالىق اكەلدى، — دەپ اسىرەسە، اش بالالاردىڭ اجارى كىرىپ، شۋلاپ جاتىر. ءتۇسى وزگەرمەگەن تەك قارا كەمپىر.
— سەن نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ قولىڭداعى نە؟
ايعانشا بالىقتى ەسىك جاقتا جاتقان ءبىر قۇشاقتاي قامىسقا تاستاي سالدى دا، ەكى جەڭگەسىنە يەك قاقتى:
— سويىڭدار!
كەنجەكەي مەن بالجان تۇرەگەلدى. ايعانشا بەت-اۋزىنىڭ قۇمىن ءسۇرتىپ، كوزىنە تۇسكەن شاشتى قولىنىڭ سىرتىمەن كەيىن قاراي قايىرىپ تاستادى. اناسىنىڭ جاڭاعى سۇراعىنا بۇنان ءالى دە جاۋاپ كۇتىپ، كوزىن ايىرماي وتىرعان قاتال كەسكىنىن بايقادى.
— ءاي، قىز، قايدان كەلدىڭ؟
— ۇرىسپايسىڭ با؟
— بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ كەلگەن شىعارسىڭ؟
— ەشتەڭە دە بۇلدىرگەم جوق... اپەكە، تەك ۇرىسپاشى.
— جارايدى، ايتا عوي، قايدان كەلدىڭ؟
ايعانشا اناسىنىڭ جىبىمەي قويعان قاتال كەسكىنىنە كۇلە قاراپ، ەكى بەتىن الاقانىمەن قىسىپ وزىنە قاراي بۇردى:
— ءوزىڭ-اق ايتشى! انا جاقتا جالعىز ءۇي توبەڭ شوشايىپ وتىرۋشى ەدىڭ عوي. ال، بۇل جاق... اپا، بۇل جاق سونداي كوڭىلدى!..
— ءجا، بولدى!
— بۇل جاق؛ كەرەمەت. انا جاعىڭ اۋىل، مىنا جاعىڭ اۋىل... سوسىن اق ءۇيلى پرومسول.
تولەۋدىڭ دە دىڭكەسى قۇرىپ وتىر ەكەن.
— باسە، ايعانشاجان، اناڭا ءوزىڭ ايتىپ ۇعىندىرشى...
— اپام تۇسىنەدى عوي. سولاي عوي، اپا، بۇل جاق كوڭىلدى عوي، ءا؟
— مىنا شىركىن قايتەدى؟ كىسىگە تىعىلماي، ارى وتىرشى. قارىق بولساڭ كەلدىڭ عوي، جيدەلىبايسىنىڭا. ءوزىڭ قايدان كەلدىڭ؟
— مەن بە؟ مەن باعانا پرومسولعا بارىپ ەدىم... قاتىندار بالىق سويىپ جاتىر ەكەن.
— سويسا قايتەمىز؟
— جوق، جاي ايتام... اقىسىنا بالىق بەرەدى ەكەن.
— ال؟
— سوسىن ءبىر ورىسقا باردىم دا، مەن دە بالىق سويىسايىن دەدىم...
— كەت ارمەن!
سوندا دا بولسا ايعانشا اناسىنا تىعىلىپ، ونىڭ جاڭا ۇرىسپاۋعا ۋادە ەتكەنىن ەسىنە سالىپ ەدى؛ اشۋلى كەمپىر اۋىرىپ وتىرعانىنا قاراماي ورنىنان تۇرىپ، كەلىندەرىنىڭ قولىنان سويىپ جاتقان بالىقتى جۇلىپ الدى دا، سىرتقا اپارىپ يتكە تاستادى. ىزىنشە قايتىپ كەلىپ، قىزىنا قادالا قاراپ:
— وي، ادەپسىز! قىز ارىن اياققا تاپتاپ... ورىسقا جالدانىپ، جۇمىس ىستەگەنىڭنىڭ الدى-ارتى وسى بولسىن! — دەدى.
ءۇي ءىشى قارا كەمپىردىڭ قانداي قاتال مىنەزىن دە كوتەرىپ ۇيرەنگەن-دى. تەك قولداعى بالانىڭ كىشىسى بولعاسىن باسقالارعا قاراعاندا، قايتا ايعانشا ەركەلەۋ وسسە دە، اناسى شىن تىكتەلگەندە بۇ دا جىم بولاتىن. ايعانشا اس سۇراپ قىڭقىلداي باستاعان بالالاردى باۋىرىنا قىسىپ الدى دا، قۇلازىعان ۇيدە كوز جاسىن كۇشپەن تەجەپ بۋلىعىپ وتىرىپ قالدى. قالاۋ قاباعىن قارس جاۋىپ، بىردەڭە دەپ بۇرقىلداپ وتىر. اۋزىنداعى استان قاققان اناسىنا تولەۋدىڭ دە اتارعا وعى جوق. اۋرۋ كەمپىرگە باتا الماسا دا، ىزاسىن كىمنەن الارىن بىلمەي، ءۇي ىشىندەگى ءالى جەتەتىن بالا-شاعانىڭ قىبىن باعىپ قاپتى.
وسى كەزدە ەسىك اشىلىپ، ىشكە موڭكە كىردى. قولىندا ءبىر اسىم بالىق. جاعاعا كوشىپ كەلگەلى تولەۋدىڭ ۇيىنە ءجيى قاتىناپ، قامقورلىق ەتىپ جۇرگەن-دى. ول، اسىرەسە، قازىرگىدەي قازان قايناتا الماي وتىرعاندا بۇلارعا قول ۇشىن بەرىپ، جۇدەۋ جانداردى جارىلقاپ تاستايتىن. تولەۋ ۇشىپ تۇرەگەلدى:
— تورگە شىق، موڭكە اعا.
— راحمەت، شىراعىم. وسى ارادان كەتەم. شارۋام بار...
وي، ءتايىرى، شارۋا قايدا قاشاتىن ەدى...
قارا كەمپىر مىرس ەتتى. تولەۋ اناسىنا ىزالانا قارادى. موڭكە ءۇي ىشىنەن ەشتەڭە بايقاماعان سىڭاي تانىتىپ:
— تولەۋ شىراعىم، — دەپ اڭگىمە باستادى، — بالالى-شاعالى جىگىت كورىنەسىڭ. ۇيالما، بىزدەن اسىمدىق بالىق الىپ تۇر.
— راحمەت، موڭكە اعا. اۋەلى قۇداي، قالدى وزدەرىڭە سەنىپ وتىرمىز.
— بىزدە ءقايبىر باق-داۋلەت اسىپ-توگىلىپ جاتىر؟.. تىرلىگىڭ-تەڭىز.
— قۇداي بەرگەن ىرزىق-نەسىبە بولعاسىن، بارىمىزدى بولە-جارا كورەيىك دەگەن وي عوي بىزدىكى.
— دۇرىس قوي... قۇدايدان قايتسىن. ءوي، نە قىپ وتىرسىڭدار، قازان كوتەرىڭدەر!
كەنجەكەي مازداتىپ وت جاقتى. جالپىلداق وتىن لەزدە تۇتاپ قىزىل ۇشقىن سىركىرەپ، سىتىر-سىتىر جانىپ الا جونەلدى. كۇنى بويى كولەڭكە باسىپ تۇنجىراپ تۇرعان بۇرىش-بۇرىشتارعا لاپىلداپ جانعان جالپىلداق وتىننىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ، ءۇي ىشىنە قاباق جاپقىزبادى. سىرقات كەمپىردەن باسقانىڭ ءبارى ەنتەلەپ قازانعا جاقىندادى. قالاۋ عانا قوزعالعان جوق. ءىن اۋزىن باققان مىسىقتاي بەتى بۋلانعان قازانعا قىبىر ەتپەي قاراپ قاپتى. بالىق ماڭىنا بىرەۋ جاقىنداي قالسا، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتەدى. قازان قايناعالى تولەۋ دە مازاسىز.
سۇر بالىقتىڭ ءيىسى شىققان كەزدە ول، اسىرەسە، شىدامىنان ايىرىلىپ:
— وتتى، وتتى مولىراق سال، — دەپ كەنجەكەيدىڭ جانىن الا باستاپ ەدى. قازانعا اس اكەلىپ سالاتىن ازاماتتىڭ ءتۇرىن ۇناتپاعان موڭكە:
— ءاي، جارقىنىم، — دەدى اقىرىن، — كەلەشەكتە قانداي-قانداي ويىڭ بار؟
— ول جاعىن ويلاعام جوق، موڭكە اعا...
— ءسوز بولعانىڭا. مىنا بالالاردىڭ كەلەشەگىن سەن ويلاماعاندا كىم ويلايدى؟
— باسە دەسەيشى...
— ءاي، اپا، قويشى... سەن تىنىش وتىرشى!-قارا كەمپىر ۇندەمەدى، تولەۋ تاعى دا ۇڭىرەڭدەپ قازانعا ءبىر، كەنجەكەيگە ءبىر قارادى. استان باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، وسى ءقازىر ول قارت انا مەن قارت بالىقشىنىڭ جاقتىرماعان سالقىن نازارىن دا سەزبەدى.
— ەندى ءتۇسىر، ەزىلىپ كەتەر.
— ءجا، شىراق، — دەدى موڭكە، — قازانداعى بالىق قايدا قاشار دەيسىڭ؟ سەن، كانە، ەندىگى تىرلىكتىڭ جايىن ۇقتىرشى.
— قايدان بىلەيىن... قولداعى ءبىرلى-جارىم قارانىڭ اعىن ىلاجداماساق...
— جارايسىڭ!.. بۇل اراعا تۇيەنىڭ تۇككە كەرەگى جوق.
— نەگە؟
— تەڭىز جاعاسىندا وتىرعان كىسى ءبىر-جار تۇيەنىڭ جەلىنىن تارتىپ جۇرەك جالعاي المايدى. ال، تەڭىزدى ساۋساڭ، وزىڭدەي قايراتتى جىگىت ءبىر ءۇيدى اسىرايدى.
جاڭا عانا جايراڭداپ وتىرعان جىگىت كەنەت ءجۇنى جىعىلىپ، ءسۇمپيىپ كەتتى.
— تولەۋ قاراعىم، قارماق جۇتقان بالىقتاي، كەيىن تارتا بەرمە. ۇلكەننىڭ ءتىلىن الاتىن بالا بولساڭ، سەن باسقانى قوي دا، بالىققا ءتۇس.
— ەي، بالام، باسىڭدى كوتەر! موڭكە اعاڭنىڭ اقىلىن ال! مىناۋ ءجون بىلگەن كىسىگە جالعىز تۇيەسىن بەرىپ ساتىپ الاتىن اقىل، — دەدى قارا كەمپىر.
— جوقتى ايتاسىڭ-اۋ... بالىقتى قالاي اۋلايمىن؟
— ە، بالىق اۋلاعان كىسى سەنەن كەم بە؟
— كەم ەمەس، ارينە. ءبىراق ول مەنىڭ ىستەمەگەن كاسىبىم عوي.
موڭكە كۇيىپ كەتتى:
— بالانىڭ ءسوزىن سوقپا. بالىقشى بوپ تەڭىزدە تۋعان كىسى جوق. ىقىلاس قويسا ۇيرەنبەيتىن نەسى بار؟..
— ىقىلاس جوق قوي. قۇرىسىن، قاشانعى قاقساي بەرەيىن، — دەدى كەمپىر، كەم تالاپ بالالارىنان قاجىعانىن جاسىرماي كۇرسىنىپ.
موڭكە ەرتەدەن بەرى ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسپاي، پەش تۇبىندە قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرعان قىزعا قارادى:
— وسى بالام بولماسا، ءسىرا، باسقالارىڭ جۇمىسقا قىرسىزسىڭدار-اۋ دەيمىن، — دەدى دە، موڭكە تۇرەگەلدى.
** *
— اۋ، سۋعا بارمايسىڭ با؟
— ە، ساعان بارعان با.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟ ۇيدە ءبىر ۇرتتام سۋ جوق.
— جوق بولسا، قايتەر دەيسىڭ، سەن بارارسىڭ.
— مەن وتكەن جولى اكەلگەم.
— بۇل جولى دا اكەلەرسىڭ، — دەدى بالجان. كىشكەنە بالاسىن الدىنا الىپ، قۇراڭ كورپە ۇستىندە كۇيەۋىمەن تاقىمداسا قاپتى. كەنجەكەي بۇنى وسىلاي كۇندە-كۇندە ىزاعا بۋلىقتىرىپ قويىپ، شىمىرىكپەي بەزەرىپ الاتىن كۇندەسىنىڭ بەدىرەيگەن بەتىن جۇگىرىپ بارىپ وسىپ-وسىپ العىسى كەپ كەتتى. تىم قۇرىسا تىلدەگىسى كەپ ەدى، ءبىراق وعان اۋزىنا ايىز قاناتىن ءسوز تۇسپەي، ءدىر-دىر ەتىپ تۇر ەدى.
— ءوي، سەلتيىپ نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى تولەۋ. كەنجەكەي اۋزىن اشسا كوزىنەن جاس قوسىلا شىعاتىنداي، ءۇنى شىقپاي، ىشىنەن تىنىپ تۇر ەدى؛ تولەۋ تۇرەگەلدى. ءبىر شارۋامەن سىرتقا شىعىپ بارا جاتقان سياقتى ەدى، ەسىك الدىندا تۇرعان كەنجەكەيگە قاتارلاسا بەرە توقتاي قالدى.
— سۋعا بار!
— كۇندە-كۇندە مەن...
— ءيا، سەن باراسىڭ! كۇندە-كۇندە باراسىڭ. — كەنجەكەي قوزعالمادى. تولەۋ ايەلدىڭ ۇستىندەگى قاقپا شەكپەننىڭ جاعاسىنان ۇستادى دا، ەسىككە قاراي سۇيرەپ الا جونەلدى. كىشكەنتاي قىز بالا شىرىلداپ اناسىنىڭ شالعايىنا جابىسا بەرىپ ەدى، ونى تولەۋ اياعىمەن قاعىپ جالپ ەتكىزدى. سودان كەيىن ءاي-شايعا قاراتپاي سىرتقا سۇيرەپ الىپ شىقتى دا:
— ولتىرەم... بار، سۋ اكەل! — دەدى.
اششى سۋعا ۇيرەنگەن بالىقشىلار تۇششى سۋ ىزدەمەيتىن؛ تەك قىردان كوشىپ كەلگەندەر بالىقشىلار ىشكەن سۋعا كوندىكپەي، اۋىز سۋدى ايدامالداپ اقباۋىردان الدىرىپ وتىرعان-دى.
كەنجەكەي تۇيەگە مىنە سالا تايراقتاتىپ جەلە جونەلدى. اۋىلدان ۇزاپ، ءبىر قىردىڭ استىنا تۇسكەسىن دالانى باسىنا كوتەرىپ زارلاپ قويا بەردى. كەشەگى قارا داۋىل باسىلعان ەدى. ءبىراق كۇن بۇركەۋ. سۇرعىلت بۇلت سىرەسىپ كوك ءجۇزىن باسىپ العان. قىلامىقتاپ قار تۇسەدى. كەشەگى داۋىلدا ءتۇبىن قازىپ تاستاعان قارا كەڭىردەك جۋسان جول بويى جەلىپ كەلە جاتقان تۇيەنىڭ قۇلباقايىن قاعىپ، قايتا-قايتا سۇرىنە بەردى. «مىنا سورلىعا نە بولدى؟» — دەدى كەنجەكەي. «ۇيدە ەركەم دە جوق ەدى. سورلى بالانى جۇباتسا بولار ەدى-اۋ».
كەنجەكەي كەلە سالا تۇيەنى قۇدىقتىڭ جانىنا شوگەردى دە، اسىعىس-ۇسىگىس ىدىستارىن سۋعا تولتىرا باستادى. سۋ ىشكىسى كەلگەن تۇيە تىنىشسىزدانىپ، كەنجەكەيدى جۇرگىزبەي شەلەككە ۇمتىلىپ، مويىن سوزا بەردى. كەنجەكەي بىر-ەكى جاسقاپ ەدى، وعان بولماعاسىن تۇمسىعىنا سالىپ قالدى، ۇركەك ىنگەن اتىپ تۇردى. كەنجەكەي بۇيداعا جارماستى.
— وي، جامالداتقىر، شوك! شوك!
سارى ىنگەن ب ا ق ەتتى. كەنجەكەي ونان سايىن ىزالانىپ، ۇرعالى ۇمتىلا ءتۇستى دە، توقتاي قالدى. وسى جانۋاردىڭ تۇيە بوپ باقىرعانىن كورگەنى وسى. «مۇرنىنا قۇرت ءتۇسىپ ءجۇر ەدى»، — دەپ اياپ، سۋ تولتىرىپ جاتقان ىدىستارىن قويا سالدى دا، جالما-جان تۇيەنى سۋارۋعا كىرىستى. جاعاعا كوشىپ كەلگەلى ءبىر ءۇيلى جاننىڭ اۋىرتپالىعى سارى ىنگەن مەن بۇنىڭ موينىنا ءتۇسىپ ءجۇر. وتىن تاسيدى. سۋ تاسيدى. ءبىر ءۇيلى جاننىڭ جۇرگەن-تۇرعاندا مىنەتىن كولىگى دە وسى. ءوزىنىڭ دە، بۇنىڭ دا باياعى كۇنىن ويلاسا كوكىرەگى قارس ايىرىلادى. نەسىن ايتاسىڭ، باياعىدا باسقا تۇيەلەردەن بۇنىڭ سوگەرلىگى ارتىق ەدى عوي. ءبىر كەزدە ەكى وركەشى بالاداي، شۋداسى جەلك-جەلك ەتكەن سيراقتى سارى ىنگەننىڭ قازىرگى مىجىرايعان ءتۇرى تىم ايانىشتى. ونىڭ ۇستىنە تولەۋ قىستا شۇلعاۋىما سالام دەپ مويىن شۋداسىن كۇزەپ الىپ، ۇسقىنىن قاشىرىپ قويعان. كەنجەكەي سارى ىنگەننىڭ باسىنداعى اۋىر ءحالدى جاڭا كورگەندەي. سۋعا قانعان ىنگەن موينىن سوزىپ، جەرگە باسىن سالىپ جاتىر. كەنجەكەي ىنگەننىڭ جانىنا بارىپ جۇرەسىنەن جۇگىنىپ وتىردى. بۇنى ويلادى، ءوزىن ويلادى. وسى كۇندەرى كۇيەۋى مەن كۇندەسىنەن كورگەن ءزابىرىن ەسىنە الىپ وتىرىپ، «جازىعىڭ بولسىن، بولماسىن، اركىم ءوزىنىڭ ءالى جەتكەنىنە ءزابىر بەرەدى ەكەن عوي»، — دەدى ىشىنەن. سارى ىنگەن ادامنىڭ ىرقىنا كونبەيتىن اساۋلىعىنىڭ ارقاسىندا تولەۋ مەن قالاۋدان تاياق جەدى، ءزابىر كوردى. تەنتەك جىگىتتەر بۇنىڭ باسىن دا جاردى. كوزىن دە شىعارا جازدادى. بۇنى ۇزاتقاندا اكە-شەشەسى ەنشىسىنە بەرگەن سارى ىنگەندى باقىرتىپ ساباپ جاتقاندا اراعا تۇسە الماعاسىن، بىلمەگەنسىپ سىرت اينالىپ كەتەتىن.
سارى ىنگەن قىستا تۋىپ ەدى. العاشقى كورگەن جاس ءتول بولعاسىن ءۇي ءىشى قانداي قۋانعان-دى. كەنجەكەيدە ءتىپتى ەس قالمادى. توستاعانداي قاپ-قارا كوزى مولدىرەگەن اپ-ادەمى بوتانى قاسىنا بارعان كىسىنىڭ بارىنەن قىزعاندى. ساۋىنى بولعاندا عانا ساۋىنشى ايەلدى باۋىرىنا جىبەرگەنى بولماسا، باسقا كەزدە سارى ىنگەن الدەقالاي بىرەۋ-مىرەۋ بوتانىڭ قاسىنا جاقىنداي قالسا دا، كىسىنى شايناپ تاستايتىنداي ءتىسى شىقىرلاپ جىندانىپ ءجۇردى. ول ءتىپتى اۋىر تولعاقتان كەيىن دەنەسىن جيا الماي، تۇلا بويى اياز قىسقانداي قالشىلداپ تۇرعانىن سەزبەدى. انا جاتىرىنىڭ شىرىنى ءالى كەۋىپ ۇلگىرمەي، ماپ-مايدا بۇيرا ءجۇنى بۋلانىپ تۇرعان كوك شۋلان بوتانىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، ىڭىرسىپ يىسكەلەپ ءولىپ بارا جاتتى.
كەنجەكەي قىستا تۋعان بوتانى اۋىز ۇيگە العىزدى. كۇندە-كۇندە اناسى ەكەۋى استىن قۇرعاتتى. بەرەگىرەك كەلگەسىن قولىمەن جەم بەردى. سوعان ۇيرەنگەن بوتا الدىنا قويعان جەمدى الماي، كىشكەنتاي كەنجەكەيدىڭ سوڭىنان قالماي، ىڭىرسىپ ەرىپ ءجۇرىپ ماپ-مايدا ماساتى تۇمسىعىمەن قولىن يىسكەلەيتىن. كەنجەكەي الدەقالاي جاسقاسا دا، بالا مىنەزدەس بوتا كوڭىلىنە اۋىر الىپ «فۋف!» دەپ ىستىق دەمىن بەتىنە بۇركىپ قالاتىن-دى. بوتا وسكەسىن ءتىپتى سۇلۋلانىپ، جىبەك ءجۇنى جەلكىلدەگەن تايلاق، ونان سيراقتى سارى ىنگەن بولدى. كەنجەكەيدىڭ ىڭعايىنا قاراعان ءۇي ءىشى سارى ىنگەندى ءدال ءبىر كيەلى مالداي قاستەرلەپ ەدى. باسقا بوتالارعا جۇرت سىرگە كيگىزىپ، ەرتە سۋالتىپ جاتقاندا، سارى بوتا قاشان ءسۇت تايلاق بولعانشا ەنەسىنىڭ باۋىرىندا اردا ەمىپ ءجۇردى. بەرى كەلگەسىن دە وزگە تۇيەلەردەن بۇنىڭ كۇتىمىن بولەكتەپ، مۇرنى كەش تەسىلدى. جۇك ارتپادى. مىنبەدى. كەنجەكەيدى ۇزاتاردا عانا ۇستىنە مالىندىرىپ كىلەم جاپتى. تۇلىمىنا ۇكى تاقتى. ۇزاتىلعان قىزدىڭ جاساۋىن ارتىپ، قالاۋىش ورتاسىنا قىزدىڭ ءوزىن مىنگىزدى. اساۋ ىنگەن جول بويى كەز كەلگەننەن شوشىپ، ءشوپ باسى سىبدىر ەتسە دە ەلەڭدەپ، ۇركىپ بۇيداسىن الا قاشا بەرگەسىن، كەنجەكەي باسقا كولىككە اۋىسىپ مىنگىسى كەلىپ ەدى، ول ءبىراق سونى كۇيەۋىنە قالاي قۇلاققاعىس قىلۋدىڭ ەسەبىن تاپپادى. اسىرەسە، قۇدالاردان قىسىلدى. جاقسى كورەتىن جەڭگەسى قىز كوشىنە ەرىپ كەلە جاتقان-دى. كەنجەكەي جەلەك استىنان بۇرىلىپ كوش سوڭىندا كەلە جاتقان جەڭگەسىنە جالتاق-جالتاق قارادى. ءبىراق جەڭگەسى بايقامادى. ءبىر توپ قىزبەن ات ۇستىندە الدەبىردەڭەگە ءماز بوپ كۇلىسىپ كەلەدى ەكەن. «ۇزاتپاي جاتىپ ۇمىتقانى ما؟» — دەپ ويلادى. جاقىن كىسىلەر اراسىندا كەلە جاتىپ تا جالعىزدىعىن سەزە باستادى. قايران، قىز داۋرەنى قىسقا عوي. اتا-انا ماپەلەپ وسىرگەن كەشەگى تىرلىگىنەن الداعى ءومىردىڭ مۇلدە... مۇلدە باسقاشا بولاتىنىن، جۇرەگى قۇرعىر اۋىلدان شىقپاي جاتىپ سەزىپ ەدى-اۋ. اتا-اناسى ۇزاتىپ ساپ تۇرىپ قىز استىنداعى تۇيەنىڭ تىزگىنىن قاباعى تۇكسيگەن ءىرى قارا جىگىتتىڭ قولىنا بەرگەندە، بۇل ءوزىنىڭ ەندىگى تاعدىرى تۇگەلدەي وسىنىڭ قولىندا بولاتىنىن بىلگەن-دى. الداعى كۇندە ءومىرىنىڭ ءدال وسىلاي بولاتىنىن قايدان ءبىلسىن؟.. الداعى كۇندى بىلمەگەسىن دە الدىن الا ويلاپ، باسىن قاتىرعىسى كەلمەپ ەدى. نەگە ەكەنىن قايدام، ونى ويلاسا ءدال ءبىر ءتۇبى كورىنبەي قاراۋىتىپ جاتقان سۋعا تۇسكەلى تۇرعانداي جۇرەكسىندى. اتا-انا قولىنان سارى ىنگەننىڭ بۇيداسىن الىپ جاتقان ءىرى قارا جىگىتكە دە جۇرەگى دىرىلدەپ قاراپ ەدى. ءبىراق سول بويدا ءوزىن-وزى جۇباتىپ، «اتا-انا اياسىنان كەتسە دە، الدىندا قايىن ەنە، قايىن اتا، قۇداي قوسقان قوساعىم بار»، — دەپ ويلاپ ەدى. ول، مىنە، ەكى كۇننەن بەرى الدىنا ءتۇسىپ اپ، ءۇن-تۇنسىز تۇيە باسىن جەتەلەپ جورتىپ كەلەدى. نەگە ءۇنسىز؟ نە ويلاپ كەلەدى؟ ءوز باسىنداعى قيىندىق ونىڭ باسىندا دا بار ما ەكەن؟
كەنجەكەي ءىرى قارا جىگىتتى كوزىنىڭ استىمەن باقتى دا وتىردى. جىگىتتىڭ قاقپاقتاي جاۋىرىنى مەن سۇڭعاق بويىنا ءسۇيسىندى. تەك ونىڭ قامشى سابىن سىعىمداپ ۇستاعان قولىنىڭ سىرت جونى قاراۋىتقان ءجۇن ەكەن. كۇجىرەيگەن جەلكە بىتىمىنەن دە ءبىر اڭعار كىسىنىڭ مورت سىناتىن كەجدىگى مەن قىڭىرلىعىن بايقاپ، سوڭىراعى كۇنى ونىڭ وسى مىنەزىنەن ءزابىر شەكپەسەم ءقايتسىن دەپ ويلادى. ونىمەن العاش كەزدەسكەن ءتۇندى ەسىنە الدى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان توي تاڭ الدىندا عانا تاراعان-دى. ءۇش كۇنگى ىردۋ-دىردۋدان شارشاعان قىز جاقسى كورەتىن سىرلاس جەڭگەسى قولتىقتاپ اكەپ اۋىل شەتىنە وڭاشالاپ تىككەن اق وتاۋعا كىرگىزە سالا زىپ بەرىپ، جىپ-جىلدام تەز شىعىپ كەتكەسىن اۋەلى جان-جاعىنا قاراپ، جۇرەگى دىرىلدەپ تۇردى دا، سوسىن شالا-پۇلا شەشىنىپ قالجىراعان بويىمەن توسەككە قۇلاي كەتكەن-دى.
جەڭگەسى قايتا كىردى. «ەركەم، — دەپ قۇلاعىنا سىبىرلادى، جاس جۋعان بەتىن قايىن ءسىڭلىسىنىڭ دۋىلداعان ورتتەي ىستىق بەتىنە باسىپ،-ال، اينالايىن، قۇداي بۇيرىعى... ازىرلەن. ونى ءقازىر كەلىنشەكتەر اكەلەدى»، — دەدى. بۇل ەسىن جيام دەگەنشە جەڭگەسى شامدى ءسوندىرىپ شىعىپ كەتتى. سىرتتا بىرەۋلەر كۇبىرلەسەدى. سوسىن جىرقىلداعان جاركەلەش توپ اراسىنان ءبىر كىسى ءبولىنىپ شىعىپ، بۇل جاتقان ۇيگە جاقىنداپ كەلە جاتتى. جاڭا جەڭگەسى جاۋىپ كەتكەن سىقىرلاۋىق ەسىك اشىلدى. كەنجەكەي قاراڭعىنى بەتكە ۇستاپ كەلگەن مىنا كىسىنىڭ سول... سونىڭ انىق ءوزى ەكەنىن ءبىلدى دە، ىرگەگە قاراي ىتقىپ ءتۇستى. شاماسى كەلسە، شىعا قاشاتىن ءتۇرى بار. ءبىراق وعان كەرەگە كوگىنە تىرەلىپ، ۇستىنە جامىلعان تورعىن كورپە استىندا ءبىر ۋىس بوپ ءدىر-دىر ەتىپ جاتقان-دى. سۇيتكەنشە سىقىرلاۋىق ەسىكتىڭ جاقتاۋىن يىعىمەن قاعىپ-سوعىپ و دا ىشكە كىردى. قىز جاتقان توسەكتىڭ جانىندا تۇرىپ ىسىلداپ-پىسىلداپ شەشىندى دە، ۇلىقسات سۇراپ جاتپاستان كورپەنى سەرپىپ تاستاپ بۇنى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى. كەنجەكەي قارسىلاسپادى. دورەكى جىگىتتىڭ ىستىق دەمى دەنەسىن ورتەپ بارادى. ەدىرەيگەن تىكەندەي مۇرت كۇن تيمەگەن تاماعىنىڭ استىن قىتىقتادى. قىز قىبىر ەتپەي شىداپ باقتى. سونان تاڭ اتقانشا شىدامسىز ءاۋپىرىم جىگىتتىڭ قۇشاعىندا ءتىلسىز تالىقسىپ، ءوز ۇياتىنا ءوزى ورتەنىپ شىقتى. ەرتەڭىنە نازارىن تىكتەپ ءبىر جاننىڭ بەتىنە قاراي المادى. ونان كەلەسى كۇنى دە بەتى ورتەنىپ، ۇيدە دە، تۇزدە دە كوزىن تومەن سالىپ ءجۇردى. كەشەگى بۇلعاقتاعان قىز داۋرەنىنىڭ اقىرى وسىمەن اقي-تاقي ءبىتىپ، وسىدان بىلاي قاراعان بۇنىڭ ەندىگى تىرلىگىندە ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن مۇلدە باسقا ءبىر ءومىردىڭ باستالعانىن ءبىلدى. ءبىراق ول نە ءومىر؟ نە تىرلىك؟ ونى بىلگەن جوق-تى. سول تۇننەن تەك بەت ورتەگەن ۇيات قانا ەسىندە قاپتى. «قىز داۋرەنى قۇرىسىن. ءبىر كورىنگەن قىزعالداقتاي قىسقا ەكەن عوي»، — دەدى ىشىنەن. جول بويى وسى وي باسىنان شىقپاي كەلە جاتقاندا قىز كوشى حان جالىنا ىلىكتى. كەلىنشەكتىڭ تۇسۋىنە تۋرالاپ، تاياۋ ارادا عانا كوگى تاپتالماعان جاسىل ساباتقا اۋدارىلىپ قونعان ۇلكەن اۋىلدىڭ اق ۇزىكتى ۇيلەرى انادايدان قۇجىناپ قويا بەردى. كەلىنشەكتىڭ كەلە جاتقان حابارى جەتكەلى جولىنا قاراپ وتىرعان اۋىلدىڭ كارى-جاسى دۇركىرەپ سىرتقا شىقتى. قىزىل-جاسىل كيىنگەن ۇكىلى، ساۋكەلەلى، شولپىلى قىز-كەلىنشەكتەر ۇباپ-شۇباپ الدىنان شىقتى. تاياققا سۇيەنگەن كەمپىر-شالدار، قىزىقتى تاماشالاپ شاپقىلاعان بالالار. جاستار جاعى ءان شىرقاپ، قالعاندارى ۋلاپ-شۋلاپ كەلىپ قالعان شۇبار الا جيىندى كورگەندە قىز استىنداعى سارى ىنگەن قۇلاعىن جىمىپ الا قويدى. اساۋ ىنگەن الدەن ۇركەكتەپ، تاناۋى شۋىلداپ، باسىن جەتەلەپ كەلە جاتقان اتتىلىنىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ ويقاستاي باستادى. كەنجەكەيدە ەس قالمادى. قىزىل-الا توپ تاقاپ كەلە بەرگەندە كەمپىرلەر ەتەگىنە تولتىرىپ العان قۇرت-ىرىمشىكتى ۋىسىن تولتىرا كوسىپ الىپ شاشا باستادى. جانە ءبارى جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنگە شاشۋعا تىرىسىپ، مۇز كامپيت، قاتقان قۇرت-ىرىمشىكتەر كەنجەكەيدىڭ ساۋكەلە كيگەن باسىنا ساتىرلاپ جاۋىپ كەتتى. تاستاي قۇرتتىڭ بىرنەشەۋى تۇپ-تۋرا بەتىنە، ماڭدايىنا ءتيىپ، ءقايسىبىرى كوزىن شىعارا جازدادى.
ەسى شىققان كەنجەكەي قولىنا ىلىككەن الدەبىردەڭەگە جابىسىپ ۇستاي الدى. تاس بۇرشاقتاي تاسىرلاپ جاتقان تاستاي بىردەڭەلەردىڭ قايدا ءتيىپ، قايدا تيمەي جاتقانىن ويلاۋعا دا شاماسى بولعان جوق. ول تەك ۇركەك سارى ىنگەننىڭ جانارى جالتىلداعان كوزىن كوردى. وقجىلانداي قايقاقتاعان باسىن كوردى. سوسىن تاناۋى شۋىلداپ، تولەۋدىڭ قولىنان بۇيداسىن جۇلقىپ، ويقاستاپ جۇرگەن سارى ىنگەندى كورگەندە ءتىپتى زارەسى ۇشىپ، ءتىلى جەتكەنشە تاڭىرىگە جالبارىنعانىن عانا بىلەدى. سونىڭ ارعى جاعى... قۇرىسىن، سونان ارعىسى ەسىندە قالماپتى. سارى ىنگەننىڭ ءبىر كەزدە بۇيداسىن جۇلا-مۇلا ىتقىپ اتىلعانىن بىلەدى. سونان كەيىن... ءيا، سونان كەيىن الگىندە بۇلار حان جالىنا كوتەرىلگەندە ىلگەرگى جاقتا كوگالدا وتىرعان اق ۇزىكتى اۋىل، قىزىل-جاسىل ۋلاعان-شۋلاعان شۇبار الا جيىن، قىزدار، قاتىندار، بالا-شاعالار بىر-بىرىمەن ارالاسىپ دۇنيە ۇيقى-تۇيقى بولدى دا كەتتى. تۇيەدەن قۇلاپ بارا جاتقان كەلىنشەكتىڭ باسىنداعى ساۋكەلە بۇلعاڭ ەتىپ، تۋلاعان تۇيەنىڭ اياعى استىنا ءتۇستى. كەنجەكەي «ءولدىم ەكەن» دەپ ويلاعان ەدى...
— سول ارادا ءولىپ كەتكەنىم دۇرىس ەدى، — دەدى كەنجەكەي.
قۇرىسىن، توي بۇزىلدى. ءومىر دە بۇزىلدى. سونان بۇل توبىعى شىعىپ، توسەك تارتىپ ءبىر اي جاتتى. كەنجەكەي سارى ىنگەن جايىن كەيىن ءبىلدى. كەنجەكەيدى جىققاننان كەيىن ەسىرىپ العان ىنگەن تايراقتاپ تۋلاپ، قىز جاساۋى قيراعانى قيراپ، سىنعانى سىنىپ ەن دالادا شاشىلىپتى. اتتىلى كىسىلەر جابىلا قۋىپ، قولى جەتكەنى سويىل-شوقپارمەن باسقا، كوزگە سابالاپ شاققا ۇستاپتى. تولەۋ سويىپ تاستاماق بولعاندا قايىن ەنەسى اراشا ءتۇسىپتى. سارى ىنگەن كىسىگە كونبەيتىن باس اساۋلىعىنان جازسىن. ال بۇل... بۇل شە؟ كەنجەكەي جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن جاسىن ءسۇرتتى. جەرگە باسىن سالىپ جاتقان سارى ىنگەننىڭ قاسىندا قولى ەشتەڭەگە بارماي جانى جابىرقاپ وتىر ەدى. مىنا اراداعى باي اۋىلدان ءبىر ايەل كەلدى. باس-اياعى ءتۇزۋ. كيىمى تازا. ءبىراق بۇنىڭ دا جۇدەۋ ءوڭى سىنىق. اياعىن انادايدان ەرەكشە ءبىر سانمەن ىرعاڭ-ىرعاڭ باسىپ كەپ، اۋەلى شەلەگىن، سوسىن يىعىنان ءيىناعاشتى الىپ جەرگە قويدى. سوسىن بۇنىڭ الدىندا ما، الدە ءبىر كەزدەگى وزىنە ءتان ۇياڭدىق پا، كەنجەكەيگە تۋرا قاراماي، بەتىن ارى سالىپ، ءبىر قىرىنداپ تۇرىپ امانداستى.
— سالەمەت بول! — دەپ، بەيتانىس كەلىنشەككە بىلدىرمەي، كوزىنىڭ استىمەن ىركىلىپ، ۇزاعىراق قاراپ قالعانىن كەنجەكەيدىڭ ءوزى دە بايقامادى، — قۇربىم، ايىپقا بۇيىرما، بۇرىن كورمەگەسىن تانىماي جاتىرمىن.
— مەن... مىنا اۋىلدانمىن.
— وسى ارادا تاڭىربەرگەن دەگەن بايدىڭ اۋىلى بار دەپ ەستىپ ەدىم.
ءيا، سونىڭ اۋىلى. كەنجەكەي ءبىر ىسىرىلىپ، بەيتانىس كەلىنشەككە جاقىنداي ءتۇستى.
— قۇربىم، اتىڭ كىم؟ — كەلىنشەك ۇندەمەدى. الگىندە بەتىن الىپ قاشىپ، ءبىر قىرىنداپ وتىرعان كۇيى قىر جاقتان سوققان قارا سۋىق استىندا ءدىر-دىر قاققان جۋساندى سيپاپ وتىرىپ قالدى. كەنجەكەي وعان تاڭدانا قارادى.
— ءبىز دە بوتەن كىسى ەمەسپىز. بالىقشى اۋىلدانبىز. قىردان كوشىپ كەلگەن، كىرمە بولامىز، — دەدى كەنجەكەي.
بۇلايشا ءوزى ءتيىپ ايتپاسا دا، اقبالا مىنا كەلىنشەكتىڭ بالىقشىلار اۋلىنان ەكەنىن ءبىر دەگەننەن بىلگەن-دى. قاشاننان بەرى بالاسى مەن بۇرىنعى كۇيەۋىنەن حابار الا الماي جۇرگەندە «تىلەگەنگە سۇراعان»، مىنا كەلىنشەكتىڭ كەزدەسكەنىنە قۋاندى. كەنجەكەي «بالا جىلاپ قالاتىن بولدى-اۋ» دەپ ويلاپ، اڭگىمەلەرى ۇزاپ بارا جاتقانىنا ىشىنەن قينالسا دا، ءبىراق ويلاماعان جەردەن سوزدەرى جاراسىپ، اڭگىمە قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتكەسىن بالا دا، باي دا ەسىنەن شىقتى. بۇيداسى بوس جاتقان قاشاعان ىنگەن دە ەسىنەن تارس شىعىپ، اقبالاعا تاعى دا ءبىر ىسىرىلىپ جاقىنداي ءتۇستى.
— ەنەم قاتىگەز. ءبىراق، وبالىنا نە كەرەك، ءادىل، — دەپ كەنجەكەي توسىن ءبىر اڭگىمە باستادى. اقبالانىڭ مۇڭدى ءجۇزى اسەر ەتتى مە، ول ايتەۋىر ءوزىنىڭ وسى دۇنيەدەن كورگەن قياناتى مەن شەككەن ءزابىر-جاپاسىن ىقىلاس قويىپ تىڭدايتىن ءدال وزىندەي ءبىر مۇڭدىق تابىلعانىنا ىرزا ەدى، — قايىن ەنەم مەندەي تومەن ەتەكتى ايەل ەمەس، كۇنىندە بولعان، تولعان كىسى.
كۇيەۋى ولگەننەن كەيىن، ءبىر اۋىلدى بيلەپ-توستەپ، ەركەك ورنىنا جۇرگەن.
— كورگەنى كوپ كىسى دەسەيشى. قورعانىڭ مىقتى بولدى عوي؟
— نە قىلعان... مەنىڭ سورىما، و دا اۋىرىپ، ءال ۇستىندە جاتىر.
سارى ىنگەن تۇرۋعا ەرىنگەندەي، ەرتەدەن بەرى موينى جەتەر جەردىڭ جۋسانىن ەرنىمەن ءۇيىرىپ جالماپ جەپ جاتقان-دى. ءبىرازداسىن ماڭايىندا اۋىزعا ىلىنەر ءشوپ قالمادى دا ءيتىنىپ-سوعىنىپ تۇرەگەلدى. قۇدىق جانىندا بىر-بىرىمەن باسى ءتۇيىسىپ قالعان ەكى اق جاۋلىققا سارى ىنگەن سۋلى كوزىن سالعىرتتاۋ تاستادى دا، بۇيداسىن شۇباتىپ جونەلە بەردى. اڭگىمە قىزىعىنا تۇسكەن كەنجەكەي ونى بايقامادى. اقبالامەن سىرلاسقان سايىن كوڭىل شەرى تارقاپ، جىلى سورپا بۇرىككەن كوندەي قاساڭى ءجىبىپ بارادى.
— قايىن ءسىڭلىم بار. بويجەتىپ وتىر، ءوزى ءبىر مىڭ بولعىر. ادامى تاپ كەلسە، ءبىر ءۇيدىڭ شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ اكەتكەلى تۇر. قايدام، سورلى بالانىڭ تالانىنا قانداي جىگىتتىڭ تاپ كەلەتىنىن...
— ايەلدىڭ ايەل بولۋى ەركەككە بايلانىستى عوي.
— ءسوز بار ما؟ اتا-انانىڭ اياسىندا وتىرعاندا قاي قىز باقتى، بازارلى ەمەس.
— ە، دە! كۇيەۋگە شىقتى دەگەنشە قىز باقىتى قىزىل ءيتتىڭ اۋزىندا كەتتى دەي بەر.
— قۇرىسىن، كوكتەمدە ءبىر كورىنگەن قىزعالداقتاي، قايران، قىز داۋرەنى قىسقا عوي. كەي ەسۋاس قىز سورلىنى ۇلبىرەپ تۇرعان شاعىندا ءۇزىپ الىپ، ۇيىتىلگەن تەرىدەي ۇيپالاپ تاستايدى-اۋ... سول ءزابىرىن قايتەرسىڭ؟ سوسىن «قىز كەزىندە ءبارى جاقسى، جامان قاتىن قايدان شىعادى؟!»، — دەيدى بۇلار. باسىندا مەن دە ءبىر ءۇيلى جاننىڭ ەركەسى ەدىم. ەندى، مىنە، سونان نە قالدى؟
كەنجەكەيدىڭ باسىنداعى قاسىرەت اقبالانىڭ جۇرەگى مەن جانىن ۋلاپ، كوزىن جەردەن كوتەرمەي، باسىنداعى اق جىبەك ورامالدىڭ شەتىن تىستەپ وتىرىپ قالدى.
— مەنى قويشى... مەنىڭ بولارىم بولدى. وسى كۇنى قۇدايدان قايىن ءسىڭلىمنىڭ، سول قاراعىمنىڭ عانا باقىتىن تىلەۋدەمىن، — دەدى كەنجەكەي.
اقبالانىڭ ويىنان ءوز بالاسى كەتپەي وتىر؛ التى ايلىعىندا ەمشەگىنەن ايىرىپ، توركىن جۇرتىنا تاستاپ كەتكەلى ءالى ءبىر حابارىن ەسىتە الماي قويدى.
كەنجەكەي تاعى ءوز مۇڭىن ورتاعا سالىپ، كۇيەۋىنىڭ كىشى ايەلىن جاقسى كورەتىنىن جانى كۇيىپ، قاتتى زابىرلەنىپ ايتتى:
— ۋھ، قايتەيىن!.. قاتىن سورلىنىڭ قولىندا نە تۇر؟ «قاتىن اشۋلانسا قازان قايناتار»، — دەگەن راس قوي. ءبىز اشۋلانساق ىدىس-اياقتى لاقتىرامىز. ەسىك الدىندا جاتقان ءيتتى تەبەمىز. تۇيە ساۋعاندا جەلىنىن قاتتىراق سىعىپ... ا-ا-ا، ايتپاقشى...
كەنجەكەي جالت قاراپ، سارى ىنگەننىڭ بۇيداسىن شۇباتىپ ۇزاپ بارا جاتقانىن كوردى. اقبالامەن قوشتاسۋعا دا شاماسى كەلمەي، ۇزىن كويلەكتىڭ ەتەگى اياعىنا ورالىپ، تۇيە سوڭىنان سۇرىنە-قابىنا جۇگىرە جونەلدى.
سارى ىنگەن بەل-اراننىڭ كەزىنە قاراي جۇرە جايىلىپ بارا جاتقان-دى؛ كەيىنگى جاقتان الاۋ-دالاۋ بوپ ەتەگى دالپىلداپ كەلىپ قالعان ايەلگە بۇرىلىپ قارادى دا، ماي بۇلكىلگە سالىپ جەلە جونەلدى. بۇلار تەڭىز جاعاسىنا كوشىپ كەلگەلى سارى ىنگەن قىردىڭ قارا وتى مەن تۇششى سۋىن اڭساپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى جايىلعان ورىسىنە اڭسارى اۋاتىن دا تۇراتىن. باسى بوساسا قاشىپ كەتەتىن بولعاسىن اياعىن تار قىپ تۇساپ جىبەرەتىن-دى.
سارى ىنگەننىڭ ارقاسىندا ەكى جاعىنا تەڭدەستىرىپ ارتقان سۋ تولى بوشكە مەن مەس بار ەدى؛ تۇيە جەلە جونەلگەندە اۋىر مەس بۇيىرىنە بىلق-بىلق سوعىپ، سالماعىمەن باسىپ اۋدارىلىپ بارا جاتتى. كەنجەكەي جىلى سوزبەن تۇيەنىڭ جانىن جىبىتكىسى كەلگەندەي، سارى ىنگەننىڭ سوڭىنان قالماي، جۇگىرىپ كەلە جاتىپ: «قاراعىم، شىراعىم» دەپ جالىنىپ كورىپ ەدى؛ ءبىراق ايگىلى قاشاعان كەنجەكەيدىڭ ويىن بىلگەندەي، ارى-بەرىدەسىن جەلگە بەت قويىپ، تۋرا بەل-اراننىڭ كەزىنە قاراي تارتتى؛ بۇل بەت ەلسىز جاپان ءتۇز، ۇرى-قارى جۇرەتىن جەر؛ بارىنەن بۇرىن بيىل قىردا قاسقىر كوبەيىپ، وسى وڭىردەگى اۋىلدىڭ كۇندە ءبىر مالىن جەپ، تىنىشىن الىپ تۇرعان-دى. جانى ىشقىنعان ايەل تۇيەدەن قالماي ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ كەلەدى. كوزىنە تەر قۇيىلدى.
بەل-اراننىڭ كەزىنەن ءارى اسىپ، ەندى ەلسىز بۇيراتقا بەت قويعاسىن تۇيە قارا ءۇزىپ الىستاپ ۇزاي بەردى.
— ارام قاتقىر سارى ىنگەن... جامانداتقىر سارى ىنگەن!-كەنجەكەي ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ جۇگىرىپ كەلەدى. وكپەسى القىنىپ اۋزىنا تىعىلدى. داۋسى شىقپاي، تاماعى كەۋىپ قارلىعىپ قالدى. مەس اۋدارىلىپ ءتۇستى. سىلەسى قاتقان كەنجەكەي ەڭىرەپ وتىرا كەتتى.
* * *
تاڭىربەرگەن ويانعاندا كۇن ءالى شىعا قويماعان-دى. تۇندىگىن جاۋىپ، ەسىگىن ءتۇسىرىپ، كىلەم-تەكەمەت ۇستاپ تاستاعان جيھازدى باي ءۇيدىڭ ءىشى ەلەڭ-الاڭ شاقتاعى بوزعىل ساۋلەمەن كولەڭكەلەنىپ تۇر ەكەن.
كيىز ءۇيدىڭ ءارقاشان كىسى بويىن قۇپ-قۋناق قىپ سەرگىتىپ تۇراتىن داعدىلى سالقىن اۋاسىن جاس مىرزا ويانعان بويدا بىردەن سەزدى.
تۇندە كەش جاتسا دا، ۇيقىسى قانىپ قاپتى. تەك ازىراق دەنەسى توڭازيىن دەگەن. سىرتتا قارا سۋىق جەل ىزىلدايدى. بىر-ەكى رەت اۋىل شەتىنەن يت ءۇردى. مال قايىرعان كىسى بولۋ كەرەك، ىق جاق بەتتەن، الىستان ەمىس-ەمىس داۋىس ەستىلدى. اۋىل ءۇستىنىڭ داعدىلى دىبىسىنا جاس مىرزا جوندەپ قۇلاق اسپاي، وزىمەن ءبىر كورپە استىندا ءبىر ءبۇيىرىن قىج-قىج قايناتىپ جاتقان كەلىنشەگىنە قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى. اقبالانىڭ سۇلۋ دەنەسىن اتلاس كورپە استىنان دا انىق كورىپ، قالىڭ شاشىن، تۇلكى ساعاق اپپاق موينىن، جۇپ-جۇمىر يىعىنىڭ باسىن شولىپ ءوتتى. ەلەڭ-الاڭداعى بوزعىل ساۋلە جاس كەلىنشەك ءوڭىن كولەڭكەلەپ جۇمسارتا تۇسكەن.
تاڭىربەرگەن كەلىنشەگىن قۇشاقتاعىسى كەپ وقتالا ءتۇستى دە، ءوزىن تەجەپ قالدى. وتكەن ءتۇنى كەلىنشەگى رەنجىپ:
— ساعان قولىم جەتكەنىنە ءماز بولىپ، اتا-انامنىڭ الدىنان وتپەي، ارۋاقتان اتتاپ كەتىپ ەدىم. سەنەن سۇراعان ءوتىنىشىم بولسىن: اكە-شەشەمدى شاقىرىپ ىرزا قىپ جىبەر، — دەپ بۇعان توسىن ءبىر تىلەك ايتىپ ەدى.
اقبالانىڭ جايىن ۇعادى. ارتىنان اتا-اناسى كەلمەي، ىزدەۋسىز كەتىپ بارا جاتقانىنا زابىرلەنەدى. اقبالا ءوتىنىش ايتپاسا دا، سۇيەۋ قارتتى شاقىرىپ، ءجۇزىن جىلىتىپ الۋ ءوزىنىڭ دە ويىندا بار-دى. ەل ىشىندە ءسوزى سىيلى قارتتىڭ بەتىن بەرى قاراتسا، ءتۇبى ءبىر رۋدىڭ تىزگىنى قولىنا تيەرى انىق.
تاڭىربەرگەن ءبىراق بۇل ويىن ءبىر جانعا سەزدىرمەدى. اقبالاعا دا ءىشىن اشپادى. اقبالا ونىڭ ۇندەمەگەنىنە بىردە رەنجىپ، بىردە ىزالانىپ ءجۇردى دە، كەشە سىرت اينالىپ جاتىپ قالعان-دى. سونىسىنان قوزعالماعان ەكەن. ۇيقى ۇستىندە دە تۇندەگى اشۋى تارقاماي، قاسىن ءتۇيىپ شيرىعىپ اپتى.
تاڭىربەرگەن تۇرەگەلدى. سىرتقا شىقتى. ءۇي سىرتىنداعى قىرعا قاراي بەت قويىپ كەلە جاتىپ، كۇز ايىنىڭ ىزعىعان قارا سۋىق جەلىنە، بۇلتتى اسپانعا كوز سالدى. ونان ورىسكە ايدايتىن مال قامىمەن ەرتە تۇرىپ، بۇرسەڭدەپ جۇگىرىپ جۇرگەن ساۋىنشى ايەل، جالشى جىگىتتەرگە كوز قيىعىن سالىپ كەلە جاتىپ تا قايىن اتاسى ويىنان شىقپادى. قىزىل كوز تەنتەك شالمەن تاتۋلاسۋ جاعىن ويلادى.
قانشا ايتقانمەن ءتىرى كەزىندە بولىس اعاسىنىڭ بۇعان مىقتى پانا بولعانىن وسى كۇنى ءبىلىپ ءجۇر. بولىس اعاسى تۇرعاندا ەتەك-جەڭىن كەڭ ۇستايتىن. ەل ءىشىنىڭ داۋ-شارىنا ارالاسپاي، تەڭىز جاعاسىن جايلاعان جالپاق ەلگە بۇل ىلعي دا جاقسى جاعىنان كورىنەتىن. ادەتتە ءبىر جان بۇنىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىن: ءبىر ءىستى ىستەردىڭ الدىندا بۇل ادەتتە سۋ تۇبىنە شىم باتقان تاسشا جىم-جىلاس جوق بوپ كەتىپ، سونان ءبىر كۇنى بار شارۋانى استىرتىن بىتىرگەسىن جاقسى ات، جۇيرىك تازى، ءساندى كيىممەن بويى جارقىراپ شىعاتىن؛ مىقتىسى ءالسىزىن تالاپ، قىرقىسىپ جاتقان قياناتى مەن كۇناسى مول مىنا دۇنيەدە كۇناكار بولماي، تال بويىن تازا ساقتاپ جۇرگەن جالعىز كىسى ءبىر ءوزى سياقتى؛ ءتۇن بولسا، ۇيىقتاعان اۋىلدىڭ سىرتىن تورىپ اش بورىدەي جورتىپ مال بارىمتالاپ، قىز الىپ قاشىپ، سارت-سۇرت سويىلداسىپ جاتاتىن زورلىق-زومبىلىقتان بەيحابار جۇرگەن پاك جان سياقتى. ونداي جەردە ول ادام بالاسىنا جازىقسىز، ويىنىن ويناپ، كۇلكىسىن كۇلىپ، وزىمەن-وزى جۇرگەن كۇناسىز جان سياقتانىپ قارا مۇرتى قيىلىپ تۇراتىن. ونى وسى ساتتە كورگەن كىسى: «اپىر-اي، مىنا بالانىڭ يمان ءجۇزدىسىن-اي!» — دەپ ويلاۋشى ەدى. بولىس اعاسى ولگەلى بۇرىنعى مىنەزدىڭ ءبارى قالدى. اعاسىنىڭ كەگىن قۋعان جىگىت ءبىر توپ سولداتتى باستاپ كەلىپ، تال تۇستە، تولى حالىقتىڭ كوزىنشە كالەننىڭ قاتىن-بالاسىن بايلاپ اكەتتى. ونان كەيىن بالىقشىلار اۋلىمەن اشىق تارتىسقا ءتۇسىپ، كالەندى ۇستاتىپ، وزىنە قارسى كەلگەننىڭ ءبارىن قۇرتتى. ەندى بۇرىنعىداي بىرەۋدىڭ ىعىن پانالاماي، جاۋلاسقان جەردە بويىن كورسەتىپ قاپ ءجۇر. سونىڭ بارىندە دە ول بولىس اعاسىنىڭ ءبىر قاتەسىن ۇمىتقان ەمەس. قارا كۇشكە قاتتىراق باسقان اعاسى ەل ىشىندەگى ارقا سۇيەر ادامداردان ايىرىلىپ، الدى-ارتىن جالاڭاشتاپ الىپ ەدى.
وسىنى جۇرەگىنە قاتتى تۇيگەن جىگىت كەيىنگى كەزدەرى قول كۇشىن مولايتىپ، توڭىرەگىنە قارا-قۇرا توپتاپ ءجۇر...
تاڭىربەرگەن ۇيگە تەز ورالدى. ءتىلىنىڭ ەبى بار ءبىر كىسىگە ادام جۇمساپ دەرەۋ شاقىرىپ الدى؛ ەركىن دايەكسىزدەۋ دەمەسەڭ، وزدەرىنە قاراعاندا الدابەرگەن سوفىدان كەيىنگى ۇلكەنى وسى ەدى. تاڭىربەرگەن قايىن اتاسىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىن جاقىنداتاتىن دەلدال دانەكەر بولۋىن ءوتىنىپ ەدى؛ اناۋ قۇلشىنىپ كىرىسەتىن پەيىل ءبىلدىرىپ جۇگىنىپ وتىرا قالدى:
— مىرزا، ماعان سەن. سۇيەۋ قارت قاتتى عوي، ءبىراق قارا تاستى جىبىتكەن ءتىل شاقار شالدىڭ ءزارىن قايتارا الماسا كەسىپ-اق تاستا.
تاڭىربەرگەن تىم ەلپىلدەپ تۇرعان، تەز پەيىل كىسىنى جاقتىرمايتىن.
— ءجا، جولىڭ بولسىن! — دەپ ونى شىعارىپ سالدى. «اقبالا قۋاناتىن بولدى»، — دەپ ويلادى. انشەيىندە كىسى تاڭ قالعانداي تالاي ۇلكەن ىستەردى قولىنان اتقارىپ جۇرگەندە، بۇل وزىنە ءدال وسى بۇگىنگىدەي ىرزا بوپ كورگەن ەمەس-تى. الگى ازىردە سۋعا كەتكەن اقبالانى اسىعا كۇتىپ وتىرعان ۇستىنە سوفى اعاسى كىردى. قاسىندا تاڭىربەرگەننىڭ بايبىشەسى. ول ەكەۋىنىڭ ارت جاعىن الا تارى ءبىر توپ كىسى ۇستىنە ءۇنسىز كىرىپ كەلە جاتتى.
تاڭىربەرگەن العاشقىدا مىنالاردىڭ كەلىسىنە مەن بەرمەپ ەدى. ەت جەگىسى كەلگەندە سوفى اعاسىنىڭ ءدال وسىلاي قاسىنا كىسى-قارانى مولىراق ەرتىپ، شۇبالىپ جۇرەتىن جايىن ءبىلۋشى ەدى؛ ول تەك مىنا كىسىلەردىڭ اراسىنان الگىندە سۇيەۋ قارتقا جىبەرگەن كىسىنى كورگەندە ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى.
سوفى دا بار ىزعارىن بەتىنە جيىپ كەلگەن ەكەن. كەرەك دەسە، قاسىنا ەرىپ كەلگەن كىسىلەردىڭ جايعاسىپ وتىرعانىن كۇتپەي، تورگە شىققان بويدا تىكتەلىپ تاڭىربەرگەنگە قارادى.
— بەتىڭنەن قاعار ءبىر پەندە تابىلماي، تىيۋسىز كەتىپ ءجۇرسىڭ. ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبارىن باسىنىپ الدىڭ. ە، نەمەنە، وزىڭنەن باسقا كىسى جوقتاي اۋكەڭدى سالىپ كەتكەنىڭ.
تاڭىربەرگەن سوفى اعاسىنا ىڭعاي بەرمەي، قىرىنداپ ءبۇيىرىن بەرىپ وتىر.
— ءاي، بالا، — دەپ الدابەرگەن سوفى ەندى اساسىنىڭ ۇشىن ىنىسىنە ىزعارلانا بەزەدى،-ۋا، بەتىڭدى بۇر. بەرمەن قارا! بىرگە تۋعان باۋىرلاستىعىمدى سىيلاماساڭ دا، الدىڭا ساقالىمدى سالىپ، ۇلكەندىك ەتە كەلىپ وتىرمىن. راس، سەن سۇيەۋدىڭ قىزىنا ۇيلەندىڭ. قۇدا ءتۇسىپ قولىنان العان جوقسىڭ، ونىڭ ارۋاعىن اتتاپ زورلىقپەن الىپ وتىرسىڭ. ءجا، ونىڭدى، ءتىپتى، قۇپ دەدىك. ەجەلگى ءبىر جاۋىمىزدان ەسە الىپ بەرگەندەي كورىپ ەدىك...
تاڭىربەرگەن بۇل جولى دا باستاپقى ءمىز باقپاعان قالپىنان قوزعالماي، سۇلۋ ءجۇزى سىزداپ، شالقالاپ وتىر. الدابەرگەن ونىڭ ۇندەمەگەنىن وزىنشە ءتۇسىندى. ءىنىم ۇياتىن مويىنداعان ەكەن دەپ كارى سوفى ەندى ءتىپتى وكتەمسىپ، كەڭ تاناۋىن كوتەرە سويلەدى:
— سەن نەمەنە، بۇگىنگى كۇنى ەسىڭنەن تانعان سياقتىسىڭ. قىزىن الدىم دەپ، قۋ كەدەيدى اۋلىڭا شاقىرىپ جاتقان كورىنەسىڭ. ءبىزدى سىيلايتىن بولساڭ، ول قاقپاس شالدى شاقىرمايسىڭ. ول — جاۋىڭ. جاۋدان جاقىندىق ىزدەمە. وسى وتىرعان بار كىسىنىڭ، مىنا قىزداي العان جالعىز جارىڭ بايبىشەڭنىڭ دە ءوتىنىشى بۇل، — دەپ الدابەرگەن سوفى اقبالانىڭ ءوز اياعىنان كەلگەنىن ادەيى قاعىتىپ ءوتتى.
سىر بەرمەي وتىرعان تاڭىربەرگەن وسى ارادا جانى اۋىراتىن ءبىر جەرىنە اڭداۋسىزدا ءبىز سۇعىپ العانداي، تاناۋى انتەك ءدىر ەتتى. قاراسۇر بايبىشە ەرتەدەن بەرى قىبىر ەتپەي، قارسى بەتتەن كۇيەۋىن باعىپ وتىرعان-دى. تاڭىربەرگەننىڭ جاڭا جانى ءدىر ەتكەندەي بولعانىن بايقاعاندا ونىڭ ءوز جانىن دا بىرەۋ بۇراپ ءۇزىپ العانداي بولىپ ەدى.
الدابەرگەنگە ەرىپ كەلگەن كىسىلەر باستارىن باۋىرىنا الىپ، مۇلگىپ وتىر ەدى؛ سۇيتسە ولاردىڭ باققانى بار ەكەن. سوفى ءپاتۋاسىن ايتقاندا ولار دا شۇعىل قۇپتاپ، باستارىن شۇلعىپ قۇنجىڭدادى دا قالدى:
— ءيا، ءبىز ساعان سالماق سالعالى كەلدىك.
— ءبىر تىلەگىمىزدى بەرەر دەپ كەلدىك.
— سۇيەۋ قارتتى اۋلىڭا شاقىرىپ، كەشەگى بولىس اعاڭنىڭ ارۋاعىن اياققا باسپا. دۇشپانعا تابا قىلما!
وسى تۇستا سۇيەۋ قارتقا جۇمساعان كىسى سوزگە ارالاسىپ:
— تاڭىربەرگەنجان، سوفى اعاڭنىڭ سوزىنە قۇلاق سال... — دەپ مايموڭكەلەپ كەلە جاتىر ەدى، تاڭىربەرگەن كۇيىپ كەتتى.
— وي، جەكسۇرىن... كورىنبە كوزىمە، جوعال! — دەپ، ونىڭ جاسى ۇلكەندىگىنە قاراماي، جەكىرىپ تاستادى دا، ەسىك جاقتا وتىرعان ءوزىنىڭ اتقوسشىسى-اقي كوز جىگىتكە يەك قاقتى.
— جينال. سۇيەكەڭە بار. قىزىن قولىنان الا المادىم. كەشىرسىن. باۋىرىنان شىققان بالاسىن تاستاي ما، قىزىنا كەلسىن. قول قۋسىرىپ كۇتىپ الامىز. سوڭىرا ەلىنە ىرزا قىپ، ىرعاپ-جىرعان جونەلتەم. سۇيەكەڭە وسى ءسوزىمدى جەتكىز دە، ءوزىڭ باستاپ ەرتىپ اكەل!
— قۇپ، مىرزا. ءوز سوزىڭدەي قىپ جەتكىزەيىن!
اقي كوز جىگىت تۇرا جونەلدى. ءۇي ءىشى جىم-جىرت. مىنادان كەيىن ءبىر جان قوزعالۋعا قورىققانداي، قىبىر ەتپەي، وتىرعان-وتىرعان جەرىندە سىلەيىپ قالعان-دى. ءدال سونىڭ ۇستىنە اقبالا كەلدى. ءيىناعاشىن سىرتقا قالدىرىپ، ەكى شەلەك سۋدى الدى دا، شولپىسى سىلدىراپ، سىزىلا باسىپ ىشكە كىردى. ءۇي تولى كىسىنى ىشكە كىرگەسىن كورىپ، بۇل اۋىلعا جاقىندا تۇسكەن جاس كەلىنشەك يمەنشەكتەپ قىسىلىپ قالدى. كۇندەسى جاققا قاراماۋعا تىرىستى. ءتور الدىندا دوڭبەكتەي بوپ وتىرعان كوك ساقالدى، ءىرى دەنەلى سوفىعا بۇرىلىپ، كوپ ىشىنەن ونىڭ ءبىر وزىنە ءىلتيپات ەتىپ، وڭ تىزەسىن ءسال بۇگىپ سالەم بەرىپ ەدى.
— و، بەتپاق، كورىنبە كوزىمە!.. جوعال! جوعال! — دەدى الدابەرگەن سوفى قولىمەن بەتىن كولەگەيلەپ، سىرت اينالىپ.
دولىلىق بۋىپ، جارىلا جازداپ وتىرعان بايبىشە ءوزىن قوستايتىن ادام شىققاسىن كوتەرىلىپ كەتتى:
— ويباي، ويباي!.. مىنا توقال... قۋارعان قۋ توقال جەتتى عوي مەنىڭ تۇبىمە، — دەپ داۋىس سالىپ دالاعا جۇگىرە شىقتى.
اقبالا قۇپ-قۋ؛ كىناسىن انىق سەزبەسە دە، مىنا كىسىلەردىڭ الدىندا ءبىر ايىبى بولعانىن بىلگەندەي قولىنان شەلەگى ءتۇسىپ كەتتى؛ كىسى بەتىنە قاراي الماي، كوزىن تومەن سالىپ قور بولعان قالپى، جاڭا سوفىعا سالەم ەتكەن جەردە تاپجىلماي سىلەيىپ تۇر.
تاڭىربەرگەننىڭ دە تاپ قازىرگى ءتۇرى ادام اياعانداي؛ انشەيىندە سىرتقا ىستەيتىن مىنەزىن ۇيگە ىستەپ، قانداي ويىندا قاتىن-بالاعا قاسى مەن قاباعىنان اڭعارتىپ بويىن سۋىق ۇستاپ وتىراتىن جىگىت تاپ ءقازىر ءبىرتۇرلى. دالاعا شىققاسىن دا دولىلىعى باسىلماي، اۋىل اينالىپ ويباي سالىپ جۇرگەن بايبىشەسىنە تۇك ىستەي الماي وتىر.
— سەن ىستەرىڭدى ىستەدىڭ. جاس توقالدىڭ جولىنا وسى وتىرعان ءبارىمىزدى قاباتتاپ قويىپ باۋىزدادىڭ. ەندەشە، سەن قىلعانعا مەن قىلدىم... ءوزىم ءتىرى تۇرعاندا ول اقشۇناق شال بۇل اۋىلدىڭ توپىراعىن باسسا كورەيىن. بۇل اۋىلعا كەلەر بولسا، مەنىڭ ولىگىمنىڭ ۇستىنەن اتتاپ كەلەدى، — دەپ الدابەرگەن سوفى انىق جاۋلىققا بەت بۇردى. وسىدان ارتىق تىلگە كەلمەي، نوكەرلەرىن ەرتىپ شىعىپ كەتتى. تاڭىربەرگەن تۇرەگەلدى. ءدال ءبىر سوققىعا جىعىلعانداي بويىن الا الماي تۇرعان اقبالانىڭ قاسىنا كەلدى.
— ءجا، جاسىڭدى تىي. ونان دا ەرتەڭ اكە-شەشەڭدى كۇتىپ الۋ جاعىن قاراستىر.
* * *
تاڭىربەرگەن ءبىر توپ اتتىلى كىسىنىڭ الدىندا اق ارعىماقتى اۋىزدىققا كەرىپ، سىدىرىپ كەلە جاتتى؛ ول جاڭا اۋىلدان شىعا سالا قامشى باسىپ ەدى، بىلاي ۇزاپ شىققاسىن ات ەكپىنىمەن ىشتەگى الاي-تۇلەي سەزىم باسىلىپ، استىنداعى تەكەجاۋمىت ايعىرىنىڭ باسىن تارتىپ، اقىرىن اياڭعا باستى.
ەتى قىزىپ العان ايعىردىڭ ەكى كوزى وتتاي جايناپ، اۋىزدىرىن شايناپ، كەيدە تاڭىربەرگەن قوس تىزگىندى قاتتىراق تارتقاندا جالت بەرىپ جولدان شىعىپ، ءبىرازعا دەيىن بۇيىرلەپ ءجۇرىپ وتىرادى؛ قالعان ۋاقىتتا پىسقىرىپ، كوستەكتەپ كەرىلىپ اياڭداپ كەتكەندە، سوڭىندا كەلە جاتقان اتتىلار ىلەسە الماي، امالسىز جەلىپ وتىراتىن.
اق ارعىماقتىڭ الدىنان ارتى بيىك؛ اسىرەسە، ونىڭ توڭكەرگەن قازانداي جالپاق جۇپ-جۇمىر ساۋىرىن تەگىس جاپقان تىقىر تۇگى جىلتىراپ، جىلت-جىلت ەتىپ تۇراتىن. تاڭىربەرگەنگە اق ارعىماقتىڭ اياڭى ۇنايتىن. جولعا شىققاندا كوبىنە وسى اتتى مىنەتىنى سودان؛ باسقا قاسيەتىنەن بۇرىن ونىڭ باۋىرىن كەرىپ اياڭدايتىن كوشەلى، كەربەز جۇرىسىنەن ءبىرتۇرلى جانعا جايلى راحات تاۋىپ، استىنداعى ات ەمەس، قايىق سياقتانىپ كەتۋشى ەدى. تاڭىربەرگەن اۋىلدان شىققالى ءالى قىبىر ەتكەن جوق. ارعىماقتىڭ تاس توبەسىندە شانشىلعان قوس قۇلاعىنان كوزىن ايىرماي قادالىپ اپتى. سىرتىنان قاراعاندا سۇلۋ دەنەسى ەرگە قۇيىپ قويعانداي؛ ەكى يىعىنىڭ باسى تىپ-تىك بوپ تۋرا الدىنا قاراپ وتىرعان نىعىز قالپىنان ەندى قايتىپ قوزعالماي، ايعىردىڭ اياڭىنا ىرعالاقتاپ، باسىنداعى وي دا ءدال وسى ءقازىر تەربەلىپ كەلە جاتقانداي.
دەنەسى سۋىنعاسىن ارعىماق ەندىگى قالعان جولدا ۇرىنباي، باسىن شۇلعىپ تاستاپ، ءبىر قالىپپەن باياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتتى. ءالى دە بولسا تاڭىربەرگەننىڭ قاباعىندا كىربىڭ بار؛ جاڭاعى وقيعا وزىنە جامان اسەر قالدىرعان؛ قانشا ۇمىتايىن دەسە دە كوڭىل كىرى لايلانعان سۋداي بوپ سوفى اعاسى مەن بايبىشەسىنىڭ قىلىعىنا رەنجىپ كەلەدى؛ كوزى تىرىسىندە كوڭىلى تولماسا دا، كەشەگى بولىس اعاسىنىڭ سوفى اعاسىنان ءبىر ارتىقشىلىعى بولاتىن؛ ارينە، و دا تايىز، و دا توقمويىن ەدى؛ ونىڭ دا وزىنەن شىعاتىن ار جاعىندا ءبىر ءتۇيىر اقىل بولماسا دا، تىم قۇرىسا وسىندايدا پايدا-زالالىن ءبىلىپ، ۇنەمى ءىنىسىنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىراتىن.
قۇدايمەندە ولگەلى سوفى اعاسىنا جەل ءبىتتى. تاڭىربەرگەندى بالاسىنىپ، بيلىككە تالاسقىسى كەپ، ءار كەزدە الگىدەي ۇلكەندىگىن ارقالانىپ قيعىلىق سالىپ جاتادى. ابىرالىعا قاراعان اعايىن-تۋعاندى ازعىرىپ، بۇعان ايداپ سالىپ قويعان ءتۇرى اناۋ. «اقىلسىز سورلى، قولىنا بيلىك تيگەندە نە بىتىرەم دەيدى ەكەن...» — ، دەدى تاڭىربەرگەن ىشىنەن.
وسى ءقازىر ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن قاتتى سەزىپ كەلەدى. ءبىر ءۇمىتى-وقىعان ءىنىسى. ونىڭ ەلگە كەلۋى كوپ كىسىگە جەلەۋ بولىپ الدى. وسى ءوڭىردىڭ يگى جاقسىلارى وقىعان زيالى جىگىتپەن ديدارلاسۋعا قۇشتار بوپ، كوپ كۇننەن بەرى اۋىل ءۇستىن باسىپ جاتىر. ءبورىنىڭ دە ارعى ويى بەلگىلى: وقىعان جىگىت سوڭىراعى كۇنى سىرقاتىنان ءتاۋىر بوپ شالقار مەن ىرعىزدىڭ بىرىندە قىزمەتكە ورنالاسا قالسا، قىسىلعان جەردە ونى وزدەرىنىڭ ءبىر كادەسىنە جاراتپاق.
تاڭىربەرگەن مىرس ەتتى. ادەمى بەتىنە اششى مىسقىل شاۋىپ، ىشتە جاتقان ىزا مەن ىزعاردى تانىتىپ سۇپ-سۇر بوپ سۇستيا قالدى. قۇداي-اۋ، وسى زاماننىڭ كىسىسى قالاي ۇساقتالىپ كەتكەن؟! الدەكىم بولسا ءبىر ءسارى. ات باسىنداي ازامات... يگى جاقسى دەپ جۇرگەن ىعاي مەن سىعايىڭنىڭ ىستەپ جۇرگەنى وسى. تۇبىنە نايزا بويلامايدى دەگەن رامبەردىنىڭ دە قۋلىعى كوگەن باسىنان اسپاپتى. مال ورىسىنەن ارعى جەر، ونان ارعى دۇنيە ورتەنىپ جاتسا دا وعان ءبارىبىر. ءجا، ءجا، جالعىز رامبەردى مە؟ «ءوزىڭ نە ءبىتىردىڭ؟» — دەگەن توسىن سۇراق بۇيىرىنە شانشۋداي قادالدى. ءوزى دە جالاڭاش قۇيرىقپەن تىكەن ۇستىنە وتىرعانداي، ارلى-بەرلى قيپاڭداپ دوزعالاقتاپ قالدى. اۋىلدان شىققالى العاش رەت ول جان-جاعىنا بۇرىلىپ، جۋساندى، بەتەگەلى دالاعا كوز تاستادى دا، تولقىپ كەتكەن كوڭىل قايتا تىنىشتالىپ، كوك قاسقا ەرگە قۇيرىعىن قاداپ جايعاسىپ وتىردى.
ات قۇلاعى كەيدە الىستاپ، كوگىلدىر اۋادا قىلتىلداپ وتىرادى. «باسە، ءوزىڭ نە ءبىتىردىڭ؟» — دەدى ول ىشىنەن. بولىس اعاڭ قازا تاپقالى شارۋاعا شىنداپ قارادىڭ. ەبەيسىنگە ەسەڭدى جىبەرمەي، بازارعا قوسقان مالىڭنىڭ پۇلىن ءوندىرىپ الدىڭ. تاعى دا، مىنە، مال قۋىپ كەلە جاتىرسىڭ. كەشەگى پريەمدا كالەن قۋىپ اكەتكەن جىلقىڭنىڭ قۇنىن ءوندىرىپ الماق بوپ قاھارعا ءمىنىپ كەلەسىڭ.
تاڭىربەرگەننىڭ تىزگىن ۇستاعان قولى سۇلىق ءتۇسىپ، كوك قاسقا ەردىڭ قاسىنا اسىلىپ قالدى. ات باسىن بۇرىپ ىزىنشە كەرى قايتىپ كەتكىسى كەپ كەتتى. ونان اعاسىنىڭ ءولىمىن تەز ۇمىتقانىنا رەنجىدى. ءولىم سۋىق پا، الدە ءوزىم قاتالمىن با دەپ ويلادى. ءوزىم قاتال بولارمىن دەگەن ويعا كوڭىلى اۋا بەردى. بىرگە تۋعان باۋىرىنىڭ بەتىن جاپقان توپىراق سۋىماي جاتىپ، كوڭىلىنەن شىعىپ تا كەتتى. كوزى تىرىسىندە ول سورلىنى تايىز كورىپ، كوڭىلى تولماي ءجۇردى. ءقازىر سوفى اعاسىن مەنسىنبەيدى. سوندا... ءباتىر-اۋ، اعالارىڭنان اسقانىڭ قايسى؟ سولار جۇرگەن ەسكى جولدىڭ شيىرىنان شىعا الماي، مال بارىمتالاپ، جوق؛ قۋىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ بىلتىرعى بۇلىكتەن كەيىن، مىنا بوز دالا بۇرىنعى بويكۇيەز تىرلىگىن قايتا تاپتى. تىنىشتالدى. ءبىراق ونان ارعى دۇنيە بار تۇگىن بەتىنە شانشىپ، تۇتەپ كەلە جاتقانىن بايقاماپتى. جوق، بايقادىڭ! بايقاپ ءجۇرسىڭ! ۇلكەن شاھارلاردى ايتپاعاندا، مىنا ىرگەدە تۇرعان كىشكەنتاي شالقارعا بارعان سايىن بەتى قاتتى ءبىر زاماننىڭ كەيپىن تانيتىن. انە ءبىر جولى تەمىر جول جۇمىسشىلارىنىڭ ەرەۋىلىن كوردى. وڭشەڭ بىلەگىن سىبانىپ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ العان ءتۇسى سۋىق جۇمىسشىلار قىزىل تۋدى توبەسىنە كوتەرىپ، لەك-لەك بولىپ كوشەگە شىققاندا وزگەنى بىلاي قويعاندا بۇلار قۇداي كورەتىن الگى تاتار بايى تەمىركەنىڭ قۇتى قاشىپ، كوك دۇكەننىڭ ەسىك-تەرەزەسىن جالما-جان جاۋىپ الا قويعان-دى. شىن ساسقاندا كوپ بولمەلى ۇيدەن تىعىلاتىن تەسىك تاپپاپ ەدى-اۋ! كوشەگە شىققان ىعى-جىعى حالىق تاراعاسىن دا تاتار بايى كوپكە دەيىن وزىنە-وزى كەلە الماي، كۇيگەن تەرىدەي قۇرىسىپ: «زامان بۇزىلدى بيت. الار سەنى ايامي، باس كەسەر بۇزىقلار! جولىك بيت، جولىك ولار»، — دەپ كۇبىرلەپ وتىرىپ ەدى. شاھارلى جەرىڭ سولاي بولعاندا، وسى ءوز اۋىلىڭ تىنىش پا؟ باسە، تىنىش دەگەن تۇكپىردەگى دالاڭا قاراشى. جىل سايىن جۇتقا ۇشىراعان كەدەي اۋىلدار تەڭىز جاعاسىنا كوشىپ كەپ، بالىقشىلار اۋلىنىڭ قارامىن مولايتىپ جاتىر...
Aت پىسقىرىپ قالدى. تاڭىربەرگەن شوشىپ ويانعانداي، بوساڭسىپ بارا جاتقان بويىن بيلەپ-اپ، ەندى بايقاپ قاراسا، تىزگىن ەركى وزىنە تيگەن ات الدىنداعى ءبىر بيىك سارى توبەگە تۇمسىعىن تىرەي توقتاپتى. قاسىنا ەرگەن قوسشىلارى دا تاڭىربەرگەننىڭ ويىن بولمەي، كەيىنىرەكتە ءيىرىلىپ تۇر ەكەن. جانىم-اۋ، مىناۋ قاي جەر؟ قايدا تۇر؟ نەگە تۇر؟
تاڭىربەرگەن تىزگىنىن جيىپ اپ، ەر ۇستىنە دۇرىستالىپ وتىرىپ توڭىرەگىنە قايتا كوز سالىپ ەدى. سول جاق قاپتالىندا شىمىلدىقتاي سوزىلىپ جاتقان بەل-اراندى كوردى. سونان كەيىن عانا جەر شاماسىن بولجادى. ءوزىنىڭ وسى جولعا نە ماقساتپەن شىققانى دا ەسىنە ءتۇستى. سول سول-اق ەكەن، ات تۇمسىعىن تىرەي توقتاعان مىنا بيىك سارى توبە دە بۇنىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى. وسى سارى توبەنىڭ ارعى استىندا بالىقشىلار اۋلى وتىر. وتكەن جولى اقبالانى الىپ قاشقان بوپ، ءبىر توپ اتتىلى ءتۇن قاتىپ ۇرلانىپ كەپ، وسى توبەنىڭ استىندا، ءدال وسى ارادا ءيىرىلىپ تۇرعان. ات پىسقىرماسىن دەگەن ساقتىقپەن ءبارى دە كۇنى بۇرىن اتتارىنىڭ تۇمسىعىن تۇمىلدىرىقتاپ الىپ ەدى: سول بويدا اقبالاعا استىرتىن حابار سالسا دا، وزدەرى اۋىل تورىعان ۇرىداي ات جالىن قۇشىپ، ىلگەرى جاقتارىنا كوز تىگىپ تۇرعاندا، كەنەت بىرەۋ قاراڭ ەتتى. تاڭىربەرگەن شىداماي، اق ارعىماقتى تەبىنىپ، توبىنان ءۇزىلىپ ىلگەرى شىعا بەرگەندە، ار جاعىنان ەس-تۇس جوق اقبالا جان ۇشىرىپ كەپ، اق ارعىماقتىڭ موينىنا قۇلاپ اسىلا كەتىپ ەدى-اۋ! ءالى قۇرىپ، القىنىپ جەتكەن كەلىنشەككە بۇ دا ات ۇستىنەن شۇعىل ۇمتىلىپ، اش بەلىنەن قۇشاقتاي الىپ ەدى.
وي بىتسە دە تاڭىربەرگەن وسى ءبىر ىستىق ەلەستى قيا الماي، كوڭىلىنە ىركىپ تۇر. تۋعان-تۋىسقانىن رەنجىتتى، ءبىراق ول بۇگىنگى ىسىنە، بارىنەن بۇرىن اقبالانى ريزا قىپ اكەسىنە كىسى جىبەرگەنىنە كوڭىلى ءبىتىپ كەتتى دە، ارعىماقتى قامشىمەن تارتىپ قاپ، سارى توبەنىڭ باسىنا شاۋىپ شىقتى. كەشەگى قارا داۋىلدان كەيىن جەل باسىلىپ، شىراداي تىنىپ تۇر ەدى: بۇلتتان ارىلعان كوك اسپان جارقىراپ اشىلىپتى: تەك سوناۋ شالعاي شەتتە، كوكجيەك پەن كوك تەڭىزدىڭ ءدال ءبىر جىمى بىلىنبەي جالعاسىپ كەتكەن جەرىندە تەڭگەدەي اق بۇلت كورىنەدى: و دا اسپاننان جىلجىپ ءتۇسىپ، كوك تەڭىزدىڭ بەتىندە اداسقان سەڭدەي بوپ ىعىپ بارا جاتقانداي؛ تەڭىز بەتى تىپ-تىنىش؛ انشەيىندە اشۋ-ىزاسى بويىنا سىيماي وكىرىپ ۋىلداپ-شۋىلداپ جاتاتىن سوناۋ اڭعار بەت، اشىق ايدىن تاپ ءقازىر تولاستاپ تىنىم تاپقان. بۇكىل ۇلى تەڭىز كۇن ساۋلەسىنىڭ استىندا كەرىلىپ اپپاق بوپ جالتىراپ جاتىر ەكەن. سارى توبەنىڭ باسىنا شاۋىپ شىعا كەلگەندە تەڭىزگە بەرگى جاعىنان مىنبەلەپ ءتونىپ تۇرعان قارا جاردىڭ قاق ۇشار باسىنا سالعان جەرقازبالار دا قۇجىناپ قويا بەردى. وتكەن جىلى اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، اقبالانى كورگىسى كەپ ەلاماننىڭ ۇيىنە تۇسكەندە، بالىقشىلار اۋلى مۇنشاما كوپ ەمەس ەدى؛ ءقازىر قارامى ونان اناعۇرلىم مولايىپ، قاناتى جايىلىپ كەتكەنىن ۇناتپاي، اۋىل مولشەرىن كوزىمەن شولىپ كەلەدى. ىشىندە شوگىپ جاتقان كوپتەن بەرگى رەنىش قايتا ويانىپ، كوڭىلى لايلانىپ، اركەزدەگىدەي وسى جولى دا ءوزىنىڭ بالىقشىلار اۋلىنان مال داۋلاپ كەلە جاتقانىن مىسقىلداپ، رەنىشپەن ەسىنە الدى.
قاسىنداعى بار كىسىمەن دوستىڭ ۇيىنە ءتۇستى. قاراقاتىن ساسىپ قالدى. بارىنەن بۇرىن وت باسىندا جاتقان تۋلاقتى قايدا تىعارىن بىلمەي، كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن جاۋىپ جالپ ەتىپ ۇستىنە وتىرا كەتتى.
تاڭىربەرگەننىڭ قاسىنداعى دەمبەلشە جىگىت قاراقاتىنعا جەتىپ بارىپ، اياعىمەن تەۋىپ جىبەردى.
— وي، ءبۇيىرىڭدى تەسىپ شىققىر. مىناۋ ءبىزدىڭ مىرزانىڭ قۇلا بايتالىنىڭ تەرىسى عوي.
اقكەمپىر اقىرىن جىلىسىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى؛ انشەيىندە باسىنان ءسوز اسىرمايتىن قاراقاتىن بۇل جولى جۇمعان اۋزىن اشا الماي، ءبىر ۋىس بوپ بۇرىسە قاپتى. «اتاڭا نالەت، اقىلسىز قاتىننىڭ ۇستاپ بەرگەنىن قاراشى»، — دەدى دوس ىشىنەن. «وسى تۋلاقتىڭ كوزىن قۇرت»، — دەپ قانشا قاقساسا دا، اتاڭا نالەتتىڭ قاتىنىنا ءتىلىن الدىرا الماي قويىپ ەدى.
وسى كەزدە موڭكە باستاعان ءبىر توپ بالىقشى ىشكە كىرىپ، ەسىك الدىنا يىق، تىرەسىپ تۇرا-تۇرا قالدى. باسى باۋىرىنا كەتكەن دوس ولاردى بايقاعان جوق.
— نەعىلسا دا بىزدەن ءبىر بىلمەستىك بولدى، — دەدى ول مىڭگىرلەپ.
— جوق، بۇل بىلمەستىك ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ مىرزاعا ءبىلىپ تۇرىپ ىستەگەن جاۋلىعىڭ. جاۋ كىسىنىڭ ءىسى.
— جازىقسىزبىن دەمەيمىن. تاڭىربەرگەن شىراعىم، نە ىستەسەڭ دە قولىڭدامىن.
تاڭىربەرگەن تۇك دەمەستەن سۋىق تومسارىپ وتىر. وسى تۇرىنە قاراپ، الگى دەمبەلشە جىگىت مىرزانىڭ الدەقانداي ءبىر ءىش ەسەپپەن بۇعان وسى ارادا بار ەرىكتى بەرىپ قويعانىن شامالادى. سوسىن ول مىنالاردى نەعۇرلىم قىرىنا السا، سوعۇرلىم مىرزانىڭ ويىنان شىعارىن ءبىلىپ:
— ءيا، قولىمىزعا ءتۇستىڭ. ۇرلىعىڭمەن ۇستالىپ وتىرسىڭ، تىرپ ەتىپ كورشى سەن، كانە، — دەپ زىلدەنە ءتۇستى.
— شىراعىم، نە ىستەسەڭ دە...
— قوي، ءارى! نە ىستەرىمىزدى ءوزىمىز بىلەمىز. جوعىمىز جالعىز قۇلا بايتال ما؟ سەندەردەن كالەن ايداپ اكەتكەن جىلقىنىڭ قۇنىن تۇتاس ءوندىرىپ العالى كەلدىك، — دەپ الگى جىگىت اۋىر ۇكىمدى دە ءوزى ايتىپ سالدى؛ قارسى داۋ ايتۋعا، دەرەكتەسۋگە كەلتىرمەي، دوستى قىسىپ، جان القىمعا تاياپ بارا جاتتى. سونى بايقاعان تاڭىربەرگەن:
— ءجا، مەنىڭ مالىمدى تۇگەندەۋشى سەن بولساڭ دا قوي ەندى، — دەپ الگى جىگىتتى تىيىپ تاستادى دا،-اداسپايتىن ادام جوق، ول كەزدە ەلامان مەن كالەننىڭ بۇلىگىنە ءبىراز ادامنىڭ ەرگەنى راس. ءبىراز جامانعا جەل ءبىتىپ، نايزاسى توبەمىزدە شوشاڭدادى. تالاي مالىمىز جاۋدىڭ تاقىمىندا كەتتى. ونان ءبىراق تاڭىربەرگەننىڭ ورىستەگى مالى ورتايعان جوق. قۇداي قۇراعاندى ادام شاشىپ تاۋىسا المادى. قايتەر دەيسىڭ، قارنى اشقان كۇنى قۇلا بايتالدى سويىپ جەسە، ول اعا-جەڭگەمنىڭ ماعان ىستەگەن ءبىر قازىناسى شىعار، — دەپ الگى پىسىقاي جىگىت تارىلتىپ جىبەرگەن دۇنيەنى تاڭىربەرگەن ءبىر اۋىز سوزبەن كەڭىتتى دە تاستادى.
قاراقاتىن قۋانعانىنان جىلاپ جىبەردى. جاڭا عانا جەرگە كىرە جازداپ وتىرعان دوس تا باسىن كوتەردى. تاڭىربەرگەن ەندى ەسىك الدىندا ءيىن تىرەسىپ تۇرعان بالىقشىلارعا قاراپ، ايرىقشا موڭكەگە قادالىپ:
— اعايىن، جىلقىما جاۋ بوپ ءتيدىڭ. كۇشىڭ باردا ايامادىڭ، قولىڭنان كەلگەنىڭدى ىستەدىڭ. ءبىراق، — دەپ، وسى ارادا ءسال ىركىلىپ، ايتار ءسوزىن سابىرمەن سالماقتاي ءتۇسىپ، — مەن ولارىڭدى بىلمەستىك بولار دەپ كەشىردىم، كەشتىم، اعايىن، — دەپ بۇلار كۇتپەگەن كەسىم ايتقاندا، دوس ۇپ-ۇلكەن باسىمەن ۇشىپ تۇرەگەلىپ، تاڭىربەرگەننىڭ قولىن سىلكىلەپ، قوس قولىمەن قىسىپ:
— راحمەت، قاراعىم، كوپ جاسا. كۇشكە يىلمەيتىن اعاڭدى ءبىر اۋىز جىلى سوزىڭمەن جىعىپ كەتتىڭ، جەڭدىڭ ءبىزدى، — دەدى كوڭىلى بوساپ، جىلامسىراي باستادى.
اڭگىمەنىڭ ارتىن باعىپ تۇرعان موڭكە وسى ارادا شىداماي، ءبىر اتتاپ العا شىعىپ:
— ءاي، دوس! ات قۇنىن كەشكەنگە وسىنشا جىلاعانىڭ نە، ۋا، ازامات قۇنىن ارقالاعاندار دا وتىر عوي تورىڭدە، — دەپ ەدى، جۇرت تىنا قاپ، تەگىس تاڭىربەرگەنگە قارادى. تاڭىربەرگەن بۇعان دەرەك قايتارا الماسىن ءبىلدى دە، ءوزىنىڭ ءدال وسىنداي قىسىلعان كەزدە ىستەيتىن ماشىقتى توسىلىنە باسىپ، ەستىمەگەندەي ەلەۋسىز قالدىردى.
دوس قاي جاعىن ۇستارىن بىلمەي، قينالعان كەسكىندە كوزىن تومەن سالىپ وتىر ەدى.
— وي، جەتەسىز ىنجىق، — دەپ قاراقاتىن ۇشىپ تۇرەگەلدى، — سەن ىنجىق بولعاسىن ءبىزدى يت تە، قۇس تا باسىنادى. ايتپەسە، سەن مىنا جامان موڭكەنى توبەڭدە تايراڭداتىپ، ۇيىڭە كەلگەن قۇدايى قوناعىڭدى تىلدەتىپ قويار ما ەدىڭ؟! ويباي-اۋ، جان ادام جۋىمايتىن ۇيىڭە مىرزا جىگىت ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ كەلىپ وتىرعان جوق پا؟ دوستىڭ كوڭىلمەن كۇناڭدى... قانداي اۋىر كۇناڭدى كەشىرىپ كەپ وتىر. جامان يت-اۋ، سونى نەگە ۇقپايسىڭ؟
دوس باسىن كوتەرگەن جوق. ءبىراق كورەر كوزگە ءتۇسى بۇزىلىپ، قاپ-قارا بوپ تۇنجىراپ بارادى. قاراقاتىن ودان سايىن دولدانىپ، تۇقىرايىپ وتىرعان بايىن ءتۇتىپ جەيتىندەي قاسىندا تەپسىنىپ تۇرىپ الدى. تاڭا بولماعاسىن ول ەندى دوستى جاعاسىنان جۇلقىلاپ زورلاپ تۇرعىزدى.
— نامىس بار ما وزىڭدە؟ مىنا قاقباستى قۋ، ايداپ شىق ۇيىڭنەن!
دوس موڭكەگە تۋرا قاراماسا دا، سۇزەتىن بۇقاداي باسىن باۋىرىنا الىپ، بەتپە-بەت كەپ ءتۇيىلىپ تۇرىپ الدى. قاراقاتىننىڭ «قاقباس» دەگەنى موڭكەگە قاتتى باتتى؛ وسى جاسقا كەلگەنشە دوسى تۇگىل دۇشپانىنان ەسىتپەگەن ءسوزى ەدى؛ انشەيىندە توبەسىنەن تاياق ايىرمايتىن جامان قاتىنىن دوستىڭ وسى تۇستا بەتىنەن قاقپاي، وزىنە قارسى شابالاڭداتىپ ۇرگىزىپ قويعانىنا ءتىپتى ىزا بوپ:
— ءاي، دوس، مىناۋىڭا قوي دەيسىڭ بە، الدە ماعان كەت دەيسىڭ بە؟ — دەپ ەدى، دوس مورت سىنىپ:
— شىق ۇيدەن! — دەدى اقىرىن، ءبىراق بەت باقتىرمايتىن ءزىلدى ۇنمەن. موڭكە ونىڭ قاتتى بۇزىلعان ءتۇرىن تانىدى؛ ءتىلىن الماسا، وسى تۇرعاندا ونىڭ توبەلەسۋدەن دە تايىنباسىن ءبىلىپ:
— وي، قۇداي-اي، جىگىت دەپ جۇرسەم، سەنىڭ دە قۇنىڭ ءبىر بايتالدىق ەكەن عوي، — دەپ موڭكە وعان ءبىرتۇرلى جيىركەنىشپەن قاراپ تۇردى دا، بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
* * *
تاڭىربەرگەن بالىقشىلار اۋلىنان كوڭىلسىز اتتاندى. ەلامان مەن كالەننىڭ كوزىن قۇرتسا دا، بۇل اۋىل باسشىسىز قالماپتى. قارا بورباي شال قارسىلاسقانداي قاۋقارى بارىن تانىتتى. وسى جاي جانىنا باتقان جاس مىرزا سۇراقتى ءجۇزىن دوسقا بۇرىپ ەدى. دوس توق مويىن، دوكىر... ءوز دەگەنى بولماسا وزگەنىڭ جەتەگىنە جۇرە قويمايتىن بىرەزۋ قىڭىر. شىنداپ كەتسە، توڭىرەگىنە قارا-قۇرا توپتاپ، موڭكەمەن بەلدەسۋگە جارايتىن بۇل وڭىردە بۇنان باسقا ادام جوق. وسى جاعدايدى ىشىنە تۇيگەن جاس مىرزا ەندىگى جەرگە ەسەبىن تاۋىپ، دوستى باۋىرىنا تارتىپ كورگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق وڭايلىقپەن ءىشىن اشا قويمايتىن دوس:
— ۋاقىت بار عوي، ويلانىپ كورەيىك، — دەدى.
— ءيا، ويلان، — دەدى مىرزا. سىرتقا شىعىپ، ەندى اتقا مىنەر جەردە ونىڭ كوزى ءبىر قىزعا ءتۇستى. كوزى تۇسكەن بويدا: «ءتاڭىرىم-ay، مىناۋ كوڭگە شىققان قىزىل گۇل عوي»، — دەپ ويلادى دا، ات ۇستىنەن دوسقا ەڭكەيدى:
— دوس اعا، مىناۋ كىم؟
— تولەۋ دەگەن جىگىتتىڭ قارىنداسى.
— تو-لە-ۋ؟
— ءيا، تولەۋ. سەن بىلە قويماسسىڭ، قىردان كوشىپ كەلگەن كىرمە.
— Coلاي دە!
مىرزا كوزىن قىزدان الماي، تىزگىنى قولىنان ءتۇسىپ، اڭىراپ قاپتى. قىزعا مىرزانىڭ كوڭىلى قۇلاعانىن بايقاعان دوس:
— تاماشا بالا، — دەپ، ونسىز دا تۇتانعالى تۇرعان وتقا ماي تامىزعانداي بولدى. — وزىڭدەي قىزدار دۇرىستاپ وت جاعا المايدى. ال بۇل پاقىر پرومسولدا جۇمىس ىستەپ، ءبىر ءۇيلى جاندى اسىراپ وتىر.
— سولاي ما؟ — تۇرمىستارى ناشار بولدى عوي؟
— وبالى جوق. ءۇيى تولعان ەر-ازامات. ءبىرى تالاپ قىلمايدى. ءبارى وسى بالانىڭ موينىنا ءمىنىپ وتىر.
— اتى قالاي؟
— ايعانشا.
تاڭىربەرگەن قىز اتىن ىشىنەن قايتالادى. قىز ءۇيىنىڭ كۇيسىز، اعالارىنىڭ كەمتالاپ، جالقاۋ بولعانى دا بۇنىڭ ءوز ەسەبىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، جاقسى نىشانعا جورىدى دا، ىشىنەن جىميىپ قويدى. ەكى كوزى ءالى دە قىزدا.
ايعانشا وزىنە سۇقتانا قادالعان كوزدى بايقاعان جوق-تى. الگىندە بالىق سويىپ ءجۇرىپ، باسىنا انشەيىن نەمقۇرايدى تارتا سالعان ءبىر شارشى قىزىل ورامال سىپىرىلىپ جەلكەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. بىلايعى كەزدە دە يە بەرمەي، ورامال استىنان ءالسىن-الى بۇرقىراپ شىعىپ كەتە بەرەتىن قالىڭ شاش ءقازىر، ءتىپتى جەلكىلدەپ، قاننەن-قاپەرسىز، ۇيگە جەتكەنشە اسىعىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان-دى. اۋىل ۇستىندەگى ءتۇسى باسقا كىسىلەردى كوردى دە، جاقىنداپ كەلگەسىن اياعىن يمەنشەكتەپ اقىرىن باستى. اتتارىنا مىنسە دە الدەنەگە ىركىلىپ تۇرعان كىسىلەردىڭ ىشىندە تىزگىنى قولىنان ءتۇسىپ، اقتارىلىپ قالعان قارا مۇرتتى سۇلۋ جىگىتكە كوزى ءتۇستى. ونىڭ دا بۇعان قاراپ، ىشىپ-جەپ بارا جاتقانىن بايقاسا دا، تۇك جاسقانباستان قارا كوزى جالت ەتىپ ءبىر قاراپ ءوتتى. امانداسقىسى كەپ ەمەكسىپ قالعان جاس مىرزانىڭ تۇسىنان اياعىن الگىدەن كورى شاپشاڭىراق الىپ، بىلەكتەي بۇرىم ارقاسىندا بۇلعاقتاپ ۇزاپ بارا جاتتى. ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە ىشتەن ىشەگى ۇزىلەردەي قاقىلداپ جىلاعان جاس بالانىڭ داۋسىن ەستىپ، كەشە كەشتە سۋعا كەتكەن كەنجەكەيدىڭ سودان ءالى ورالماعانىن بىلە قويدى: «بەيشارا امان بولسا جارار ەدى»، — دەپ ويلاپ، ۇيگە ۇرەيلەنىپ اسىعىس كىردى. شىنىندا دا، جىلاي-جىلاي سىلەسى قاتقان بالا بۇل كەزدە ابدەن كوگەرىپ، ىقىلىق اتىپ جاتىر ەكەن. ايعانشا بالانى جەردەن كوتەرىپ الدى. وتكەن ءتۇنى دە وسى بالامەن ارپالىسىپ شىققان ايعانشا تاڭ اتقانشا ۇيقى كورمەپ ەدى؛ بۇل ەرتەڭگىسىن جۇمىسقا كەتكەننەن بەرى ءالى ءبىر جان بالانى جۇباتپاعان. اۋرۋ كەمپىر ىرگەگە قاراپ جاتىر. ولەر الدىندا ءۇي ىشىندەگى جانداردىڭ ءجۇزىن كورگىسى كەلمەي، قاتتى تۇڭىلگەن. ەكى اعاسى ەكى جەردە سازارىپ وتىر. كۇندەسىنىڭ بالاسىنا قاشاندا باۋىرى جىبىمەيتىن بالجان ءوزىنىڭ ادەتتەگى بەزبۇيرەك قاتالدىعىنا باعىپ اناداي جەردە ءوز بالاسىن وبەكتەپ، وڭاشالانىپ الىپتى.
— قۇدايدان ۇمىتتەرىڭ بار ما؟ مىنا بالانى نەگە جۇباتپايسىڭدار؟ — دەدى ايعانشا. وعان ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ بىردە-بىرى ءتىل قاتپادى. — بۇنىڭ شەشەسىن نەگە ىزدەمەيسىڭدەر؟ — بۇل جولى دا بۇعان ءبىر جان ءتىل قاتپادى.
— مىناۋ ءۇي ەمەس، مولا عوي... مولا، قۋ مولا، — دەپ ايعانشا ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى دە، بالانى باۋىرىنا قىسىپ سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى.
ول كەتكەسىن دە ءبىر جان قىبىر ەتپەدى. تەك اۋرۋ كەمپىر قول تايانىپ باسىن كوتەردى. ەكى يىنىنەن ەنتىگىپ، ىرسىلداپ اۋىر دەم الىپ وتىرىپ:
— انا بايعۇس... قۇدايدان بالا تىلەگەندە تاپ مىنا سەندەردەي بولارىن بىلگەن بە؟.. باسقانى قايتەيىن... سەن... سەن ەكەۋىڭ الگى قىزدىڭ سورىنا جارالدىڭدار عوي، — دەدى دە، ءالى قۇرىپ جاتا كەتتى. كەزەرگەن ەرنىن قانىن شىعارا قىرقىپ تىستەپ العان. ۇستىنە جامىلعان كورپە استىندا يىعىنىڭ باسى سەلكىلدەپ جاتقانىن ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ ەشقايسىسى بايقاعان جوق.
ءتۇس اۋا كەنجەكەي كەلدى. ءۇستى-باسى ەبىل-سەبىل. تولەۋ تاقىمىنىڭ استىنا باسىپ وتىرعان قامشىسىن ۇستاي تۇرەگەلدى. كەنجەكەي ارقاسىنداعى مەستى بىلق، ەتكىزىپ بوساعاعا تاستاي سالدى دا، ايعانشانىڭ قولىندا بۇل كەزدە، ءتىپتى ءۇنى شىقپاي، قىپ-قىزىل بوپ ىقىلىق اتىپ جاتقان بالاعا ۇمتىلدى:
— سورلى-اي!.. بايعۇس بالام-اي!..
— ءاي، تۇيە قايدا؟
كەنجەكەي تۇنەرىپ ءتونىپ كەلىپ قالعان كۇيەۋىنە كوز قيىعىن سالماي، توردە جاتقان الاشانىڭ شەتىنە وتىرا قاپ، كەۋدەسىنەن ەمشەگىن شىعارىپ بالانىڭ اۋزىنا توستى.
— سورلى-اي، سورى قايناعان بالام-اي، ولۋگە قالىپسىڭ عوي...
— ءاي، تۇيە قايدا؟
— ءوز بالاڭ ەمەس پە... جۇباتساق قايتەدى؟
— تۇيە قايدا دەيمىن؟
— تۇيەڭ ارام قاتسىن! بورشا بولسىن! قارا وكپە ءتيسىن تۇيەڭە!
قامشى سارتىلداپ الا جونەلدى. ايعانشا جىلاپ، سىرتقا اتا جونەلدى. كەنجەكەي تىرپ ەتپەدى. تەك ءبىر قولىن جوعارى كوتەرىپ، اۋزىنا اپارعان ەمشەكتى دە الا الماي، ىقىلىق اتىپ جاتقان باۋىرىنداعى بالانى قورعاپ باسىن بۇعا بەردى. قايراتتى ەركەكتىڭ قولىنداعى وتكىر قامشى ەندى كوبىنە-كوپ ايەلدىڭ باسىنا ءتيىپ، ءجۇن ارقاسىن تاسپاداي ءتىلىپ شىپىلداپ جاتىر. كەنجەكەيدى ءبىر جان اراشالامادى؛ ولىمگە باسىن تىككەن ول دىبىسىن شىعارماي، دەنەسىنە قامشى تيگەن سايىن ءدىر-دىر ەتىپ تىستەنە بەردى.
ءبىر رەت قامشى قاراقۇسقا ءتيدى دە، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، كوزىن اشسا... باسى قورعاسىن قۇيعانداي كوتەرتپەدى. كوك الا تورعايداي دەنە الاۋلاپ، ورتەنىپ بارادى ەكەن. تەك بالا سورعان باۋىرى عانا جىپ-جىلى.
* * *
تاڭىربەرگەن ارتىندا قالعان شارۋاسىن ءارقاشان تياناقتاپ تىندىرىپ جۇرەتىن-دى؛ وسى جولى دا جولعا شىعار الدىندا اۋىلدا قالعان جىگىتتەرگە وزدەرى كۇتىپ وتىرعان قۇدا-قۇداعيلار كەلگەنشە كۇنى بۇرىن الدىن الا دايارلاپ قوياتىن جابدىق ءجونىن مۇقيات تاپسىرىپ كەتكەن ەدى. قيقار بايبىشە قارسىلىق كورسەتكەنمەن، سۇيەنىشى مىقتى اقبالا بۇل جولى تىزگىن ەركىن بەرمەدى. اكە-شەشەسىنىڭ كەلۋىنە قارسى بۋۋلى جاتقان تەڭ-تەڭ جۇكتەردى شەشكىزىپ، ءتور الدىنا بۇرىن ءبىر جاننىڭ جامباسى تيمەگەن اسىل توسەنىشتەر جايدى. ءۇي ءىشىنىڭ دۇنيە-جيھازىن قايتا جاساۋلاپ، ەڭ اياعى ەرتەڭ اكە-شەشەسىنىڭ يىعىنا جاباتىن تۇلكى ىشىك، قاسقىر ىشىك، قۇندىز ىشىكتەردى الدىن الا ازىرلەپ قويدى.
تەك، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سۇيەۋ قارتقا جىبەرگەن كىسى كەشىگىپ جاتىر. تاڭىربەرگەننىڭ دە اياعى الىسقا ءتۇسىپ كەتتى. ۇزىن قۇلاق حابارعا قاراعاندا، بالىقشىلار اۋلىندا بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە پرومسولعا سوعىپتى؛ ءبىراق وندا اينالماپتى؛ تەڭىز جاعاسىنا كەلىپ جاتقان تەمىركەگە تىلدەسكەسىن، سول كۇنى الدىن كەشتەتە اتقا قونىپ، وردا قونعان بولىسىنا قاراي تارتىپ بارا جاتقانىن وسى اۋىلدىڭ مالشىلارى كورىپتى؛ ءبىراق مۇنداعى كىسىلەر مىرزانىڭ نەگە بۇلاي جانى قىدىرىپ دىزىعىپ جۇرگەنىن بىلمەي، اڭ-تاڭ بوپ وتىرعاندا، قاسىنداعى ءبىر اتقوسشىسىن اۋىلعا قايتارىپ: «ەرتەڭدەرى ورالام. كۇتىپ وتىرعان قوناقتارى كەلىپ قالار، قامسىز بولماسىن»، — دەپ اقبالاعا ارنايى سالەم ايتىپ جىبەرىپ ەدى؛ اقبالا باسقاعا ءشۇبالانسا دا، بۇل جالعاندا مىرزاعا ءشۇبا كەلتىرگەن ەمەس-تى. ونىڭ وزىنە دە، سوزىنە دە ەش كۇمانسىز سەنەتىن. اكە-شەشەسىنىڭ كەلەتىنىنە ەندى كامىل سەندى. قالعان جۇرت ءتىپتى سەندى. اۋىل ءىشى ابىگەردە. قۇيقىلجىعان حالىق. ابىر-سابىر. ارلى-بەرلى جۇگىرگەن، بىرىنە-بىرى ايقايلاپ ءامىر بەرگەن كىسىلەر. وشاق قازعان، سويىستىق مال جەتەلەگەن، پىشاق قايراعان جىگىتتەر.
ءۇي سىرتىنا اپارىپ ىققا قاراتا كىلەم قاققان، تەكەمەت، الاشا قاققان قاتىندار. ءۇي مەن ءۇي اراسىندا ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، ەمپەلەڭدەگەن كەلىنشەكتەر. سىزىلا باسقان ءساندى قىزدار. اقبالا وتىرعان اق وتاۋدا الدەبىر جاقتان عايىپتان تايىپ كەلگەن حور قىزدار، قۇربىلاس كەلىنشەكتەر، ابىسىن-اجىندار. ءدال ءقازىر، ءدال وسى ءبىر قۋانىش، قىزىق، شات-شادىماندا ءبارى ءبىر اياعا باس قوسقانداي؛ سىقىلىقتاعان كۇلكى. سىلدىراعان شاشپاۋ، شولپى، سىرعا. ارتىنان ارتىنىپ-تارتىنىپ اكە-شەشەسى كەلە جاتقان جاس كەلىنشەكتى الگىلەردىڭ ءبارى قوشەمەتتەپ، ءبارى قۇرمەتتەپ، ونىمەن بىرگە وزدەرى دە قوسىلا قۋانىپ، الدەن قۇتتىقتاپ، الدەن ءشۇيىنشى سۇراپ اپاق-شاپاق، مارە-سارە. اقبالانى قۋانتپاق بوپ ءجۇرىپ، ونان بۇرىن ولاردىڭ وزدەرى قۋانىپ كۇتكەن قوناقتار شىنىمەنەن كەلىپ قالعانداي، كوپ زارىقتىرماي انە-مىنە كەلىپ قالاتىنداي، تاپ ءقازىر قىرعا شىقسا ار جاعىندا قاراسى كورىنەتىندەي، ءبارى بىردەي دۇرلىگىپ سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى.
اقبالا ۇلكەن ازىرلىكتى اكە-شەشەسى كەلگەسىن ىستەگەندى ءجون كورىپ، كەيىنگە ىركە تۇرعىسى كەپ ەدى. ءبىراق وعان جەلىگىپ العان جەلوكپەلەر، جاس كەلىنشەكتەر بوي بەرمەدى. ونى سىرتىنان بيلەپ، سوڭىرا قوناقتار كەلگەسىن دە ۇلگىرەتىن شارۋاعا الدىن الا ىسسىلاي كىرىسە باستادى. ولار اقبالاعا اقىلداسپاي، سوڭىرا قوناقتارمەن بىرگە بولاتىن وسى توڭىرەكتەگى كوڭىلدەس، ءاتىبىرلى كىسىلەرگە الدەن حابارلاپ، جان-جاقتان العىزا باستادى. ەڭ اياعى قوناققا سوياتىن مالداردى دا ورىسكە جىبەرمەي، وڭ بوساعاعا بايلاپ قويدى. پىشاق قايراۋلى. قازان اسۋلى. بۇل اۋىلدىڭ قازىرگى دايارلىعى ءدال ءبىر قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرەتىن اۋىلدىڭ ابىگەرىنەن ءبىر دە كەم ەمەس ەدى.
كەشەدەن بەرى اقبالا اۋىل-ايماقتىڭ الاقانىندا. بۇرىن بايبىشەنىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ جۇرگەن ايەلدەر ەندى ونان سىپىرىلىپ شىعىپ، بالعا ۇيمەلەگەن شىبىنداي ءبارى اقبالانىڭ توڭىرەگىنە ۇيىرىلە قاپتى.
— سال كەلىنشەك قانداي سۇلۋ؟! بەۋ، بۇرىن كوزىمىز بايلاۋلى جۇرگەن بە؟ — دەپ كەكسەلەۋ ءبىر قاتىن اقبالانىڭ اجارىنا سۇقتانىپ ەدى.
— ە، ول كەزدە سەن نەنى كورۋشى ەدىڭ، — دەپ باسقالارى وعان دۇرسە قويا بەردى، — بايبىشەنىڭ شاشباۋىن كوتەرەم دەپ كوزىڭە شەل بىتپەدى مە؟
— توبەمىزدە تايراڭدامادىڭ با؟
— ءيا، ءتىلىمدى قىشىتپا، سەن قاتىن.
— ويباي-اۋ، ول كۇندەستىگىنەن ىستەسىن، بارىنەن بۇرىن سەنىڭ، سەن مۇنداردىڭ ءزابىرىڭ ءوتتى عوي. كورىنبەشى كوزىمە!
— كورىنبە!
— يە، يە، كەت! كورىنبە!
— جوعال!
— جوعال!
— تۇتاق!
— تۇتاق!
ءۇي ءىشى شاڭ-شۇڭ بولدى دا كەتتى. اقبالانىڭ ارا تۇسكەنىنە قاراماي، كوپ قاتىن ءبىر قاتىندى الاستاپ قۋىپ شىقتى. وزدەرى جەك كورەتىن قاتىندى قۋۋ ولارعا ءدال ءبىر جاۋ قاشىرعاننان كەم بولماي، ۋ-شۋ، ازان-قازان بوپ جاتىر ەدى؛ كەنەت ءبىر ايەل اقبالانىڭ اناداي جەردە اڭگىمەگە ارالاسپاي، قوڭىرايىپ وتىرىپ قالعانىن كورىپ، قاسىنداعى ايەلدى ءتۇرتىپ قالدى. ول ارعى جاعىنداعى ءبىر ايەلدى ءتۇرتىپ، قايسىسى قايسىسىن كىنالارىن بىلمەي بىر-بىرىنە قاراپ بەتتەرىن ءبىر-بىر ءۇزىپ الدى؛ باسقا كەزدە بولسا ءبىر ءسارى؛ بەتىم-اۋ، ماسقارا-اۋ، ارتىنان ارتىنىپ-تارتىنىپ، ىرعاپ-جىرعاپ اكە-شەشەسى كەلە جاتقان كەلىنشەكتىڭ قاباعىن كىربىڭ شالعان كۇپىرلىك قوي! سۇمدىق قوي! سۇمدىق! سۇمدىق! ەسى شىققان كەلىنشەكتەر قۇددى الدەنەدەن ۇرىككەن قۇستارداي ورىندارىنان دۇركىرەي ۇشىپ تۇردى. سونان كەيىن دە ءبىر دانگە ۇيمەلەگەن الدەبىر وڭشەڭ سارالا قانات سايراۋىق قۇستارداي، ءبارى بىردەي اقبالانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ءۇپىر-شۇپىر بولا قالدى.
— نە ارمانىڭ بار؟!
— ءيا، ءيا، ارمانى جوق.
— جەر بەتىندە اكە-شەشەسىن سەندەي عىپ كۇتىپ العان ايەل بار دەيسىڭ بە؟!
— وسىنىڭ ءبارى مىرزانىڭ ارقاسى عوي.
— سونىڭ ارقاسى!
— ءپىش-پىش.
— شۋ-شۋ...
— نەسىن ايتاسىڭ، سال جىگىت سەن دەگەندە شىعاردا جانى باسقا...
— ءيا! ءيا، جانى باسقا...!
اقبالا بۇرىن اكە-شەشەسىن شاقىرتا الماي زار يلەپ ەدى؛ ەندى دەگەنىنە جەتىپ اكە-شەشەسىنە ارنايى كىسى كەتكەننەن بەرى زارە-قۇتى ۇشىپ، ۇيدەن دە، تۇزدەن دە جانى بايىز تاپپاي ساسقالاقتاپ، ابىگەرلەنىپ ءبىتتى. كىشكەنە كوڭىل توقتاتىپ تىنىشتالايىن دەسە، الدەنەگە قاق توردە قاققان قازىقتاي تىپ-تىك بوپ تۋرا الدىنا تەسىلە قاراپ الاتىن اپپاق قۋداي شال كوز الدىنا تۇرا قالعاندا، زارە-يمانى ۇشادى. جانى دىزىعىپ تىسقا شىعادى. ىشكە كىرەدى. نە سىرتتان، نە ىشتەن جانى بايىز تاپپاي، ءبىر ءۇمىت، ءبىر ۇرەي، ەكەۋى ەكى جاقتان انتالاعاندا نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەي كۇپتى كوڭىلدى جاس پەن كۇلكى ەكى جاقتان قيناپ:
— نەگە كەشىكتى ەكەن؟ — دەپ جالتاقتاپ قاسىنداعى كەلىنشەكتەرگە قارادى.
— كەلەر، كەلىپ قالار، — دەيدى ولار.
— بايعۇس اتا-اناڭ دا سەنى ءبىر كورۋگە زار بوپ كەلە جاتقان شىعار،-دەيدى ولار.
— سولاي ما ەكەن؟ — دەيدى بۇل.
— ارينە. ەكى كوزى ءتورت بوپ كەلە جاتقان شىعار-اۋ، — دەيدى الگىلەر.
— ەندى شىدا! كوبى كەتىپ، ازى قالدى عوي، — دەيدى تاعى دا سولار.
— ءيا، ءيا، از قالدى، — دەپ قوستايدى سولاردىڭ ءبىرى قالايدا بۇنىڭ مازاسىن العان كۇدىكتى سەيىلتپەك بولىپ.
— از قالدى دەيسىڭ بە؟ اپىر-اي؟.. اپىر-اي، نەگە كەشىكتى؟ — دەيدى اقبالا ءبارىبىر كۇدىگى سەيىلمەي.
— بۇل كەشىككەن بە، باياعىدا كەلىنشەكتەر اتا-اناسىن جىلداپ كۇتەتىن، — دەپ اۋزىنىڭ ەبى بار الدەبىر ابىسىن جوقتان جۇبانىش تابادى.
— اتا-اناعا ۇزاتقان قىز ارتىنان كەلۋ دە سىن. انا سورلىنىڭ قىزىنا ارناعان ءبىر جاساۋى بىتسە دە، ءبىر جاساۋى بىتپەي ەل جاعالاپ جۇگىرگەنىن كوردىك قوي، — دەپ ءوزىن كۋالىككە تارتادى تاقا بولماعاسىن تاعى ءبىر ابىسىن سوزگە ارالاسىپ.
اقبالا بۇعان يلاندى. قۇربى-كەلىنشەكتەر اراسىندا ءبىر مەزگىل كوڭىلى جادىراپ، اپپاق ءجۇزى انشەيىندەگى نۇرلى اجارىن تاۋىپ شىنىمەن كوڭىلدەنىپ، قۇربىلاسىنىڭ الدەبىر ازىلىنە سىقىلىقتاپ كۇلە ءتۇستى دە، كەنەت كىلت تىيىلا قالدى. ەل ىشىندە قايدا ءبىر كۇشى تاسىپ تۇرعان قۇدىرەتتىلەرمەن ۇستاسىپ، قىرعي قاباقتانىپ تايتالاسىپ جۇرەتىن اكە مىنەزى ەسىنە ءتۇستى دە، تاعى دا تاپ ءبىر قارا سۋىقتاعى جاپىراقتاي قالتىراپ كەتتى: «جەرگە قاراپ قالماسام نە قىلسىن». اقبالا ءوزىن جۇباتپاق بولعان جاڭاعى سوزدەردىڭ بىرىنە سەنبەدى. باياعى بۇرىمى سەلتيگەن كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ ءوزى جاقسى بىلەتىن قاتال اكەنىڭ اق كىرپىگى، قىزىل كوزى، وسقىرىنعان ىزالى اششى مىسقىلى كوز الدىنا كەلەدى دە، ءتۇسى دەمدە بۇزىلىپ، ءدىر-دىر ەتىپ قالتىراپ قويا بەرەدى: «قۇداي-اي، ءوزىڭ قولدا، قولداي گور. جەرگە قاراپ قالماسام ءقايتسىن...»
كەنەت ءبىر دىبىستى قۇلاعى شالىپ:
— بىرەۋ كەلدى عوي. سولار... سولار بولار، — دەپ اسىعىس تۇرەگەلىپ، سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ ەدى.
ءۇي ىرگەسىنەن تۇياعى سىرتىلداپ ءوتىپ بارا جاتقان سيىر ەكەن. اقبالا تاعى دا جابىرقاپ، بەت-وڭىنىڭ بوياۋى وڭىپ سالا بەردى. «كەلمەيتىن شىعار...» — دەپ ويلاپ مۇڭايىپ تۇرعان ۇستىنە قارا سۇر بايبىشە كىرىپ كەلدى. ءدال ءبىر اقبالانىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىگى مەن ءقاۋپىن بىلگەندەي جايناڭداپ باسىپ، جايراڭداپ كەلدى دە، اقبالاعا ءبۇيىرىن بەرىپ توقتادى. ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ العان.
— اۋ، الگى اۋىل بوپ كۇتكەن قۇدا-قۇداعيىمىز قايدا؟ نە حابار بار؟
اقبالا قول-اياعى مۇزداپ، سۇلدەرىن شاڭ-شاڭ كوتەرىپ تۇر.
— مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ارتىنان اكە-شەشەسى كەلە جاتقان كىسىگە ۇقسامايسىڭ عوي؟
اقبالا ابدىراپ ساسىپ تۇرىپ، الدەقالاي كۇلىمسىرەگەنىن ءوزى دە اڭداماي قالىپ ەدى.
— ەسى دۇرىس پا؟.. اكە-شەشە قۋانىشى ەسىن العاننان ساۋ ما؟ كۇيەۋىڭ قايدا؟
— ا-ا؟..
— كۇيەۋىڭ قايدا ءجۇر؟
— كۇيەۋ؟..
— ءيا، كۇيەۋىڭ؟
— قا-قايدام...
— و نەسى تاعى؟ توقال بايدىڭ باۋىر ەتىنەن جارالماۋشى ما ەدى؟ ءجونىن ساعان ايتپاعاندا كىمگە ايتادى...
— ايتقان جوق. ءبىراق... كەلىپ قالار...
— يە، جەر جۇتپاس، كەلەر. ال ءبىراق سەنىڭ اكە-شەشەڭ كەلمەيتىن بولدى.
اقبالا ءسال قوزعالسا قۇلايتىنداي سەزدى. كوز الدى تەڭسەلىپ، تابان استى شايقالىپ، ءۇي، ۋىق، كەرەگە-بارى، ءبارى پىشىرلاپ، تۇندىك توبەدەن سىپىرىلىپ باراتقانداي. ءقازىر عانا قاسىندا تۇرعان كەلىنشەكتەر دە قاپەلىمدە قاراسى ءۇزىلىپ الىستاپ بارادى. باسى اينالدى. كوزىن جۇمعىسى كەلدى. وسى ءقازىر بۇنىڭ ءوزى دە قاراعاننان قاراپ تۇرىپ دۇنيەنىڭ نەگە، نەلىكتەن تەڭسەلىپ كەتكەنىنە تۇسىنبەدى. بايبىشەنىڭ نەگە دىكەكتەپ، جەر تەپسىنىپ تۇرعانى دا ساناسىنا بىردەن جەتە قويمادى.
— تارقات مىنا دىردۋدى.
اقبالا دارمەنسىز ءبىر قيمىلمەن قارسىلىق بىلدىرگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق الدەنەگە جۇرەگى داۋالاماي جاسقانشاقتاپ قالا بەردى. اقبالادان ەشتەڭە شىعارا الماعاسىن ادۋىن بايبىشە ەندى قاھارعا ءمىنىپ، اركىمگە ءبىر ايقايلاپ، قوناق كۇتىپ وتىرعان اۋىلدىڭ بار ازىرلىگىن بىت-شىت قىلدى. قوناققا سويماق بوپ بوساعاعا بايلاپ قويعان مالداردى شەشىپ جىبەردى. بۇل كۇندەرى اقبالاعا قولقابىس بەرىپ، قىزمەتىن ىستەگەن كەلىنشەكتەردى دە قۋالاپ، اۋىل ءۇستىن لاڭ تيگەندەي ەتتى.
سوسىن ەسىن جيا الماي تۇرعان اقبالاعا جايقاڭداپ كەلدى دە:
— وسى جەلىككەنىڭ جەتەر. توبەمىزدە تايراڭداتا بەرەتىن بۇل بالىقشىنىڭ اۋلى ەمەس. تىيىل ەندى، — دەدى.
وسى كەزدە ءبىر توپ كىسى قاتتى داۋرىعىپ كەپ الدابەرگەن سوفىنىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا توقتادى: اقبالا مىنا الدەنەگە داۋرىعىپ كەلگەن اشۋلى توپقا ەرىكسىز نازار اۋدارىپ ەدى، كوپ كىسىنىڭ ىشىنەن وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن سۇيەۋ قارتقا جىبەرگەن اقي كوز جىگىتتى كوردى. بەت-اۋزى قىزىل الاقان. باسىن اق شۇبەرەكپەن تاڭىپ العان.
— قۋ شۇناق شالدىڭ كىمدى قورلاعانى، ءاي؟ كىمدى باسىنعانى، ءا؟ — دەدى الدابەرگەن سوفى اقىرىپ.
اقبالا ىشكە كىرۋگە عانا شاماسى جەتتى. سۇلدەرى قۇرىپ، توسەگىنە جەتە الماي، جولدا تۇرعان ادالباقانعا بويىن سۇيەپ اسىلا كەتتى. سۇيتكەنشە بولمادى، بۇعان كوڭىلدەس ءبىر كەلىنشەك سىرتتان سۇرىنە-قابىنا كىردى:
— مىرزا كەپ اتتان ءتۇسىپ جاتىر.
— قۇداي-اي... نە پيعىلىمنان تاپتىم...
— قايتەسىڭ، شىدا!..
اقبالا دىرىلدەپ، كوز جاسىن كۇشپەن ىركىپ تۇر.
جاساعانبەرگەن سىرتقا شىقتى. باسىندا قۇندىز بورىك. يىعىندا تۇلكى ىشىك. ەلگە كەلگەننەن بەرگى ادەت بويىنشا ول بۇگىن دە توسەكتەن تۇرعان بويدا ءۇي سىرتىنداعى اق شوقالاقتىڭ باسىنا شىعىپ، ءبىراز سەيىلدەپ، بوي كوتەرىپ قايتقانشا ەدى؛ ءبىراق ىزعىرىق، سۋىق جەلدەن دەنەسى تىتىركەپ كەتتى دە، ۇلكەن ءۇيدىڭ كۇنشۋاق بەتىن ىقتاپ تۇرا قالدى.
قاسىنا تاڭىربەرگەن كەلدى.
— جاسانجان، بۇگىن قالايسىڭ؟ ۇيقىڭدى قاندىرىپ تۇردىڭ با؟
— جاقسىمىن، اعا.
— ءىنشاللا، ەندى جامان بولماسسىڭ. تۋعان جەردىڭ توپىراعى كىسىگە مايداي جاعادى عوي. كورە قال، كوپ ۇزاماي ەتكە شىعا باستايسىڭ.
سىرقات جىگىت كىرجىڭ ەتتى. ەش نارسەگە زاۋقى شاپپاي، وزىنەن ءوزى بەرەكەتى كەتىپ، جۇدەپ كىربيەتىن دە جۇرەتىن الدەقاشانعى ادەتى. تاڭىربەرگەن تۇك سەزبەگەندەي جانارىن الىسقا تاستاپ ماڭقيىپ تۇر. سۇلۋ مۇرتى جىلىك مايىن جاققانداي كۇن استىندا جىلتىرايدى. سوناۋ جاقتا ىڭىرانىپ، تالىپ ەستىلىپ تۇرعان تەڭىز سارىنىنا ءبىر ءسات قۇلاعىن ءتۇرىپ، تىڭ تىڭداپ الدى دا، ءجۇزىن ىنىسىنە بۇردى:
— بايقايسىڭ با، وسى تەڭىز اشۋلى-اۋ! وكىرىپ جاتقانىن كوردىڭ بە؟ مىناۋ وكسىگى.
— يششا-ا!
— مەزگىلى عوي.
— ءيا، ءار نارسەنىڭ ءوز مەزگىلى بار.
— شاي ءىشتىڭ بە؟
— جوق... نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، اسقا تابەتىم شاپپايدى.
— ءجۇر، شايدى بۇگىن بىزدەن ءىش!
— ماقۇل، بولسىن. ءجۇر، — دەپ جاس جىگىت تەز پەيىل ءبىلدىرىپ، اعاسىنىڭ الدىنا تۇسە بەردى دە، كەنەت توقتاپ تۇرا قالدى.-وسى... اۋىلدا وتىن جاعى قالاي؟
— وتىن؟
— ءيا، وتىن...
— ونى قايتەسىڭ؟
— كەشە... سوفى اعامنىڭ بايبىشەسى ساۋىنشى ايەلگە تەزەك بەرمەي، شاڭقىلداپ ۇرىسىپ جاتقانىن كورىپ ەدىم.
— سونداي ۇساق-تۇيەككە كوڭىل ءبولىپ قايتەسىڭ؟
— كۇن سۋىتتى... بەيشارالار، تىم قۇرىسا، وت جاعىپ... ۇيلەرىن جىلىتىپ وتىرسا...
تاڭىربەرگەن ءىنىسىن ەرتىپ ىشكە كىردى. تورگە شىعىپ بارا جاتىپ الدىنان تىك تۇرىپ كۇتىپ العان اقبالاعا ىڭعاي بەرمەدى:
— شايىڭدى ازىرلە!
اقبالانىڭ اياعى اۋىرلاپ قاپتى. كۇيەۋىنىڭ سوڭىن الا كىرگەن كىسى باسقا ەمەس، قاينىسى بولسا دا كەڭ كويلەك استىنان بىلىنە باستاعان قارنىنان قىمسىندى ما، شاي قامداپ ءجۇرىپ بويىن جازا الماي قىمسىنىپ بولدى. قارا داق سەكپىل شالا باستاعان اپپاق ءجۇزى مۇڭدانىپ، كىسى الدىندا كوزىن تومەن ساپ جۇرەتىن بوپتى. كۇيەۋى مەن قاينى الدىنا داستارحان جايىپ، شاي جاساپ، بايبىشەگە ءبارىن ازىرلەپ بەردى دە، ءوزى اس ۇيگە شىعىپ كەتتى.
جاس مىرزا جۇرت الدىندا ءوزىن ۇستاي بىلەتىن كەلىنشەكتىڭ وسى جولى دا اياعىن ادەتتەگىدەي اسىقپاي، ىرعاپ باسىپ جونەلىپ بارا جاتقان سۇلۋ بويىنا قىزىعا قاراپ، كوزىنىڭ استىمەن جونەلتىپ سالدى. شىنىندا، وسى بەيشارانىڭ جازىعى نە؟ بار كىناسى-اكەسى مەن وسى اۋىلدىڭ اراسىنا دەلدال دانەكەر بوپ، قىرعي قاباق كىسىلەردى تاتۋلاستىرىپ جىبەرۋ ەدى. ونىسى اياعىندا وزىنە سوققى بوپ ءتيدى. اقبالانى ايادى. كەيدە كەشكىسىن بۇرىنعى ادەتپەن اق توقالدىڭ ىستىق توسەگىنە اڭسارى اۋىپ، كورپە استىنا سىن بەرىپ كىرىپ بارعىسى كەپ اۋالانىپ تۇرادى. ىستىق قۇشاققا ءبىر كىرسە، ە، ونىڭ ارجاعىنداعى ەركەكتىڭ جايىن بىلەدى دە، بوساڭسىپ بارا جاتقان بويىن كىلت تەجەپ، دەرەۋ قاتايىپ الا قويادى.
اقبالا شىعىپ كەتكەسىن، كەسەگە جۇققانداي قىزىل كۇرەڭ شايدى اسىقپاي، باپتاپ ءىشىپ وتىرىپ:
— جاسانجان، وسى سەن كەدەيدىڭ سويىل سوعارىسىڭ. بىرگە تۋساق تا، بىزدەن گورى ءىشىڭ سولارعا بۇرىپ تۇرادى، — دەپ مىرزا ويىنىڭ ار جاعىن اشپاي، ىنىسىنە كۇلىمسىرەي قارادى.
— ءيا... ايتا بەر!
— كەدەيدىڭ قىزىنا ۇيلەنۋگە قالايسىڭ؟ — دەدى، كوزىنىڭ قيىعىنداعى الگى جىمىسقى كۇلكى جىلتىڭداپ ءىنىسىن باعىپ وتىر.
جاساعانبەرگەن بۇنى الگى ءبىر ءسوزدىڭ ورايىنا قاراي ايتىلعان ءازىل بولار دەپ ويلادى.
— ايەل الۋعا دا قابىلەت كەرەك. اۋىلعا اڭ كەلسە قورادا جاتىپ ۇرەتىن سوفى اعامنىڭ الا مويناقتارى سەكىلدى، نانساڭ، ءوز باسىم قىزعا قىرسىزبىن.
«قۋىن كوردىڭ بە؟ قايدا بۇرىپ بارا جاتقانىن قارا!» — دەدى تاڭىربەرگەن ىشىنەن.
— مىنا بالىقشىلار اۋلىندا ءبىر ءلايلى بار، تەك ءماجنۇنى بولماي قۇرىپ ءجۇر.
— تاعى نە پالە شىعاردىڭىز، اعا؟
— شىراعىم-اۋ، قاتىن الۋ، بالا ءسۇيۋ قۇداي بۇيرىعى ەمەس پە؟! قالاي تۋلاساڭ دا، سوڭىرا سەن دە ءبىر نوقتانى باسىڭا كيەرسىڭ.
— نۋ، ك چەرتۋ. قويىڭىزشى!..
تاڭىربەرگەن ەندىگى اڭگىمەنى وڭاشا وتىرىپ سويلەسكىسى كەپ، ايەلىنە:
— داستارحاندى جينا، — دەپ ءامىر ەتتى. ءوزىڭ دە شىعا تۇر!
بايبىشە كۇيەۋىمەن تاقىمداسىپ قاتار وتىرىپ شاي قۇيىپ بەرگەنى بولماسا، ول ءقازىر ءۇي ءىشىنىڭ شارۋاسىنا ارالاسپايتىن. ول اۋىز ءۇي جاققا داۋىستادى. ەشكىم ۇندەمەگەن سوڭ قارا سۇر بايبىشە قاھارعا ءمىندى:
— ءاي، كەرەڭ بولدىڭ با؟ ساماۋىردى اكەت.
ىشكە اقبالا كىردى. ساماۋىردى كوتەرگەلى ەڭكەيە بەرىپ بايبىشەنىڭ قۇلاعىنا اۋزىن اپارىپ:
— باسقا ءسوز تاپپادىڭ با؟ — دەپ ەدى.
— ادىرا قال! توركىنى جوق، تۇل توقال! سەنى مە... سەنى ەندى توبەگە ۇرىپ وتىرىپ جۇمسايمىن، — دەدى بايبىشە.
اقبالا ساماۋىردى سىرتقا الا جونەلدى. جاساعانبەرگەن اياقاستىنان شيرىعىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— جاس ادامسىز، وقىماساڭىز دا قالاعا بارىپ تاتار بايلارىمەن ارالاسىپ جۇرەسىز. ەكى ايەل... ەكى ايەل العانىڭ ۇيات قوي! ماسقارا عوي! — دەپ بوزعىل بەتى دۋ ەتىپ، ساۋساقتارىنىڭ ۇشى دىرىلدەپ، وڭىرىندەگى تۇيمەلەرىن جۇلقىلاپ، تارتقىلاي باستادى.
— نۋ!.. نۋ، ناستوياششيي فەودال!
قاتتى اشۋ كەۋدەسىن قىسىپ، قىپ-قىزىل بوپ بۋلىعىپ توقتادى. وسىدان كەيىن ءبىرازعا دەيىن وزىنە-وزى كەلە الماي، اق تورعىن ورامالمەن ماڭدايىن، بەتىن ءسۇرتىپ، ءۇيدى ەرسى-قارسى كەزىپ كەتتى.
— ەي، شىراعىم، — دەدى تاڭىربەرگەن، — سوكتىڭ ەكەن، بىزگە ءتۇسىندىرىپ سوك. جاسى ۇلكەن كىسىنى سوگەتىن بوقتىق سوزگە ءبىزدىڭ ءتىلىمىز دە كەندە بولماس.
— ۇلكەن... ۇلكەن... اۋىز اشسا تەك ۇلكەندىگىن سادەتتەپ شىعا كەلەدى. كىشى بولعانشا كۇشىك بول دەيتىنى تاعى بار. مەن ءبىراق... كحە، كحە... كۇشىك بولا الماسپىن!
جاساعانبەرگەن كۇرك-كۇرك جوتەلىپ ءجۇرىپ ىشىگىن كيدى. بوركىن كيدى. تۇرمە بەلبەۋمەن بەلىن بۋدى دا، ءتور الدىندا ءمىز باقپاي سازارىپ وتىرىپ قالعان اعاسىنا كوز سالماستان سىرتقا اتا جونەلدى. ەسىك الدىندا جاتقان ءيتتىڭ اياعىن باسىپ كەتتى. قىڭسىلاپ قالعان ءيتتى قايىرىلا بەرە قامشىمەن تارتىپ جىبەردى. ءالى دە اشۋى تارقاماي، ىزاعا بۋلىققان جىگىتتىڭ ىلەلى ارىق جۇزىنە تارام-تارام قان جۇگىرە باستادى. ءدىر-دىر ەتكەن قولىمەن جاڭا يت ۇرعان قامشىنى توبىلعى سابىنان قىسىپ ۇستادى دا، توڭىرەگىنە كوز تاستادى. توبەگە كەپ قالعان شاعىرماق كۇننىڭ نۇرى جارقىراپ، جاز بويى مال جايىلماعان قورا ماڭىنىڭ قاۋ شوبى-تەرىسكەن، يزەن، جۋسان-ۇزارىپ سولىپ، كۇزگى جەل استىندا ءدىر-دىر قاعادى.
جاس جىگىت اعاسىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى الگى ءبىر ءتۇس شايىسقان كيكىلجىڭنەن كەيىن ىشكە قايتىپ بارعىسى كەلمەدى. مالاي جىگىت ەرتتەگەن اتقا ءمىنىپ، تازىلارىن ەرتىپ ءجۇرىپ كەتتى. اۋەلى قۇم ىشىنەن قويان ىزدەدى. ونان اۋىل سىرتىنداعى قارا ادىر قات-قاقتى ات تۇياعىمەن تاسىرلاتىپ جورتىپ ءجۇرىپ، بۇيراتتان تۇلكى قاقتى. ءبىراق اڭ قاشپادى. جاس جىگىت تە قۇلىق قويىپ اڭ ىزدەپ جۇرگەن جوق؛ كۇنى بويى ەرسوقتى بوپ قالجىراعان كەزدە بەل-اراننىڭ باسىنا شىقتى. بۇرىن بەل-اراندى مۇنشالىق بيىك كورمەيتىن. وسى دالادان نەلەر جىلدار جەل-قۇزى ءمۇجىپ تاستاعان كىشىگىرىم جاپىرىق شىڭ كورەتىن. باسىنا شىققاندا كىسى تابانى جەردەن ءۇزىلىپ، كوككە ءبىر-اق كوتەرىلىپ كەتكەندەي ەكەن. سول ساتتە كوز الدىندا جاتقان وسىناۋ شەتسىز-شەكسىز دالا ءتىپتى داليىپ، قول-اياعىن سوزىپ جىبەرگەندەي بولدى. جاساعانبەرگەن ءۇنسىز سارىلعان مىلقاۋ دالاعا ەنجار قاراپ تۇردى دا اتىن تەبىندى. ءالى دە بولسا اۋىلعا قايتقىسى كەلمەي، اق ارعىماقتى جالعىز اياق ەشكى ىزگە سالىپ، شىق قاباعىن قيالاپ، تەڭىز جاعاسىنا قۇلادى. كۇن سۋىتقالى تەڭىز بەتى بۇرىنعىدان دا قاتتى تۇتىگىپ، زارلەنە قاراۋىتىپ ىڭىرانىپ جاتىر ەكەن. قاتار الدىندا سۋ كادىمگىدەي قويۋلانىپ، دوڭبەكتەي-دوڭبەكتەي اۋىر تولقىندار اقىرىن لىقسىپ تۇيلىگەدى. مۇز اينالعان جاعالاۋ، ءتىپتى تولقىماي، قۇر كىلكىلدەپ اق قايماقتانا باستاپتى.
جاساعانبەرگەن بۇعان دا دەن قويماي، كوز الدىنداعىلاردى سىرتتاي سالعىرت سەزىنىپ، بىتپىلدىڭ شوقالاق اراسىمەن اتىن اقىرىن باستىرىپ كەلەدى. شوقالاقتىڭ بىرى-ۇلكەن، بىرى-كىشى. ءبارىنىڭ باسىنا جىڭعىل وسكەن.
سىرت جاعىنان بىرەۋدىڭ:
— ۋاي، بۇل قايسىسىڭ؟ — دەگەن داۋسى شىقتى. جاس جىگىت ات باسىن ىركىپ توقتاي قالدى. جول جيەگىندە ءوزىن توسىپ تۇرعان بالىقشى شالدى كورىپ، جالما-جان اتتان دومالاپ تۇسە قالدى. موڭكە وسى جىگىتتىڭ انا جولى ۋريادنيك تەرگەۋىندە شىر-پىر بوپ كالەنگە ارا تۇسكەنىن ۇمىتقان جوق ەدى.
— شىراعىم، جاسىڭ كىشى بولعانمەن، جولىڭ ۇلكەن. قۇداي ايداپ اۋىل ۇستىنە كەپ قالعان ەكەنسىڭ، ۇيدەن ءدام تاتىپ كەت، — دەدى موڭكە.
جاس جىگىت بۇرىن-سوڭ بالىقشىلار اۋلىندا بولعان جوق-تى. جەرقازبالار وعان كورتىشقان يلەۋىندەي كورىندى. سول سەزىم ىشكە كىرگەسىن دە ويىنان شىقپادى دا، قول-اياعىن كوسىلە الماي، ەتەك-جەڭىن جيناپ ءبىر ۋىس بوپ وتىر ەدى.
— بالام، وسى كۇنى پاتشانىڭ ءوز باسى دا اڭگىمەلى بولىپ جاتىر دەگەن نە؟ — دەدى موڭكە.
— راس، اقساقال.
— اپىر-اي، ءا! ءبىز... مىنا قارا حالىق جەر باسقان پەندە دە پاتشادان اسقان مىقتى بار دەپ ويلامايمىز عوي، ءجۇدا. كوكتە قۇداي، جەردە پاتشا دەۋشى ەدىك. بالام-اۋ، سوندا پاتشامەن جاۋلاسىپ جۇرگەن قاي مىقتى؟
— پاتشامەن بە؟
— ءيا.
— قالاي دەسەم ەكەن؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اقساقال، توڭكەرىس بولدى.
— توڭكەرىس؟.. پاتشانى توڭكەرمەك بوپ ءجۇر مە؟
— ءيا، سولاي.
— نە قىلسا دا ولار دا وسال بولمادى عوي. تەكتى جەردەن شىققان شىعار؟
— جوق، ولار وسى وزىڭىزدەي كەدەيدەن شىققان كىسىلەر.
— سولاي ما؟ ە، وندا پاتشانىڭ باعى قايتا باستاعان ەكەن. ءيا، «مىڭ اسقانعا ءبىر توسقان»...
جاساعانبەرگەن كوپ وتىرماي، قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. جاس جىگىت بالىقشىلار اۋلىنان كوڭىلسىز اتتاندى. وسىلاردى تەڭىزدەن باسقا تۇك بىلمەيتىن كەرەڭ كىسىدەي كورەتىن. كۇيكى تىرلىك قاجاپ، ىعىر بولعان جانداردىڭ باسىندا كۇن سايىن تەڭىزدەن قازاندىق بالىق ۇستاپ، قاتىن-بالا اسىراۋدان باسقا وي دا، ارمان دا جوق قوي دەيتىن. ەندى بايقاسا بۇلاردىڭ دا ۇعىمى وزگەرىپتى. جەر ءتاڭىرىسى دەپ جۇرگەن اق پاتشانى انا جاقتا جارادان الىپ جاتقان ءبىر قۇدىرەت كۇشتىڭ بارىن بۇلار ەكەش، بۇلار دا سەزىپ، ەلەڭدەسىپ وتىر. ءبىر عاجابى، سوعان قىنجىلعان ءبىر ادامدى كورگەن جوق. ەڭ اياعى جاڭاعى جامان شال دا پاتشانى تابالاعانداي ما، قالاي؟ ءيا، تابالادى؟! «مىڭ اسقانعا ءبىر توسقان»... اپىر-اۋ، بۇل زامان نە بوپ بارادى! جاس جىگىتتىڭ ات سوققان دەنەسى ەندى، ءتىپتى، قاتتى تيتىقتاپ، تاس تيگەن جاپالاقتاي ەرگە شوگىپ قالدى. جاڭا ونىڭ بالىقشى اۋىلدان جابىرقاۋ اتتانعانىن كورگەن كىسىلەر ءار ساققا جۇگىرتتى. ماسەلەن، موڭكە: «باي مىرزاسى ءۇيىمىزدى قومسىندى»، — دەپ ويلادى. سۋدىر احمەت: «ءىشى-سىرتىن بىردەي عىپ تويدىرىپ جونەلتپەگەسىن قوناقتىڭ قاباعى قايدان اشىلسىن»، — دەپ ويلادى. ال، جاساعانبەرگەن كەلەرىندە توڭىرەگىنە سۇقتانا قاراپ كوز سالىپ كەلىپ، كەتەرىندە سۇلەلەنىپ، يىعى ءتۇسىپ بارا جاتقانىن قاراقاتىن، ءتىپتى، باسقاشا ءتۇيدى. ول بالىقتان ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بوپ كەلگەن كۇيەۋىن دە كۇتىپ الماي، ءۇي جاعالاپ جۇگىرىپ ءجۇر:
— نە بىلگەنىڭ بار؟ باي اۋىلدىڭ مىرزاسى كەلىپ كەتتى عوي. بالىقشى اۋىل اتانساق تا، قۇدايعا شۇكىر، جۇرتتىڭ ازى مەن توزى ەمەسپىز. باي اۋىلدىڭ ماڭداي الدى جىگىتتەرىن ءوزىمىز اياقتاندىرۋعا قارادىق. انا جولى تاڭىربەرگەن اقبالانى توقالدىققا السا... ەندى وقىعان مىرزاسىن تاعى ءبىز اياقتاندىرعالى تۇرمىز. كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ، الگى جىگىت ءبىزدىڭ ايعانشامىزدى... يە، يە، اسپانداعى ايىمىزدى اكەتكەلى ءجۇر.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— اي، ويباي-اي! مەن بىلمەيتىن جەردىڭ استىندا عوي. جىگىتتىڭ بەتىنە وسىلاي ءبىر قارادىم دا، ءبارىن بىلە قويدىم. قىزدى كورەم دەپ كوزى جىلتىڭداپ كەلىپ ەدى. كورە الماعاسىن، انە، انەكەي... ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ سۇمىرەيىپ كەتىپ بارادى. وي، نە قىلاسىڭ؟! جاس مىرزانىڭ سىرتىنان قاراپ تۇرىپ، قىبىم قانعانى سونشا... ءوز سانىمدى ءوزىم ءۇزىپ-ۇزىپ الدىم!
قاراقاتىن كەلەسى جولى اڭگىمەنى جاڭاعىدان دا گورى ۇدەتتى:
— نەسىن جاسىرايىن؟! ءقازىر تاڭىربەرگەنمەن ارامىز جاقىن عوي. اۋلىنا بارعاندا ول بىزگە ايعانشانى ىنىسىنە الىپ بەرگىسى كەلەتىن ىڭعايىن تانىتىپ ەدى. جاستاردىڭ اراسىنا جەڭگەلىك ەت دەپ ەدى. وقىعان جىگىتتىڭ مىنا كەلىسى تەگىن ەمەس ەكەنىن ءبىلدىم، ءبىراق جىگىتتىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسپەي، انا جامان موڭكەنى ساعالاپ كەلگەنىنە كۇيىپ كەتتىم. سوسىن، قىزعا جەتىپ باردىم دا، «ال، سورلى، ۇيدەن شىقپا، — دەدىم.-سەنى كورەيىن دەپ جىگىت كەلىپ وتىر، باي اۋىلدىڭ باعلان مىرزاسى، — دەدىم.ء-بىراق سەن دە وسال ەمەسسىڭ، شوشاڭداماي وتىر بىلاي»، — دەپ، قىزدى قوزعالتپاي قويعان مەن... مەن عوي.
* * *
موڭكە مەن تولەۋ اۋ قاراپ قايتتى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. ەكى-ۇش كۇندىكتە قاتقان كوكشە مۇزدى تايعاناقتاپ سىقىر-سىقىر باسىپ كەلەدى. تولەۋ ءتىل قاتقالى وقتالسا دا باتا المادى. قارت بالىقشىنىڭ قاباعى قاتىڭقى. ەلامان، كالەن، رايدان ايىرىلىپ ساعى سىنىپ جۇرگەندە بۇعان تاعى ءبىر توسىپ پالە تاپ بولدى. قاي زاماننان ىدىس-اياقتارى ارالاسىپ وتىرعان دوسپەن ءقازىر ءدۇرداراز. قاتار وتىرعان ەكى ءۇي بىر-بىرىنە قاتىناماي قالدى.
قاراقاتىننىڭ جايى بەلگىلى. بۇل تۇستا موڭكە دوسقا وكپەلى. باسقانى قويعاندا، ول شىركىن اۋىر ءومىردىڭ ازابىن بىرگە كوتەرگەن قاشاننان بەرگى كارى دوس ەمەس پە؟! جەر تۇبىنەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ءتاتۋ-تاتتى شاعىن ءبىر عانا ءتۇس شايىسۋدىڭ تۇسىندا قالاي ۇمىتتى؟
موڭكە بۇنى ءتىرى جانعا تىسىنەن شىعارماسا دا، ىشىنەن قاتتى قينالادى. قىسقا قاراي جالعىز كىسىگە مۇز استىنان بالىق اۋلاۋ قيىن بولعاسىن تولەۋدى سەرىك قىپ قاسىنا قوسىپ العان-دى.
— اسىمدىقتان اۋىسقان بالىقتى كورشىڭە بەرەرسىڭ، — دەدى موڭكە ايىرىلىسار جەردە.
تولەۋ ۇيىنە بۇرىلدى. كەنجەكەي ەسىك الدىندا وتىر ەدى، كۇيەۋىن كۇندەسىنەن بۇرىن كوردى. كۇندەسىنەن گورى بۇرىنىراق تۇرەگەلسە دە، ءبىراق سونان ارتىققا باتىلى جەتپەي، ىسىرىلىپ كەيىن شەگىنىپ كەتتى.
بالجان جايشىلىقتاعى سۋىق قالپىن بۇزباي، ورنىنان اقىرىن تۇرەگەلدى. تولەۋدىڭ سۋ كيىمدەرىن شەشىندىرىپ جاتىپ:
— كويلەگىڭ كىرلەپ كەتىپتى، شەشىپ بەرە عوي، جۋىپ تاستايىن، — دەپ كۇندەس ايەلدىڭ ادەتتەگى ءتىل تاپقىش سيقىرلىعىنا باقتى.
كەنجەكەيدىڭ ءوڭى سىنىق. ءقازىر ونىڭ بالالارى دا بۇيىعى. بۇرىنعىداي اناسىنان جوقتى سۇراپ، ءجونسىز قىڭقىلدامايدى. وسى ءۇي اناسىن شەتتەتىپ جۇرگەنىن سەزگەن بالا كۇن ساناپ رەنىش پەن ىزانى ىشىنە جيىپ، دىقتانىپ ءوسىپ كەلە جاتقان-دى.
كەنجەكەيدىڭ ءقازىر كۇيەۋىنە ابدەن كوڭىلى قالعان. كۇندىز ءۇي ءىشىنىڭ كۇيبەڭ-كۇيبەڭ شارۋاسىمەن كۇن وتكىزسە دە، تۇنەمەلىككە قاراي وسى كۇنگى ءوزىنىڭ باسىنداعى قورلىق حالگە ازارلانىپ، ىزاعا بۋلىعىپ، جۇرەگى جارىلا جازداپ جاتسا دا، ءبىراق؛ دىبىسىن شىعارماي، جاس ءسابيىن باۋىرىنا قىسىپ الادى. ول، اسىرەسە، وتكەن ءتۇنى تاڭ اتقانشا ۇيىقتاي الماي، كۇيەۋى مەن كۇندەسى جاتقان جاققا قۇلاعىن تىگىپ، قاسىرەتكە ۋلانىپ جاتىر ەدى. ءبىر ىستىق قول باسىنان سيپاپ، ءۇنسىز جاقىنداي بەردى. كەنجەكەي ءدىر ەتتى. باۋىرىنداعى بالانى تاستاي سالدى دا، ءتۇن جامىلىپ كەلگەن الگى ىستىق قولدى شاپ بەرىپ ۇستاي الدى:
— سەن بە؟
— تسس. مە-مەەە...
قاراڭعىدا ءجۇزىن كورە المادى. داۋسى دا سىبىرلاپ شىعادى: تەك ىستىق دەمى، تىنىس العانى ءبىر ءتۇرلى. اۋا جەتپەي بارا جاتقانداي تاناۋى شۋىلداپ كەلىنشەكتىڭ قوينىنا كىردى. ىستىق دەمى ايەل دەنەسىن ورتەپ بارادى. توسەك تارلىق ەتكەندەي ءوز بويىمەن كەنجەكەيدى ىرگەگە ىسىرىپ، سالعان جەردەن قىزىلعا تۇسكەن بۇركىتتەي، اي-شايعا قاراتپاي تىقسىرىپ الا جونەلدى. باسقا كەزدە، بالكىم، كەنجەكەي مىنا قيمىلدىڭ سولەكەتتىگىن بىلەر ەدى. وسى جولى قۋ ءناپسى بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە قۇلقىنىن قۇرتىپ باراتتى ما، ءسونىپ قالعان جالىندى قايتا تۇتاتىپ، قوينىنا كىرىپ كەلە جاتقان ەركەكتى قۇشاقتاي الدى:
— سەنسىڭ بە؟
— ييەە... مەە...
— كوز جاسىم ساعان دا جەتكەن ەكەن عوي...
— ءيااا... سەەتت... كە-كەەللدىم... سەەڭەشەە...
كەنجەكەي شاپشاڭ سەرپىلىپ ىرگەگە تىعىلا قالدى. ءدىر-دىر ەتەدى. قالاۋ ەندى اي-شايعا قارامادى. الگىدەن كەيىن ىلە-شالا ۇمتىلىپ كەنجەكەيدى قايتا قۇشاقتاماق بولىپ ەدى؛ كەنجەكەي قورعانىش ىزدەگەندەي، ىرگە جاعىندا جاتقان كىشكەنتاي بالاعا جابىستى. قالاۋ وعان دا توقتاماعاسىن كۇيىك كوتەرگەن ايەل ۇياتتى قويىپ:
— قۇداي-اۋ، — دەپ ءۇيدى باسىنا كوتەرە ايقاي سالدى. — ەندىگى كورسەتپەگەنىڭ وسى ما ەدى؟! بۇل قاي قورلىعىڭ؟
قالاۋ توقتار ەمەس، ارسىز ولەرمەندىكپەن ءۇنسىز ۇمتىلىپ ايەلدىڭ اۋزىن باسىپ، قولىن قايىرماق بولىپ ەدى، كەنجەكەي ونى ءدال كەۋدەدەن ءتۇيىپ جىبەردى.
— و، قارا بەت!.. كەت! جو-عال!
قالاۋ كەرەۋەتتەن جەرگە ءدۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى. ءبىر جان ۇندەمەدى. تولەۋ دە ءۇنسىز. كەنجەكەيدىڭ توسەگىنەن نە بارى قول سوزىمداي عانا جەردە، كىشى ايەلدىڭ قاسىندا جاتىر. ءىنىسىنىڭ قىلىعىن قۇپتاعانداي تىرپ ەتپەي جاتقانىنا ايەلدىڭ جانى، اسىرەسە، قاتتى قورلانىپ ەدى. تار توسەكتەگى جاڭاعى الىستا ويانىپ كەتكەن جاس بالاعا دا بۇرىلماي، جاستىقتى باۋىرىنا باسىپ قۇشاقتاپ الدى دا، وكىرىپ جىلادى.
ەرتەڭىنە ايعانشا جەڭگەسىنىڭ قاسىنا كەپ جاتتى. وسى كۇننەن باستاپ ايعانشا ۇيدە وتىرعاندا كەنجەكەيگە بۇلاردىڭ ەشقايسىسى كوز الارتپادى. بۇل ۇيدە ايعانشادان ىقپايتىن جالعىز قالاۋ. ول بۇگىن تاعى دا توسىن ەرمەك تاپتى. تەر الدىندا شالقاسىنان ءتۇسىپ شالجايىپ جاتىپ الدى دا، مۇزداي وشاقتىڭ الدىندا وزىمەن-وزى ويناپ وتىرعان كەنجەكەيدىڭ ۇلكەن بالاسىنا:
— ءاي، وتەس، پەرى كەل! — دەدى.
اعاسىنىڭ قولى باتىپ قالعان جەتى جاسار سارى بالا ورنىنان قوزعالا قويماپ ەدى، قالاۋ جاستىقتان باسىن كوتەردى. ءبىراق تۇرعان جوق؛ تەك توسەگىنەن قۇيرىعىمەن سىرعىپ ءتۇستى دە، بالانى ءبىر جۇلقىپ، جالپ ەتكىزدى.
— مەنىمەن پىرگە تۋعانىڭ راس پا؟
— ر-راس.
— وندا سىلاما.
وتەش جاسىن جۇتىپ، ءدىر-دىر ەتىپ تۇر. قالاۋ ەندى وعان:
— كۇل! — دەدى اقىرىپ.
وتەش جاس مولتىلدەگەن كوزىمەن اعاسىنا جالىنا قارادى.
— وي، كۇسىك، كۇل دەدىم عوي ساعان.
وتەش ىرجيدى. قالاۋ وسى بالاعا نە ايتسا سونىڭ ءبارىن ىستەتە الاتىنىنا ىرزا بولعانى سونشا، تاڭىرايعان قوس تاناۋ شۋىلداپ، ىرجالاقتاپ كۇلە ءتۇستى دە، تاعى دا ءتۇسىن تەز سۋىتىپ الا قويدى:
— سەن وسى كىمنەن تۋدىڭ؟
قارت اجەسى وتەشتى «ءسۇت كەنجەم» دەپ ەمشەگىنەن ەرتە ايىرىپ، ءوزىنىڭ باۋىرىنا باسىپ ەدى. وتەش كەنجەكەيدەن تۋعانىن بىلسە دە، ءبىراق ءوزىنىڭ بويىنداعى اناعا دەگەن ىستىق سەزىمىن سىرتقا شىعارا الماي، ۇنەمى ىشىنەن بۋلىعىپ جۇرەتىن.
— وي، سالىم! ۇندەمەۋىن قاراش. اسەمنەن تۋدىم دەپ تەك بەر جاعىمەن ايتادى.
ىزاقور بالا يەگى كەمسەڭدەپ، كۇشپەن تەجەگەن جاس كوزىندە مولتىلدەپ تۇر. قالاۋ ەندى ونىڭ جەر-جەبىرىنە جەتىپ:
— سەن انا سامان قاتىننان تۋدىڭ، — دەپ كەنجەكەيدى كورسەتىپ ەدى، بالا:
— جوق، جوق، ونان تۋعام جوق، اجەمنەن تۋدىم، اجەمنەن تۋدىم، — دەپ ازاردا-بەزەر بولدى.
اناداعى وقيعادان كەيىن كەنجەكەي نازارىن تىكتەپ قاينىسىنىڭ بەتىنە قاراعان ەمەس-تى. ءۇي ىشىندە الدەقالاي كەزدەسە قالسا دا، كەنجەكەي بەتىن بۇرىپ، تەرىس اينالىپ كەتىپ جۇرگەن. سونان بەرى قالاۋ دا جەڭگەسىنە قاتتى وشىگىپ الىپ ەدى.
— اسەڭنەن تۋعانىڭ راس بولسا، ءما، مىنا كوسەۋدى ال! انا سامان قاتىندى ۇر! تەك، اياما، قاتتى ۇر! — دەپ بالانى تاعى ءبىر پالەگە ايداپ سالدى.
اعاسى بەرگەن كوسەۋدى وتەش قوس قولىمەن ۇستاۋى ۇستاسا دا، ءبىراق ورنىنان تىرپ ەتپەي ءدىر-دىر ەتىپ تۇر.
— وي، سالىم!.. اناڭدى اياپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ قالاۋ بالانى قايراي ءتۇستى. بالا راحىمسىز قاتال اعانىڭ ەكى كوزىن ايىرماي باعىپ تۇرعانىن كوردى.
— ۇر! ۇر! — دەدى قالاۋ.
بالا بىقسىپ جانباي جاتقان وتتى ۇرلەپ جاتقان كەنجەكەيدى بارا سالا شىنىمەنەن اياماي ۇراتىنداي جۇگىرىپ باردى. ءبىراق ءدال ۇرار جەردە قولى بارماي، ءدىر-دىر ەتىپ تۇرىپ قاپ ەدى، سول ساتتە سىرت جاعىنان:
— وي، كۇسىك، ۇرر! ۇر، — دەگەن ءامىردى ەسىتتى.
بالا قولىندا كوتەرىپ تۇرعان كوسەۋدى قالاي سىلتەپ قالعانىن بىلمەدى. كويلەكشەڭ وتىرعان كەنجەكەيدىڭ قارىنا تەمىر كوسەۋدىڭ تۇمسىعى قاتتى تيگەن-دى. كەنجەكەي كوسەۋ تيگەن جەردى قىسىپ ۇستادى دا، دەم الماي وتىرىپ قالدى. سونان ءبىر كەزدە بالاسىنا بۇرىلىپ:
— اي، وتەشجان-اي، ساعان نە دەيىن... بالاسىڭ عوي ءالى! — دەدى اقىرىن، ءاشۋ-زىلسىز، ءجاي عانا.
وتەش كوزىنە جاس قۇيىلىپ تۇرسا دا، جۇرت الدىندا جىلاي الماي، يەگى دىرىلدەپ، كوگەرىپ قاتتى دا قالدى. قالاۋ ءماز بوپ، سانىن شاپاتتاپ جاتىر ەدى، ەرتەدەن بەرى قالاۋدىڭ ىستەپ جاتقان بۇلىگىن ءۇنسىز باعىپ وتىرعان تولەۋ ورنىنان اتىپ تۇردى. بارا سالا ءىنىسىن جاعاسىنان جۇلقىپ:
— وي، يت!.. تۇر! — دەپ اقىرىپ ەدى، قالاۋ اعاسىنىڭ قولىن قاعىپ جىبەرگەن بويى ەڭ ءبىر جاندى جەرىنە قويىپ قالدى.
بالا كەزدە قالاۋدى تاي تەۋىپ بەت سۇيەگى جارىلىپ، سول اراسى كەيىن تىرتىق بوپ بىتكەن-دى. تۇياقتىڭ ورنى ءقازىر ىرسيعان تىرتىق. اسىرەسە، ىرجالاقتاپ كۇلگەندە بۇتكىل بەتى ءبىر جاعىنا قاراي ىرسيا قيسايىپ، ۇسقىنى قاشىپ كەتەتىن-دى. ونسىز دا وزىندە قۇلاق جوق. مويىن جوق. بۇزاۋشىق سابىنداي باستى باۋىرىنا ۇلكەن ىزعارمەن تارتىپ، سۇزەگەن تايىنشا بۇقاداي توبەلەسكە ءازىر تۇر ەكەن. تولەۋ ءبىر كىسىگە دەربەس ءالى كەلەتىن. اسىرەسە، قارا بىلەك، بىرگە-بىر توبەلەستە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن. ول ىنىسىنە ۇلكەن ىزعارمەن ۇمتىلا بەرگەندە، اناداي جەردە اعاش توسەكتە جاتقان انانىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ توقتاي قالدى. اناسى ەكى كۇننەن بەرى ءتىل-جاعى بايلانىپ، ءۇي ءىشىن كوزىمەن جەپ جاتقان-دى.
— تۇرا تۇر، بالا. بۇل ۇيدە ەندى قاي جەڭگەنىمىز تۇرارمىز.
— بولسىن. وعان دا تۇرام. — تولەۋ اناسىنا بارىپ ەدى. ءبىراق قارا كەمپىر ونان كوزىن اۋدارىپ، ءجۇزىن باسقا بۇرىپ اكەتتى. بۇل ءتۇرى: «بار سەنگەنىم سەن ەدىڭ. سەنەن دە قول جۋدىم. تىم قۇرىسا، اناڭنىڭ بەتىن جاپقانىن كۇتسەڭ نەتتى»، — دەپ نالىپ، كوڭىلىن ارى سالعانداي ەدى.
ايعانشا ۇيگە جۇگىرىپ كىردى: تابالدىرىقتان اتتاي بەرە قارا كوزى جالت ەتىپ اناسى جاتقان جاققا قارادى. سوسىن ءۇي ىشىندەگى جاندارعا جىلدام كوز تاستادى دا، اناسىنا جەتىپ باردى. توسەگىنىڭ جانىنا تىزەرلەپ وتىرا قاپ، اناسىنىڭ مۇزداپ بارا جاتقان قولىن ۇستادى.
— اپاا..
كەمپىر قىزىنىڭ قولىن ۇستاپ ەرنىنە اپاردى. بۇرىن-سوڭ اناسىنىڭ مۇنشالىق ەلجىرەك كەزىن كورمەگەن ايعانشا ۇرەيلەنىپ كەتتى.
— اپا!.. اپا-ەكە!..
كەمپىردىڭ ءالسىز ساۋساقتارى اقىرىن جازىلىپ، ۋىسى بوساپ باراتتى. سول سول ەكەن، كورپە استىندا جاتقان ءىرى دەنە ىشقىنا ءبىر سوزىلعانداي، قول-اياعى قاپەلىمدە ۇزارىپ كەتتى. ايعانشا وكىرىپ جىلاپ، اناسىن قۇشاقتاپ ۇستىنە قۇلادى. ەكى كەلىنشەك ەكى جەردەن داۋىس سالىپ، بالالار ءۇرپيىسىپ، ءۇي ءىشى اپ-ساتتە ۋ-شۋ بولدى دا كەتتى.
ءدال وسى كەزدە ەسىك اشىلىپ، موينىنا ات دوربا سالعان سەگىز-توعىزداعى بالا باسىن ىشكە سۇعا ءتۇستى دە، دەرەۋ كەيىن تارتىپ الدى؛ وسى ءقازىر بالانى يتەرمەلەپ ىشكە كىرگىزىپ جىبەرىپ، ءوزى جالت بەرىپ سىرتتا ءۇيۋلى جاتقان وتىننىڭ ار جاعىندا تىعىلىپ تۇرا قالعان سۋدىر احمەت تاسادان دەدەكتەپ جۇگىرىپ شىقتى:
— نە بولدى؟ نە بوپ قالدى؟
— جىلاپ جاتىر.
— كىم؟
— ءبارى... ءبارى جىلاپ جاتىر.
سۋدىر احمەت ءۇي جاقتان شىققان تارعىل داۋىستارعا قۇلاق سالىپ سەلتيىپ تۇردى دا:
— ءا-ا-ا! — دەپ باسىن يزەدى، — كەمپىر ءال ۇستىندە جاتىر ەدى. دۇرىس... دۇرىس! يمانى جولداس بولسىن... ءجۇر... ءجۇر، كەتتىك! مىنا اراداعى ءالىبي اۋلىنا بارايىق!
— يتتەرى قاپپاي ما؟
— قاپپايدى. قاسىڭدا مەن جۇرگەندە نەدەن قورقاسىڭ؟
— قايىر-ساداقا بەرمەسە قايتەم؟
— تەك، تەك ءارى! باسقا كەزدە بەرمەگەنمەن، اۋىزاشاردا جۇرتتىڭ قولى اشىلىپ كەتەدى.
بيىل قوراعا كىرەردە سۋدىر احمەتتىڭ جالعىز اتىن قاسقىر جەگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە قاراپ جۇرمەي بالىقشىلارمەن ءتۇس شايىسىپ، اسىرەسە، اپىر-اي... اپىر-اي... جازعان باسىم-اي، كوتتى جۋان بەلدەن قىسىپ، جونىمە قاراپ جۇرمەي، قازىرگىدەي ابىرجىنىڭ تۇسىندا ءۇي ءىشى قازان قايناتاتىن ۇنەم تاپپاي، تارىعىپ وتىرعاندا اۋىس-كۇيىسى مول موڭكەنى رەنجىتىپ العانى... قاپ، قاپ، نە قىلاسىڭ؟.. بارىنەن بۇرىن وسى جاعداي بۇنىڭ جانىنا قاتتى باتتى. دوس ۇيىرسەكتەپ باۋىرىنا تارتقانمەن، ءبىراق انا قارا پالەدەن نە شىقسىن؟ ەندى، مىنە... كۇنبە-كۇن قازان قايناتىپ وتىرعان اسىمدىق بالىقتان قاعىلىپ، بالا-شاعالى ءۇي ءۇيىتىلىپ وتىر. كەي كۇندەرى مۇزداي ۇيدە بۇراتىلىپ اش جاتاتىن بوپ جۇرگەن-دى.
باسقا امال قالماعاسىن وسى ەل ورازا ۇستاعالى سۋدىر احمەت ۇلكەن بالاسىنا جاراپازان ايتقىزىپ ءجۇر. جوعالىپ كەتكەن تورى اتتىڭ جەم دورباسىن بالانىڭ موينىنا سالادى. سوسىن بالانى قولىنان جەتەلەپ ءجۇرىپ، اياق جەتەر جەردەگى ۇيلەردى ارالاتىپ شىعادى. قاباعان ءيتى بار ۇيلەرگە قاراڭعى تۇسكەسىن ءوزى ەرتىپ اپارادى. يتتەردى قاقپا شەكپەننىڭ شالعايىمەن جاسقاپ، تارتىنشاقتاپ اياعىن باسپاي تۇرىپ العان بالاسى بار بولعىرعا:
— بار، بار! — دەپ ىشكە يتەرمەلەيدى. — ۇيالما! جاراپازان ايتقان ساۋاپ. ساۋابى شاش ەتەكتەن. موينىڭداعى ءبىر پارىزىڭنان قۇتىلاسىڭ. ويباي-اۋ، ورازادا ايتقان جاراپازانعا قاي مۇسىلمان قۋانباۋشى ەدى؟!
بالا بەتتەمەي، شەگىنشەكتەي تۇسەدى. جاس بولسا دا تۇيسىگى بار بالا ورازا ۇستاعالى كۇنى بويى ءنار تاتپاي، اۋىزاشارعا وزەگى تالىپ جەتكەن جۇرت الدىنا كەلگەن اسقا جاڭا وتىرا بەرگەندە سىرتتا يت ءۇرىپ، ىلە-شالا سىقىر ەتىپ ەسىك اشىلىپ، ار جاعىنان قىلقيعان موينىنا ات دوربا ىلگەن قايداعى ءبىر زارجاقتىڭ كەلگەنىن قايدان ۇناتسىن؟! اسقا جاڭا عانا اۋزى تيگەن كىسىلەر تۇسىنە بەرمەي تىجىرىنا قالاتىنىن بالا بايقاپ جۇرگەن-دى.
— اكە-اۋ، ءبىر جان قۋانبايدى. مىنا سور ماڭداي قاڭقىلداپ بولدى عوي... دورباسىنا قوس ۋىس قارا تارى سال دا شىعارىپ جىبەرشى دەيدى.
— ءا-ا، سۇيدەي مە؟
— سۇيدەيدى.
— دەسە دەي بەرسىن. ال، سەن ولاردىڭ... ءدىنسىز كاپىرلەردىڭ ءسوزىن تىڭداما. جاراپازانىڭدى ايت، ساداقاسىن ال... سوسىن شىق تا جۇرە بەر.
— ءيا، قويشى...
— قويى نەسى؟ قارشاداي بولىپ الىپ ءوزىڭ نە قىلعان ءتىلازارسىڭ؟ بەت مونشاعىڭ ءۇزىلىپ كەتە مە؟ قىز ەمەسسىڭ عوي سەن. بار دەگەسىن بار! قالاي باستاۋ كەرەك ەكەنىن ۇمىتقان جوقسىڭ با؟ «ءبىر كەلگەن ون ەكى ايدا جاراپازان...»
سۋدىر احمەت سىرتتا، وتىن تاساسىنا تىعىلىپ تۇر. اكەسىنە جالتاق-جالتاق قاراعان بالا كەشكى وت ساۋلەسى تەرەزە اينەگىنەن جىلت ەتكەن ۇيگە قاراي ىقىلاسسىز اياق باسادى. اق پەن قىزىل اراسىندا اۋىز اشىپ جاتقان كىسىلەردىڭ ۇستىنە يمەنشەكتەي كىرەدى. الدىنداعى اسقا باسى ءتۇسىپ كەتكەن كىسىلەرگە نازارىن كوتەرمەي، ەسىك الدىندا تىلەرسەگى دىرىلدەپ تۇرىپ سۋىققا قارلىققان جىڭىشكە داۋىسپەن الگىندە اكەسى ۇيرەتكەندەي: «ءبىر كەلگەن ون ەكى ايدا جاراپازان...» — دەپ كوزىندە جاس مولتىلدەپ تۇرىپ العاسىن، ءقايسىبىر راحىمى تۇسكەن ءۇي جۇدەۋ بالانى اياپ، قوس ۋىس قارا تارى بەرەدى. كەي ءۇي قاراقالپاقتان قالاشىلار اكەلگەن ءبىر كوزگەلدەك جۇگەرىنى بالانىڭ موينىنداعى دورباعا ساپ، بۇلار قۇداي قالاعان كۇنى ات دوربانى تولتىرىپ قايتادى. ات دوربادان اۋىسقان بىردەڭە بولسا سۋدىر احمەت شەكپەننىڭ شالعايىنا سالىپ، ايەلىنە سىرتتان داۋىستاپ، سۇرىنە-قابىنا ىشكە كىرەدى:
— ۋا، قاتىن... قايداسىڭ؟ ىدىسىڭدى دايارلا!
سىر مىنەز ءبيبىجامال بۇگىن ولجالى قايتقاندارىن ءبىلىپ، قازانعا سۋ قۇيادى. وت تامىزادى. كۇنى بويى تەرەزەسى قىراۋىتىپ تۇرعان مۇزداي ءۇيدىڭ وشاعىندا وت مازداپ، اش كىسىلەردىڭ جۇدەۋ جۇزىنە قان جۇگىرەدى. ولجالى قايتقان كۇنى سۋدىر احمەت ءوزىن تەجەمەي، وڭدى-سولدى لەپىرىپ، ارا-اراسىندا شىقىلىقتاپ كۇلىپ، شالقىپ وتىرعانى.
— قاتىن، تارىقپا! قۇداي قالاسا، ورازانىڭ تۇسىندا وزىڭە قىستىق ازىقتى جيىپ بەرەم. تەك ەرتە باستان كۇتىنىپ، قاپتارىڭدى ازىرلەي بەر.
* * *
ەرتەڭگى شايدىڭ داستارحانى جينالعالى الدەقاشان. ەندى ءتۇس تە تاياۋ. سىرتتاعى سىقىرلاعان سارى ايازعا قاراماي، توبەگە كەلىپ قالعان كۇن تەرەزەگە ءتونىپ، جايداق ءبىر بولمەنى جادىراتىپ جىبەرگىسى-اق كەلىپ تۇر. ءبىراق سۇيەۋ قارت ءزارلى. كوز الابى قىزىل. ار جاعىندا قانداي دا تۇتاي الماي، تۇتىگىپ تۇرعان اشۋ بار. ەرتەڭگى شايدى ىشكەسىن دە ورنىنان قوزعالماي، تىپ-تىك بوپ تۋرا الدىنا قاراپ وتىر. اق كىرپىكتى اندا-ساندا ءبىر قاعادى.
كەمپىر از عانا مالدىڭ استىن جايلاپ، ەندى تۇسكى استىڭ جابدىعىنا كىرىسكەلى جاتىر ەدى؛ ءالى كۇنگە وزدىگىنەن وتىرا المايتىن بولعاسىن اينالاسىن كورپەمەن مۇيەتتەپ قويعان كىشكەنتاي ءاشىم اجەسىن كورە سالا تالپىنىپ، قولىن سوزىپ جىلاي باستادى.
— وي، زارجاق!.. داۋسىن قاراشى... تۇپ-تۋرا شەكەڭنەن شىعادى. اۋزىنا قۇم قۇيىپ قاتىرا قويار ما ەدى ءوزىنىڭ، — دەدى سۇيەۋ كىرپىدەي جيىرىلىپ.
كىسى بالاسى تۇگىل، ءوز بالالارىنا ەمىرەنىپ كورمەگەن-دى. بالالاردىڭ ىشىندەگى كەنجەسى بولعاسىن اقبالانى كىشكەنتاي كەزىندە جاقسى كوردى. وندا دا وڭاشا-وڭاشادا قاسىنا شاقىرىپ، باۋىرىنا قىساتىن دا قۇشاعىن تەز جازىپ: «بار! بارا عوي!» — دەپ قويا بەرەتىن. تەك كەيدە ءسىرا ءبىر جانى ەلجىرەپ جاقسى كورگەندە دە بەتىنەن سۇيمەي، قۇر يىسكەلەپ، كويلەگىنىڭ ومىراۋىن قۇشىرلانىپ شايناپ-شايناپ تاستاۋشى ەدى.
— جۇبات!.. جۇبات، انا جاعىنا جىلان جۇمىرتقالاعىردى!
كەمپىر بالانى قولىنا الدى. شالىنا كوزىنىڭ قيىعىن دا سالمادى. كارى كوڭىل قاتتى قالعان. انادا تاڭىربەرگەننىڭ ارناپ جىبەرگەن كىسىسىنە قامشى الا جۇگىرىپ، ساباپ جاتقاندا بۇل اراشالاماق؛ بوپ شىر-شىر قاعىپ ەدى، شال بۇنىڭ ءوزىن قوسا سابادى. كەمپىر تاياق جەسە دە سول ارادا ءتىلىن تارتپاپ ەدى. ەرتەڭگى كۇنى تاڭىربەرگەن ءوشىن اقبالادان الارىن ويلاعاندا قارت انا ءتىپتى نە بولعانىن بىلمەي، ويبايلاپ شاشىن جۇلعان-دى. ءقازىر بۇلارعا كورشىلەر دە قاتىنامايدى. بۇرىنعى ادەتپەن جازاتايىم كەلە قالعان كىسىلەر شالدىڭ تۇرىنەن جاسقانىپ، تەمىر ىستىك ۇشىندا وتىرعانداي قيپاقتاپ-سيپاقتاپ ىزىنشە تەز شىعىپ كەتەتىن.
كەيىنگى كەزدە سالىق كوبەيدى. حالىق ءبىر سالىقتان قۇتىلىپ «ۋھ» دەپ دەم الا بەرگەندە، ويازدان جاڭا جارلىق كەلەدى دە، ستارشىندار، بولىستار جانى قالماي، ەكى ەتەگى دالپىلداپ شابا جونەلەدى. جاۋىر اتتاي ىعىر بولعان حالىق قىر باسىنان قارا قىلت ەتسە دە، يمانى تاياقتاي بولىپ: «ويباي، سالىق كەلەدى»، — دەپ زار قاعىپ قويا بەرەدى. سالىق كوبەيىپ، الۋدىڭ اتى كوبەيگەلى حالىق بىرىن-بىرىنە شاتىستىرا باستادى. ەل ءىشى كەيىن ونىڭ دا ءادىسىن تاۋىپ، سالىقتىڭ ءارقايسىسىنا ات قويىپ، تۇستەپ-تاڭبالاپ، الاتىن بولدى. بيىل، ماسەلەن، قىس تۇسكەلى «اق قوي» سالىعى شىقتى. ءۇي باسىنا ون-ون بەستەن جيعان قويدى قىس ىشىندە قالاعا ايداپ اپارا المايتىن بولعاسىن قان-جوسا عىپ سويدى. تەرىسىن سىپىرىپ العان قويلاردى اقشۇناق ايازدا اپپاق قىپ قاتىرىپ شانامەن قالاعا جونەلتىپ جاتقان-دى.
ءتۇس كەزىندە ەبەيسىن كىردى:
— سالاۋمالەكۋم...
قاق توردە وتىرعان سۇيەۋ قارت وعان سىرتىن بەرىپ، يىعىنداعى شاپاننىڭ ەتەگىمەن تىزەسىن قىمتاپ استىنا باسىپ الدى.
اقساقال، ءۇي باسى ەكى قويدان..
— سالىق پا؟ ول قانداي سالىق؟
— «اق كوي» سالىعى.
— «اق قويدى» الىپ بولعان جوق پا ەدىڭدەر؟
— ەسەلەپ ءتۇستى.
— سەندەرگە ءبىر جەگەن از بولدى ما؟ ەندى ەسەلەپ جەيسىڭدەر مە؟ جەرسىڭ!.. جەرسىڭ!..
اششى داۋسى قاقپانعا تۇسكەن كۇزەندەي شاقىلداپ، ءار ءسوزىن اشۋمەن، ىزامەن ءۇزىپ-ۇزىپ ايتتى.
— ال!.. ال!.. اق قوي از بولسا قارا قويدى ال... قوسا ال!.. قوساقتاپ ال!.. — دەدى دە، تىيىلدى. ەندى قايتىپ ۇندەمەدى. وسى اشۋ كەلەسى كۇنى دە تارقاماي، ءقان-سولسىز اپپاق بەتى قاتتى جىبىرلاپ وتىر ەدى. كەنەت ول سىرتقا كۇل توگۋگە بارا جاتقان كەمپىرىنە توقتا دەگەندەي بەلگى بەردى. قايىرىلىپ تۇرعان كەمپىرگە كوزىن سالماي، قىرىن قاراپ وتىرىپ:
— كەلىنگە جولىق... ءقازىر جولىق... جىلى تولدى. كوڭىلىندە قانداي ويى بار ەكەن؟.. ءبىل! — دەدى.
ءۇسىپ ولگەن يتجەمەستىڭ ايەلى ارتىن كۇتىپ ءالى جەسىر وتىر ەدى. كەلىنىن ابىزىنان شىعارعىسى كەلمەگەن سۇيەۋ وزدەرىنە قاراعان جىگىتتەردىڭ ىشىنەن نوقتاعا تولىق بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستاعاعانىن ءتاۋىر كورەتىن. شالىمەن جانجالداسا بەرگىسى كەلمەگەن كەمپىر ءاشىمدى كوتەرىپ كەلىنشەككە باردى. كەلىنشەك ىستەپ جاتقان شارۋاسىن قويا سالىپ، ءاشىمدى قولىنا الدى.
— شىراعىم، مەنى اتاڭ جىبەردى، — دەدى كەمپىر، — نە ويى بار ەكەن دەپ ءسوز سالىپ وتىر.
كەلىنشەك بۇنى كۇتپەگەن ەدى. بۇيرەكتەي بۇلتيعان بەتى دۋ ەتىپ، ءىش تولقىنى ورتەگەن ءجۇزىن اشىمگە تاسالادى. ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ، كوز جاسىن ءسۇرتىپ، كوڭىلىن باسقاسىن:
— ەرتە مە، كەش پە، وسى ءسوزدىڭ الدىمدى توسارىن ءبىلىپ ەدىم. مەن نە دەيىن؟ ەنە-اي، مەن مۇڭدىقتىڭ قوينىم قۇتسىز بولدى عوي. قاينىڭمەن التى اي وتاسقاندا بويىما ءبىر شالا سۇيەكتىڭ بىتپەگەنىن ايتسايشى. مىنا قۇساعان ءبىر شارانام بولسا، — دەپ قۇشاعىنداعى بالانى باۋىرىنا قىسىپ،-بايسىراپ بارا جاتقان مەن جوق. قاينىڭنىڭ قارا ورنىن قۇلاتپاي، اق نەكەمدى وسى وتتىڭ باسىندا اقتاپ وتەر ەدىم عوي، — دەپ ەدى.
قارت انا قوسىلا جىلادى. جالعىز قىزدىڭ باسىنداعى قاسىرەتكە جانى قينالعان انا وسى كۇنى ابدەن كوڭىلشەك بولىپ العان-دى. باسىنداعى جاۋلىقتىڭ شەتىمەن اۋزىن باسىپ، دىبىسىن شىعارماي ىشىنەن تىنىپ ءبىراز وتىردى. مىنا ۋىزداي جاپ-جاس كەلىنشەكتى ايادى. ونىڭ كەشەگى جامان يتجەمەستى ۇمىتا الماي، ارمانى ۇزدىگىپ جۇرگەنىنە تاڭ قالدى: «ەركەكتەي ەمەس، ايەل بايعۇس جار قازاسىن ۇزاق جوقتايدى عوي. ەركەك شىركىندەر عوي وپاسىز. كوزى تىرىدە باقا باس ەركەكتىڭ التىن باستى ايەلدى اياققا باسىپ، ۇستىنەن ءجۇرىپ، ولگەسىن دە توسەكتەگى ورنى سۋىماي جاتىپ، سۇقاقتاپ ايەل ىزدەيتىنىن قايتەرسىڭ بۇلاردىڭ؟..»
شەرىن تارقاتىپ جىلاپ العان ەكى ايەل ەتتى ءۇنسىز جەدى. ءۇنسىز وتىرىپ شاي ءىشتى. سونان ءبىر كەزدە قارت انا ءاشىمدى كوتەرىپ كەتكەلى جاتقاندا كەلىنشەك:
— ءسوز سالا كەلگەن ەكەنسىز... سىزدەن بۇگىن قالعاننىڭ رەتى بولماس، — دەپ قىسىلىپ، كوزىن تومەن سالىپ توقتادى،ء-بىر قاينىڭا كوڭىلىم اۋادى... ءبىراق باسى بوس ەمەس، ايەلى، بەس بالاسى بار.
كەمپىر جاقتىرمادى. ايەل ۇستىنە بارعان اقبالانىڭ كورگەن كۇنى ەسىنە ءتۇسىپ:
— اي، قاراعىم-اي، جاستىقپەن ايتاسىڭ عوي. ايتپەسە، كوڭىلىڭ قالاعان كىسى قولىما ءتيدى ەكەن دەپ، باسىڭا سور جاماپ قايتەسىڭ؟! ءبىر ەركەككە تەلىنگەن ەكى قاتىن ءبىر اياقتان اس ىشكەن ەكى قانشىق ەمەس پە؟ ەتەگىڭە وراتىلىپ جاتقان بالاڭ جوق، وزىڭدەي سوقا باس بىرەۋ تابىلار. بۇل اۋىلعا اينالما. ءوزىڭنىڭ قور بولماس جاعىڭدى ويلا! — دەدى دە، شىعىپ كەتتى.
سۇيەۋ قارت ۇيدە ەكەن. ول ۇستىنە كىرگەن كەمپىرىنە كىرپىك قاقپاي شانشىلا قالدى.
— كەلىننىڭ سىڭايىن بايقادىم، — دەدى كەمپىر.
— ءيا، نە دەدى؟
— بىزگە قاراعاننان ەشكىمدى قالاپ وتىرعان جوق.
سۇيەۋ وسقىرىنا مىرس ەتتى. كەمپىر جەسىر كەلىنشەكتىڭ ەندىگى تاعدىرى وسى كەسىر شالدىڭ قولىندا ەكەنىن ءبىلدى. سۇيەۋ ءۇنسىز. ءبىر بۇلىكتى باستارداعى ادەت. سونى بىلگەن كەمپىر:
— ءسۇيىنشى... قىزىڭ ۇل تاۋىپتى! — دەپ وسىعان دەيىن ونى اياپ، جاسىرىپ كەلگەن حاباردى اشۋ ۇستىندە ايتىپ سالدى.
سۇيەۋ جالت قارادى.
— نەگە تەسىرەيەسىڭ؟ سەنبەسەڭ بار، كورشىلەردەن سۇرا! بۇل جيەن بالانىڭ اتى-قۇدايبەرگەن كورىنەدى، — دەپ، اقىرىنداپ وتىرىپ اششى ءتىلىن ىزاقور شالدىڭ جاندى جەرىنە سۇعىپ-سۇعىپ الدى.
— نە دەيدى؟.. نە دەپ وتىر مىنا نايساپ؟ — دەپ سۇيەۋ كەمپىرىنەن كوزىن تايدىرا بەردى. وسىدان كەيىن ءسۇت پىسىرىمدەي ءۇنسىز وتىردى دا، ءبىر كەزدە تاعى دا وسقىرىنا مىرس ەتتى:-قۇدايبەرگەن دەيدى؟ بۇل كۇشىگى-قۇدايبەرگەن... اكەسى-تاڭىربەرگەن. ال!.. ال، انەبىرەۋلەرى-الدابەرگەن... جاساعانبەرگەن... ءاي! ءاي، ابىرالى اۋلەتىن قۇداي بەرەدى... اللا بەرەدى... ءتاڭىر بەرەدى... جاساعان بەرەدى... ءاي، سوندا ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى كىم بەردى ەكەن؟ و نەسى ءاي؟ ا؟ ا؟
كەمپىر تىسقا شىقتى. سۇيەۋ قارت الگىدەن كەيىن تاعى دا ۇزاق ۇندەمەي، ىشىنەن بۋلىعىپ قالعانداي ەدى. كەمپىر كەتكەن بويدا تەز تۇرەگەلدى. قاردى سىقىر-سىقىر باسىپ ۇزاپ بارا جاتقان كەمپىردىڭ اياعىنىڭ دىبىسىنا قۇلاق ساپ وتىردى دا، بالا جاتقان كەرەۋەتكە جەتىپ باردى. قىزىل كوز، تەكە ساقال شالدى كورگەندە بالا ءدال ءبىر جىلان شاققانداي شار ەتتى.
سۇيەۋ جيەن نەمەرەسىن جىلاعانىنا قاراماي، تاس قىپ باۋىرىنا قىستى. قاتتى كوڭىل كۇرت سىنىپ، قۇلاپ ءتۇستى. ول ەندى ءوزىن دە، جاسىن دا تەجەمەي وكىرىپ جىلادى.
— سورلى بالا... جەتىمەك... جەتىمەگىم...
* * *
سونىڭ ەرتەڭىنە ەسبول قاريا كەلدى. ەسبول بۇل وڭىرگە قاراعاننىڭ ۇلكەنى. جانە سيرەك كورەتىن سىيلى كىسى بولعاندىقتان سۇيەۋ قارت وعان ەرەكشە ىقىلاس ءبىلدىرىپ، سىرتقا شىعىپ كۇتىپ الدى.
— كەمپىر، وت جاق. قازان كوتەر!
— سۇيەۋ قاراعىم، ءۇي ءىشىن ابىگەرلەپ قايتەسىڭ؟ كىسى قارتايعان سايىن بارعان ءۇيىنىڭ قازانىنان بۇرىن اۋەلى قاباعىنا قارايدى. كوڭىلىڭدى بىلەم عوي.
— كوڭىل قوناقاسى بولمايدى.
— قوي، قايتەسىڭ...
— جوق! جوق، ءتىلىڭدى المايمىن. جانە جامان ءىنىڭ قوناققا قازانىن بيلەتپەيدى.
— وي، ءسوزىڭ بار بولسىن، — دەدى ەربول قارسىلاسقاننىڭ قاجەتسىز ەكەنىن ءبىلىپ، شيق-شيق كۇلىپ.
قولى اشىق سۇيەۋ تابان اۋزىندا ءبىر توقتىسىن سويعىزىپ، جارتى ەتىن قازانعا سالدى. وت جاعىپ، قازان كوتەرگەنسىن-اق قوناق كۇتكەن ءۇي كوڭىلدەنىپ سالا بەردى.
— ەساعا، اۋىل-ەل امان با؟
— شۇكىر...
— قىستا قىدىرماۋشى ەدىڭ. قانداي شارۋا قوزعادى ەكەن دەپ وتىرمىن.
— راس، كەيىنگى جىلدارى كورشىلەرىمە دە قاتىناۋدان قالىپ ەم. نە سۇرايسىڭ، جاپىراعى ءتۇسىپ، بۇتاعى سىنىپ سيدا بولعان كارى ەمەننەن قۋات قايتقان. كوز كورمەيدى... سىرقاتتانا بەرەتىن بولدىم.
— ە-ە! كۇلگە شوككەن كارى بۋرا بولدىق قوي.
— مەندەي ەمەس، سەن ءالى شىمىرسىڭ. ءارى جاسسىڭ عوي. — ەكى قاريا وسىدان كەيىن ءبىرازعا دەيىن ءارقايسىسى ءوز ويىمەن وڭاشالانىپ، الدارىنا كەلگەن شايدى ءۇنسىز ءىشتى. ەسبول قاريا سۇيەۋگە كوز قيىعىن بىرەر تاستادى. بۇل وسى جولى باستاسىنا ءبىر وقشاۋ شارۋامەن كەلىپ وتىر ەدى. ءبىر اي بۇرىن اقبالا: «اكەمنىڭ بەتىن جۇمسارتىپ بەرسىن»، — دەپ بۇعان ادەيى ءسوز سالعان-دى. ەسبول ەلامانعا ەڭ جاقىن تۋىس بولسا دا، ءتۇپتىڭ ءتۇبىن ويلاعان جاعدايدا وسى ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاعان سىيلى قاريا جانە قاھارى قاتتى قاتىگەز اكەگە ءسوزى وتەتىن جالعىز ادام وسى بولعاسىن، بۇل اقبالانىڭ قينالعاندا ويلاپ تاپقان اقىلى ەدى.
ەسبول قاريا سۇيەۋدىڭ كوڭىلدى وتىرعانىن بايقاپ: «ءىنشاللا، جولىم بولار»، — دەپ ويلادى. شاي ءىشىلدى. داستارحان جينالدى. باستاس كىسىلەر ەكەۋدەن ەكەۋ وڭاشا قالعان ءبىر كەزدە ەسبول قاريا ادەيى كەلگەن شارۋاسىن تۋرا ايتپاي، الىستان، ارىدان وراعىتىپ كەلە جاتىر ەدى، قىزىنىڭ اتىن ەسىتكەندە سۇيەۋ شاڭق ەتىپ:
— اتاما!.. اتاما كاپىردى!.. — دەپ اق كىرپىگىن قاعىپ-قاعىن قالدى.
— اۋ، جارقىنىم، ءالى دە ايتار ءسوزىم بار، اۋەلى تىڭداپ الساڭشى.
— جوق!.. جوق!.. تىڭدامايمىن.
— قوي، سۇيەۋ، سەنى دە ءجون دەمەيمىن. ولاردىڭ قولىندا قىزىڭ وتىرعاسىن جاۋىڭ شاقىرسا دا باراتىن رەتىڭ عوي.
ەندىگى اڭگىمەگە سۇيەۋ ءتىپتى قۇلاق اسپاي، قوناعىنا سىرتىن بەرىپ بۇرىلىپ وتىردى.
— قارتايساڭ دا قاتتىلىعىڭ ءباز باياعىسىمەن قاراپ تۇر ەكەن. اپىر-اي، جان توزسا دا، يت مىنەزدىڭ مۇقامايتىنىن قايتەرسىڭ؟.. يلىگەتىن ءتۇرىڭ جوق ەكەن. سونى بىلسەم دە اقبالانىڭ مۇشكىل ءحالىن ەسىتكەسىن شىداي الماي كەلىپ ەدىم... ءجا، امال قايسى، قويدىم... قويدىم.
مايى تاۋسىلعان جالپىلداق شامنىڭ جارىعى السىرەپ، ساۋلەسى تۇبىنە ءتۇسىپ تۇر. توردە وتىرعان قوناقتىڭ سىرت جاعىنداعى جالعىز تەرەزەنىڭ اينەگىنە سابالاپ جاۋعان قار قالىڭداپ تۇسە باستادى. ءۇي ءىشى جىم-جىرت. سۇيەۋ بارماعىنا تولتىرا سالعان كوك بۇيرا ناسىبايدى ەكى تاناۋىنا كەزەك توسىپ، كۇسىلدەتىپ قاتتى-قاتتى تارتادى. ولار الدىنا كەلگەن استى دا ءۇنسىز جەدى. جاڭاعى اڭگىمەگە ەكى جاعى دا ەندى قايتىپ ورالمادى.
تەك سۇيەۋدىڭ كەمپىرى ەكى شالدىڭ ۇرىسقان كىسىدەي ءۇنسىز وتىرعاندارىن ۇناتپاي:
— ىنىلەرىڭنەن حابار بار ما؟ — دەپ قوناعىنا ءتىل قاتتى.
— شۇكىر، حات كەلدى.
— تۇرىك جەرىندە سوعىسىپ ءجۇر دەي مە؟ سول راس پا؟
— راس.
— الدا پاقىرلار-اي! «كەبەنەك كيگەننەن تۇڭىلمە»، — دەگەن. ءبىر كۇنگىدەي بولماس، كەلىپ قالار.
— ءيا، ءتىرى بولعاسىن كۇدەر ۇزبەيسىڭ عوي. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى...»
— ءبىز دە بالاسىن ءوسىرىپ جاتىرمىز.
ەكى ءىنىسىن ەسكە السا ەسبول قاريانىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ قويا بەرەتىن-دى. ەلاماننان قالعان جالعىز نارەستە ءسوز بولعاندا قاريا ءتىپتى سولقىلداپ كەتتى.
سۇيەۋ كەمپىرىنە جالت قارادى:
— بار!.. بار! سۇيرەڭدەي بەرمەي سورپاڭدى اكەل! وسىدان كەيىن اڭگىمە تىيىلىپ، ءۇي ءىشى تاعى دا تىم-تىرىس بولا قالدى. اس-سۋ ىشىلگەسىن ەسبول قاريا كۇن كەشكىرىپ قالعانىنا قاراماستان جولعا شىققالى جينالا باستادى. جۇرەر الدىندا ءالى دە اشۋى تارقاماي، قىرىستانىپ وتىرعان سۇيەۋگە بۇرىلدى:
— ايتا كەتەيىن، تاڭىربەرگەن دە ەرەگىسكە باسىپتى. سەن يىلمەسەڭ و دا شارت سىناتىن سياقتى.
— سىنسىن!.. كۇل-تالقانى شىقسىن!
— اقبالانى قويا بەرەتىن ءتۇرى بار.
سۇيەۋ وسقىرىنا مىرس ەتتى. ءبىراق شىمىرىككەن جوق. بەزەرىپ العان.
* * *
— مىرزا، اۋىلعا دا كەلىپ قالدىڭ. انا كورىنگەن، جارىقتىق، اقباۋىر! — دەپ اتتىڭ دەلبەسىن ۇستاپ وتىرعان اقي كوز جىگىت كەنەت ايقايلاپ جىبەردى.
جەڭىل كوك شاناعا جەككەن قوس قۇلا كوشىر جىگىتتىڭ داۋسىنا ەلەڭ ەتىپ، قۇلاعىن تىگە-تىگە قالدى. قوس قۇلا مىرزانىڭ قىس ايىندا، ءدال وسىنداي ۇزاق جولعا شىققاندا مىنەتىن مىقتى اتتار. تەڭىز جاعاسى مەن شالقار قالاسىنىڭ اراسىندا قىس بويى سارناپ جاتاتىن كىرەشى جولىن كەشە قار باسىپ ساپتى. الا-بولە كەشە اياققۇمدى كەسىپ ءوتىپ، تەڭىزگە جاقىنداعان سايىن قىسقى جول قيىنداي ءتۇستى. اتتار ارا-تۇرا سۇرلەۋدەن شىعىپ، كۇرەسىن قارعا ۇرىنىپ ومبىلاپ قالا بەردى. ءۇش كۇندىك جول ادامعا دا، اتتارعا دا اۋىر سوقتى. اسىرەسە، تەرى الىنباعان توڭ اتتار ءوز دەنەسىن ەزى اۋىرلاپ بارلىعىپ قالعان-دى.
ىلگەرى جاقتان ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى شىقتى. اۋىلدىڭ قاراسى كورىنە قويماسا دا، يت داۋسىن ەسىتكەن اتتار ەندى، ءتىپتى ىقىلاستانىپ، اياعىن شيراق الىپ سىدىرتا جونەلدى. بۇل شاقتا تىقىر تۇگى تەگىس تەرلەپ، بۋلانىپ العان. كوزلودا وتىرعان جىگىت كوبىنە قوس قۇلانىڭ تاس توبەسىندە شانشىلعان قۇلاعىن، ءدىر-دىر ەتكەن جالىن، بۋلانعان قازان بەتىندەي تەر بۇرقىراعان جالپاق ساۋىرىن جوعارىدان كورىپ كەلەدى. «باسقامالداي ەمەس، جانۋار، جىلقى اۋىلدى ادامداي سەزەدى-اۋ! انا قاراشى، قامشى سالعىزباي جەلىپ كەتكەنىن»، — دەپ ويلاپ، اقي كوز جىگىت ات مىنەزىنە ءسۇيسىنىپ قويادى.
سەڭدەي تۇتاسقان سىرەۋ قاردى مىقتى اتتار كۇتىرلەتىپ بۇزىپ كەلەدى. ەندى از قالدى. ىلگەرگى جاقتا كورىنگەن، انەبىر قىرانعا شىقسا، ارعى جاعىندا باي اۋىلدىڭ قىستاۋى ءتيىپ تۇر. كۇنى ۇزىن مال جايىمەن جۇرگەن مالاي قاتىندار، قۇداي بىلەدى، ءقازىر قولى بوساپ، قازانعا اس سالىپ، مازداتىپ وت جاعىپ، ءۇي ءىشىن كوڭىرسىتىپ قويعان بولار. اۋىلعا كەلگەن بويدا بۇل قوس قۇلاندى قوراعا كىرگىزىپ، جىلى جابۋلاپ قاقتارىپ تاستايدى. سوسىن قولى بوسايدى. سوسىن... سونان سوڭ... سونان سوڭ، وي، نەسىن ايتاسىڭ، ءۇش كۇنگى جول ازابىن ۇمىتىپ، مىرزامەن بىرگە جىلى، جارىق ۇيدە سۇر ەتتىڭ يىسىمەن دەمالىپ وتىراتىنىن ويلاپ، اقي كوز جىگىت الدەن كوڭىلدەنە باستادى. ءان سالعىسى كەپ كەتتى. ءان سالۋعا تەك قاسىنداعى ەكەۋدەن قايمىقتى. اسىرەسە، تاڭىربەرگەننەن كوبىرەك قايمىعادى. تاڭىربەرگەن قاسىنا ەرگەن قاراشالارىن بويىنا ونشا جاقىن تارتپاي، ۇيدە دە، تۇزدە دە بەلگىلى ءبىر مولشەردە ۇستاپ وتىراتىن. وزگە كىسىلەرمەن ءوزىنىڭ اراسىنا ءارقاشان شەكارا قويىپ، ار جاق-بەر جاق قىپ ۇستايتىن ءتارتىبى قاتتى جىگىت ەدى. ول تەك وسىنداي جولعا شىققاندا شۇعىل وزگەرىپ، تاپ جاڭا... جاڭا عانا قىز قوينىنان شىققانداي، كوڭىلى جادىراپ، ءازىلشىل، اڭگىمەشىل بوپ، سالت جۇرسە جول بويى جارىسىپ-جارىسىپ الاتىن-دى. وسى جولى... ءيا، وسى جولى نە بولعانىن قايدام، شاناسىنا ولىك سالىپ اكەلە جاتقانداي. جول بويى جۇمعان اۋزىن اشپادى. كەيدە شانادان ءتۇسىپ قالعان جوق پا دەپ ويلاپ، اقي كوز جىگىت ارتىنا بۇرىلىپ قارايدى. بۇل قانشا قاراسا دا تاڭىربەرگەن دە، ەبەيسىن دە باسى باۋىرىنا ءتۇسىپ كەلە جاتادى. جەڭىل شانا سىرەۋ قاردى ءتوس تەمىرمەن سىر-سىر ءتىلىپ، اعىزىپ كەلەدى. اۋىق-اۋىق شانا قار استىندا كومىلىپ جاتقان الدە بىردەڭەگە باۋىرىن سوعىپ، شايقالىپ كەتكەندە قاتار وتىرعان ەكەۋ قوسىلا شايقالىپ يىقتارىنىڭ باسى قاعىسىپ قالادى. ەكەۋى دە سۇلەسوق. «اۋىلعا كەلىپ قالدىڭ»، — دەگەن بۇنىڭ جاڭاعى قۋانىشتى داۋسىنا دا سەلت ەتپەدى. اسىرەسە، تەمىر-تەرسەك جياتىن جىگىتتىڭ تۇكپەن ءىسى جوق. قاباعى سالبىراپ، قالىڭ بەتى قابارىپ مەڭىرەۋلەنىپ الىپتى. «ەنەڭدى س... ، — دەدى اقي كوز جىگىت ىشىنەن، — شەن تيمەسكە شەن ءتيۋىن! الدى-ارتىڭنان جەل ىزعىپ، كۇنى بويى قوقىرايىپ كوزلودا وتىرساڭ، سوندا كورەر ەدىم سەنىڭ اۋسەلەڭدى».
اتتار كەمە قاردى ءالى دە كۇتىرلەتىپ، ومبىلاپ كەلەدى. — ويپىرىم-اي، قىستىڭ رەپەتى قانداي جامان؟! — دەدى اقي كوز جىگىت.
تاڭىربەرگەن بۇعان دا ۇندەمەدى. شالقاردان شىققالى الدەنەگە ىشتەي قينالىپ كەلەدى. سەبەبىن ويلاپ تابا الماعان جىگىت «ەبەيسىنمەن تاعى دا ءتۇس شايىسىپ قالمادى ما ەكەن؟» — دەپ ويلادى. انەبىر تۇستا دا بۇلار ءتۇس شايىسىپ، ءبىراق كەيىن، اسىرەسە، كەشەگى «اق قوي سالىعى» تۇسىندا قايتا تابىسقان-دى. ەندى نە بولۋى مۇمكىن؟ اپىر-اي، ءا؟.. ارينە، تەگىن ەمەس. قالاي دا بۇلارعا جولعا شىعاردا ءبىر پالە كورىندى. قالادا ۇزاعىراق ءجۇرىپ قالعان مىرزا اۋىلدى ساعىنىپ، قالادان قاشىپ شىققانداي بوپ ەدى؛ جولعا شىعاتىن كۇنى بۇنى تاڭ قاراڭعىسىنان وياتتى. بۇل اتىپ تۇرىپ اتتاردى دايارلاپ، مىرزا دا اسىعىس-ۇسىگىس ونى-مۇنىلارىن جيناپ جاتقان ۇستىنە سۇرىنە-قابىنا تاتار بايى كەلدى. ءيا، ءيا، بار پالە سودان بولدى. ەسىكتەن كىرەر جەردە ءسۇرىنىپ كەتتى. مىرزانىڭ قۇلاعىنا بىردەڭەنى سىبىرلادى دا، سوسىن باسىن قىسىپ ۇستاي الدى: «ي-ي، ايتپا!... ايتپا! ەندى ءبارى قۇرىدى! قۇرىدى!» — دەپ زارلاپ، ءوزى تۇرعان جەرگە وتىرا كەتتى. «نە دەيدى؟ ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟...» — دەدى مىرزا. «ءوڭىڭ... ءوڭىڭ! ءقازىر جاماندىقتىڭ ءبارىن وڭىڭدە كورەسىڭ... ي-ي، ايتپا! ايتپا!» — دەپ تاتار بايى وپاسىز دۇنيەدەن تورىققانداي، قولىن سىلكىلەپ شىعىپ كەتتى. مىرزا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. تەمىركەنىڭ شىعىپ كەتكەنىن دە سەزبەگەن سياقتى. جولعا كيگەلى تۇرعان يىنىندەگى قاسقىر ىشىك سىپىرىلىپ ءتۇسىپ كەتكەن. اقي كوز جىگىت وعان نازارىن تىكتەپ قاراۋعا باتا المادى.
— ممىر-زا...
— ا؟
— جولعا...
— جولعا؟ ااا؟.. ءيا، ءيا، جولعا. كەتتىك!
مىرزا ەسىن جيا الماي، ءوڭ مەن تۇستەي حالدە شاناعا وتىردى. جولعا شىعاردا تاتار بايدىڭ نە دەگەنى بەلگىسىز. نە دە بولسا، جان تۇرشىگەتىن سۇمدىق. اقي كوز جىگىت سول سۇمدىقتىڭ ىشىنە قالاي سىيىپ كەلە جاتقانىنا تاڭدانىپ، جول بويى بىلدىرمەي، ارتىنا بۇرىلىپ مىرزاعا قاراپ قويادى. مىرزا ءۇنسىز. جوعارى كوتەرىپ العان قاسقىر ىشىكتىڭ جاعاسىنا باسى كىرىپ كەتكەن. جول بويى قونعان، تۇستەنگەن اۋىلداردىڭ قولعا قاراپ قالعان مالدارى قىسقا دايىنداعان از عانا ءشوپتى الدەن جەپ قويعانىن كورسە دە، ونىڭ ءبارى وسى كەلە جاتقاندا ونىڭ ويىن ءبولىپ، قاپەرىنە كىرىپ تە شىقپاعان سياقتى ەدى، تەك اۋىلدىڭ توبەسى كورىنگەندە باسىن كوتەردى.
— اپىر-اي، جاعداي قيىنداپ كەتتى-اۋ، — دەدى مىرزا. بۇنى دا وزىنە، الدە قاسىنداعىلارعا ايتقانى بەلگىسىز، شالقاردان شىققالى العاش رەت ەڭسەسىن كوتەرىپ توڭىرەگىنە كوز تاستاعانى وسى، — ءتۇبى قالاي بولار ەكەن؟ تاقىرعا وتىرىپ قالماساق نە قىلسىن؟
— تاقىرعا وتىرعان شىعارمىز، — دەدى ەبەيسىن. تاڭىربەرگەن «نە دەيسىڭ؟» دەگەندەي وعان تىكسىنە قارادى.
— پاتشاڭ قۇلاسا-تاقىرعا وتىرماعاندا قايتەدى؟! — دەدى ەبەيسىن.
تاڭىربەرگەن قاسىندا قاتار وتىرعان جىگىتكە بۇرىلىپ، تاڭدانىپ ۇزاق قارادى. «سەن ونى قايدان ەسىتتىڭ؟» — دەپ سۇراعىسى كەلدى دە، ول ويدان تەز اينىدى. جولعا شىعاردا تەمىركەدەن ەسىتكەندە ءوزىنىڭ يمانىن ۇشىرعان سۇمدىق حاباردى مىنانىڭ تەمىر-تەرسەك جونىندەگى الدەبىر الىس-بەرىس بىردەڭەنى ايتقانداي بەتىنىڭ ءبىر جەرى بۇلك ەتپەگەنىنەن شوشىپ ەدى.
بۇلار اق پەن قىزىل اراسىندا اۋىلعا جەتتى. يتتەر الدارىنان ءۇرىپ شىقسا دا، اۋىل ادامىن كورگەسىن قۇيرىعىن بۇلعاپ جونىنە كەتتى. اقي كوز جىگىت مىرزادان قاي ۇيگە تۇسەمىز دەپ سۇرامادى. اناداعى سۇيەۋ قارتتىڭ جانجالىنان كەيىن مىرزانىڭ كوڭىلى اقبالاعا قاتتى سۋىعان-دى.
— بايبىشە، ءشۇيىنشى. مىرزا كەلدى، — دەدى اقي كوز جىگىت. تاڭىربەرگەن جاقتىرمادى. الدىنان كۇلىمدەپ شىققان بايبىشەگە نازارىن سالماي، بويىن سالقىن ۇستاپ سىزدانىپ الا قويدى.
— توسەك سال! قاسىمدا كىسى بار...
— مىناۋ ما؟ وي، قۇداي شەبەر-اي، كىسى دەپ قومپيتقانعا قالادان بىرەۋ ەرىپ كەلگەن ەكەن دەسەم... ەبەيسىن بە ەدى؟
ەبەيسىن بويىن جەڭىلدەپ تورگە شىعام دەگەنشە، قالاشى كەلگەن ءۇي قاپەلىمدە كىسىگە تولىپ كەتتى.
— ەبەيسىن قاراعىم، اڭگىمەڭدى ايتا وتىر. قالاڭدا قانداي جاڭالىق بار؟
— تىنىشتىق.
— بازاردا نە ارزان، نە قىمبات؟
— پاتشا... قالاي؟
— پاتشا امان. مەنى سۇراعان جانعا سالەم ايت دەپ جاتىر...
جۇرت دۋ كۇلدى، تەك ەبەيسىن ءمىز باققان جوق.
— ەبەيسىن قاراعىم، سوعىس بىتەتىن بە؟
— ە، ءبىتىرىپ قايتەسىڭ؟
— شىراعىم-اۋ، سوعىستىڭ سالماعى بىزگە ءتۇسىپ تۇرعان جوق پا؟ ازاماتىمىزدى قوزىداي كوگەندەپ اكەتتى. الىم-سالىعى دا ۇستىنەن جونىپ جەپ وتىرعان مال-تەگەنەمىزدەن ادا عىپ بارادى. وسىنىڭ ءبارى سوعىستىڭ لاڭى ەمەس پە؟
ەبەيسىن ولارعا قۇلاق اسپاي، مىنا ءۇيدىڭ ءسانى مەن سالتاناتىنا نازار اۋدارىپ، ءوز ءۇيىنىڭ جيھازىمەن ويشا سالىستىرىپ وتىر. مىرزا ءۇيى بازار بولعان كۇنگى جايماداي بايلىعىن بەتكە توسىپ، الاشا، تەكەمەتتى تورگە توسەپ، تۇسقا ۇستاپ جايناتىپ قويىپتى. «ماقتانشاق! — دەدى ەبەيسىن ىشىنەن، — مالدى، دۇنيەنى ماقتانىش ءۇشىن جيادى».
وسى جولى بۇل تاڭىربەرگەنگە قاتتى رەنجىپ قايتىپ ەدى. تەگىن ولجانى جاقسى كورسە دە، پايدا تۇسەتىن جەردە بەتتىڭ ارىن بەلگە ءتۇيىپ، بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتۋدىڭ ورنىنا كىر، لاسقا ءۇستىن بىلعاپ الاتىنداي، سىرتتاپ شىعا كەلەدى. نەبىر جان الىپ، جان بەرەتىن قاربالاستا قالا ساۋداگەرلەرىنىڭ قاقپا قىلىنا بۇنى سالادى دا، ءوزى قىراعى كوزىن سىرتتان سالىپ باقىلاپ جۇرەدى. ەبەيسىننىڭ بۇنى «ءولى سىباعا» دەپ مىسقىلداپ، بوقتاپ جۇرەتىنىن سەزسە دە، ءبارى ىشىندە.
ەبەيسىن ءۇي ءىشىنىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسقان جوق؛ قالا حابارىنا قۇمارى قانباعان جۇرت ەندى ءقازىر اقي كوز جىگىتتى ورتاعا الىپ، ونان ونى-پۇنىنى سۇراپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ جاتقاندا، بۇل مىنا جاقتا تورگە توسەگەن كىلەمدى الاقانىمەن سيپاپ جاتتى. ماپ-مايدا تۇگى جاس قىزدىڭ دەنەسىندەي قولىنا جىلى ءتيىپ بارادى. سوعىس بولعالى قالا حالقىنىڭ كوپ جيھازى وسى اۋىلدان، الا-بولە تاڭىربەرگەن مەن ەبەيسىننىڭ ۇيىنەن شىعىپ جاتىر. وسى جولى دا قالادان كوپ دۇنيە الىپ قايتتى. ءبىراق مىرزا ونىڭ ءبىرىن بىلسە دە، ءبىرىن بىلگەن جوق-تى. «سونى سەزە مە ەكەن؟» — دەگەن ويدا مىرزاعا بىلدىرمەي، كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويادى. ۇيگە كەلگەلى دە مىرزانىڭ قاباعى اشىلمادى.
— ۇيلەرىڭە بارىڭدار، جولاۋشىلار دەمالسىن، — دەدى بايبىشە.
قىدىرمالار كەتكەسىن بايبىشە كۇيەۋىنە بۇرىلدى:
— مىرزا، ءىنىڭ توسەك تارتىپ جاتقالى ءبىراز بولدى. كىرىپ شىق.
تاڭىربەرگەن بەتىن سىرت سالىپ وتىرا بەردى؛ ول ءقازىر ىنىسىنە رەنجۋلى. بولىس اعاسىنىڭ ورنىن قۇلاتپاي، ءوز الدىنا دەربەس ءۇي عىپ قويعىسى كەلگەن تاڭىربەرگەن قالاعا جۇرەر الدىندا ەكى قاتىن ۇستىنە جەڭگەسىن العان-دى. بۇعان جاساعانبەرگەن بۇلان-تالان بوپ:
— نە دەگەن ماسقارا؟ قازاق بايىندا قاتىن الۋدان باسقا قاسيەت قالماعان با؟ — دەپ تولى كوپتىڭ الدىندا اعاسىن تىلدەپ تاستاعان-دى. سوسىن بۇل: «ەندەشە، ءوز وبالىڭ وزىڭە. ساعان قور قىلعانشا، سول قىزدىڭ دا قىزىعىن ءوزىم كورەيىن»، — دەپ تۇيگەن ىشىنەن.
ادەتتە، تاڭىربەرگەن ويىنا العان ءىستى اعايىن-تۋمانىڭ اقىلىنا ساپ، سارى ۋىزداي شايقاپ جاتپايتىن: ونداي جەردە ول تەك ويلاعان ءىسىنىڭ وزىنە ءتيىمدى، ءتيىمسىز جاعىن كوزدەيدى. وزىنە ءتيىمدى ەكەنىنە كوزى جەتسە بولعانى، قاراقشىنى كوز ۇشىنا تىگىپ الادى. سوسىن قۇددى كولىگى مىقتى جولاۋشىداي، قاشان ماقساتىنا جەتكەنشە ءبىر اۋەننەن تانباي ىلگەرى تارتا بەرەتىن. بۇل ءبىراق وسى جولى ايعانشانى ۇيىنە كىرگىزىپ الۋعا اسىقپادى. اۋەلى ورىن بوساتىپ الۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلدى دە، شالقاردان كەلە سالا اقبالاعا قىسىمدى كۇشەيتتى. اقبالانىڭ توسەگىنە جۋىمادى. اقبالادان تۋعان نارەستەنىڭ كوپتەن بەرى ءال ۇستىندە جاتقانىن ەستىسە دە، قالادان كەلگەلى باسىن سۇققان جوق.
اقبالا كۇيەۋىنە كىسى سالىپ:
— جازىعىم جوق ەدى عوي. سىرتقا تەبەتىن نە ءجونى بار؟.. — دەپ ناز ءبىلدىرىپ ەدى. بۇنى ەسىتكەندە مىرزا مىرس ەتىپ ءبىر كۇلىپتى. «مەنى قالاي كىنالايدى؟» — دەپتى. «سوعان بولا مەن اعايىن، تۋمالاردىڭ قارسى بولعانىنا قاراماي، اكەسىنە كىسى جىبەرىپ، اياعىنا جىعىلمادىم با؟ كىسىمدى قىزىل الا قان عىپ سابادى. قۇرمەتىمدى تاركى ەتتى. اكەسىنە ءقادىرى بولماعاسىن باسقاعا رەنجىپ قايتەدى؟» — دەپ قاتتى بەتىنەن قايتپاي، بەزەرىپ وتىرىپ الىپتى.
سونان بەرى باسىنا قارا كۇن تۋعان اقبالا ءوز كۇيىگىنە ءوزى ورتەنىپ، جان ادامنىڭ كوزىنە كورىنبەي، ۇيىنە تىعىلىپ الدى. بالاسى اۋىرعالى ءتىپتى زارە جوق. بالادان ايىرىلسا باي اۋىلدىڭ بۇنى ءبىر كۇن ۇستاماسىن ءبىلدى دە، ەندىگى تىرلىگىنىڭ جالعىز تالشىعىنا جارماسىپ، كۇيىپ-جانىپ جاتقان بالانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بوپ ءجۇر. ەرنىنە سۋ تامىزادى. قايتا-قايتا ەمىزەدى. ءبىراق بالا ەمبەي، كىشكەنتاي قىلقاناق تىسىمەن ەمشەگىنىڭ ۇشىن قىرقىپ تاستادى.
ساسكەدە تاڭىربەرگەن كەلدى. ول ءبىراق بالاعا جۋىماي، كەكىرەيىپ الىستان كوز سالىپ تۇر ەدى. اقبالا ونىڭ بار-جوعىن سەزبەگەندەي بالانىڭ استىن قۇرعاتا بەردى. تاڭىربەرگەن كەلۋىن كەلسە دە، ەندى قالاي شىعىپ كەتۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي تۇردى دا:
— ءاي، بالاڭ قالاي؟ — دەدى.
— بۇل سەنىڭ دە بالاڭ... — دەدى اقبالا.
— ءسوزدىڭ ۇلكەنى سەندە بولدى عوي. ءيا، ال؟..
— شىرەنىپ نە عىپ تۇرسىڭ؟ بالاڭدى كورمەيسىڭ بە؟
— ءيا، تاعى نە ايتاسىڭ؟
— توقالدان تۋسا دا، سەنىڭ بالاڭ ەمەس پە ەدى؟
— ال، سونان؟..
— الى سول، — دەپ اقبالا تاپ ءقازىر، تاپ وسى ارادا ايتا قويمايتىن اشۋلى ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي قالدى. بالانىڭ استىن قۇرعاتىپ، بەسىككە بولەگەسىن عانا بويىن تىكتەدى. ءالى دە ءبىر ورىننان تاپجىلماي، كەكىرەيىپ تۇرعان مىرزاعا بۇ دا ەندى تايسالماي، ىزالى جاس ءدىر-دىر ەتكەن شارالى كوزدىڭ قاراشىعى ۇشقىنداپ قارادى. بۇنى كۇتپەگەسىن بە، تاڭىربەرگەن ءا دەگەندە ابىرجىپ قالعان ەدى. ول جانە اقبالانىڭ بەتىنەن وتى شىققان تاپ وسى ءبىر قازىرگىدەي وجەت تە سۇلۋ كەزىن كورگەن جوق-تى؛ ەكىتالاي ەرەگىستە جازىقسىزدان جازىقسىز سىرتقا تەپسە دە، ءبىراق ءوز كوڭىلى ونان ءالى دە بولسا قۇيتتاي سۋىي قويماعانىن سەزىپ ەدى.
دولىلىق بۋعان اقبالا:
— مەن... مەن وسى ءۇيدىڭ پەندەسىمىن بە؟ ساعان نەكەلى قاتىنمىن با؟ الدە... — دەپ از بوگەلىپ، اقىرعى ءسوزىن القىمىنا تاياپ تۇر.
تاڭىربەرگەن شىمىرىكپەدى. ميىعىنان كۇلىپ تۇر. اقبالا ونىڭ وسى تۇرىنەن شوشىدى. سارقىلىپ ايتقان جاڭاعى ءسوزى دە، كوزىندەگى جاسى دا ونىڭ جۇرەگىن قۇرتتاي دا جىبىتپەگەن.
سونان شوشىعان اقبالا ەندى ءسال كىدىرگەندە سۇلدەرى قۇرىپ، بالا جاتقان بەسىككە اسىلىپ جىلاپ جىبەرەتىن ەدى. تاڭىربەرگەن:
— ال... سوسىن؟ — دەپ، وتقا يتەرگەندەي وشىكتىرە ءتۇستى. اقبالا جاسىن تىيىپ الدى. وڭىندە دە جاڭاعى جاسقانشاق اجاردان ءىز قالماعان. تاڭىربەرگەنگە جيىركەنىشپەن قارادى.
— الدە... الدە باسىم اشىق جان بولسام، ماعان ۇلىقسات بەر!
— وي، اينالايىن، رۇقسات! بار، ءجونىڭدى تاپ! — اقبالا ءدال بۇنى كۇتپەگەن ەدى. قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى. تاڭىربەرگەن شىعىپ كەتتى. وسىدان كەيىن ول ەشقايدا شىقپاي، بايبىشەنىڭ ۇيىندە جاتىپ الىپ، اقبالاعا وسى اۋىلدىڭ قايدا ءبىر تەنتەك، سوتقار جىگىتتەرىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن جۇمساپ، قىرىنا الا باستادى. اۋرۋ بالانىڭ ءتاۋىر بولعانىنا دا قاراتپاي، قۋىپ شىعاتىن ءتۇرى بايقالدى.
اقبالا قارسىلاسپادى. ۇرىسقان دا، كىنالاسقان دا جوق. جالىنىپ-جالبارىنبادى. ونىڭ بارىنەن ەشتەڭە شىقپاسىن ءبىلدى دە، باسىنا تۇسكەن ىسكە بەلىن بەكەم بۋىپ، تاس ءتۇيىن بوپ بەكىنىپ الىپ ەدى. تاڭىربەرگەن كەلىپ كەتكەننەن كەيىن بۇل اۋىل بۇعان اس تا بەرمەدى. ەكى كۇننەن بەرى ءنار تاتپاعان ايەل استان بۇرىن، اسىرەسە، ءشول قاتتى قيناپ بارا جاتقاسىن سۋمەن قايتا-قايتا اۋزىن شايا بەردى.
تۇنەمەلىككە قاراي بالانىڭ قىزۋى قاتتى كوتەرىلدى. اقبالا بۇل ءتۇندى دە ورەلى كوزىمەن اتىردى. سونان تەك تاڭ الدىندا بەسىككە اسىلىپ قالعىپ كەتكەن ەدى، سول بويدا شوشىپ وياندى. باۋىرىنداعى بالانى الدەكىمنەن قورعاپ: «بەرمەيمىن... بەرمەيمىن...» — دەپ ايقايلاپ وياندى. بىلتەسىن باسىپ قويعان اسپالى شامنىڭ ءالسىز ساۋلەسى دىرىلدەپ، قارا كولەڭكەلەپ تۇرعان اباجاداي ۇلكەن بولمەگە ۇرەيلەنە قارادى.
كەيىن بايبىشە جۇمساعان قاتىندار كەلىپ قولىنان بالانى الماق بولعاندا دا، اقبالا قارسىلاسپاي، تەك الدەنەگە ابىرجىپ «ءقازىر... ءقازىر... ەمىزىپ بەرەيىن»، — دەپ كەۋدەسىن اشقىسى كەپ، ومىراۋىنداعى تۇيمەلەردى تارتقىلاي باستادى. بايبىشە جىبەرگەن الگى قاتىنداردىڭ ىشىندەگى موسقال ايەل:
— شىراعىم-اۋ، بالانى قايتەسىڭ، ونان دا ءوز باسىڭنىڭ قور بولماۋ جاعىن ويلامايسىڭ با؟! — دەگەن ەدى.
بايبىشە ىشكە جايناڭداپ كىرىپ كەلدى. كىرگەن بويدا بىردەن اقبالاعا، سوسىن الگى قاتىندارعا قارادى. ۇستىندەگى ورتتەي قىزىل اتلاس كويلەك كۇن ساۋلەسىمەن قۇبىلىپ جالت-جۇلت ەتەدى.
— كيىمدەرىڭدى ال. الدىڭدا سالۋلى توسەك، سالقىن ءۇي تۇرعان جوق، — دەدى ول اقبالاعا.
اقبالا ەسىتپەدى مە، الدە ەسىتە تۇرسا دا ەلەمەدى مە، ەكى قۇرساق كوتەرگەننەن كەيىن دە ءالى سول باياعى قىز كەزدەگى سىمباتى قاز-قالپىندا قاراپ تۇرعان سۇلۋ بويىن اسىرەسە تاپ مىنا كۇندەسى الدىندا قاساقانا كەكىرلىكپەن اقىرىن قوزعاپ جونەلىپ بارا جاتتى. بايبىشە سىرتىنان قاراپ تۇرىپ ەرنىن شىعاردى.
— ادىرا قال... تاستاندى!
جاس بالا كەتىپ بارا جاتقان اناسىنا قولىن سوزىپ، تالپىنىپ جىلاي باستاپ ەدى، بايبىشە:
— وي، كوردەمشە... — دەپ بالانى جەردەن كوتەرىپ الا بەردى دە بۇيىرىنە قولىن باتىرىپ مىتىپ الىپ ەدى، بالا شار ەتتى. ەسىككە بارىپ قالعان اقبالا جالت قارادى. بالاعا تاعىنىڭ تىرناعى تيگەندەي، جانۇشىرا جۇگىرىپ كەلدى دە، بايبىشەنىڭ قولىنان جۇلىپ الدى.
— مىنا سايقال قايتەدى، ەي؟
— بالامنان اۋلاق!..
— و، سورلى!.. بالا ما ساعان؟! ءاي، قاتىندار، نەعىپ تۇرسىڭدار، بالانى الىڭدار!
— جاقىنداماڭدار! بەرمەيمىن بالامدى.
بايبىشە سىپ بەرىپ سىرتقا شىعىپ كەتىپ ەدى، كىدىرمەي قايتا كىردى. قاسىندا ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت.
— اۋسەلەڭدى ەندى كورەيىن. بالانى تارتىپ الىڭدار! — بايبىشەگە ەرىپ كەلگەن الگى ەكەۋ اقبالانى ەكى جاعىنان تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ تۇرا قالدى. بايبىشە ناساتتى جۇزبەن قايقاڭداپ كەلدى دە، اقبالانىڭ قولىنان سىرقات بالانى شىرىلداتىپ تارتىپ الدى.
— جاۋىز-دا-ر-ر!..
ەكى جىگىت اقبالانىڭ قولىن ارتىنا قايىرىپ ۇستادى دا دەدەكتەتىپ سىرتقا الىپ شىقتى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. سول ءۇن-تۇنسىز كۇيى اۋىل سىرتىنا اۋدەم جەرگە اپاردى دا، اقىرىن، ءبىراق بەت باقتىرمايتىن قاتال نىعىز ۇنمەن:
— جەڭەشە، ەندى تىنىشتىقپەن ىڭ-شىڭسىز ءجونىڭدى تاپ! — دەدى.
كۇن بۇركەۋ. كوكتەن قاداۋ-قاداۋ قار ءتۇسىپ تۇر. كەشكە قاراي جاۋاتىن ءتۇرى بار. ءبىراق اقبالا ءقازىر ونى سەزىپ تە، بايقاپ تا كەلە جاتقان جوق؛ جاڭاعىلاردىڭ قالاي كەتكەنىن دە بىلگەن جوق-تى. اۋىلدان ۇزاي بەرگەندە تۇيە مىنگەن ءبىر بالا ارتىنان قۋىپ جەتتى:
— جەڭەشە، اپارىپ تاستايىن.
اقبالا ءلام-ميم دەمەي، جونىنە تارتا بەردى. بالا تۇيەسىن تايراقتاتىپ كەپ اقبالانىڭ و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر شىعىپ، تۇك بىتىرە الماعاسىن الدىنا وڭگەرگەن ءبىر بۋما نارسەنى جەرگە توپ ەتكىزىپ تاستاي سالدى.
— كيىمدەرىڭ.
اقبالا وعان دا مويىن بۇرماي، قالىڭ قاردى ومبىلاپ، بەت العان جاققا قاراسى ۇزاپ كەتىپ بارا جاتتى.
* * *
پاتشا تاقتان قۇلاعان حابار قازاق دالاسىنا تەز تارادى؛ قىس ايىندا كىسى اياعى جەتە قويمايتىن الىس اۋىلدارعا دا وسى حابار دۇڭكىلدەپ ەستىلىپ جاتتى. سونان بەرى تالاي ۋاقىت وتسە دە، ەل ءىشى داۋىل سوعىپ وتكەن تەڭىزدەي دابىراسى باسىلمادى. كۇن ساناپ جاڭالىق حابار ۇيدەن ۇيگە، ەلدەن ەلگە تاراپ، جۇرت «ەندى نە بولار ەكەن» دەپ ەلەڭدەسىپ وتىر ەدى. قالادان كەلگەن كىرەشىلەر: «ەل بيلىگىن ۋاقىتشا ۇكىمەت قولىنا الىپتى»، — دەپ، تاعى ءبىر توسىن حابار جەتكىزدى. ءبىر ۇكىمەت دۇرىستاپ بيلەي المايتىن بولعاسىن ەندىگى جەردە ەلدى قوس ۇكىمەت بيلەيتىن بوپتى دەگەن قاۋەسەت تە گۋ-گۋ. ەل ءىشى تىنىشتىعىنان ايىرىلىپ، ەلەڭدەپ وتىرعاندا ءبىر كۇنى كەشەگى جىلى پريەمعا الىنعان قازاق جىگىتتەرى ەلگە قايتا باستادى دەگەن سىبىس شىقتى. سول كۇنى اق پەن قىزىل اراسىندا قالادان تاڭىربەرگەننىڭ كىرەشىلەرى كەلدى. اۋىل ادامدارى جينالىپ قالدى: كىرەشىلەردىڭ ىشكە كىرىپ بوي جىلىتىپ الايىق دەگەنىنە قاراماستان تۇس-تۇستان سۇراقتى جاۋدىرىپ جاتىر:
— ۋاقىتشا ۇكىمەت قالاي؟
— ءىنشاللا، پاتشادان جامان بولماس.
— ءاي، پاتشا جۇمىسىنا الىنعان جىگىتتەردەن نە حابار بار؟ ەلدەرىنە قايتارا باستاپتى دەگەن نە؟
— سونداي ءسوز بار...
— كەلگەن ادامدار جوق پا؟
— ءبىرلى-جارىم كەلىپ جاتىر دەپ تە ەسىتتىك.
— اپىر-اي، مىناۋ ءبىر جاقسىلىق ەكەن! قۋانىشتى حالىق كىرەشىلەرگە ىلەسىپ ۇيدى-ۇيگە كىرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن جاتپاي گۋ-گۋلەسىپ، اركىم ءار ءتۇرلى توپشىلاۋلار ايتىپ جاتتى.
ەكىنشى ءبولىم
ەلامان كىر-كىر شينەلدىڭ جاعاسىن كوتەرىپ العان. ەش جەرگە توقتاماي قۇيعىتىپ كەلە جاتقان پويىزدىڭ ورتا تۇسىنداعى قىزىل ۆاگوننان موينىن سوزىپ، ىلگەرگى جاققا قاراپ قويادى؛ كوپ ۇزاماي ۇلپان ستانساسىنىڭ ۇيلەرى كورىندى. ار جاعىندا شالقار ءتيىپ تۇر. پويىز ۇلپانعا توقتامايتىن سياقتى ەدى؛ ەلامان دا توقتاماعانىن تىلەپ تۇرعان؛ ستانساعا قاتارلاسىپ كەلە بەرگەندە، قاتتى كەلە جاتقان پويىز كەنەت تابانىن تىرەگەندەي سالدىر-كۇلدىر توقتاي قالدى. قاشان جۇرەتىنىن ەشكىم بىلمەدى. كەيىنگى جاقتان تاعى ەكى پويىز كەلىپ، ەكەۋى دە توقتاماي تۇرا شالقارعا تارتتى. كيىمى جۇقا ەلامان كەشكە سالىم توقىپ بۇرسەڭدەپ ءجۇر ەدى، جول بويىندا ىستەيتىن ءبىر قازاق كەزدەسىپ، ۇيىنە ەرتىپ الاردى. ەلامان جۋىق ارادا جىلىنا المادى. ىسسى استان كەيىن ءۇي يەسىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىن ءوزى دە سەزبەدى. ەرتەڭىنە كەشتەۋ وياندى. ءۇي يەسى پويىزعا وتىرعىزىپ جىبەرگىسى كەلسە دە، ەلامان كوپ كۇتىپ قالارمىن دەگەن ويمەن تەز كەتكىسى كەلدى.
— جاياۋ كەتپەكسىڭ بە؟ قيىندىق كورەسىڭ عوي.
— قايتەر دەيسىڭ؟ — دەدى ەلامان.
اسقا تويدى. ۇيقىسى قاندى. تىنىعىپ، ءال جيناعاسىن ەندىگى قالعان جولدىڭ قيىندىعى قاپەرىنە كىرىپ شىققان جوق. قولىنا ىڭعايلى تاياق تاۋىپ الدى دا جولعا شىقتى. كوپ ۇزاماي ىلگەرى جاقتان رازەزدىڭ توبەسى كورىندى. ءبىر كەزدە كەيىنگى جاقتان پويىز قۋىپ جەتىپ، جالعىز جاياۋدىڭ تۇسىنان سىپىرتىپ وتە شىقتى.
جالعىز ادامعا وي دا ءۇيىر. قىستا قالىڭ تۇسكەن قار كوكتەم كىرگەسىن كەنەت شۇعىل ەرىپ، ميى شىققان جەردى شىلقىلداتىپ كەشىپ كەلە جاتقان ەلامان باستان كەشكەن كەشەگى كۇندەردى ەسىنە الدى. تۇرىك جەرىنىڭ تاۋلى، تاستى، قارلى، بوراندى قىسى بۇلاردى قاتتى قيناپ ەدى. سوعان قاراماستان ورىس اسكەرى قايتا-قايتا شابۋىلعا شىعىپ، ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي ىلگەرىلەپ ەرزرۋم قامالىن الدى. ونان قىستىڭ كوزى قىراۋدا سارىقامىس پەن تراپەزۋند پورتىن باسىپ الماق بولعان ورىستار قىرىلعانىنا قاراماي، قاقاعان سۋىقتا قالجىراپ تيتىقتاعان اسكەردى قايتا-قايتا ايداپ ۇرىسقا سالدى. وققا ۇشقاندار، سۇزەكتەن، اشتان ولگەندەر جول بويى قارايىپ قالىپ جاتتى. تۇرىك جەرىنە ىلگەرىلەپ كىرگەن سايىن كەيىنگى جاقپەن قاتىناس قيىنداپ، سولداتتار اشىعىپ، ءوق-دارى مەزگىلىمەن جەتىسپەدى. جۇمىسشى باتالونى مىڭ-مىڭداعان قازاق، وزبەك، قىرعىز جىگىتتەر قارلى بوراندا اش-جالاڭاش ءجۇرىپ شابۋىلداپ بارا جاتقان ورىس اسكەرىنىڭ سوڭىنان تەمىر جول تارتپاق بولسا دا، ءبىراق وعان رەلس بولمادى دا، ءبىر اي بويى ۆولوگدا-ارحانگەلسك تەمىر جولىنىڭ رەلسىن سوگىپ اكەلۋىن كۇتتى
قىس قاتايىپ، اشتىق پەن سۋىققا ۇشىراعان جۇمىسشى باتالونى قىرىلا باستادى؛ تىرىلەردىڭ دە قاۋقارى شامالى. اسىرەسە، راي قاتتى السىرەدى؛ جاس جىگىت اشتىقتان بۇرىن سۋىققا شىداماي، قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقاسىن ەلامان وعان ۇستىندەگى جىلى كيىمىن شەشىپ بەردى. سوعان قاراماستان تيتىعى قۇرىعان ءىنىسى تەمىر جولدىڭ قارىن كۇرەپ جاتقان قارا قۇرتتاي كىسىلەردىڭ اراسىندا قالش-قالش ەتىپ كۇرەككە سۇيەنىپ تۇر ەدى؛ سول ۇستىنە كەيىنگى جاقتان بۇلارعا كومەككە جىبەرگەن ءبىر ەسكادرون اتتى اسكەر كەلدى. جىلى ورنىن تاستاعان سولداتتار ىزالى ەدى؛ اسىرەسە شەگىر كوز ءبىر سولدات سۇلدەرىن كوتەرىپ جۇرگەن قىرعىز، قازاق، وزبەك جىگىتتەرىنە قامشى ءۇيىرىپ، بوقتاپ، قارالاي قۇتىرىپ ءجۇردى دە، اناداي جەردە كۇرەگىنە سۇيەنىپ تۇرعان رايدى كورگەندە جىنى قاپتاپ شىعا كەلدى.
— اح، تى سۆولوچ...
اي-شايگە قاراماي قامشىمەن قاق باستان تارتىپ جىبەردى. ونسىز دا اياعىنا شاققا تۇرعان جىگىت قارسىلاسۋعا جاراماي، قولىمەن باسىن قورعاپ بۇعا بەردى. شەگىر كوز سولدات كىجىنىپ قايتا ۇمتىلا بەرگەندە قايدان ساپ ەتە قالعانى بەلگىسىز، ەلامان سولداتتىڭ قولىنان ۇستاي الدى. سولدات بىرەر جۇلقىپ كوردى، ءبىراق ۇزىن بويلى، يىقتى ءىرى قازاق ءبىر قولىمەن ۇستاسا دا تىرپ ەتكىزبەدى.
— جىبەر! — دەدى سولدات. ەلامان ۇندەمەدى.
— ءا-ا، س-سولاي ما؟
سولدات ءبىر يىعىن الدىنا توسەپ، تۇزداي كوزى ەجىرەيىپ، ۇلكەن ىزعارمەن جاقىنداي بەردى. بۇنىڭ اياعى توبەلەسسىز تىنباسىن بىلگەن ەلامان كوز قيىعىن اناداي جەردە جۇمىس ىستەپ جاتقان ءبىر توپ قازاق، وزبەك، قىرعىز جىگىتتەرگە تاستاپ ەدى، ولاردىڭ تۇرعان جەردەن قوزعالا قوياتىن ءتۇرى بايقالمادى. سول ەكى ارادا جاڭاعى شەگىر كوز سولداتتىڭ قاسىنا ءۇش سولدات كەپ يىقتاسىپ قاتار تۇرا قالدى. ەلامان قورىقسا دا، ءبىراق ءازىر ىعىسا قويماي، كەۋدە تىرەستىرىپ تۇرعاندا كوز وتى جارق ەتتى. باسىن سىلكىپ، جۇدىرىق تيگەن كوزىن ۇستاي الدى. سونىڭ ار جاعىندا شويىنداي جۇدىرىق ەس جيۋعا كەلتىرمەي، سارتىلداپ جاۋىپ كەتتى. مۇرنى قانادى. كەلەسى ءبىر جۇدىرىق قۇلاق شەكەدەن تيگەندە قۇلاي جازداپ، اياعىنا ازەر تۇرىپ قالدى. ەت قىزۋىمەن ەلەڭ قىلماي، ەسىل-دەرتى سولداتتىڭ جاعاسىنان الا كەتكىسى كەپ قولىن وڭدى-سولدى سىلتەپ، تاپ-تاپ بەرىپ جۇرگەن-دى. ءبىر جۋان داۋىس ءدال قاسىنان گۇج ەتتى:
— توقتاتىڭدار!
بۇلار قۇلاق اسا قويماپ ەدى؛ جەلكەسى كۇجىرەيگەن بىرەۋ ەكەۋىنىڭ اراسىنا كيمەلەپ كىردى دە، كوكىرەكتەرىنەن تىرەپ تۇرا قالدى. شەگىر كوز سولدات وعان دا جۇدىرىعىن الا ۇمتىلىپ ەدى، ءبىراق اناۋ بۇرىنىراق قيمىلداپ، شەگىر كوزدى يەكتىڭ استىن الا ءبىر نۇقىپ قالپاقتاي ۇشىردى:
— نۋ-ۋ، قاراڭدى باتىر!
ەلامان وعان ەندى نازار اۋدارىپ ەدى، شويىننان قۇيعانداي سوم دەنەلى، شۇڭىرەك كوز، وراق تۇمسىق سولدات بۇعان قولىن سوزىپ تۇر ەكەن:
— ءسىرا، جەرلەس بولارمىز، — دەدى ول.
— قا-لاي؟
— قازاق ەمەسسىڭ بە؟
— قازاقپىن...
— مەن دە سو جاقتانمىن. ءۇي-ىشىم شالقار قالاسىندا تۇرادى. ميۋلگاۋزين.
ەلامان جاس بالاشا اۋزىن اشىپ قاپتى. ميۋلگاۋزين كۇرەكتەي قولىمەن قاردى كوسىپ الدى دا، ەلاماننىڭ قان ساۋعالاعان مۇرنى مەن بەتىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى.
— قايراتتى جىگىت كورىنەسىڭ. تەك توبەلەسكە شورقاق ەكەنسىڭ. بۇل ارادا ءبىراز بولاتىن ءتۇرىمىز بار. قاعا بەرىستە توبەلەستىڭ ءتاسىلىن ۇيرەتەرمىن. جوق، سەن كۇلمە! انە، ءبىزدىڭ كومانديرىمىز كەلە جاتىر.
— قايسى؟
— انا الدىڭعى قارا اتتى. روتميستر روشال.
— بىزگە جاقتاسقانىڭ ءۇشىن... — دەي ءتۇستى دە، ەلامان توقتاپ قالدى. «جازعىرماس پا ەكەن؟» — دەگەن ءسوزدىڭ ورىسشاسى اۋزىنا تۇسپەي، ءمۇدىرىپ تۇرعانىن بايقاپ، ميۋلگاۋزين «تاۋەكەل، كورەرمىز. سەن تەك الگى شەگىر كوز سايتاننان ساق بول»، — دەپ ەسكەرتتى.
پاتشا تاقتان قۇلاعاسىن ورىس اسكەرى تۇرىك جەرىن تاستاپ، تراپەزۋند پورتىنا اعىلدى. باس ەركى وزىنە تيگەن ءجۇمىسشى باتالونى دا كۇن-تۇن قاتىپ تراپەزۋندقا جەتتى. مۇندا كەلگەسىن
ەلامان ميۋلگاۋزينمەن ءبىر-اق رەت كەزدەستى. ەرتەڭىنە ميۋلگاۋزيندەردى كەمەگە وتىرعىزىپ، ەلگە جونەلتىپ جىبەردى. ايرىلىسار جەردە ميۋلگاۋزين بۇعان «شالقارعا كەل، جۇمىس تاۋىپ بەرەم، دەپودا بىرگە ىستەيمىز» دەپ شاقىرىپ كەتكەن-دى.
ەلامان سول ۋادەنىڭ ىزىمەن دوسىن ىزدەپ كەلەدى.
* * *
ەلامان بىردەن دەپوعا باردى؛ تۇيە قوراداي اقىرايعان ءزاۋلىم دەپو ءىشى تولعان پاروۆوز؛ كىسى-قارا كوپ، ابىر-سابىر.
ەلامان ميۋلگاۋزيندى كىمنەن سۇراسام ەكەن دەپ، الاقتاپ جان-جاعىنا قاراپ كەلە جاتقان-دى. ىستىق بۋدى بۇرقىراتىپ، ەنتىگىپ تۇرعان كۇيەلدى-كۇيەلەش پاروۆوز بۇنىڭ ءدال قۇلاعىنىڭ تۇسىنان شىڭعىرىپ جىبەردى.
— ءا، قورقىتتىم با؟ حا-حا-ا!
بىرەۋ تۋ جوعارىدان، پاروۆوزدىڭ تەرەزەسىنەن موينىن سوزىپ قارق-قارق كۇلىپ تۇر. ەلامان ەسىن جيام دەگەنشە ول جەرگە قارعىپ ءتۇستى. ەلامان ونى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى:
— پەت-كا!..
— لادنو، نەجنوستي پوتوم. ەي، ياشا، — دەدى ميۋلگاۋزين ماشينيسكە ايقايلاپ. — داۆاي، ۋكاتي سۆويۋ تەلەجكۋ!
ەلامان ونان بۇندا كىم بوپ ىستەيسىڭ دەپ سۇراعىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق بىرەۋ «ميتينگ!» — دەپ ايقايلادى. ونى قالعاندارى قاعىپ الىپ، «ميتينگ!.، ميتينگ!» دەپ بىر-بىرىنە جەتكىزىپ جاتتى. ونان پاروۆوزدار ايقايلاپ، دەپو ءىشى قاپەلىمدە ازان-قازان بولدى دا كەتتى. كىل قاباعىن قارس جاۋىپ العان ءتۇسى سۋىق كىسىلەر جۇمىستى تاستاي-تاستاي سالا الدەبىر جاققا اسىعىس-ۇسىگىس جۇگىرىپ بارادى.
— بۇل نە؟ تاعى دا ميتينگ پە؟ — دەدى ميۋلگاۋزين قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان كوزىلدىرىكتى قارتاڭ جۇمىسشىنى ءسال بوگەپ.
— ءيا، ميتينگ...
— بىزگە ميتينگ ەمەس، مىلتىق كەرەك.
— مەنىمشە، ەكەۋى دە كەرەك.
— ءاي، سەندەردى قويشى. سوزدەن باسقا بىتىرەرىڭ جوق.
— سەن... نەمەنە، ميتينگىگە بارمايسىڭ با؟
— جوق.
سۇيدەدى دە، ميۋلگاۋزين ەلامانعا:
— ءجۇر، كەتتىك، — دەدى.
سىرتقا شىققان بويدا ەلاماننىڭ ۇسقىنىنا ودىرايا قاراپ تۇرا قالدى: ۇستىندە القام-سالقام ەسكى شينەل. اياعىندا جۇلىعىنان شۇلعاۋى شىققان سارالا بالشىق ەتىك. ارقاسىندا قوزى قارنىنداي تومپايعان جولدوربا.
— مايداننان كەلگەندە مەن ءدال سەندەي ەدىم. قارىنداسىم كويلەگىمنىڭ ءبيتىن قاراپ تاۋىسا الماعاسىن، اقىرىندا وتقا جاعىپ جىبەرگەن-دى.
ەلامان بۇندا كەلگەسىن اۋىلعا تارتىپ كەتپەي، ءا دەگەننەن دەپوعا بارىپ دوسىن ىزدەپ تاپقانىنا قۋاندى. جۇرتقا ءومىرىن جۇرگىزىپ، ايتقانىن ىستەتىپ، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءبارىن بيلەپ-توستەپ جۇرەتىن ءدال وسىنداي دوسى بولعانىنا ماقتاندى. وسىنداي كىسىنىڭ قاسىندا جۇرگەندە بۇنىڭ دا كوڭىلى ءوسىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ، نە ويلاسا سونىڭ ءبارى وپ-وڭاي ورىندالا قالاتىنداي سەزدى.
— سەنىڭ قالادا تانىسىڭ بار ما؟ — دەدى ميۋلگاۋزين.
— جوق.
— وندا ءبىزدىڭ ۇيگە جاتارسىڭ. ال، كەتتىك!
ءومىرى ورىس ۇيىنە جاتىپ كورمەگەن ەلامان دوسىنىڭ ۇسىنىسىن ءىشى قالاماي، ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدىق سەزىپ تۇرسا دا، ءبىراق قارسى بولمادى.
— ەلىڭە قايتاسىڭ با، الدە قالاسىڭ با؟
— سەن قانداي اقىل بەرەسىڭ؟
— ۆوت چۋداك. ءوز ءجونىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ دە...
«ۆوت چۋداك»، — دەدى ەلامان ىشىنەن. جوندەپ تۇسىنبەسە دە، مىنا ءسوزدىڭ استارىندا كىسى زابىرلەنگەندەي الدەبىردەڭە بار سياقتاندى.
— قالسام جۇمىس تابىلا ما؟
— تابىلادى.
— قانداي جۇمىس؟..
— وياز ناچالنيگى قالاي؟
— ونى قايتەم، وزىمە لايىق...
ميۋلگاۋزين ورتالىقتا تۇرادى ەكەن. و باستا كوكپەن بويالعان قاقپانىڭ ءقازىر سىرى كەتىپتى. توت باسقان توپسا باياعىدا اقبالا ەكەۋى تۇرعان جەرقازبانىڭ «جىلاۋىق» جامان ەسىگى سياقتى، اشقان-جاپقان سايىن سىقىرلاپ قويا بەرەدى ەكەن. ميۋلگاۋزين بۇعان اۋەلى ءوزى تۇراتىن بولمەنى كورسەتتى. سوسىن وزىنە جالعاس كىشكەنتاي بولمەنى كورسەتىپ: «بۇندا سەن تۇراسىڭ»، — دەدى؛ ەلامان بۇ جولى دا ۇندەمەدى. و باستا ءىشى قابىلداماعاسىن با، ار جاعىندا سۋقانى سۇيمەي، سەزىمىن اۋىرلاتقان الدەبىردەڭە تۇردى دا قويدى.
— ءۇي وسى. اسكەرگە كەتەر الدىندا ءوزىم سالىپ ەدىم.
— جانىڭ كوپ نە؟
— قارىنداسىم بار. سوسىن شەشەم... ە، مىنە... — ەلامان ءتور جاقتاعى بولمەدەن شىعىپ كەلە جاتقان ۇزىن بويلى كەمپىرگە امانداسقالى وقتالىپ ەدى، ءبىراق تۇلا بويى ءبىرىڭعاي قاراعا مالىنعان، ءتۇسى سۋىق كەمپىر ىڭعاي بەرمەي، بالاسىنا «مىناۋىڭ كىم؟» دەگەندەي تۇيىلە قارادى.
— ساعان ايتىپ ەدىم عوي. مەنىڭ مايدانداس دوسىم.
كەمپىر ەلامانعا وسىدان كەيىن عانا نازارىن اۋداردى. جانارى سالقىن تۇزداي كوك كوز بۇعان قاراعاندا كىرپىگىن قاقپاي، باسى-اياعىن ءسۇزىپ شىقتى. سونان كەيىن ءلام-ميم دەمەستەن بۇرىلدى دا جۇرە بەردى.
— شەشەم وسى...
ەلامان وزىنە تيگەن بولمەگە كىرىن، دورباسىن بۇرىشقا لاقتىرىپ تاستاي سالدى. كىر-كىر شينەلدى قايدا قويارىن بىلمەي، ىركىلىپ ءبىراز تۇردى. كەلىسىم بەرگەنىنە وكىندى.
* * *
ميۋلگاۋزين بۇعان بەرگەن ۋادەسىنىڭ ءبارىن ورىندادى: باسپانا تاۋىپ بەردى. جۇمىسقا ورنالاستىردى. كەشە ءوزى دەپودا كورەتىن كوزىلدىرىكتى شالمەن ازىرگە بىرگە ىستەي تۇراسىڭ دەپ ەسكەرتتى. شال بۇعان ونشا ۇنامادى: ءدال وسىنداي ءسۇدىنسىز كىسىنى بۇرىن-سوڭ كەزدەستىرمەگەن سياقتى. ءوزى ات جاقتى ەكەن. سوپاق جانە مەيلىنشە ۇزىن بەتتەگى بولەك-سالاقتىڭ ءبارى ۇزىن. قۇلاق تا ۇزىن؛ مۇرىن دا سالبىراعان ۇزىن؛ ەڭ اياعى ءبىر نارسەنى جاقتىرماي، تىجىرىنا قالعاندا كەرە قارىس ماڭدايعا كولدەنەڭدەپ كەسە-كولدەنەڭ تۇرا قالاتىن قىرتىس-قىرتىس اجىمدەر دە ۇزىن. ەكى بالاسى ورىس-گەرمان سوعىسىندا قازا تاۋىپتى. ءۇشىنشى بالاسى-كەنجەسى كەشەگى ورىس-تۇرىك سوعىسىندا ءبىر قولىنان ايىرىلىپ قايتىپ، ءقازىر ۆاگون سەحتا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كورىنەدى. تىكباقاي شال ەلامانمەن جوندەپ سويلەسكەندى. بۇنى تانىستىرماق بوپ اكەلگەندە شال دەپونىڭ ءدال كىرەبەرىس اۋزىندا كوزىلدىرىگىن ءسۇرتىپ تۇر ەكەن. قاسىنا كەلگەن قازاق جىگىتىنە قىرتىسى قالىڭ قىجىم-قىجىم موينىن كىدىرىپ بارىپ بۇردى دا، كوزىلدىرىگىن كيىپ جاتىپ اينەك استىنان وسىلاي ەنتەلەي قارادى.
— قازاقسىڭ با؟
— ءيا، قازاقپىن.
— تۇيەڭ قايدا؟ تۇيەڭدى نەگە باقپايسىڭ؟
— بۇرىن باققام.
— تۇيەنى قۇدايعا تاپسىرىپ، ەندى دەپوعا جۇمىسقا كەلدىڭ دە؟ جارايدى. جاقسى. ەندەشە، كەل، مىنا جاتقان تەمىردىڭ ءبىر باسىن كوتەر.
وزنوبين الدا، ەلامان ارتتا كەلە جاتادى؛ سوندىقتان قارت جۇمىسشى اۋىر نارسە كوتەرەردە ەلاماننىڭ قىپ-قىزىل بوپ قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن دۋىلداپ كەتەتىنىن كورىپ جۇرگەن جوق؛ ال ەلامان قارت جۇمىسشىدان كوز ايىرمايدى؛ قارت جۇمىسشىنىڭ اۋىر سالماق استىندا كۇدىرەيگەن قۋ سۇيەك جاۋىرىنىن كورەدى. قىلقيعان موينىن كورەدى. سول ءۇزىلىپ كەتەتىندەي قىلدىرىقتاي مويىننىڭ ءدال جەلكەسىندەگى شۇقىرشاعىنا دەيىن كورىپ «قارا جۇمىس كارى كىسىگە قانداي قيىن»، — دەپ ويلايدى.
تۇسكە قاراي ەلامان قارا تەرگە ءتۇستى. مايداننان جىلىك مايى شاعىلىپ، جۇدەپ كەلگەسىن بە، تەمىر كوتەرگەندە تىلەرسەگى دىرىلدەپ قويا بەرەدى. ءبىر تاڭ قالعانى: كەيىنگى جاقتا كەلە جاتىپ قانشا باقىلاسا دا قارت جۇمىسشىدان قينالعان بەلگى بايقالمادى؛ قارت جۇمىسشى تەك جۇمىس اياعىندا ازداپ سىر بىلدىرەدى: وندا دا كىسى بەلىندەي كۇپشەك تەمىردى كوتەرەر جەردە ەلامان «شالعا قيىن بولماس پا ەكەن» دەپ وزنوبينگە قاراپ ەدى. وزنوبين سىر بەرمەۋگە تىرىسسا دا، كۇپشەك تەمىردى كوتەرىپ يىققا سالىپ اكەتەر جەردە تارامىس دەنە دىرىلدەپ، سالماق تۇسكەن جاققا يىعى قيقاڭ ەتىپ قيسايىپ كەتتى. وسىدان كەيىن ەلامان تەمىر كوتەرەر جەردە اۋىرلاۋ جاعىن ءوزى ۇستايتىن بولدى؛ سونى بايقاعان وزنوبين ءبىر جولى ەلامان تاعى دا ونان بۇرىنىراق ۇمتىلىپ تەمىردىڭ اۋىر باسىنان ۇستاي بەرىپ ەدى:
— توقتاي تۇر، — دەدى. ەلامان ءۇنسىز بۇرىلدى.
— كارى كىسىنى سىيلاعانىڭ دۇرىس. ءبىراق، بالا، ءوزىڭدى دە ويلا.
— ءوزىمدى ۇمىتقان جەرىم جوق... وزنوبين كۇلدى:
— مەنىڭ كەدەيلەۋ قازاق دوسىم بار. قالاعا كەلگەندە ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسەدى. مال دەگەننەن بايعۇستا جالعىز تۇيە. ساۋاتىن ساۋىنى دا، مىنەتىن كولىگى دە سول. وعان وتىن دا ارتادى. ءشوپ تە تاسيدى. قىستا كىرەگە سالىپ، سونان نە كەرەك، كوكتەمدە جالعىز تۇيەسىن قۇلاعىنان تارتىپ تۇرعىزىپ جاتقانى. ءقازىر كوكتەم كەزى عوي، بالا، ابايلا، سەنى دە قۇلاعىڭنان تارتىپ جاتپايىق، — دەدى شال ەكەۋى بىرگە جۇمىس ىستەگەننەن بەرى ءبىرىنشى رەت ناعىز قازاقشا ناقىشتاپ تازا قازاقشا سويلەپ.
— بىلەم. ءوز باسىمىزدا دا بولعان، — دەدى ەلامان. ءيا، ول قاڭتاردىڭ قاقاعان قارلى سۋىعى ەدى: بۇلار سارىقامىس قالاسىنا تەمىر جول تارتىپ بارا جاتتى. وڭشەڭ ورتا ازيادان جينالعان جىگىتتەر. قازاق. وزبەك. تاجىك. تۇرىكپەن. اش. كوبىنە سۋىققا شىداماي، ءۇسىپ ءولىپ بارا جاتقان جىگىتتەر قۇلاسا، جىعىلعان جەردەن تۇرا الماي، اق قار ۇستىندە ىڭىرسىپ قالىپ جاتادى. قايسىبىرەۋلەر قىرىلداپ ىلگەرى ۇزاپ بارا جاتقاندارعا قول سوزادى.
— ءجا، بولدى، — دەدى وزنوبين.
سونان ولار جۇمىس اياعىنا دەيىن جۇمعان اۋزىن اشپادى. تەك كەشكە، جۇمىس اياقتالعاسىن قارت جۇمىسشى ونى ۇيىنە ەرتىپ اپاردى؛ ۆاگون وڭدەيتىن جەردە جۇمىس ىستەيتىن شولاق قول بالاسىمەن تانىستىردى. ۇشەۋى قورا ورتاسىندا قاراعاي قۇدىقتىڭ جانىندا تۇرىپ، ءبىرىنىڭ قولىنا ءبىرى سۋ قۇيىپ جۋىندى. كەشكى اسقا ءوزنوبيننىڭ بالا-شاعالى ۇلكەن سەمياسى جينالدى. Ac ۇستىندە دە ۇندەمەدى. استان كەيىن اكەلى-بالالى ەكەۋى قوناقتى ورتاعا الىپ وتىرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سويلەستى. قارت جۇمىسشى كۇندىزگى شارشاعانىن ۇمىتىپ كەتتى. ۇلكەن بالاسىنان قالعان كىشكەنتاي قىز بالانى الدىنا الىپ شاشىن سيپاپ وتىرىپ، ەلامانعا قالاداعى كوپ جايدى اڭعارتتى؛ ەلامان ونىڭ كەيبىرىن ەسىتكەن؛ ول، ماسەلەن، بۇنداعى حالىق ەكىگە جارىلىپ-تەمىر جول جۇمىسشىلارى ميۋلگاۋزيننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسسا، ال قالا جاستارى تۇگەلگە جۋىق سەليۆانوۆتىڭ ىقپالىندا ەكەنىن بۇ دا بىلەتىن-دى. سەليۆانوۆتى وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرەردىڭ از-اق الدىندا ساياسي ايىپ تاعىپ، وسىندا جەر اۋدارعان ەكەن. بۇندا كەلە-سالا ول قالا جاستارىن ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە جيىپتى. جاتپاي-تۇرماي كىتاپ جيناپ، كول جاق شەتتە بوس تۇرعان ەسكى ءۇيدىڭ ءىشى، سىرتىن جاستارعا اقتاتىپ، وزدەرى جيعان كىتاپتاردى وسىندا كوشىرىپتى. بۇل ءۇيدى كەيىن حالىق «سەليۆانوۆتىڭ كىتاپحاناسى» اتاپ كەتكەن كورىنەدى. العاشقىدا جاستاردان باسقا كەلۋشىلەر بولماسا دا، كەيىن بۇلار ويىن-ساۋىق قويىپ، كوڭىلدى كەشتەر وتكىزگەسىن قالا تۇرعىندارىنىڭ بىرتە-بىرتە بويى ۇيرەنىپ، اقىرىن-اقىرىنداپ كەلە باستاعان كورىنەدى. سونان بەرى وسى ارانىڭ حالقى جەر بەتىندە بولىپ جاتقان وقيعاعا وسى ءۇيدىڭ كوزىمەن قارايتىن بوپتى.
ۋاقىتشا ۇكىمەت پاتشا قۇلاعاننان كەيىنگى ساتسىزدىكتىڭ ءبارىن بالشيەۆەكتەردىڭ سالعان بۇلىگى دەپ حالىق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، جەر-جەردىڭ بارىندە دە ولاردى اشىقتان-اشىق قۋدالاپ، اسىرەسە جۇمىسشىلار جاساعى مەن بالشيەۆەكتەردىڭ قول استىنداعى پولكتاردىڭ قارۋ-جاراعىن سىپىرىپ الىپ، ءسۇيتىپ ءىري-تىري قىپ تاراتىپ جىبەرۋگە تىرىسىپ، باسقاسى باسقا، كوسەمنىڭ ءوزى ءقازىر باسىن قاتتاپ، جاسىرىنىپ جۇرگەنىن دە حالىق سەليۆانوۆ كىتاپحاناسىنان بىلەدى ەكەن.
— ءقازىر جاعداي قيىن. ۋاقىتشا ۇكىمەت بالشيەۆەكتەرگە قارسى اشىق كۇرەسكە شىقتى، — دەدى وزنوبين.
ءۇي ءىشى الدەقاشان جاتىپ قالعان-دى. كىشكەنتاي قىز دا اتاسىنىڭ الدىندا وتىرىپ ۇيىقتاپ كەتىپتى.
— مەن ەندى قايتايىن، — دەدى ەلامان.
— ءۇيىڭ قاشىق پا؟ قايدا تۇرۋشى ەدىڭ؟ — دەدى وزنوبين. ميۋلگاۋزين مەن بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭدى بىلەتىن ەلامان قايدا تۇراتىنىن ايتارىن دا، ايتپاسىن دا بىلمەي، ءسال ىركىلىپ قالدى.
— سەنى ميۋلگاۋزينمەن بىرگە تۇرادى دەپ ەسىتكەن سياقتى ەدىم. سول راس پا؟
— راس، بىرگە تۇرامىز.
وزنوبين كىشكەنتاي نەمەرە قىزىن كوتەرىپ اپارىپ توسەگىنە جاتقىزدى دا، قوناعىنا قايتىپ كەلدى. جاڭا عانا: «كەش قوي، قونىپ كەت»،-دەگەلى تۇرعان ويدان اينىپ، ءۇنسىز قوشتاستى.
* * *
ەلامان قارت جۇمىسشىمەن وتكىزگەن بۇگىنگى كەشتى قايتا-قايتا ەسكە الىپ، قاراڭعى كوشەمەن شيراق باسىپ كەلەدى؛ ونان بۇنداعى كوپ جاعدايدىڭ ءمان-جايىنا قاندى. ماسەلەن، ميۋلگاۋزين بۇل ويلاعانداي تەمىرجولشىلاردى ورگىزىپ-تۇرعىزاتىن جالعىز ادام ەمەس ەكەن؛ اكەلى-بالالى وزنوبيندەر ميۋلگاۋزيننەن گورى سەليۆانوۆتى قولدايتىن بوپ شىقتى. بۇلاردىڭ دا سوڭىندا ءبىراز ادام بار سياقتى. ۆاگون سەح پەن دەپودا دا قارت جۇمىسشىنىڭ ىقپالى كۇشتى؛ ءقايسىبىر ماسەلە تۇسىندا دەپو جۇمىسشىلارى كوبىنە ءوزنوبيندى قولداپ، ميۋلگاۋزينگە قارسى شىعىپ جاتاتىنىن بۇنىڭ ءوزى دە كورىپ ءجۇر. وزنوبين ءبىر ءسوزدىڭ كەلە جاعىندا ميۋلگاۋزيندى «ءوزىنىڭ دەگەنىنە جىبەرسەڭ، قارۋ-جاراق سكلادىن باسىپ الىپ، ءبىر كۇندە ريەۆوليۋسيا جاساپ جىبەرمەك»، — دەپ كۇلدى.
ەلاماننىڭ تاعى ءبىر تاڭ قالعانى: اكەلى-بالالى الگى ەكەۋ كەش بويى سەليۆانوۆتى ماقتادى؛ ميۋلگاۋزيننىڭ قارىنداسىنا كەلىپ جۇرەتىن ۇزىن بويلى، اق قۇبا جىگىتتى ەلاماننىڭ ءوزى دە جەك كورمەيتىن. وسى جىگىتتى كەيىنگى كەزدە دەپو جۇمىسشىلارى اراسىنان دا ءجيى كورەتىن بوپ ءجۇر؛ وسى ءبىر يمان ءجۇزدى اق قۇبا جىگىتتە كىسىنى باۋراپ وزىنە تارتىپ تۇراتىن بىردەڭە بار سياقتانادى. ول نە؟ ونىڭ جاستىعى ما؟ الدە كىسىمەن سويلەسكەندە ءدال ءبىر قىزبەن سويلەسكەندەي ار جاعىنان مولدىرەپ كورىنىپ تۇراتىن ادالدىق پا؟
ەكەۋىنىڭ تانىسقانى دا قىزىق بولدى: ءبىر جولى جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتقاندا تەمىركەنىڭ كوك دۇكەنى الدىندا بىر-بىرىنە بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالدى. بۇل ۇندەمەي ءوتىپ كەتپەك بولىپ ەدى، ءبىراق سەليۆانوۆ كورگەن بويدا قاسىنا جەتىپ كەپ، قوس قولىمەن بۇنىڭ قولىن سىلكىلەپ قاتتى-قاتتى قىسىپ: «سەنى جاقسى بىلەم. ماشا سىرتىڭنان تانىستىرعان. وزنوبين دە سەن تۋرالى كوپ ايتادى»، — دەدى...
ەلامان ۇيگە قالاي جەتكەنىن بايقامادى. شام جاققان جوق. ميۋلگاۋزيننىڭ ەسىگىنىڭ الدىنان وتە بەرگەندە تاستاي قاراڭعى بولمەنىڭ ءتۇپ جاعىنان قىپ-قىزىل تەمەكى شوعى جىلتىرادى. دوسىنىڭ ۇيىقتاماي وياۋ جاتقانىن بىلسە دە، ىركىلمەي ءۇنسىز ءوتىپ بارا جاتىر ەدى:
— بەرى كەل! — دەدى ول.
— ءالى ۇيقتاماعانسىڭ با؟
— وتىر. كارى قىرتتا بولدىڭ با؟
— ءيا.
ميۋلگاۋزين تەمەكى ءتۇتىنىن اندا-ساندا ءبىر بۇرق ەتكىزىپ، ءبىراز ءۇنسىز جاتتى دا:
— جاقسى قابىلداعان بولار؟ نە جايىندا سويلەستىڭدەر؟ — دەدى.
— جاي... اناۋ-مىناۋ...
— نەمەنە، اڭگىمەلەرىڭدى مەنەن جاسىراسىڭ با؟ وندا بار، كەتە بەر! — دەدى دە، تەمىر كەرەۋەتتىڭ پرۋجيناسىن كۇتىر ەتكىزىپ، ىرگەگە قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى.
ەلامان بۇل ءتۇنى تاڭ اتقانشا كوز ىلمەدى. وتكەن جولى دا ميۋلگاۋزين بۇنان قارت جۇمىسشى جونىندە قيالداپ وتىرىپ ءبىراز نارسەنى تۇرتكىلەپ سۇراعانى بار-دى. «اپىر-اي، ءا؟.. — دەدى ەلامان ىشىنەن، — سوندا بۇل مەنى ءوزنوبيننىڭ قاسىنا جۇمىسقا ورنالاستىرعاندا ونىڭ ار جاق ويىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن... اپىر-اي، ءا؟ سولاي ما ەكەن؟» بۇرىن باسىنا كەلمەگەن وسى وي مازاسىن الىپ، قاراڭعى ۇيدە كوزى اشىق جاتىر.
ءۇشىنشى ءبولىم
تاڭىربەرگەن شالقاردان كەلگەننەن بەرى ساۋدا دوسىنىڭ ءىز-تۇزىن بىلدىرمەي ءۇن-تۇنسىز قاراسى باتىپ جوعالىپ كەتكەنىنە جىنى كەلىپ ءجۇر ەدى. بۇگىن ەرتەڭگى شاي ۇستىندە ساۋدا دوسىنىڭ بۇعان تاعى دا ءجون-جوسىعىن ايتپاستان كول-كوسىر دۇنيەمەن قالاعا جۇرگەلى جاتقانىن ەسىتتى. «ءا، سولاي ما؟..» — دەدى مىرزا. ساۋدا-ساتتىعىنا بۇنى كىرىستىرمەك تۇگىل، كەرەك دەسە، الدىنان دا وتپەي كەتكەلى جاتقانىنا ىزا بولدى دا، قاسىنا اقي كوز جىگىتتى الىپ اتقا قوندى.
قاتتى جۇرگەن جولاۋشىلار كۇن باتا كولقورانىڭ تابانىندا وتىرعان كوپ اۋىلدىڭ شەتىنە كىردى. مۇرجادان سارى قيدىڭ ءتۇتىنى بۋداقتاپ، قاي ۇيدە دە كەشكى اۋىزاشارعا قاۋىرت ازىرلىك بوپ جاتقانى بايقالادى. شەتكى ءۇيدىڭ ءيتى شاۋىلدەپ ۇرە باستاپ ەدى، اقي كوز جىگىت الدەنەگە اياق استىنان ابىرجىپ، جالما-جان اتىن تەبىنىپ تاڭىربەرگەنگە قاتارلاسا بەردى:
— مىرزا، بۇرىلايىق... مىنا شەتكى قىستاۋ الگى قىزىل كوز پالەنىكى...
شىنىندا دا، الدارىنداعى اق شوقالاقتىڭ ىعىندا تۇرعان قوراعا ات باسى اۋماي ەڭكىلدەپ كەلىپ قالعان ەكەن. تاڭىربەرگەن ەندى بۇرىلۋدىڭ ىڭعايسىز بولارىن ءبىلدى. نە دە بولسا سىر الدىرماۋعا تىرىسقان مىرزا اق ارعىماقتى قىڭۋلاپ بىر-ەكى تەبىنىپ، وسى اتتىڭ انەبىر كەزدە بۇنىڭ كوپتەن كوڭىلى كەتىپ جۇرگەن سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ اۋلىنىڭ شەتىنە كىرە بەرگەندە باۋىرىن كەرىپ كوسىلىپ اياڭداعان اسەم جۇرىسىنە سالدى. ءوزى دە ەندى ىعىسپاي، ات ۇستىندە دۇرىستالىپ وتىردى دا، سۇيەۋ قارتتىڭ قوراسىنىڭ ءدال ىرگەسىنەن وتەتىن جالعىز اياق جولمەن cap تابان قاردى كۇتىر-كۇتىر باستىرىپ قاتتىراق ءجۇرىپ ەدى.
ەبەيسىن ۇيىندە ەكەن. كەڭ قورانىڭ ءىشى سىعىلىسقان شانا. ءبىرى بوس ەمەس. تەرى-تەرسەك پەن توڭ بالىقتاردى تاۋداي-تاۋداي قىپ ۇيگەن جالپاق شانالارعا ءبىر-بىر قىزىل نار جەگىپ، جولعا شىعۋعا ازىرلەنىپ وتىرعان ۇستىنە تاڭىربەرگەن كەپ اتتان ءتۇستى.
ەبەيسىن ونى تەرەزەدەن كورىپ: «تۇلكى!.. قىزىلدىڭ ءيىسىن سەزىپ كەلدىڭ-اۋ، ءا؟» — دەپ ويلادى دا، تەز كيىنىپ تىسقا شىقتى.
— مىرزا، ساپار وڭ بولسىن!
تاڭىربەرگەن سالقىن امانداستى. ەبەيسىن ونىڭ رەنىشتى تۇرىنە قاراماۋعا تىرىستى:
— سوعىم سويىپ جاتىر ەدىك. نيەت دۇرىس قوي، دەگەندەي كەلگەنىڭدى قاراشى. كانە، ىشكە كىرەيىك.
— ءجا، ءوزىڭ بار دا كورپە-توسەك سالعىزا بەر!
— كورپە سالۋلى، مىرزا.
قوناق كىرەر-كىرمەستەن جاس كەلىنشەك ۇلكەن اق ساماۋىرعا شاي قويدى. قازانعا ەت سالدى. قوناق جابدىعىمەن لىپىلداپ كىرگەن-شىققان سايىن قارا كوزى جالت ەتىپ، جانارىنا قۇمارلىق وت تۇتاپ، ءتور الدىندا وتىرعان قارا مۇرتتى سۇلۋ جىگىتكە ءبىر-بىر قاراپ ءوتىپ ءجۇر. كوڭىلى جۇيرىك تاڭىربەرگەن مىنا ۋىزداي جاپ-جاس كەلىنشەكتىڭ كىسى الدىندا ءناپسىسىن تەجەي الماي، كوزگە ءتۇسىپ قالا بەرەتىن كىناسىز اڭقاۋلىعىن ۇناتىپ وتىر.
ەبەيسىن بايقاسا دا، كوڭىل بولمەدى. بۇل كۇتپەگەن ءبىر توسىن اڭگىمە قوزعادى:
— راس بولسا، كەلىندى قويا بەردى دەپ ەسىتتىك قوي وسى.
— ءيا، قاتىندار سىيىسپادى.
— جاقسى ىستەگەنسىڭ. قىزىل كوز شالدىڭ بەلىن ءبىر سىندىرعان ەكەنسىڭ.
بۇل تاڭىربەرگەننىڭ كورىنگەنگە ءىشىن اشا بەرمەي، قۇلىپ استىندا ۇستايتىن سىرى ەدى؛ سوندىقتان ول ەبەيسىننىڭ جەتەلەگەن جاعىنا باسپادى. ەبەيسىن مىرزانىڭ وسال جەرىنەن ۇستاعانىن ءبىلىپ، سوعان ءبىر جاعىنان ءوزى ىرزا بوپ، توبارسىعان بەتتىڭ توڭىن سىندىرا ەزۋ تارتتى:
— ەندى توسەك جاڭعىرتاتىن شىعارسىڭ؟ تاڭىربەرگەن بويىنا ءسوز دارىتپاي، سازارىپ العان-دى.
ساۋدا دوسىنىڭ مىنا تۇرتكىسى كوڭىلىنە جاققانى سونشا، ول شۇعىل جادىرادى. ەرتەدەن بەرى تاقىمداپ قويماي وتىرعان ەبەيسىنگە ەندى ونىڭ ءوزى تاپ بەرىپ:
— ە، بارەكەلدى. مىنا ءسوزىڭ قۇلاعىما جاعىپ كەتتى عوي. ماعان كوزدەپ جۇرگەن قىزىڭ بار شىعار؟ — دەدى.
— قىزدى ءوزىڭ تاڭدايسىڭ دا.
— جوق، ساعان تانداتسام قاتەلەسپەيتىنىمدى بىلەم. ەبەيسىن قوناعىنىڭ ءزىلسىز ازىلمەن ءوزىن جاعالاپ كەلە جاتقانىن ءبىلدى دە، تۇرەگەپ كەتتى. وسىدان كەيىن ول تاڭىربەرگەننىڭ قاسىندا دايەك تۇتىپ وتىرماي، بالا ورنىندا ۇشىپ-قونىپ، ءۇي شارۋاسىن ىستەپ كەتتى. قوناعىنا ەت بەردى. شايىن بەردى. بۇنىڭ ءبارىن از كورگەندەي، ەندى ءبىر كەزدە:
— مىرزا، سۋسىنعا قالايسىڭ؟ — دەپ سۇراپ، وعان قوناعى ىڭعاي بىلدىرە قويماسا دا، ىشپەسە اۋزىنان قايتسىن دەگەن كىسىشە،ء-اي، قاتىن، مىرزاعا سۋسىن، اكەل — دەدى.
تاڭىربەرگەن تاڭدانىپ وتىر. وسى جىگىتتى وزدەرىنىڭ اۋىلىندا قولبالا بوپ جۇرگەن كەزىنەن بىلەدى. سول كەزدە دە بۇل ءدال وسىنداي ەدى: سول كەزدە دە ءبىر جاننىڭ بەتىنە جىلى رايمەن قاراماي، كىسى الدىندا قاباعى سالبىراپ تۇراتىن.
باياعىدا بۇلارعا جاققانى-ايتقانىڭدى قالت ەتپەيتىن. كىسى ءولتىر دەسەڭ، دە باس تارتپاي، جۇمساعان جاعىڭا بارا بەرەتىن قاسيەتى دەمەسەڭ، باسقا جاعدايدا بورەنە سياقتى بىتەۋ بولاتىن.
سول جىگىتتىڭ ەندى اياق استىنان ەبەدەيسىز، دوعال دەنەسىمەن جۇزىك كوزىنەن وتكەندەي، ەلپىلدەپ كەتكەنى كۇدىك تۋعىزادى. مىرزا سىرلى زەرەنگە ەرنىن تيگىزدى دە قايتارىن بەردى.
— بۇل قالاي؟ ءتىپتى المادىڭ عوي.
— راحمەت. سويلەسەلىك، وتىرۋشى ءوزىڭ مۇندا. — ەبەيسىن قوناققا كوزىن سالماي، بەتىن الىپ قاشا بەردى.
كۇتۋشى ايەل قاسىندا تۇرسا دا، قوناقتان قايتقان سۋسىندى وعان بەرمەي، ورەشەگە ءوزى اپارىپ قويدى. سوسىن جوق جەردەن ىلگىش تاۋىپ، ايەلىنە ۇرسىپ، بۋۋلى جاتقان تەڭدى سىرتقا قاراي دىرىلداتىپ سۇيرەي جونەلدى. اۋىز ۇيگە شىققاسىن دا سىرتتا جۇرگەن بىرەۋلەرگە داۋىستاپ، ار جاعىنان تورت-بەس كىسىنى شاقىرىپ الدى:
— ازىرسىڭدەر مە؟
— ءازىرمىز.
— ەندەشە، كانە جۇرىڭدەر.
اۋىز ءۇي ابىر-سابىر. الگى كىسىلەر ءبىرلى-جارىم ادامنىڭ ءالى كەلمەيتىن اۋىر تەڭدەردى بىرنەشەۋى قولداسىپ كوتەرىپ سىرتقا الىپ شىقتى. سونان كەيىن دە سىرتتا ءبىراز اينالعان ەبەيسىن ىشكە كىرۋى كىرسە دە، ءبىراق تىزە بۇگىپ وتىرماي، تىماعىن، تونىن كيىپ، بەلىن تىڭقيتىپ بۋىپ الدى.
— ال، مىرزا، سەن جاتىپ دەمالا بەر. ۇيدە سەنى كۇتەتىن كىسى بار. مەن ازعانتاي بىردەڭەنى قالاعا جونەلتىپ سالايىن.
تاڭىربەرگەن بەتىن سىرت سالىپ وتىرعان سۋىق قالپىنان جىبىمەدى. ساۋدا دوسىنا: « ۇيدە ايەلىڭ قالسا بولادى، ءوزىڭ قايدا كەتسەڭ دە ەركىڭ، كەتە بەر»، دەگەندەي قولىن سىلتەدى. ەبەيسىن شىرىپ كەتتى. تاڭىربەرگەن ونىڭ ءتۇپ قازىعى — تەمىركە ەكەنىن بىلەدى. تاتار بايىنىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ، ءوزارا ىڭعايلاسىپ العالى بۇل ءقازىر ءدال ءبىر جۋان قارا تەرەككە ورمەلەگەن شىرماۋىقتاي جوعارىلاپ بوي سوزىپ بارادى.
توسەك سالاتىن ىڭعاي بايقالعاسىن تاڭىربەرگەن تىسقا شىقتى. تولىق اي توبەگە كەپتى. دالا سۇتتەي جارىق. قورا ىشىندەگى باعاناعى مول بايلىق الدەنەدەن ۇرىككەندەي تۇپ-تۇگەل قاراسى باتقان. قاڭىراپ بوس قالعان قورانىڭ ارعىراق ءبىر تۇكپىرىندە بايلاۋلى تۇرعان اق ارعىماق يەسىن كورىپ، وقىراندى. شاماسى و دا «تاستاپ كەتتى» دەپ كىمگە شاعىنارىن بىلمەي تۇرعان سياقتى.
تاڭىربەرگەن ءۇي سىرتىنا ۇزاپ شىقتى. كىرەشىلەردىڭ قاراسى كورىنبەدى. قىسقى جولدىڭ قاشىقتىعىن ويلاپ، كولىك تىڭ تۇرعاندا ءجىتى ءجۇرىپ، بىر-ەكى قىردان اسىپ كەتكەن سياقتى.
* * *
ەرتەڭىنە تاڭىربەرگەن كۇن شىقپاي اتقا قوندى. تەڭىز باسىن اينالىپ ءجۇرۋدىڭ ءبىراز بۇرىستىعى بولعاسىن قاتتى جەل قارىن ۇرلەپ كەتكەن جالتىر مۇزدىڭ ۇستىمەن بەل-ارانعا تۋرا سالدى. اق ارعىماق تاعالاۋلى ەدى؛ انشەيىندە ءتورت اياعى دەنەسىن اۋىرلامايتىن جەلقايىق ات كوكشە مۇزعا تۇسكەننەن كەيىن ءتىپتى جەلدەي ەسىپ، تاڭىربەرگەننىڭ تاقىمى استىندا ويناقتاپ كەلەدى.
وعان اقي كوز جىگىت سور بولدى. تاعاسىز ات تاقىر مۇزعا تۇسكەسىن باۋىرىن جازا الماي، بۇگەجەكتەدى دە قالدى. تاڭىربەرگەن ونى تاستاپ كەتكىسى كەلمەي، ارى-بەرى قارايلاپ كوردى دە، تاقا بولماعاسىن قولىن ءبىر سىلتەدى.
— شىراعىم-اۋ، جول جۇرەتىن بولعاسىن ەرتە باستان كۇتىنىپ، اتىڭدى تاعالاتىپ المايسىڭ با؟ ءجا، كەيىن كەلە جاتارسىڭ.
شامالى جۇرگەسىن كوز ۇشىندا اشىق تەڭىز ۇستىندە جۇرگەن كىسىلەر كورىندى. بۇلار جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋلىنىڭ ەر-ازاماتى ەدى؛ تاتار بايى بالىعى مول كولدەر مەن باسات-باساتتاردى ءبىر ءوزىنىڭ مەنشىگىنە دەربەس قاراتىپ العاسىن بۇلاردى اشىق تەڭىزگە ايداپ سالعان ەدى.
تاڭىربەرگەن باسقاعا بۇرىلماي، ات باسىن دوسقا تۋرالادى. سىرت حاباردان ەستۋى دوس ءقازىر كوپ بالىقشىدان شەتتەپ جالعىز ءۇي قاپتى. سۋدىر احمەت، تولەۋ، قالاۋ سياقتى تورت-بەس كىسى بولماسا، قالعان قارا توبىر ۇيتقىسىن بۇزباي تۇگەلدەي موڭكە جاعىنا شىعىپ العان كورىنەدى.
دوس سالقىن امانداستى:
— ساپار وڭ بولسىن، — دەدى ول.
— ءاۋمين. سىرالعى الايىن دەپ كەلدىم.
دوس ازىلگە شورقاق بولاتىن. تاڭىربەرگەندى كەكەتىپ تۇر دەپ ويلاعان ەكەن.
— مىنە، ال!.. ءبارى سەنىكى، — دەپ مۇز ۇستىندە جاتقان بەس-التى قىلاعايدى ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن ءبىر-بىر تەۋىپ ارى ىسىرىپ تاستادى.
— ءيا، بالىق ناشار ەكەن. سوندا بۇل تەڭىزدىڭ باياعى بالىعى قايدا كەتكەن؟
— شىراعىم-اي، سونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ. بۇل تەڭىزدىڭ بالىعىن قۇردىم جۇتىپ جاتىر عوي.
— قۇر-دىم؟..
— ءيا، تەمىركە دەگەن قۇردىم شىققان جوق پا؟! قۇدايدىڭ كوك تەڭىزىن دە بىزگە بۇيىرتپاي، قىلىعى ءوتىپ تۇر عوي قۋ تاتاردىڭ.
تاڭىربەرگەن دوستىڭ زىعىرى قايناپ، كۇيىپ تۇرعانىن بايقادى. دوس قايتا سويلەدى:
— قاتىن-بالا اش، ۇيگە بارساڭ تالاپ جەي جازدايدى.
— سوعان تەمىركە كىنالى مە؟
— ەندى كىم؟ اشىق تەڭىزگە ايداپ شىقتى. بىزگە بۇنان ارتىق نە ىستەيدى؟
— ءاي، قايدام. بار پالە تەمىركەدەن دەگەن دۇرىس بولا قويار ما ەكەن...
— ەندى كىمنەن؟
تاڭىربەرگەن ونىڭ جاۋاپ توسىپ تۇرعانىن بايقاسا دا، ادەيى اشىندىرىپ، ىزاسىن قايناتا تۇسكىسى كەلدى دە، ارەگىرەكتە اۋ قاراپ جاتقان بالىقشىعا نازار اۋدارىپ، ونى يەگىمەن نۇسقاپ:
— اناۋ كىم؟ — دەدى. دوس جاراتپاي:
— الگى الجىعان شال عوي، — دەي سالدى.
— موڭكە مە؟ ونىڭ جاعدايى قالاي؟
— ونى قايتەسىڭ؟ ونان دا، تاڭىربەرگەنجان، اۋەلى جاڭاعى ءسوزىڭدى تۇپتەشى. مۇمكىن، مەن تۇسىنبەي جۇرگەن شىعارمىن.
— ءيا، سەن تۇسىنبەي ءجۇرسىڭ. تەمىركە قىرىنا السا موڭكەنى الدى، سەندە نەسى بار؟ سەن ىرگەڭدى ونان الدەقاشان اشىپ، الدەقاشان بولەكتەپ العان جوقسىڭ با؟
— ونان بۇگىندە ءجونىم باسقا.
— ەندەشە جارايدى، تەمىركەنى كوندىرۋدى مەن موينىما الايىن. ال، ءوزىڭ شە؟
— مەن بە؟
— ءيا، سەن. مەن بىلسەم، موڭكە ىرگەسىنەن ءۇيىر الدىرمايتىن قۇتپان ايعىر عوي. شىنىڭدى ايتشى، وزىڭە-وزىڭ سەنىپ، ەرتەڭگى كۇنى تابان تىرەپ تارتىسقا تۇسە الاسىڭ با؟
دوس مىرزانىڭ ارجاق ويىن اڭعارمادى. قانداي ءسوزدى دە تۋرا قابىلدايتىن دوكىر جان وسى ارادا وعان ءوز كوڭىلىندەگى ويىن اشىق ايتتى:
— تاڭىربەرگەنجان، نەسىن قازبالاي بەرەسىڭ؟ ەگەر سونداي اتتى كۇن بولىپ، تەمىركە كونسە، كورە قال، بار بالىقشى موڭكەدەن ءبىر كۇندە ىرگەسىن اشىپ، سىپىرىلىپ شىعادى.
— ءجا، ەندى بولدى. ەرتەڭنەن باستاپ ءوز ابىزىنداعى جىگىتتەرىڭدى جيناپ ال دا، اۋىڭدى وسى تەڭىزدىڭ قالاعان جەرىنە سال.
— كۋرنوس يۆاندى قايتەمىز؟
تاڭىربەرگەن قويىن قالتاسىنان تىلدەي ءبىر قاعاز الىپ، دوسقا ۇسىندى. مۇنىسى زاپرەت جەرگە ay سالۋعا ەرىك بەرگەن قاعاز ەكەن.. مىرزانىڭ وسى جولى قالادان ءبىتىرىپ قايتقان ءبىر شارۋاسى وسى ەدى. تەمىركە العاشقى ساتتە بەت باقتىرماي: «يوق-يوق، ۋل بولمي. ۋل ءجيرلار قىپ-قىزىل بايلىق، بيت»، — دەپ قاسارىپ وتىرىپ الدى. وسىلاي بولارىن الدىن الا ءبىلىپ كەلگەندەي، تاڭىربەرگەن تۇك ساسقان جوق. تەك مۇرتىنان كۇلىپ: «اي، باي-اي! سەنىڭ بايلىعىڭدى بالىقشىلارعا تالاتقالى وتىر دەيسىڭ بە مەنى؟.. تەگى، كۇندەردىڭ كۇنىندە قولداعى بايلىقتان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن دە قورعانىش مىقتى بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ مىنا بالىقشىلاردى ازبەن الداپ، وزدەرىن قولىڭدا ۇستاپ وتىرساڭ، قوراڭدى كۇزەتكەن يتتەن كەم بولا ما؟» — دەپ، تاتار بايىن تۇپكى ويىنا كوزەمەلدەپ قويدى دا، وسى رۇقسات قاعازدى ونان وپ-وڭاي الىپ ەدى.
دوس قاعازدى قوينىنا باسىپ الدى. تاڭىربەرگەن قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. كوڭىلى تىنىشتالعاسىن ات باسىن پرومسولعا تۋرالادى. سىرت حاباردان اقبالانىڭ مۇندا كوپ تۇراقتاماي، توڭ بالىق تيەگەن كىرەشىلەرگە ىلەسىپ، قىستىڭ كوزى قىراۋدا شالقار شاھارىنا كوز اسىپ كەتكەنىن ەسىتكەن. كەلەشەكتە قانداي قورلىق كورسە دە، تاباشىل كوپتىڭ كوزىنە تۇسپەي، تانىمايتىن سىرت جەردە بولعىسى كەلگەن ەسەبى مە ەكەن؟
تاڭىربەرگەن بۇل كۇندەرى اقبالانىڭ اتىن ءوزى دە، وزگەگە دە اۋىزعا العىزباي تىيىم سالىپ قويىپ ەدى؛ بۇل ومىرىندە اقبالا دەگەن ايەلدىڭ بولعانى دا ەسىنەن شىعىپ كەتكەندەي ەدى. ول جونىندە سىرتقا سىر شاشپاي، يت ولسە دە ءبارىن ىشىنە جيىپ، تىسقا تىسىنەن شىعارماي، تىستەنىپ العان-دى. اقبالانى ۇيدەن ايداپ شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە قاپەرىنە تۇك كىرىپ شىقپاستان ەل ارالاپ كەتكەن قاتالدىعىنا كەيىن ونىڭ ءوزى دە تاڭ قالعان-دى.
پرومسول باسىندا حالىق كوپ ەكەن. قالاعا توڭ بالىق اپارىپ قايتقان كىرەشىلەر تاڭىربەرگەن كەلەردىڭ الدىندا عانا ورالىپتى. كىرە تارتقان تۇيەلەر تاڭىربەرگەندىكى، كىرەشىلەردىڭ دە تەڭ جارتىسى تاڭىربەرگەننىڭ جىگىتتەرى بولاتىن.
ولار مىرزانى كورە سالا جۇگىرىپ كەپ، جالپىلداپ امانداسا باستادى.
— قالاي، كولىكتەرىڭ تىڭ با؟ — دەدى تاڭىربەرگەن.
— شۇكىر. قوڭى جىعىلعان جوق.
— قالاي، بۇنداعىلاردىڭ جۇگى ءازىر مە ەكەن؟
— ءازىرى ءازىر-اۋ... ءبىراق، مىرزا... بىر-ەكى كۇن قاتىن-بالانىڭ قاسىندا بولىپ، كىر-قوڭىمىزدى جۋدىرىپ دەگەندەي...
— جوقتى سوقپا! كولىكتەر تىڭ تۇرعاندا قالاعا جيىرەك قاتىناپ الۋ كەرەك.
ءوزى ايتقان جەردە مىنالاردىڭ قارسى كەلە الماسىن بىلگەن مىرزا الگىدەن كەيىن ەشكىمدى دە تىڭداماي، بۇرىلىپ جونەلە بەردى. قارت كىرەشى الدەنە ايتقىسى كەلگەندەي، قاتارلاسىپ ەرىپ كەلە جاتىپ:
— مىرزا... — دەپ ەدى.
— ءجا، ايتتىم عوي...
— جوق، ول ەمەس، باسقا...
— ول نە؟
— مىرزا... شالقارعا ەلامان كەلدى. — تاڭىربەرگەن توقتاي قالدى؛ كەنەت قاتتى سوعىپ كەتكەن جۇرەگىن ساپ-ساپ باسىپ الدى دا، وزىنەن ءسال كەيىنىرەك توقتاعان قارت كىرەشىگە بۇرىلماي، سىرتىن بەرىپ تۇرىپ:
— ونى ساعان كىم ايتتى؟ — دەدى.
— ءوزىم كوردىم. اۋىزبا-اۋىز سويلەستىم. راي سول جاقتا قايتىس بوپتى.
مىنا حاباردىڭ راستىعىنا تاڭىربەرگەن ەندى كۇماندانبادى. وسىدان كەيىن ول جولىقپاق بوپ ادەيى ىزدەپ كەلگەن ايعانشاعا دا سوققان جوق. كۋرنوس يۆاننىڭ ءازىر تۇرعان اسىنا دا قاراماي، اتىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
سوعىس اۋىرتپالىعىن كوتەرگەن قوڭتورعاي حالىقتىڭ، اسىرەسە، وسى ءبىر ءوڭى جۇقارىپ تۇرعان ۇستىنە مىنا بۇلىكشى كەلسە نە بولادى؟ بالىقشىلار اۋلى مەن بۇل وڭىردەگى كەدەي اۋىلدار باياعى ون التىنشى جىلعىداي تاعى دا ونىڭ سوڭىنا ەرىپ، بۇنىڭ ىرگەسىن جالاڭاشتاپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ ونسىز دا وسى كۇنى وجار وسپان ءبىر جاققا، رامبەردى ءبىر جاققا تارتىپ، ءوز ىشىندە دە اۋىز بىرلىكتىڭ بەرەكەتى كەتىپ تۇرعانى مىناۋ!
تاڭىربەرگەن شيرىعا ءتۇستى.
* * *
جول ۇستىندە ءبىر بايلامعا كەلگەن جىگىت ەل جاتقانشا ەكى-ۇش كىسىنى جان-جاققا شاپتىرىپ، باس-اياعى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وسى ءوڭىردىڭ يگى جاقسىلارىن جيىپ الدى. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە حابار تيگەن كىسىلەردىڭ الدى كەلىپ، تاڭىربەرگەننىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ جاتتى. كەلگەن كىسىلەردىڭ ىشىندە بۇل ءوڭىردىڭ بەلگىلى ءىرى بايلارى — مىڭباي، ءجۇزباي، جىلقىباي بار. سەمىز سارى رامبەردى بار. جالاقتاعان جىگىتتەر ۇزىك-سوزىق كەلىپ جاتقان كىسىلەردىڭ باس-اياعى جينالعانىن كۇتىپ جاتپاي، سىيلى قوناقتاردىڭ باس-باسىنا قوي سويىپ، قازان كوتەرە باستادى. بۋى بۇرقىراعان ساماۋىرلاردى قايقاڭداپ كوتەرگەن جىگىتتەر قوناق كۇتكەن ۇيگە اراسىن ۇزبەي قايتا-قايتا كىرىپ جاتتى. ءتۇن ورتاسى اۋىپ، تاڭ الدىنداعى قالىڭ ۇيقىنىڭ ءبىر مولشەرىندە اسقا تويعان جۇرت ءوز دەنەسىن ءوزى اۋىرلاعانداي ءبىر-بىر جاستىقتى قولتىعىنا باسىپ، باس ءتۇيىستىرىپ جانتايىپ جاتىپ، ۇيقى قىسقان قاباعى ءالسىن-الى جۇمىلا باستاعان ەدى. سول كەزدە بىرەۋ ات جايىن اڭگىمەلەدى؛ وزدەرى بىلەتىن جەردەگى جۇيرىك اتتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ماقتاپ وتىرىپ، ءبىر كەزدە تاڭىربەرگەننىڭ اق ارعىماعىن اۋىزعا الدى.
— بايگەگە قوسىپ كوردىڭ بە؟
— جوق...
— بەكەر باعىن بايلاپ ءجۇرسىڭ. جانۋار، اق ارعىماق پىراق قوي. قاناتتى بولماسا، تۇياقتىدا وعان شاق كەلەتىن جىلقى بار دەيسىڭ بە؟
— ءسوز بار ما؟! وۋ، اق ارعىماق كورۇعىلىنىڭ قارا اتىنىڭ تۇقىمى عوي. تەكە-جاۋمىت جىلقىلارىنىڭ نەسىن ايتاسىڭ، قۋسا-جەتەدى، قاشسا-قۇتىلادى.
— دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە، ەندىگى جەردە مەنىڭ ارمانىم تاڭىربەرگەنشە ءبىر تۇرىكپەنمەن دوس بولىپ، تۇلپار ءمىنىپ جۇرسەم دەيمىن.
مۇنى ايتقان بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋزى جەڭىل، اڭقاۋ جىلقىباي ەدى؛ وعان جالعاس وتىرعان رامبەردى باسىن باۋىرىنا الىپ، بۋلىعا مىرس-مىرس كۇلدى. بۇنىسىن ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ ەشقايسىسى بايقاي قويماعاسىن باسىن كوتەردى. ول تاعى دا تاڭىربەرگەننىڭ كوزىن الا بەرە، مىنا جاعىندا وتىرعان مىڭبايدى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ، وزدەرىنەن باسقا ەشكىمگە ەسىتتىرمەي، مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ:
— ويباي، مىنا قوي باققان سورلىنىڭ اڭقاۋىن قارا. تاڭىربەرگەندى تۇرىكپەنمەن دوس بوپ، تۇلپار ءمىنىپ ءجۇر دەپ ويلايدى ەكەن عوي، — دەپ قولىن تۇڭىلە سەرمەدى دە، تەرىس قاراپ بۇرىلىپ كەتتى.
توسەك سالاتىن بولعاسىن قوناقتار سىرتقا شىقتى. جاڭاعى اڭگىمەدەن كەيىن مىڭباي مەن رامبەردى باسقالاردان بولەكتەنە بەردى.
— مىناۋ ءبىزدى نەگە شاقىردى ەكەن؟
— قايدام، ءبىر ەسەبى بار شىعار.
— يە-ە، سۇم عوي، ەسەپسىز اياق باسپايدى. بايقايسىڭ با، ءبىزدى قاتتى سىيلاپ كەتتى-اۋ. تەگىن بە وسىنىسى؟..
— قايدام، تورعايدى تۇزاققا ءتۇسىرۋ ءۇشىن تارى شاشۋشى ەدى عوي.
ەكەۋى قوسىلا كۇلدى. «تورعاي» دەيدى دە، كۇلەدى.
— قالاي دەسەڭ دە سۇم نەمە كۇشەيىپ الدى. وي، زالىم، ءقازىر شارشىسىنا كەلىپ تۇر. ءبىر جاعى-ساۋدا، ءبىر جاعى-ۇرلىق...
— يە، سولاي! اتاڭ قازاق « ۇرلىق ءتۇبى-قورلىق» دەۋشى ەدى-اۋ. وسى جىگىت تىم كەرەلەپ بارا ما، قالاي؟ ءتۇبى ءبىر پالەگە سوقتىرماسا ءقايتسىن؟!
— ارينە، تەرگەۋسىز دۇنيە جوق. جىگىتتەرىن قايتا-قايتا اتتاندىرىپ، تۇرىكپەننىڭ جىلقىلارىن قۋىپ اكەلەدى دە جاتادى. ءوستىپ ءجۇرىپ ءبىر كۇنى ءبىزدى تۇرىكپەنگە تالاتپاسا ءقايتسىن؟!
— سۇيتەر، سۇيتپەي تىنباس بۇل جىگىت...
كەيىنگى جاقتان بۇلاردى ىزدەگەن داۋىس شىقتى؛ قوناق تۇسكەن ۇيگە توسەكتى الدەقاشان سالىپ توسىپ وتىر ەكەن؛ وسىدان كەيىن بويىن اۋىرلاعان قوناقتار توسەككە جاتىپ، باسى جاستىققا تيەر-تيمەستە ۇيىقتاپ كەتتى. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە تاڭىربەرگەن قوناقتارىنا تاعى دا مال سويعىزىپ، اس-سۋ بەرىپ جايلاپ وتىرىپ، ۇزاق-سونار اڭگىمە باستادى. ول وسى وتىرعان يگى جاقسىلارعا ارالارىندا كوپتەن بەرى ۇزىلمەي كەلە جاتقان كيكىلجىڭ، رەنىش، اشۋ-ارازدىقتى تاستاپ، ەندىگى جەرگە حالىقتىڭ باسىن قوسىپ، ەلدىڭ ىرگەسىن بىرىكتىرەتىن بۇتىندىكتى ايتىپ ەدى. بۇنى رۋباسى اقساقالداردىڭ ءبارى ماقۇلدادى. بۇندايدا ىلعيدا ءىشىن الدىرمايتىن قيىن رامبەردى اۋىزبىرلىك ءسوز بولعاندا انالار قۇساپ ەلپ ەتىپ قوستاي قويماسا دا، اشىقتان-اشىق قارسى بولماي، ءۇن-تۇنسىز كەزىن تومەن سالىپ ىڭىلداپ وتىر.
تاڭىربەرگەن ونىڭ بىلقىلداقتىعىن جاقتىرماي:
— كانە، وسىعان باتا قىلامىز با؟ — دەپ، كوپ ىشىنەن پالە باسى رامبەردىگە قاراپ ەدى، ول سوندا دا شەشىلە قويماي، تەك تاڭىربەرگەن قادالىپ وتىرىپ العاسىن عانا:
— دەگەنىڭ ءبىلسىن. ءبىراق، ءاي، بالا، سەن ءوزىڭ باياعىنىڭ جول-جوراسىن بىلەسىڭ بە؟ باياعىنىڭ ۇلكەندەرى وسىنداي باس قوسقان جەردە «قۇر اياق-ق-قا باتا جۇر-مەي-ي-دى»-دە-ۋ-شى م-مە ەدى، قااللا-اي؟..-دەپ مىڭگىرلەپ، ءسوزىنىڭ اياعىن كۇمىلجىلەۋ شۇباتىپ، ەكى ۇشتى وي تاستادى دا، جىلقىبايدىڭ سىرت جاعىن الا بەرە كولبەپ قيسايا كەتتى.
تاڭىربەرگەن بۇلاردى جيعانداعى ەڭ باستى شارۋاسىن كەيىنگە قالدىرىپ وتىرعان-دى. اۋەلى اۋىزبىرلىكتى مىقتاپ السا، ەكىنشى شارۋاسىنىڭ قيىندىقسىز وپ-وڭاي شەشىلەتىنىن ءبىلىپ ەدى. اۋىزبىرلىكتىڭ ءتۇرى الگى بولدى. رۋباسى اقساقالدار تاتۋلاسۋ ءۇشىن دە كەشەدەن بەرگى بۇل ۇيدەن ىشكەن، جەگەنىنىڭ ۇستىنە تاعى بىردەڭە دامەتەتىن سىڭاي بايقاتتى. بۇعان جاس مىرزا رەنجىگەندەي بوپ ۇندەمەي وتىردى دا، ءبىر كەزدە كەيىنگە ساقتاپ وتىرعان ويىن دا ورتاعا سالدى: ەستۋى بويىنشا ۇزاق سوعىستان جىلىگى شاعىلعان ورىس اسكەرى قارۋ-جاراقتارىن تاستاپ، مايداننان قاشىپ جاتقان كورىنەدى. ون التىنشى جىلى قارا جۇمىسقا الىنعان قازاق جىگىتتەرى دە ەلىنە قايتا باستاپتى. ورىس قالالارى اش-جالاڭاش. رەسەي حالقى ءقازىر ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس اشىپ، جەر-جەردە ەرەۋىلدەپ جاتىر. ەرتەڭ ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلاسا زامان نە بولادى؟ ونان كەيىنگى تىرلىك تۇل بوپ، اياق باسقا شىعىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟
— ويپىرىم-اي، تاڭىربەرگەنجان-اي، بار پالەنى ۇستىمىزگە ءۇيىپ تاستادىڭ-اۋ.
— اپىر-اي دە! مىنادان كەيىن دۇنيەسى قۇرعىر تارىلىپ، اسپان الاقانداي، جەر تەبىنگىدەي بوپ كەتتى عوي.
— قايدا بارساڭ-قورقىتتىڭ كورى دەسەڭشى.
— ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
— مەنىڭ دە ايتايىن دەگەنىم وسى ەدى، — دەدى تاڭىربەرگەن. — قازىرگىدەي الا قيعاش دۇنيەدە الدى-ارتىن بولجاپ وتىرعان كىسى عانا اداسپايدى. ول ءۇشىن ارامىزدا كوزى اشىق وقىعان ازامات بولعانى ءجون.
— ە، ونى قايدان تابامىز؟
— تابىلادى. ەل ارقا سۇيەيتىن وقىعان ازامات مىنا ارقا جاقتان شىعىپ جاتىر. ارىعا بارماي-اق، وزىمىزبەن ىرگەلەس وتىرعان مىنا ىرعىز بەن تورعايدا دا وقىعان ازامات از ەمەس. ولار پارتيا قۇرىپ، گازەت شىعارىپ، الاش ازاماتىن ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىنا جيىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنىڭ باسىن قوسىپ جاتقان كورىنەدى.
— اپىر-اي، ءا؟.. سولاي ما؟!
— مىناۋ ءبىز ەسىتپەگەن جاڭالىق قوي!
— جاقسىلىق دەسەڭشى. ءيا، تاڭىربەرگەنجان، تاعى قانداي حابار بار؟
تاڭىربەرگەن مىنالاردىڭ قۇشتارلىعىنا قاراپ، جاڭاعى ءسوزى بۇلاردىڭ دا تاس باۋىرىن جىبىتكەندەي كورىپ، ءوزى دە كوڭىلدەنە باستادى:
— ارقا جاقتاعى ازاماتتار ءازىر بىزگە نازار اۋدارا قويعان جوق. ءبىزدى باۋىرىنا تارتا قوياتىن سىڭاي بايقالمايدى.
— اپىر-اي، ءا؟.. سولاي ما؟
— اق پاتشا قۇلاپ، اق دىڭگەگىمىز ءۇزىلىپ تۇرعاندا، ءبىز دە ەڭسە كوتەرىپ، ەلدىگىمىزدى تانىتساق، ءسۇيتىپ ارقا ازاماتتارىنا ءۇن قوسساق دەيمىن. ولار بىزگە ءوز اياعىنان كەلمەسە، ءبىز كىسى جىبەرىپ شاقىرساق، قالاي؟ كانە، بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟ — دەدى تاڭىربەرگەن.
جاڭا عانا لاۋلاپ وتىرعان جۇرت كەنەت سۋ سەپكەندەي سونە قالدى. ءبارى ءبىر كىسىدەي كوزىن كوتەرمەي، باسىن باۋىرىنا تارتىپ، تۇقىرايىپ الا قويدى. تاڭىربەرگەن ولارعا بارلاي قاراپ، شىداممەن توسىپ وتىرعاندا، مىڭباي مىڭگىرلەپ:
— قايدام، ونىڭ رەتى قالاي بولاتىنىن. وقىعان ادامنىڭ بابى قاتتى بولادى دەۋشى ەدى. كەلتىرۋىن كەلتىرىپ الىپ، ەرتەڭ پالە قىلعاندا وقىعان تىراش نەمەلەردىڭ ويىنان شىقپاي، تاڭىرگە جازىپ جۇرمەسەك، — دەپ كۇدىك ايتىپ ەدى.
وعان مىنا جاقتان جىلقىباي ءۇن قوسىپ:
— ارناپ شاقىرعاسىن، ارينە، سالماق سەنى مەن بىزگە تۇسەدى. شىعىنى دا شاش ەتەكتەن بولاتىن شىعار، — دەدى.
ەندىگى قالعاندارى تىمىرايىپ رامبەردىنىڭ اۋزىن باعىپ وتىر. تاڭىربەرگەن ءۇنسىز. كەلىمگە كەلگىشتەردىڭ ءوزى كەرى ءسيىپ، يكەمگە كەلمەي قيعاش تارتىپ جاتقاندا، بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر قىرىسى قالىڭ قىڭىر رامبەردىنىڭ كەلىستىرمەسىن ءبىلىپ، بۇل ويىنان دا ەشتەڭە شىقپاسىن بايقاپ ەدى.
رامبەردى سيرەك سارى مۇرتىنىڭ استىنان ءبىر مىرس ەتتى:
— وقىعان ازاماتتى سىرتتان ىزدەپ قايتەمىز؟ شىن كەرەك بولسا، سەنىڭ ۇيىڭدە دە ءبىر وقىعان جىگىت بار ەمەس پە؟!
انشەيىندەگى ۇندەمەي جاتىپ اياقتان شالاتىن ادەت. سوزدەرى جاراسپاعان قوناقتار «اۋ، بوستان-بوسقا وتىرا بەرەمىز بە؟» — دەگەندەي، بىر-بىرىنە قارادى دا، سوسىن ىرعالىپ ورىندارىنان تۇردى. ىرعالىپ-جىرعالىپ كيىنىپ، ءتۇسىن بەرمەي تومسارعان قالپى ءۇن-تۇنسىز تاراپ بارا جاتتى. تاڭىربەرگەن سىر بەرمەي، سالقىن قوشتاسىپ شىعارىپ سالدى. كەشەگى پاتشا اعزامنىڭ قازاق دالاسىندا ارقا سۇيەگەن ادامدارىنىڭ سيقى الگى... ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا كۇنشىل، كۇندەس قاتىنداي، ءومىر بويى اۋىل اراسىنىڭ باسەكە-پارتياسىنان بويى اسىپ كورگەن ەمەس.
تاڭىربەرگەن ولاردى، الدە ءوزىن مىسقىلداعانداي مىرس-مىرس كۇلدى. تىم قۇرىسا، تاپ قازىرگىدەي تاعدىر تارازىعا تۇسكەن اۋمالى-توكپەلى الماعايىپ زاماندا، ءجون تاپپاي تۇرعاندا اقىلداسار ادام بولماعانىنا قينالدى. اعانىڭ سيقى-الدابەرگەن. اقبالانى اۋىلدان قۋىپ، سۇيەۋدىڭ ساعىن سىندىرعانعا ءماز. سونان بەرى سوفى اعاسى مەن بايبىشە بۇعان ىرزا. وتباسىمەن تابىسسا دا وقىعان ىنىسىمەن ەكەۋىنىڭ اراسى بۇرىنعىدان بەتەر سۋىسىپ، كەلىمگە كەلمەي كەرەعارلانىپ بارادى. ءىنىسى بۇعان تۇسىنبەيدى. بۇل ىنىسىنە تۇسىنبەيدى. ءبىر تۇندىك استىندا بىرگە وسسە دە، بۇگىندە ورىستەرى باسقا. كەيدە كەدەيلەرگە جانى اشىپ، ەت-باۋىرى ەلجىرەپ تۇراتىنداي بولسا، كەلەسى بىردە تىستەۋىك اتتاي كىرجىڭدەپ، ولاردىڭ ءوزىن جاقتىرمايدى. سونداي كەزدە ءىنىسىنىڭ قاي جاقتىڭ سويىل سوعارى ەكەنىن بىلمەي، دال بولادى. بۇل نە؟
ىلەلى، سىرقات جاننىڭ بابىن تاپتىرمايتىن ادەتتەگى كىنامشىل، كۇيگەلەك، شامشىلدىعى ما؟ الدە مىنەزسىزدىك پە؟
* * *
تەمىركە ءقازىر كوڭىلسىز ەدى. كوپتەن ارمان ەتىپ جۇرگەن كوكەيدەگى پرومسولدى قولىنا ءتۇسىرىپ، جاڭا-جاڭا شارشىسىنا كەلە باستاعاندا پاتشا تاقتان قۇلادى دا، ۇستىنەن ۇزىگىن ۇشىرىپ اكەتكەن ۇيدەي، كوڭىلى قۇلازىپ سالا بەردى. ونىڭ ۇستىنە تۇرىك مايدانىنان ميۋلگاۋزين كەلگەلى كىشكەنتاي قالانىڭ تىنىشتىعى بۇزىلدى. كۇن قالاي باتتى، سولاي ەزىلۋشى تاپتى ەرەۋىلگە شاقىرعان ۇراندار وسى شاھارداعى ءوتىبىرلى ۇيلەردىڭ ماڭدايشاسىنا ءىلىنىپ قالاتىن بوپ ءجۇر. سونداي سوزدەر بۇنىڭ دا دۇكەنىنە ءۇيىر بوپ العاسىن كۇندە-كۇندە ەلەڭ-الاڭدا جۇرتتان بۇرىن تۇرىپ، ەسىكتى، قاقپانى ءبىر قاراپ شىعادى.
ايتەۋىر، ساۋدا تالابى جاقسى. بۇعان الا-بولە تەڭىز ءتۇپسىز بايلىق بولدى. قىس بولسا كىرەشىلەر تىشقانداي تاسىپ جاتقان توڭ بالىق قالاعا كەلگەن بەتتە قىپ-قىزىل التىنعا اينالىپ، قالتاسىن قالىڭداتىپ جاتقان-دى. بۇگىن دە ەل جاتا بەرگەندە توڭ بالىق ارتقان جيىرما-وتىز تۇيەلى كىرەشى كەپ، تەرەزە قاقتى. دىبىسشىل تەمىركە توسەكتەن اتىپ تۇرىپ، يىعىنا اسىعىستا قولىنا ىلىككەن بىردەڭەنى ىلە سالا شاركەي كيگەن اياعىن سىرپ-سىرپ باسىپ، اپالاق-قاپالاق سىرتقا شىعىپ ەدى. ول جەتكەنشە مىنا جاقتان كۇزەتشى شال قاقپانى اشىپ، الىس جولدان اۋىر جۇك تارتقان تۇيەلەر اسىقپاي اقىرىن قوزعالىپ، كەڭ اۋلاعا كىرىپ جاتىر ەكەن.
— ي، شۋشى قازاقتار-اي... نەگە كەشىكتىڭدەر؟ وسىنشا اينالعاندارىڭ نە؟
— كىر-قوڭىمىزدى جۋدىرىپ...
— قوي، قوي ءيندى! سەندەر كىر-قوڭدارىڭدى جۋىپ جاتقاندا، شوقىنشىق ەبەيسىن قالانى بالىق ساسىتىپ، تاعى دا الدىمدى وراپ كەتتى، ۆيت.
كىرەشى قازاقتار ءسوز تالاستىرمادى. تاتار بايىنىڭ ءار كەزدەگى ۇيرەنشىكتى بايبالامىن ءۇنسىز تىڭداپ، قورادا جاتقان سارى تابان قاردى سىقىر-سىقىر باسىپ ءجۇرىپ، تون بالىقتى كەڭ قورانىڭ ءتۇپ جاعىنداعى قۋىسقا ساتىرلاتىپ ءۇيدى. بەلىنەن جۇگى تۇسكەن تۇيەلەر پىسقىرىپ، بەي-جاي كۇيىس قايىرىپ جاتىر.
تەمىركە ەل قازاعى اكەلگەن نارسەلەردى جاقسى كورسە دە، ءبىراق ولاردىڭ وزدەرىن جاقتىرمايتىن. بويىڭا ءسال جاقىنداتساڭ، ولار وزدەرىنىڭ اۋىلداعى مىنەزىن قالادا دا ىستەپ، بيلەپ-توستەپ، ارى-بەرىدەسىن باسىڭا شىعىپ كەتەتىنى بەلگىلى. سوسىن تەمىركە ولاردى الىسىراق ۇستاپ، ولارعا ارناپ سالعان اۋلانىڭ ءتۇپ جاعىندا قوناقجاي بولاتىن. قازان-وشاعى دا بولەك. بي-بولىستار مەن بايلار بولماسا، بىلايعى قازاقتى الگى قوناقجايعا ءتۇسىرۋشى ەدى. بۇگىنگى كىرەشىلەردىڭ اراسىنان... ءدام-تۇزىن تالاي تاتقان، تەڭىز وڭىرىندە وزىمەن قاي زاماننان سىيلاس، قادىرلەس باي ءۇيدىڭ جاس كەلىنشەگىن الگىندە ماسقارا بولعاندا بايقاماي كەشتەۋ كورىپ قىسىلىپ قالعان تەمىركە اياق استىنان ابدىراپ ساسىپ، قالبالاقتادى دا قالدى. «نەگە كەلدى ەكەن؟» — دەپ ويلادى. ادەتتە قىز ۇزاتاتىن، كەلىن تۇسىرەتىن كەزدە باي اۋىل سەنىمدى ءبىر كىسىسىن ارنايى قالاعا جىبەرىپ، كەرەك-جاراعىن ۇيىپ-توگىپ اكەتەتىن...
تەمىركە قالتالى كەلىنشەكتى قولىنان شىعارعىسى كەلمەدى. العاشقىدا قالاي جاعىنارىن بىلمەي، مىنا كەلىنشەك مىرزانىڭ جاس توقالى ەكەنىن بىلسە دە، ونىڭ كوڭىلىن قالاي تابۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي، كورگەن بويدا ونى «بايبىشە» دەپ جالپىلداپ الا جونەلدى.
— ءا، بايبىشە، امان-ساۋ بارسىڭ با؟ مىرزانىڭ دەنى-قارنى ساۋ ما؟
اقبالا ۇندەمەدى.
— بايبىشە، پاۋەسكەڭ قايدا؟ ءقازىر زامان جامان، ۆيت. ي-ي، اللا... ءشۇشى كۇنى حالىقتىڭ پيعىلى بۇزىلعان. شۋلاي! پاۋەسكەنى سىرتتا قالدىرۋعا بولمي، — دەپ سىرتقا جۇگىرمەك بولعان تاتار بايىن اقبالا شاققا توقتاتتى.
— مەن... مەن مىنا كىرەشىلەرگە ىلەسىپ...
— وقاسى يوق، وقاسى يوق... ءقازىر بۇرىنعىداي باپ تالعايتىن زامان ەمەس، — دەپ، تەمىركە جۋىپ-شايماق بولسا دا، ىشىنەن بوقتاپ: «يت قازاق بايلىقتى باشىنا جاراتا بىلمەي. الارنىڭ بايلىعى ارام ولگەن مالمەن تەڭ»، — دەدى. تەمىركە بۇلاردىڭ بۇنشا كولىكپەن كەلگەنىن بىلگەسىن، قالادا اينالماي، جۇگىن ءتۇسىرىپ ءبىر تۇنەپ شىققاسىن ەرتەڭىنە ەلگە قايتارىن ءبىلدى. مىنا كەلىنشەك تە كەرەك-جاراعىن العاسىن ىلەسىپ كەلگەن كىرەشىلەردەن قالماس، قايتار دەپ ويلاپ، قوناقۇيگە جىبەرمەي، قاسىنداعى كىسىلەرمەن بىرگە ءوز ۇيىنە ءتۇسىردى.
وزدەرىنە وسىنشا سىي-سىياپات كورسەتىپ جاتقاسىن كىرەشى قازاقتار ەشتەڭەدەن قىقبادى. ءاي-شاي جوق سىقىرلاعان قالىڭ كيىمدەرىمەن تورگە شىعىپ، سارالا توسەكتىڭ ۇستىندە تالتايىپ تۇرىپ ءۇستى-باسىن جەڭىلدەپ شەشىنە باستادى. ەسىك جاققا تاستاسا ار جاعىنان بىرەۋ الىپ كەتەتىندەي، زىلدەي ەتىكتەرىن گۇرس ەتكىزىپ ىرگە جاعىنا تاستاي سالدى.
تەمىركەنىڭ ايەلى سىرتقا اتا جونەلدى.
— ي-ي، اللا! اللا قايىم! شۋشى قازاقتار ءوز ۇيىندە دە ەتىگىن تورگە شەشە مە؟
تەمىركە دە وسى ومىردە قازاقتاردان ابدەن كوڭىلى قالىپ، ءتۇڭىلىپ بىتكەن كىسىشە قولىن سىلكىلەپ زارلاپ قويا بەردى:
— قوي!.. قوي ۋلارنى! بۇ شوقىنشىقلار وتىزعا كيلسا، الارنىڭ يتىگى الپىسقا كيلا، ۆيت.
قوناقتاردىڭ الدىنا داستارحان جايىلدى. شاي ۇستىندە تەمىركە تاعى دا اقبالانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، كەسەسىن ءوزى الىپ بەرىپ: «بايبىشە، ءىش، جە»، — دەپ ەرەكشە ىقىلاس بىلدىرە باستادى. اقبالا قىسىلىپ بارادى. بويىن مىقتاپ سۋىپ، الىپتى. جىلى ۇيگە كىرگەسىن دە جۋىق ارادا وزىنە-وزى كەلە الماي، قولى، اياعى ءبۇرىسىپ تىتىركەپ قاپ وتىر.
— بايبىشە، بۇرىن قالاعا كەلىپ پە ەدىڭ؟ — دەدى تەمىركە.
— جو-ق...
— وقاسى جوق، وقاسى جوق... بۇيىرسا جاز ايىندا دا كەلەرسىڭ. جازدا قالا ايبەتىرەك بولادى. كوشەلەردە تەرەك-تالدار. قالا ىرگەسىندە كول بار. تەك تەڭىز جاعاسىنان كەلگەن كىسى كولدى مەنسىنەدى دەيسىڭ بە؟ حە-حەە!..
تەمىركە كوزى جىلتىڭداپ قوناق كەلىنشەككە قۋلانا قارادى. وسى قاراسى انەبىر كەزدەگى سۋدىر احمەتتىڭ ۇرى، تىشقان كوزىنە ۇقساپ، اقبالا تۇرشىگىپ كەتتى. اۋزىنداعى ءسوزىن ايتا الماي، ءتۇسى قاشىپ وتىرىپ قالدى. ونى تەمىركە ءوزىنىڭ الگى ازىلىنە قىسىلىپ قالعان ەكەن دەپ ويلاپ، ۇزىن موينىن ىشىنە تىعىپ الا قويدى. قوناق كەلىنشەكتىڭ ۇيالشاقتىعىن دا، اڭقاۋلىعىن دا ىشىنەن ۇناتىپ، شىقىلىقتاپ كۇلىپ، جانىنان كەتپەي ءجۇر.
— شايدىڭ قىزىلى كەسىلمەسىن. بايبىشەگە قىزىلىن باسا قۇي!..
اقبالا بالىق تيەگەن شانا ۇستىندە ءبۇرىسىپ كەلە جاتىپ وت جاققان جىلى ءۇي مەن ىستىق شايدى اڭساۋمەن بولعان-دى. بىر-ەكى كەسە ءىشتى مە، جوق پا، كەنەت ەشتەڭەگە زاۋقى شاپپاي تارتىنشاقتاپ قالا بەردى.
— ەرتەڭ قايتاتىن بولارسىڭدار؟ — دەدى تەمىركە كىرەشىلەرگە قاراپ.
— ءيا، باي، ەرتەڭ قايتامىز.
— بايبىشە شە؟
— اقبالا... اقبالاجان... — دەدى قارت كىرەشى كۇرمەلىپ.
— مەن... مەنىڭ ءجونىم باسقا...
— ءيا، ءيا، بايبىشە، اسىلى، سين اسىقپا. كەرەك-جاراعىندى ال. ءوزىم كومەكتەسەم. بايبىشە، شايىڭ سۋىپ كەتتى. شاي ال! — دەدى تەمىركە.
اقبالا تاپ وسى ءقازىر نە ىستەپ، نە قويىپ وتىرعانىن ءبىلىپ وتىرعان جوق؛ تاتار باي نە ايتسا دا اۋزىنان شىققان ءار سوزدەن شوشىپ قاپ وتىر ەدى. تەمىركە: «شايىڭ سۋىپ كەتىپتى» — دەگەندە، اقبالا الدىندا تۇرعان كەسەنى اۋزىنا قالاي اپارعانىن بايقامادى. ىسسى شايدى اڭداماي ۇرتتاپ العاندا، كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. ابىروي بولعاندا تەمىركە ونى بايقامادى.
— كۇنى كەشە ورىنبوردان كوپ زات اكەلدىم. ءبارى ءايبات. ماتۋر، اسىل ءيندى. ءدال ۇستىنە كەلدىڭ.
— باي... بىلمەيتىن شىعارسىز... مەن-ن... مەە...-اقبالا ءسوزىنىڭ ار جاعىن ايتا الماي، ءتۇسى بۇزىلىپ، ەرنى دىرىلدەپ توقتادى. مىنا ءۇيدىڭ وزىنە كورسەتكەن قۇرمەتى مەن اعىل-تەگىل اسىن ارسىزدىقپەن الداپ-سۋلاپ ىشىپ-جەپ وتىرعانداي سەزىندى دە، تاماعىنان وتپەي قويدى.
كىرەشىلەر اقبالا شي شىعارىپ الاتىنداي قورقىپ، ءسات سايىن بىر-بىرىنە ساسقالاقتاي قاراپ قىپىلداپ وتىر. اقبالا اۋزىن اشىپ كەلە جاتسا جالما-جان الدىن وراپ، وعان:
— اينالايىن، توڭىپ كەلدىڭ، اس ال، ءىش، جە! — دەپ جالپىلداپ، ءسوزىن بولە بەردى.
— ءيا، ءيا، بايبىشە، شاي ءىش! مىناۋ جەنت. جەنتتەن جە!
— باي... ءسىز مەنىڭ جايىمدى بىلمەي وتىرسىز. مەن... مەن مۇندا جەل ايداعان قاڭباقتاي...
— شىراعىم-اي، ەرتەڭ دە كۇن بار عوي. كەيىن ايتساڭ، دا بولادى عوي، — دەدى كەرۋەنباسى. سوسىن ول تەمىركەگە بۇرىلىپ، — جولعا شىققاسىن كىسى، شىنىندا دا، جەل ايداعان قاڭباقتاي عوي. جانە قىس ايىنداعى جول قانداي قيىن. اقبالاجان قاتتى توڭىپ كەلدى، — دەدى.
— ءيا، شۋلاي! ي-ي، بالاقايىم، توڭعانسىڭ... توڭعانسىڭ ءيندى، — دەپ تەمىركە جۇگىرىپ بارىپ، كوپ بولمەنىڭ بىرىنەن تۇلكى ىشىك اكەلدى. اقبالانىڭ قىسىلعانىنا قاراماي، ىشىكتى ارقاسىنا جاۋىپ جاتىپ تا، — توڭعانسىڭ... توڭعانسىڭ ءيندى، — دەي بەردى.
— ايتارى جوق، جول الىس، كۇن دە كەرەمەت سۋىق... — دەدى كىرەشى شال.
— ءيا، ءيا، سۋىق! سۋىق، ۆيت.
— توڭىپ، شاققا جەتتىك.
— توڭعانسىڭ! توڭعانسىڭ! مىرزانىڭ شارۋاسى قالاي؟ — اقبالا باي اۋىلدان ءقازىر ءوزىنىڭ ءجانى باسقا ەكەنىن ايتقىسى كەپ وقتالىپ ەدى، وعان ءبىراق لۇپىلدەپ قاتتى سوعىپ كەتكەن جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، توقتاپ قالا بەردى.
— مىرزانىڭ نەسىن ايتاسىڭ؟ ءشوبى كوپ، قوراسى جىلى. قىستان جاقسى شىعاتىن، — دەپ قارت كىرەشى بۇل جولى تاعى دا اقبالانىڭ الدىن وراپ كەتتى.
— ە، بارەكەلدە، جاقسى، جاقسى ەكەن.
— قۇداي بەرگەن ادام عوي. مىرزانىڭ جاعدايى جاقسى. باي، ءقازىر... بازاردا بالىقتىڭ نارقى قالاي؟
— ي، اللا... سۇراما، سۇراما. شوقىنشىق ەبەيسىن بالىقتى كوپ اكەلىپ، ءتىپتى ارزانداتىپ جىبەردى. مىنا بالىقتى جارتى باعاسىنا وتكىزە الساڭ جاقسى.
— قاپ، وسى سۇمىراي الدىمىزدى وراي بەردى-اۋ!
— ول ءالى دە ورايدى. قازاقتا « ۇيىقتاعان-ۇيق الادى، ۇيىقتاماعان-جىلقى الادى»، — دەگەن ماقال بار. مىنە، بۇل جاقسى... بيك جاقسى ماقال.
وسىدان كەيىن كىرەشىلەر جايباراقات، بەي-جاي وتىرىپ سوراپتاپ شايلارىن ءىشتى. تەمىركە ولاردىڭ قاپەرىنە تۇك كىرمەي، مەڭىرەۋ، كەرەڭ كىسىدەي يمانى سەلت ەتپەگەن تۇرىنە ىزالانا قارادى. «بۇلارعا ءسوز وتپەيدى. تۇيە... تۇيە، ۆيت...»
— الدابەرگەن سوفى قۋاتتى ما؟ — دەدى تەمىركە.
— قۋات-تى.
— ورازا ۇستاۋشى ەدى عوي. اۋزىن ءالى اشپاعان بولار؟ ءاي، ۋل بيك عاجاپ كىسى... قۇداي جولىن قاتتى تۇتادى... سوفىعا لايىق زاتتار بار ميندە. بۇلاردىڭ الا جىبەك شاپانى بار. جاينامازدىق...
— ايتقانداي، باي... سىزگە مىرزا سالەم ايتىپ جاتقان. جاز شىعا تەڭىز جاعاسىنان توبەسىن تەمىرلەتىپ ءۇي سالماقشى. تەمكەڭە سالەم ايتا بارىڭدار، اعاش، تاستى ازىرلەتە بەرسىن. شەبەر ۇستا تاۋىپ قويسىن. اقشا ايامايمىن. ىرزا قىلام دەپ جاتقان...
— ءيا، ۋل اقشا ايامي. ءوزىم بىلەتىن قازاقتا ونداي قولى اشىق جىگىت يوق. باسقان ىزىندە بايلىق شاشىلىپ جاتادى. وسى جولى قالادا كوبىرەك جاتتى ەمەس پە؟! ەلگە قايتاردا دۇكەنگە كىرىپ، ي-ي، جانىم... كوك الا اقشانى شۋشىلاي ۋىستاپ الدى دا، مەنىڭ الدىما تاستاي سالدى. ساناعان يوق. كەلىنىڭە ەڭ قىمبات جىبەكتەن كويلەك كەرەك دەدى. مىرزادان مەن دە ەشتەڭە ايامايمىن. تىعۋلى جاتقان قىزىل اتلاستى اكەپ بەردىم. ورتتەي... ورتتەي قىزىل. اسىل ءيندى.
اقبالا ءتۇسى بۇزىلىپ، تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى. تەمىركە اڭ-تاڭ. ەرتەڭ قوينى-قونىشى تولعان كوك الا اقشانىڭ باسى-كوزىنە قاراماي اعىل-تەگىل زات الىپ، قالانى بازارلاپ قايتۋعا كەلگەن جاس مىرزانىڭ سۇيىكتى توقالىنىڭ الدىندا جالپىلداپ، كوڭىلىن تاپپاق بولعان جاڭاعى قولپاشى نەگە، قالايشا بالەكەيدىڭ جاقپاس جاعىنان شىعىپ، جانى اۋىراتىن جەرىنە قاتتى باتقانىنا قايران. بۇندا نە سىر بار؟ الدە مىرزا قىزىل اتلاستى توقالعا ەمەس، بايبىشەگە الدى ما؟ «يي، اللا، بۇل قاھار سودىر قازاقتىڭ بايلارىنىڭ قاي ءىسىنىڭ قايدا اپارىپ سوعارىن ءبىلىپ بولمايسىڭ ءيندى».
تەمىركە وزىنەن كەتكەن اعاتتىقتى جۋىپ-شايماق بوپ:
— قاتتى توڭعانسىڭ، جانىم. جىلى ورانىپ جات. ۇيىقتاپ تۇرعاسىن جازىلىپ كەتەسىڭ. ەشتەڭە ويلاما. ساعان كەرەك زاتتى، ەڭ اسىلدارىن ەرتەڭگە دەيىن ازىرلەپ قويام. مىرزانىڭ ۇيىنە نە كەرەك ەكەنىن بىلەم. مىرزا قىمبات نارسەلەردى الا....
— قام جەمەڭىز، باي. بۇگىندە ونان... ونان مەنىڭ ءجونىم باسقا، — دەدى اقبالا.
ءتور الدىندا كوسىلىپ جاتقان كىرەشىلەر اياق-قولىن باۋىرىنا قالاي جيىپ العانىن بايقامادى. اقبالاعا ىزا بوپ: «قاپ، قۇرتتى-اۋ. اس-سۋ ءىشىپ الدەنىپ العانشا تۇرا تۇرسا قايتەدى ەكەن»، — دەدى ىشتەرىنەن.
جاڭا عانا جايراڭداپ وتىرعان تەمىركە كەنەت مايى تاۋسىلعان شامداي، كوز جانارى ءسونىپ كەتتى. بار دەنەسى ءبىر ۋىس بوپ بۇرىسە قالدى. ەسىك جاقتا شاي قۇيىپ وتىرعان كۇتۋشى قاتىنعا كۇڭك ەتتى:
— شورىلداتىپ قۇيا بەردىڭ عوي. قۇدىقتان سۋارماساڭ، بۇلاردى شايعا قاندىرا المايسىڭ. ەندى قالعانىن قوناقۇيگە بارىپ ءىشسىن.
— اۋىلدان الىپ شىققان ەتىمىز بار ەدى.
— قوناق ۇيگە بارىڭدار. سوندا اسىپ جەڭدەر. — ءقوناقۇي ەسىك-تەرەزەسىنەن جەل گۋلەپ تۇراتىن جايداق ءبىر بولمە. پەشى ءتۇتىن تارتپايتىن. جىلى ۇيدەن شىققان كىسىلەر مۇندا كەلگەسىن شەشىنبەي، قالىڭ كيىمدەرىنە قىمتانىپ جاتىپ قالدى. ەرتەڭىنە ەرتە وياندى. ازىن-اۋلاق پۇلىنا شاي، شەكەر، كەزدەمە الدى دا، اقبالامەن قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ەكى-ۇش كۇن جاتقاسىن تاتار بايىنىڭ ءۇيى اقبالانى جاقتىرماي، كىرجىڭدەپ قاباق شىتا باستادى. باسقادان بۇرىن تەمىركەنىڭ ايەلى سىيعىزباۋعا قارادى. شاماسى، سۇلۋ كەلىنشەككە كۇيەۋىنىڭ كوزى تۇسەدى دەپ قورقىپ، قىزعاناتىن سياقتى.
اقبالا بايى تاستادى دەگەن قورلىق اتاققا كونىپ ەدى. وعان ەندى جەز قوڭىراۋداي شۇلدىرلەگەن تىكباقاي كەلىنشەكتىڭ ءزابىرى باتتى. ءبىر سىلاسىن تاپسا ءوزى دە بۇل ۇيدەن كەتپەكشى. ءبىراق... قايدا بارادى؟ كىمنىڭ بوساعاسىن ساعالايدى؟
اقبالا وڭاشا ۇيدە مۇڭايىپ وتىرىپ قايتا-قايتا كەشەگى كىرەشىلەردى ويلاپ كەتە بەردى. ولار، ارينە، اۋىلعا جەتتى. ۇيلەرىنە باردى. قاتىن-بالاسىنا قاۋىشتى. كورشى-قولاڭدار جينالىپ قالا جاڭالىعىن سۇراپ، قاۋقىلداسىپ مارە-سارە بوپ جاتىر. اقبالا وزىنە سونداي ءبىر ىستىق ۇياڭى اڭساپ، شەرلى جۇرەك قاتتى سىعىلىپ كەتتى. قيمىلسىز كوز جاسقا تولىپ بارادى. تاڭ اتقالى ءنار تاتقان جوق. باي ۇيىنە بارۋعا بەتىنەن باسادى. قالاعا شىعىپ، تالاپ قىلعىسى كەلسە دە، كوشە كورمەگەن ايەل تەمىركە ءۇيىنىڭ بۇرىشىن اينالسا ارام ولەتىندەي، باسى قاتىپ وتىر ەدى؛ سول ۇستىنە تەمىركە كىردى. قاسىندا ىلميگەن بىرەۋ. كىرپىگى، قاسى، ءۇستى-باسى ۇن-ۇن.
اقبالا تۇرەگەلدى. تەمىركە ەسىكتەن كىرەر-كىرمەستەن تۇيەدەن تۇسكەندەي قىپ:
— ساعان باي كەرەك پە؟ — دەدى بىردەن.
اقبالا بەتى اشىلماعان جاس قىزداي دۋ ەتە قالدى.
— ي-ي، پاقىر، نەگە ۇيالاسىڭ؟ بۇل قالا. ءانۋار، سەن دە ۇيالما! — دەپ تەمىركە ءوزىنىڭ تاساسىنان شىعا الماي، سىرتىندا تۇرعان ۇزىن سارىعا بۇرىلدى. سوسىن ءوزى كوزەمەلدەپ جىبەرمەسە، ونىڭ وزدىگىنەن اياق باسپاسىن ءبىلدى دە، قولىنان جەتەلەپ اقبالاعا اپاردى. اقبالا جەرگە كىرە جازداپ بارادى. ءبىر كەزدە الاقانى بىلجىراعان الدەبىر مۇپ-مۇزداي جاسقانشاق قول قولىنان باتىلسىز ۇستاپ ەدى، ونسىز دا توڭىرەگىنەن تۇك سەزبەي، سۇلدەرى شاققا تۇرعان ايەلدىڭ دەنەسى ءدىر ەتتى. قولىن دەرەۋ تارتىپ الدى.
— بۇل افەندەنىڭ ەسىمى ءانۋار. ماتۋر جىگىت. قالادان شۋشىدان ارتىق جىگىت تابا المايسىڭ.
سۇيدەدى دە، تەمىركە ەكەۋىنىڭ قولىن بىر-بىرىنە ۇستاتتى دا، قالعان شارۋانىڭ ەسەبىن وزدەرىڭ تابىڭدار دەگەندەي سىرتقا شىعىپ كەتتى.
وڭاشا قالعاسىن اقبالا وعان كوزىنىڭ استىمەن ابايلاپ قاراپ ەدى. ءۇستى-باسى ۇن-ۇن ۇزىن سارى نە ىستەرىن بىلمەي، قيپاقتاپ تۇر ەكەن. جاس شاماسىن ايىرۋ قيىن-كوسە. بەتى تۇكتەنىپ، ۇزىن مۇرىننىڭ ءۇش جاعى قىزارىپ، بار بىتىمىنەن ايانىش سەزىلەدى. اقبالا ءوزىن ۇستايىن دەپ قاتايىپ كورىپ ەدى، ءبىراق... ادىرا قالعىر مىنا دۇنيەدە ءوزىنىڭ باسى قانشالىقتى قور بولعانىنا كوزى ەندى عانا جەتتى دە، جىلاپ جىبەردى.
تەمىركە ەسىك سىرتىندا قۇلاعىن تىگىپ قانشا تىڭداسا دا، ىشتە قالعان الگى ەكەۋدەن ءۇن شىقپاعاسىن شىدامادى، شىبىجىقتاپ ىشكە قايتا كىردى. جاڭا ءوزى قالدىرىپ كەتكەن جەردە تىرپ ەتپەي تۇرعان كەلىنشەككە، سوسىن جىگىتكە قارادى. ايەل بۇلاردى سىرت اينالىپ، قوس قولىمەن بەتىن باسىپ اپتى. يىعىنىڭ باسى ءدىر-دىر ەتەدى. ءانۋار ءسۇدىنى قاشىپ، سالبىراپ قاپتى. ونىڭ وزىنە قالعاندا مىنا كەلىنشەكپەن وڭاشا ۇيدە ەكەۋدەن ەكەۋى بىرگە تۇنەپ شىقسا دا، تۇك بىتىرمەسىن ءبىلدى دە، ىشكە كىرە سالا ءانۋاردى جەتەلەپ اقبالاعا اپاردى دا:
— ايەلىڭدى ۇيىڭە اپار! — دەپ ەكەۋىن اي-شايگە قاراتپاي يتەرمەلەپ سىرتقا شىعارىپ جىبەرمەك بوپ ەدى. اقبالا تۇرعان جەرىنەن تاپجىلمادى. ءوزىن يتەرمەلەپ جاتقان تاتار بايىن شارت ەتكىزىپ جاقتان تارتىپ جىبەردى.
— و، سۇمىراي! تارت قولىڭدى! مەن سەنەن باي ەمەس، باسپانا سۇراپ ەدىم عوي.
تەمىركە قۇپ-قۋ. تەك الگى شاپالاق تيگەن جەر دۋىلداپ، كوز وتى جارق ەتكەن جانار كەنەت شاتىناپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، كەكەشتەنىپ تۇتىعىپ قالدى. ەسىن ەندى جيىپ، ەندى ءتىل قاتام دەگەنشە، اقبالا سۇمەلەك سارىنى ءوزى جەتەلەپ سىرتقا شىعىپ تا كەتىپ ەدى.
ءتورتىنشى ءبولىم
ەلدەن كۇن قۇرعاماي كەلىپ جاتقان كىرەشىلەر مەن قالاشىلار ەلامانعا سوعىپ، تۇندە-ۇيدەن، كۇندىز-جۇمىستان ىزدەپ تاۋىپ، اماندىق-ساۋلىعىن ءبىلىپ كەتىپ جۇرگەن-دى.
ەلامان ءقازىر ەل حابارىنا قانىڭ: كارى اجە قايتىس بوپتى. سىبىرگە ايدالعان كالەن حابار-وشارسىز. ال جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋلى باياعى وزدەرى بارداعى بىرلىك-بەرەكەتتەن ايىرىلىپ، قىرىق پىشاق بوپ جاتقان كورىنەدى.
وسى جايدى ەسىتكەسىن ەلدىڭ ءتىپتى قىزىعى قالمادى. ونى قيناپ جۇرگەن — ەسبول اتاسىنىڭ جاعدايى. ءتىرى تۇرعاندا ەلگە بارىپ، اتاسىمەن ديدارلاسىپ قايتقىسى كەپ ءجۇر ەدى. كوكتەم شىعىپ، كۇن جىلىعاسىن بۇنى ەسبول اتاسىنىڭ ءوزى ىزدەپ كەلدى. كوزى ناشار كورەتىن بوپتى. ەلاماندى داۋسىنان تانىپ، قولىنان تاس قىپ ۇستاپ الدى دا، ءۇنسىز جىلادى.
ەلامان ۇزاق جولدان قالجىراپ كەلگەن اتاسىنىڭ بۇگىن ەرتە جاتىپ تىنىققانىن قالاپ ەدى، ءبىراق وعان اتاسى كونبەدى. ەلاماندى جىبەرمەي قولىنان تاس قىپ ۇستاپ وتىرىپ رايدىڭ قالاي ولگەنىن سۇرادى.
— تەك، شىراعىم، تۇگىن قالدىرماي، تولىق ايت. جانە شىنىن ايت!
ەلامان جالتارۋدىڭ ءجونى قالماعانىن بايقادى. قارسى الدىندا بۇنان ەكى كوزىن ايىرماي، قادالا قاراپ وتىرعان قارت اتانىڭ قاشاندا جان بىتكەن جاننىڭ بارىنەن تەك ادالدىقتى، تەك شىندىقتى تالاپ ەتەتىنى بۇعان اياندى. ەلامان دا اتاسىنا اعىنان جارىلىپ شىندىقتى ايتقىسى كەلدى. ءيا، سول ءوزى قالاي بولىپ ەدى؟ قارلى قىس ەدى عوي؟ قاقاعان سۋىق ەدى. ءيا، راي... رايجان السىرەدى... شەگىر كوز سولدات ساباعاننان كەيىن ءتىپتى السىرەپ، قولىنداعى كۇرەككە دە سۇيەنىپ تۇرا الماي، اق قارعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. بۇل جۇگىرىپ بارىپ: «رايجان، تۇرشى! تۇرشى، اينالايىن!» — دەپ قولتىعىنان دەمەپ تۇرعىزباق بولىپ ەدى. سورلى بالا سەلت ەتپەي، كوزىن جۇمىپ، سۇلىق جاتا بەردى. سونان بەتى بەرى قارامادى. جۇمىس اياقتالعاسىن ونى باراققا كوتەرىپ اپاردى. ات قوراداي باراقتىڭ ەسىك-تەرەزەسىنەن جەل ىزعىپ تۇرعاندىقتان بۇندا تۇنەيتىن كىسىلەر شەشىنبەي، كيىمشەڭ بويىمەن بىرىنە-بىرى تىعىلىپ جاتاتىن. راي بۇرىن بۇنىڭ قۇشاعىندا تۇنىمەن ءدىر-دىر ەتىپ ىڭىرسىپ شىعاتىن-دى. سول كۇنى ونان سەس بولمادى. دىبىسى شىقپادى. سونان قاتتى شوشىعان بۇل «راي! رايجان»، — دەپ قانشا وياتسا دا، ول قىبىر ەتپەدى.
ءتۇن ورتاسى اۋعاندا كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، ىلە-شالا وياندى. نەگە، نەدەن ويانعانىن بىلگەن جوق. كۇندەگى ادەت بويىنشا ويانعان بويدا ونى ودەيالمەن قىمتاپ، باۋىرىنا تارتىپ قۇشاقتاماق بولدى دا، بويىن تارتىپ الدى. مۇز قۇشاقتاعانداي جانى، ءتانى تۇرشىگىپ، بورەنەدەي سەرەيگەن دەنەدەن شوشىپ: «را-ي!.. رايجان-ن!» — دەدى. ىشقىنىپ شىققان داۋىستان ۇيىقتاپ جاتقان كىسىلەر وياندى. جۇرت جينالىپ قالدى. بۇل جىلاعان جوق؛ قاپىلىستا قاتتى سوققى تيگەندەي، ەسەڭگىرەپ وتىرىپ قالعان-دى. ولىكتى ەرتەڭگە قالدىرماي، تاڭ اتقانشا جەرلەمەك بولعان جىگىتتەر باراقتىڭ سىرت جاعىنداعى قىرقانىڭ باۋرايىنان ءقابىر قازىپ، رايدى سول ءتۇنى اسىعىس-ۇسىگىس جەرلەپ ەدى. پاتشا قۇلاپ، جۇمىسشى باتالونى ەلدەرىنە تەڭىزبەن، جەرمەن قايتا باستادى. جۇرەر الدىندا بۇل ءىنىسىنىڭ مولاسىنا باردى. قۇران وقىدى. جات ەلدە، باۋىرى سۋىق قارا جەردە قالىپ بارا جاتقان ءىنىسىن قيماي ۇزاق وتىردى. سوسىن ەلگە قايتقان جىگىتتەرمەن بىرگە كەتىپ بارا جاتىپ، باراقتىڭ سىرتىنداعى توبە باۋرايىندا تومپايعان جالعىز قابىرگە جالتاق-جالتاق قارادى. سوڭعى قاراعاندا ءقابىر باسىنا شانىشقان ۇشكىر باسىندا جارتى اي بار، قۇلاش سوزىم تاياق... و، جاساعان، جاپپار يە، بۇعان قۇددى قارا جەردىڭ استىنان سوزعان قول سياقتانىپ ەدى...
ەرتەدەن بەرى ەشقانداي دىبىس شىعارماي، قارا تاقيا كيگەن اڭ قۇيقا باسى سالبىراپ كەۋدەسىنە ءتۇسىپ وتىرىپ تىڭداعان ەسبول قاريا ءدال وسى اراعا كەلگەندە شىداماي:
— رايىم-اي... بالاپانىم-اي، — دەپ كوي-كويىن سالا وكىرىپ قويا بەردى دە، تەرىس قاراپ جاتا كەتتى.
ەلامان دا جىلادى.
* * *
وسىدان كەيىن ەكەۋى دە ۇندەمەي، قاتار سالىپ قويعان توسەككە كيىمشەڭ بويلارىمەن قيسايا-قيسايا كەتتى. ءبىراق ۇيقتامادى.
ەرتەسىنە ەلامان ەرتە تۇرىپ جۇمىسقا كەتتى. سونان كۇن باتقاسىن كەلدى. كۇندەگى ادەتپەن قارا ماي كيىمىن سىرتتا تۇرىپ شەشىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، تازا كيىمدەرىن كيىپ، ىشكە كىرسە، اتاسى كەشكى نامازىن وڭىپ بولىپ، توردە تاسپيىق تارتىپ وتىر ەكەن.
كەشكە جۇمىستان قايتىپ، اس-سۋىن ىشكەسىن اتاسىنىڭ قاسىندا بولدى. اۋىل جايىن سۇرادى. ەسبول قاريا ەل ءىشىنىڭ اماندىعىن ايتىپ وتىرىپ، ويلاماعان جەردەن ءوزىنىڭ سىيلاس تۇستاسى-كارى اجە جايىن قوزعادى. قاشان كوز جۇمعانشا ەسى ەلامان مەن رايدى اۋزىنان تاستاماپتى. باس جاعىندا كۇزەتىپ وتىرعان كىسىلەرگە راي مەن ەلاماندى قايتا-قايتا تاپسىرىپ: «قوس قاراعىم امان ورالسا، كوزدەرىڭنىڭ قىرىن ساپ، قامقور بولا جۇرىڭدەر»، — دەپ تىلەك ايتا بەرىپتى.
— بايعۇس، سەندەر كەتكەسىن قاتتى جۇدەدى. ۇيقىدان قالدى. كۇندىز-تۇنى ءبىر تىلەك ۇستىندە سارىلىپ، سەن ەكەۋىڭنىڭ جولىڭا دۇعاسىن باعىشتاپ، كوڭىلىن اق جولىنا ۇسىنا بەردى، — دەپ ەسبول قاريا كوزىنە جاس الدى.
اتاسىنىڭ اۋزىندا ءبىر ءتىس قالماپتى. جۇمساق استى دا قىزىل يەگىمەن قايزاپ، جۇتا الماي تالماپ وتىراتىن ايانىشتى حالگە جەتكەن ەكەن. ەلامان اتاسىن شىن ايادى. كۇنى بويى ۇيدە جالعىز. ءۇي ءىشىنىڭ جاندارىمەن تىلدەسىپ سويلەسە دە المايدى. تىم بولماسا ەلگە قايتقانشا بىرەر كۇن اتاسىنىڭ قاسىندا بولعىسى كەپ، ەلامان ەرتەڭىنە توسەكتەن تۇرا سالا ميۋلگاۋزيننىڭ ۇستىنە كىردى. كەيىنگى كەزدە ميۋلگاۋزين كەش جاتىپ، ەرتە تۇرىپ، كەيدە قارىنداسى ازىرلەپ قويعان اس-سۋىن دا ىشپەستەن اسىعىس-ۇسىگىس كەتىپ قاپ جۇرگەن-دى. ۇيقىسى قانباي، قاباعى ءتۇسىپ كەتىپتى. ۇستىنە كىرگەن ەلاماندى كورسە دە، كوڭىل بولمەي، ىسىلداپ-پىسىلداپ كيىنە بەردى.
— پەتكا...
— نۋ؟
— كورىپ وتىرسىڭ عوي...
— تۇكتى دە كورگەم جوق... اسىعىسپىن. نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
ەلامان: «مىنادان ەشتەڭە شىقپاس»، — دەپ ويلادى. كەيىنگى كەزدە بۇل وزنوبين مەن سەليۆانوۆتان اراسىن اقي-تاقي ءۇزىپ، ءوزىن قولدايتىن كىسىلەرمەن ىڭعايلاسىپ جۇرگەن-دى. ول ءقازىر ەلامانعا دا ءىشىن اشپاي، بۇل بىلمەيتىن قۇپيا بىردەڭەلەرمەن شۇعىلدانىپ كەتتى.
— چەرت پوبەري، ءبىر نارسەڭ قويعان ورنىندا تۇرمايدى. ما-شا!
ماشا جەتىپ كەلدى. الدىندا الجاپقىش. شاماسى، انا جاقتا يلەپ جاتقان قامىرىن تاستاي سالا جۇگىرىپ كەلگەن. ۇن-ۇن قولىن ۇستىنە تيگىزبەي، ىلگەرى سوزىپ تۇر.
— تاراعىم قايدا؟
ماشا «ءوزىڭ بىلمەيسىڭ بە؟» دەپ ءتىلىنىڭ ۇشىنا كەلىپ قالعان اۋزىنداعى ءسوزدى ايتار جەردە باتىلى جەتپەي، توقتاپ قالدى.
— تاراعىم؟.. — دەدى ميۋلگاۋزين.
— ىزدەيىن...
— تەز!
ەلامان الگى ويىنان اينىپ، بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتىر ەدى، ميۋلگاۋزين گۇج ەتتى:
— نۋ، — دەدى ول، — نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
— ءبىر... بولماشى نارسە...
— ول نە؟
— اۋىلدان اتام كەلىپ... قارت كىسى عوي... قاسىندا بىر-ەكى كۇن بولايىن دەپ ەدىم...
— جاقسى سىلتاۋ تابىلعان ەكەن.
— جۇمىستان قاشىپ تۇرعام جوق...
— ۋ تەبيا سليشكوم منوگو رودنىح. ماشا، اسىڭ دايىن با؟
ەلامان اتاسى كەتكەسىن باسقا ۇيگە اۋىسقىسى كەلدى. كەلەسى كۇنى ول اتاسى جالعىزسىراپ وتىرعان شىعار دەگەن ويمەن جۇمىستان ەرتەرەك قايتىپ ەدى؛ اتاسى جاتقان بولمەنىڭ ەسىگى اشىق تۇر ەكەن. ىشتەن ايەل داۋسى شىقتى. ەلامان كەمپىر مە دەپ قورقىپ ەدى، جارتىلاي اشىق تۇرعان ەسىككە جاقىنداپ بارىن سىعالاپ قاراسا، ماشا اس سالعان تارەلكانى ەسبول قاريانىڭ الدىنا قويىپ: «اتا، ءىشىڭىز! اتا، ءىشىنىز!» — دەپ قايتا-قايتا قيىلىپ جاتىر ەكەن. ەلامان كۇلىپ جىبەردى. ماشا وسى ەكى اۋىز قازاقشانى كەشە عانا بۇنان ۇيرەنىپ العان-دى. ۇيدەگى بار توسەنىشتى قاريانىڭ استىنا توسەپ، جازالى تۇيەگە مىنگىزگەندەي قوقىرايتىپ وتىرعىزىپ قويىپتى.
ەلامان كەمپىر كورسە تاس-تالقان بولارىن ءبىلدى. ونسىز دا ەلدەن ەلاماننىڭ اتاسى كەلىپ، تۇيەسىن قوراعا بايلاپ، ۇستىندەگى كۇپىسى، تىماعىمەن تورگە شىعىپ، جەرگە توسەك سالعىزىپ جاتىپ العاننان بەرى ءدىندار كەمپىر قىزى مەن بالاسىنا بۇلان-تالان اشۋلانىپ، شىركەۋگە كەتىپ قالعان ەدى.
— اتا، توسەگىڭ قاتتى بولدى ما؟
— جوق، جايلى-اق ەدى. الگى قىز بالا قوياردا-قويماي، ۇيىندەگى بار توسەنىشتى استىما ۇيە بەردى. ەندى مىنە، نە قيسايا، نە جانتايا الماي، جازىلى تۇيەگە مىنگەندەي قوقىرايىپ وتىرعانىم.
ەسبول قاريا كۇلكىسىن باسقاسىن، قاسىنا ورىندىق اكەپ وتىرعان ەلامانعا بۇرىلدى:
— ءتىلىن تۇسىنبەسەم دە وسىندا كەلگەلى الگى قىز بالانىڭ جانىن ۇققانداي بولدىم. سەن وزىنە «راحمەت، قىزىم» دەگەن ءسوزدىڭ العىس ەكەنىن ايتىپ، ۇعىندىرىپ قويشى.
* * *
— سونىمەن، موڭكە قالاي؟ جاعدايى جاقسى ما؟
— ءاي، بالام-اي، ءازىر جەر باسىپ ءجۇر دەمەسەڭ، ول بايعۇستا نە جاعداي بولسىن؟..
— بالالى بولدى دەپ ەسىتتىم عوي؟
— ءيا، قۇر قول ەمەس، كۇل شاشارى بار.
— دوس ەكەۋىنىڭ اراسى قالاي؟ ءالى قىرباي ما؟
— قىربايىڭ نە؟ ايرانداي ۇيىپ وتىرعان اۋىل ەمەس پە ەدى؟! تاڭىربەرگەن ىرىتكى سالىپ، ولاردى دا... ءقازىر ءبىرىنىڭ ەسىگىن ءبىرى اشپايدى.
ەلامان وسىدان ارتىق ەل جايىن سۇرامادى. قانشا ۇستامدى بولسا دا، تاڭىربەرگەننىڭ اتى اتالسا ىشىنەن تىنىپ قالاتىن بوپ ءجۇر. ەسبول ونى بايقادى ما، جوق پا، ءبىراز كوزىن تومەن سالىپ مۇلگىپ وتىردى دا:
— بالام، بەرى كەلشى، — دەپ، ەلاماندى قاسىنا تامان جاقىنداتىپ الدى. ەلامان قارت اتانىڭ وسى جولى وقشاۋىراق شارۋا جونىندە سويلەسەتىن جاعدايىن بايقادى، — «اتا-بالاعا سىنشى» دەۋشى ەدى. باياعى جاسىراق كەزىڭدە باسقا بالالارعا قاراعاندا سەن قاراشىل ەدىڭ-اۋ. سوعان قاراپ، وسە كەلە كىسىگە قايىرىمىڭ مول بولا ما دەۋشى ەدىم. قاراتازدىڭ جىلقىسىن باقتىڭ عوي. جىلقى مىنەزىن بىلەتىن شىعارسىڭ؟
ەلامان مۇنىڭ ارتى قايدا سوعارىن بىلمەسە دە، اتاسىنىڭ ارىدان قوزعاعان ءتۇرىن بايقاپ، بويىن جيىپ وتىر.
— كەڭ دالاعا كىشكەنتاي ءۇيىرىن سىيعىزباي، تىرقىراتىپ قۋالاپ بولاتىن ساۋرىك ايعىر بار دا، قىدىر دارىعان بايدىڭ كەرەگە جال قۇتپان ايعىرى بار-اۋ. مەن دە سەنى كەلەشەكتە سول قۇتپان ايعىرداي ۇيىرىنە تىنىش، اقىلى الدىندا، اشۋى سوڭىندا جۇرەتىن ءزابىرسىز جان بولا ما دەۋشى ەدىم. سەن ءوزىڭ سولدات بولام دەپ بويىڭداعى قاسيەتىڭدى سو جاقتا قالدىرىپ قايتقاننان ساۋمىسىڭ وسى؟ — دەپ ەسبول قاريا مىرس-مىرس كۇلگەن بويى باسىن شالقايا كوتەرىپ الدى دا، ىنىسىنە نۇرى تايعان كىشىلەۋ كوزىن سىعىرايتىپ قارادى. ەلامان مىنا ەزىلدىڭ ار جاعىندا جاسى ۇلكەن قارتتىڭ الدە نازى، الدە وكپەسى جاتقانىن سەزىپ، انىق سالماعىن شامالاي الماسا دا، الدەن ىڭعايسىزدانىپ قوزعالاقتاي باستادى. ءبىراق سىرىن ساقتاپ تۇتاس وتىر. ەسبول قاريا ونى ەندى جالتارتپاي، قاق ادال شىنىن ايتقىزعىسى كەلدى مە، ءقايتتى، الگى ءبىر ازىلدەن لەزدە تىيىلىپ، ءوزىنىڭ داعدىلى سالماقتى اجارىنا اۋىستى.
— بالام، سەن وسى اقبالانىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى قاريا.
ەلامان مۇنى كۇتپەگەن ەكەن. دۋ ەتە قالدى دا، ساباسىنا تەز ءتۇستى.
— ونى... قايتەم؟ ماعان قاجەتى قانشا؟
— ءيا، ساعان قاجەتى دە بولماس. ءتىپتى، الگى ساۋرىك ايعىرشىلاساڭ اقبالانى ساۋىرلاپ تالايتىن ءجونىڭ بار.
ونىڭ ساعان ىستەگەن ىسىنە وراي ەندى سەنىڭ ەسەلەپ كەك الاتىن رەتىڭ كەلىپ-اق تۇر، — دەپ اتاسى وسى ارادا ءسال قاباق شىتىپ، رەنجىپ قالعانداي بولدى دا، ءبىراز وتىرىپ بارىپ قايتا سويلەدى، — راس، ارالارىڭ سۋىپ، شالعاي تارتىپ كەتتىڭدەر. ءبىراق، بالام-اۋ، ول سۇيەۋدەي جاقسىنىڭ قىزى ەمەس پە ەدى؟! سۇيەۋ سەن ءۇشىن سول جالعىزىن كورمەي، قارا تاستاي قاتايىپ العان جوق پا؟! قاشاندا بالاعا دەگەن اتا-انا كوڭىلى بەلگىلى ەدى عوي. ءتىرى بالا تۇگىل ولگەن بالانى ۇمىتا الماي، اتا-انا كوڭىلى قاشاندا ۇڭىرەيىپ تۇرماۋشى ما ەدى؟! قانشا قاتتى بولعانىمەن ىشتەن شىققان بالانى كورمەي كەتۋ سۇيەۋگە دە وڭاي بوپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟
ەلامان ۇندەمەدى. «ماعان بۇنىڭ نەسىن ايتادى ەكەن؟» — دەگەن ويدا اتاسىمەن ىشتەي عانا داۋلاسىپ وتىر.
— ول بالاڭنىڭ اناسى ەدى عوي، — دەدى ەسبول ءبىر وسال جەرى وسى بولار دەگەن ويمەن.
— ءيا، باسە! اناسى بولسا شالا تۋعان نارەستەنى التى ايلىعىندا...
— ءجا! بىلىكسىزدىڭ بىلمەگەنىن كەشىرمەسەڭ بىلگەندىگىڭ كانە؟! اقبالانىڭ ءتۇرمىس-حالى ناشار دەپ ەسىتەم. سۇيەۋ دە جىبىمەي قويدى. بىزدەي ەمەس، ول زاڭعار كوڭىلى قالعان كىسىنىڭ ءجۇزىن اقىرەت ساپارىندا ءبىر-اق كورەدى عوي.
ەلامان ءالى دە ءىشىن الدىرماي، سازارىپ وتىر؛ ەسبول قاريا وعان بارلاي قاراپ ءوتتى؛ ءبىراق سەزىمدى كوتەرەدى ەكەن دەپ، ءىنىسىن قاجاي بەرمەي، ورايلى جەردە ويىنداعى باردى ايتتى دا، توقتادى. وسىدان كەيىن ول تاعى ءبىر جەتىدەي جاتىپ، ماۋقىن باسقانداي بولدى. ەلامان ارقىلى قالاي ىشىنە حابار سالىپ ءجۇرىپ ەلدەن كەلگەن قالاشىلاردى ءبىلدى دە، جولعا جينالدى.
جۇرەر الدىندا ول جازىلى تۇيەسىن ەسىكتىڭ الدىنا شوگەرىپ قويىپ وتىرىپ:
— بالام، سەن وسى بىزگە حات جازعان سايىن بەدىر دەگەن دوسىم بار دەپ جارياعا جار سالىپ جاتۋشى ەدىڭ عوي. ءالى دوسسىڭدار ما؟
— دوسپىز...
— كەيدە تىپ-تىنىش وتىرعان ۇيگە ۇلەكتەي كۇركىرەپ كەلەتىن سول ما؟
— سول!
— ە، دەگەندەي، دەگەندەي! — دەپ قاريا باسىن يزەپ، تاعى ءبىر كەز ويلى كەسكىنگە اۋىسىپ، شوگىپ قالدى. وسىلاي وتىرىپ تا كىسى كوڭىلىن ارىدەن توپشىلايتىن قاريا ءىنىسىنىڭ اڭگىمەگە قۇلىقسىز تارتىپ، شولاق قايىرعان ءبىر-بىر جاۋاپتارىنان كوپ جايدى اڭعاردى. «وي، اتتەگەن-اي!.. ارالارى سۋىسىپ كەتكەن ەكەن عوي»،
— دەپ ءتۇيدى دە، ەلامانعا ءجۇزىن بۇرىپ، — باياعى بالا كەزىمدە اكەم مارقۇم: «اتتى سىرتىنا، ادامدى ىشىنە قاراپ بىلەم»، — دەۋشى ەدى. كىسى سىرىن ۇعۋ قيىن عوي. تۇرىنە قاراپ دوس تاڭداۋ دا قيىن. و دا بەينە مىنەزىن بىلمەيتىن شادىر اتقا مىنگەندەي، قاي جەردە تۋلاپ ءتۇسىرىپ كەتەدى دەپ، تاقىمىڭدى قىسىپ العانداي شىعار،
— دەپ مىرس-مىرس كۇلدى. — امسە، كىسى تىلەكپەن دوس بولمايدى، تەڭ كىسىلەرگە دوستىڭ ءوزى كەلەدى. ونداي دوس قايدا؟! ءوز باسىم ەشكىممەن دوس بوپ كورگەم جوق، تەڭ ادام كەزدەسپەگەندىكتەن ەمەس. ونىڭ ءبىر پالەسى-دوس كىسىلەردىڭ اراسىندا دا بىردەيلىك بولا بەرمەيدى. ولاردىڭ دا ءوز اراسىنان ارتىق-كەمى شىعىپ، كەمى كىشى ورىندا جۇرەدى. قيىنى وسى.
ەلامان قولما-قول دەرەك قايتاراتىن ءازىر جاۋاپ ەمەس ەدى؛ ول، اسىرەسە، وسى جولى اسىقپادى؛ اۋەلى قاريا ءسوزىنىڭ ار جاق-بەر جاعىن پايىمداپ، ويشا سالماقتاپ كوردى. كوپ ءسوزى كوكەيگە قونسا دا، اعا اقىلىنىڭ كەيىنگى تۇسىنا قارسى ايتاتىن داۋى بار. ءتۇسىن اشىپ ايتپاسا دا، الگى ءسوزدىڭ اڭعارىندا جۇمباق تۇيىندەي ءبىر تۇيتكىل قالدى. ءوز باسى ميۋلگاۋزين ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كۇن ساناپ جىڭىشكەرىپ بارا جاتقان دوستىقتىڭ تۇپكى ورايىن باسقاشا تۇسىنەتىن: ول ءبىر ءتىلى، ءدىنى باسقا كىسىلەردىڭ قيىن كەزدە ىشتەي تابىسقان كوڭىلى بولاتىن.
ەسبول قاريا سونى بايقاپ:
— ءجا، بالام، — دەپ قايتا سويلەدى، — دوسىڭ بولار، بولماس، ال، ءبىراق؛ جولداس تاپقانىڭ جاقسى. سىرت جەردە جىگىت جولداسىمەن سىيلى.
ەلامان اتاسىن قۇپتاپ باسىن يزەدى.
— مۇندا كەلىپ جۇمىس ىستەپ جاتىر ەكەنسىڭ، جولداسىڭنىڭ دەنى ورىس ەكەن. سىرىن بىلمەيتىن حالقىم. تەك ەرتەرەكتە كوپ بىلەتىن ءبىر عۇلاما كىسىنىڭ: «ونەردى ورىستان ۇيرەن» — دەگەن ءسوزى قۇلاعىمدا قالىپ ەدى. جاس تا بولساڭ ءومىردىڭ ويى مەن قىرىن كوردىڭ. سەن تاتپاعان ءزار قالدى ما؟! — دەپ قاريا كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ الدى دا: — ءبىز بىلمەيتىن جاڭا ءبىر جولعا ءتۇسىپسىڭ. زامانا جولى عوي! تەڭىز كەشىپ، تور سۇيرەتكەننەن جامان بولماس. قاي زاماندا دا ونەرلى وزعان. ءتاڭىرىم الدىڭنان جارىلقاسىن! بىزگە قارايلايمىن دەپ، بۇتا تۇبىنە اياعىنان ورالعان تورعايداي بوپ جۇرمەگەيسىڭ. ەلگە يەك سۇيەگەسىن، شۇكىر، ءبىز دە جامان ەمەسپىز. ازىن-اۋلاق مال-تەگەنە بار، — دەپ جاقسىلىق پەن جاماندىقتى جەر تۇبىنەن ويلايتىن اقىلگوي قاريا ەلاماننىڭ قول-اياعىنان تۇساۋدى الىپ كەتتى.
* * *
ەسبول اتاسى كەتكەلى ەلامان ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن انىق سەزدى. ەشقايدا بارمادى. ەشكىممەن كەزدەسپەدى. جۇمىستان شىقسا، ۇيگە كەلەدى. ۇيدە دە ءتىل تاۋىپ شۇيىركەلەسەتىن كىسى جوق. ماشا كەشكە قاراي سەليۆانوۆپەن قىدىرىپ كەتەدى. ميۋلگاۋزين ۇيدە از بولادى. ال كەمپىر شىركەۋگە بارعاندا بولماسا، قالعان ۋاقىتتىڭ بارىندە دە ۇيدە. وقتاۋداي تىپ-تىك دەنەسىن قارا كيىمگە مالىندىرىپ، ءۇي ىشىندە ءۇن-تۇنسىز، اياعىن دىبىس شىعارماي، مىسىقشا باسىپ كەلە جاتقاندا ەلامان ءارقاشان بوي تاسالاپ تىعىلا قالعىسى كەلەتىن. كىسىگە نازار اۋدارىپ قاراماسا دا، بەت الابى قۇددى تابىتتا كوزى اشىق جاتقان ولىكتەي، ادام جانى تۇرشىككەندەي ىزعار شاشاتىن.
ەلامان اتاسى كەتكەسىن كىشكەنتاي قالانىڭ ءبىرىڭعاي قازاقتار تۇراتىن شەت جاعىنان ءۇي ىزدەدى، ءبىراق ءبارى دە بالالى-شاعالى، ءبىر بولمە، مىقتاعاندا ەكى بولمەدە تىعىلىسىپ وتىرادى ەكەن.
سالى سۋدان شىعىپ شارشاعان ەلامان ۇيگە كەلسە، ەسىك الدىندا ميۋلگاۋزين تۇر. شاماسى، بۇنىمەن سويلەسكىسى كەپ سىرتتا توسىن تۇرعان سياقتى.
— سلۋشاي، قايدا جۇرەسىڭ؟ نەگە كورىنبەي كەتتىڭ؟ — دەدى ميۋلگاۋزين.
ەلامان كۇلدى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟
— ۇيدە تۇرمايتىن مەن ەمەس، ءوزىڭسىڭ عوي.
— جۇمىسىڭ قالاي؟
— قالاي دەيتىنى جوق... ەكى ءقولعا-بىر جۇمىس.
— ءسوزىنىڭ سيقىن. ۆوت چتو، دوروگوي، قالاساڭ، ەرتەڭنەن باستاپ قاسىما الۋعا بولادى.
— راحمەت. وسى جۇمىسىم وزىمە ۇنايدى.
— ءوزنوبيندى قيماي تۇرسىڭ عوي. ەتو تۆوە دەلو. ماعان سەنىڭ ءوزنوبينىڭ دە، سەليۆانوۆىڭ دا ۇنامايدى.
— بىلەم.
— ميتينگىنىڭ ۋاقىتى ءوتتى. جەر-جەردىڭ ءبارى كوتەرىلىپ جاتىر. ءقازىر حالىقتى قارۋلاندىرىپ، كۇرەسكە شىعاتىن كەز!
ەلامان قارت جۇمىسشىنى قولداپ، قارسى داۋ ايتقىسى كەلسە دە، ورىسشاسى كەمتارلىق ەتتى مە، الدە ىڭعايلى ءسوز اۋزىنا تۇسپەدى مە، كوزىن جەردەن كوتەرمەي تۇنجىراپ تۇرعان-دى.
ميۋلگاۋزين:
— ءۇي ىزدەپ جۇرگەن كورىنەسىڭ عوي؟ — دەدى.
ەلامان ۇندەمەدى.
— ءبىزدىڭ ءۇي تارلىق ەتىپ ءجۇر مە؟ — دەدى ميۋلگاۋزين.
ەلامان بۇعان دا ۇندەمەدى. تەك وزىنەن كوز الماي، قادالا قاراپ تۇرعان ميۋلگاۋزينگە بىلدىرمەي ىشىنەن ءۇنسىز مىرس ەتتى.
— نە دۋري، ءۇي جەتەدى، — دەدى دە، ول ىشكە كىرىپ كەتتى.
ەلامان ۇيگە كىرگىسى كەلمەدى. اتاسى كەتكەلى ونسىز دا ۇيگە سىيماي ءجۇر. ەلدەن كەلگەن كىسىلەردى ىزدەسە، بۇل، ادەتتە، تەمىركەنىڭ كوك دۇكەنىنە باراتىن. وندا تاڭىربەرگەن جاتىر دەپ ەسىتكەسىن بەتىنەن باستى. ءۇي ىزدەگىسى كەلدى. كۇننىڭ كەشكىرىپ قالعانىنا قاراماستان ول تاعى دا كول جاق شەتتە تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءبىراز ءۇيىن جاعالاپ شىقتى. سۇيتكەنشە كۇن باتتى. قاس قارايدى. سول كۇنى ايسىز ءتۇن، اسىرەسە، تاستاي قاراڭعى بولعان-دى. كەشەنىڭ ەكى بەتىندە جاپىرايعان الاسا ۇيلەردى بۇل ءتۇن تۇگىل، كۇندىز دە بىرىنەن-بىرىن ايىرا المايتىن. مىنا كوز بايلاعان قاراڭعىدا بالشىقتان سوققان، ءبىرىن اقتاسا كوپشىلىگى اقتالماعان، وڭشەڭ جەر تىستەگەن الاسا ۇيلەردىڭ نوبايىن قاراڭعىدا ازەر-ازەر كورىپ كەلە جاتقان-دى. سونداي ءۇيدىڭ بىرىنە تاقاپ كەلە بەرگەندە كىسى بويى دۋالدىڭ ار جاعىنان قورا تولى كوپ ادامنىڭ ابىر-دابىرى شىقتى. ەلامان قالت ەتىپ تۇرا قالدى دا، قايتا ءجۇردى. الگى ابىر-دابىردىڭ اراسىنان سىڭسىپ جىلاعان الدەبىر جاس داۋىس شىعىپ ەدى، وعان بىرەۋلەر باسۋ ايتىپ: «قوي، قاراعىم! مولدا قۇران وقىسىن»، — دەپ جۇباتپاق بولدى.
ەلامان قارالى ءۇيدىڭ تۇسىنان تەزىرەك باسىپ، جىلدامداپ ۇزاپ بارادى. «كىم ەكەن؟» — دەپ ويلادى. كارى مە، قىرشىن جاس پا؟ سىڭسىعان جاس داۋىس سونىڭ كەلىنشەگى بولماسا نە قىلسىن؟ جاڭاعى ابىر-سابىر ءقازىر ساپ بوپ تىيىلىپ، ۇيدەگىلەر دە، قوراداعىلار دا باسى سالبىراپ، مۇلگىپ قالعان وسىناۋ تىم-تىرىستا سوناۋ ءتور جاقتان قۇران وقىعان اق سالدەلى موللانىڭ ماقامى شىقتى. ولار اۋىز اشسا: «ادامنىڭ باسى-اللانىڭ دوبى»، — دەپ جۇباتادى. ەلامان وسىعان تۇسىنبەيدى. تۇسىنگىسى كەلمەيدى. كەشكىسىن جۇمىستان قايتقاندا ول كۇندە-كۇندە ءوزنوبيننىڭ ءۇيىنىڭ جانىنان وتەتىن. بۇل جۇمىستان قايتقان كەشكى سالقىندا بالالار دوپتى قۋالاپ، اياعى ىلىككەنى ارى-بەرى تەۋىپ ۋلاپ-شۋلاپ جاتادى. ءجا، ولار... ولار عوي-بالالار. مىناۋ-اللا! جاراتۋشى ءيا. سوندا و دا كوڭىل كوتەرەتىن ەرمەك ىزدەگەندە ادام باسىن اياعىمەن تەپكىلەپ، ولاي-بۇلاي قۋالاي ما؟ سونان ءلاززات الا ما؟ بۇل نە ساندىراق؟
ەلامان كوشە ورتاسىندا سىلەيىپ تۇرعانىن ءوزى دە سەزگەن جوق. قاراڭعى كوشە كەنەت دوپقا... جو-جوق، باسقا... ادامنىڭ باسىنا تولىپ كەتتى. ساباعىنان ۇزىلگەن قاربىزداي، قاراڭعى كوشەدە دومالاپ بارا جاتقان وڭكەي باس... ادامنىڭ باستارى. اناۋ كالەننىڭ، موڭكەنىڭ، رايدىڭ باسى. ال مىناۋ بۇنىڭ ءوزىنىڭ، اقبالانىڭ... ەلامان كوزىن باسا قالعىسى كەلدى. ول ەندى ەشكىمدى، ەشتەڭەنى كورگىسى كەلمەدى. ەشكىمدى، ەشتەڭەنى ويلاعىسى كەلمەدى. ۇيگە تەزىرەك جەتىپ، كورپە استىنا كىرىپ، باسىن تاس قىپ بۇركەپ ەشكىمدى دە، ەشتەڭەنى دە ويلاماي تەزىرەك ۇيىقتاپ، ءبارىن باسىنان شىعارىپ، ءبارىن، ءبارىن اقي-تاقي ۇمىتقىسى كەلدى. ويى وسىعان بەكىگەندە، كەنەت ەسىنە اتاسى ءتۇسىپ: «قالاي جەتتى ەكەن؟» — دەپ ويلادى. سوسىن: «جولدا قيىندىق كورمەدى مە ەكەن؟» — دەپ ويلاۋى مۇڭ ەكەن، ول ەندى وزىنەن-وزى مازاسىزدانىپ، باسىنا قايداعى-جايداعى كەلىپ: « اپىر-اي، سونشا جەردەن ىزدەپ كەلگەن اتاسىنا دۇرىستاپ نە قوناقاسى بەرە المادى، نە جەر تۇبىنەن كەلگەن كارى كىسىنى كۇتىپ، جاعدايىن جاساي المادى. ىشىنە رەنىشتىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە سىياتىن قاريا سىرتىنا شىعارىپ ايتپاسا دا، ءبىراق تاپ جۇرەردە تۇيەسىن ەسىك الدىنا شوگەرىپ قويىپ، اقبالانى ەسىنە العانى نە؟ ايتسا دا، اياق استىندا قالعان ادامگەرشىلىكتى تىرىلتپەك بوپ ارىدان تولعاعانى تەگىن بە؟ سوندا ول اقبالا مەن بۇنىڭ اراسىنداعى جاعدايدى بىلمەسە ەكەن-اۋ؟ جوق، ءبىلدى. بىلە تۇرا ادامگەرشىلىكتى العا سالدى. شىنىنا كەلگەندە، اپىر-اۋ، سول ادامگەرشىلىگى قۇرعىردىڭ ار جاعىندا ادالدىق دەگەن پالە تۇرعان جوق پا؟ ونى دا بىلمەدى دەيسىڭ بە؟ جوق، ءبىلدى. ءبىلدى! بىلگەندە قانداي ءبىلدى؟! ەندەشە، ادالدىقتى توركى ەتىپ، اردى اياققا باسقان دوزاقىلىقتى دا بىلە تۇرا بۇعان نەگە، نەلىكتەن ادامدىڭ، ادامگەرشىلىكتى الدىنا تارتىپ، بەتىنە باساتىن نە ءجونى بار؟ جوق، اتا، ءسوزىڭدى دە، ءوزىڭدى دە سىيلايمىن، ءبىراق وسى تۇستا كەلىسپەيمىن. قالعان كوڭىل-شىققان جان. ءوز قولىمەن تۇنشىقتىرىپ ءولتىردىم، ونى ەندى قايتا ءتىرىلتۋ... جوق، اتا، اتا-ەكە، ول قولىمنان كەلمەيدى.
* * *
كوكتەم كۇنى كەشكە تاقاعاندا اقىراپ گۋدوك ايقايلادى. «ساۋىنى بولعان قارا نار بوزدادى»، — دەپ ەلامان بۇنى ىشىنەن ازىلگە اينالدىراتىن-دى. جۇمىس اياقتالىسىمەن ۇيلەرى ءبىر جاقتا تۇراتىن كىسىلەر وزدەرىنىڭ كۇندەگى ادەتىمەن بۇگىن دە ىڭعايلاسىپ توپ-توپ بوپ اڭگىمەلەسىپ كەتىپ بارا جاتتى. بىر-ەكى جۇمىسشى ەلامانعا بۇرىلىپ كەپ «بىرگە قايتايىق»، — دەپ ەدى، ەلامان ولارعا «كەتە بەرىڭدەر»، — دەدى دە، كوزىنىڭ قيىعىن ميۋلگاۋزيننەن ايىرماي باعىپ تۇر. ميۋلگاۋزين وزىنە قارايلاپ تۇرعان ەلاماندى بايقاسا دا، وعان نازار اۋدارعان جوق؛ ول كۇنى بويى ەسكى پاروۆوزدىڭ استىنا كىرىپ، سىز جەردە شالقاسىنان جاتىپ جۇمىس ىستەگەن-دى. ءۇستى-باسى، بەتى-اۋزى ماي-ماي بوپ، كۇلدى-كۇيەلەش پاروۆوزدىڭ استىنان شىقتى.
— قايتپايمىز با؟ — دەدى ەلامان قاسىنا كەلىپ.
— چتو-و؟
— بىرگە قايتايىق. سەنى كۇتىپ تۇرمىن.
— كەتە بەر!
— سەن شە؟
ميۋلگاۋزين ۇندەمەدى. ماي-ماي كيىمدەرىن شەشىپ، ۇستىنە مايكانىڭ سىرتىنان ءوزىنىڭ تازا كيىمدەرىن كيدى. ەلامان وزىنە كوپتەن بەرى وسى جىگىتتىڭ قاباعى اشىلماي، قىڭىرايىپ توڭ-تورىس جۇرگەن سالقىندىعىن بىلسە دە، وسى جولى ارالارىنداعى تۇسىنىسپەستىكتى جۋىپ-شايعىسى كەلدى دە، كۇلىپ قۇشاقتاماق بوپ ەدى، ميۋلگاۋزين:
— ۋيدي! — دەپ قولىن قاعىپ جىبەردى دە، باسى قايقايىپ جونىنە تارتا بەردى. تاعى دا اتاسى ەسىنە ءتۇستى: شاماسى، ءسىرا، تەرەزەسى تەڭ دوس تابىلا بەرمەيتىنى راس شىعار. ءبىرى ارتىق، ءبىرى از-كەم كەمدەۋ بولسا دا، ولاردىڭ دوستىعى، تەگى، اقساق كىسىنىڭ اياعى تاقىلەتتەس، ساۋ اياقتان اقساق اياق نەعۇرلىم قىسقا بولسا، سوعۇرلىم كەمىس اياققا سالماق كوبىرەك ءتۇسىپ، قاتتىراق اڭسايتىن بولار-اۋ. مىنە، بۇلاردىڭ دا دوستىعى سىلتي باستادى. دوسى سونى بۇعان تاعى دا اڭعارتىپ، قىڭىرايىپ تارتىپ بارادى. سەن، كانە، كەمىس اياقتىڭ قىزمەتىن اتقاراسىڭ با؟ سوعان كەلىسەسىڭ بە؟
ەلامان باسىن شايقادى. كەزدەمەسىن بۇلداعان تەمىركە سياقتى دوستىعىن بۇلداسا، امال قانشا، ەندىگى جەردە جالعىز ءجۇرىپ جول تابار.
ەلامان «ەرتەڭ، كۇنى ەرتەڭ باسقا ۇيگە شىعام»، — دەپ شيرىعىپ كەلە جاتقان-دى. كوك دۇكەنگە دەڭگەيلەسە بەرگەندە وسىلاي بەتپە-بەت قارسى كەپ قالعان ايەلگە كوزى ءتۇستى دە... ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. تاۋەكەلى جەتپەگەندەي، توقتاي قالدى دا، قايتا ءجۇردى. ورگە قارسى جۇرگەندەي، دەم اراسىندا تىنىسى اۋىرلاپ، ەنتىككەندەي بوپ، اربالعان كوزىن ايەلدەن ايىرا المادى. ايەل دە الدەبىر كولدەنەڭ كوزدى سەزگەندەي، نازارىن تىكتەي بەردى دە، توبەگە ۇرعانداي توقتاي قالدى. ەكى بەتى ءورت شارپىعانداي دۋىلداپ تۇرىپ بۇعان ءبىر ءسات، ءبىر عانا ءسات جاسقانباي تۋرا قارادى. شاماسى سوعان جەتتى. ەلامان ونى جىلاپ جىبەرەتىندەي كەرىپ، ءبىر اتتاپ ىلگەرى ۇمتىلىپ:
— اقبالا... — دەدى. دەۋىن دەسە دە ايانىشتى داۋىس ار جاعىنان ادەتتەگىدەن گورى ىشقىنىپ شىققانىن ول كەيىن سەزدى. سوعان وكىنىپ ەدى. ءيا، سول پالە بولدى. اقبالا ءبىر ساتتە بەتىنەن قانى قاشىپ، قاتىگەز اكەنىڭ قۇداي بولماسا، ادام بالاسى اياعاندا نامىسىنا، شامىنا تيەتىن انەبىر ىزاقور اجارىن تاۋىپ، بۇ دا ساتتە شيرىعىپ الا قويدى دا، تىلدەسۋگە كەلتىرمەي جونەلە بەردى.
ەلامان بوگەمەك بولعانداي، ىلەسىپ ۇمتىلا ءتۇستى دە، توقتادى. اۋزىنداعى ءسوزدى ايتا الماي، شالا اشىلعان ەرنىن جيا الماي تۇر: «قايىرىلماس پا ەكەن؟» — دەپ ويلادى. اقبالانى وسى قالادا تۇراتىن تۇرمىسى ناشار، مۇساپىرلەۋ بىرەۋگە كۇيەۋگە شىعىپتى دەپ ەسىتكەن-دى. ءوڭىنىڭ جۇدەۋلىگى بولماسا، بۇرىنعىسىنان وزگەرمەپتى. ۇستىندەگى كيىمى دە وزگەرمەگەن. باياعى قوس ەتەك كويلەك. سول باياعى قىناما بەل كوك ماساتى قامزول. ءتىپتى ارقاسىنا سۇلاپ تۇسكەن قوس بۇرىمعا دەيىن ءبارى، ءبارى تۇك وزگەرمەگەن. انە، كوزدەن الىستاپ ۇزاپ بارادى. تەك... قۇياق بولعان ادامداي، نەگە، نەلىكتەن قولى دا، يىعىنىڭ باسى دا قوزعالماي، سەكيىپ سىرەسىپ قالعان؟ نەگە بۇلاي؟ الدە ايەل نامىسى بۋىپ، جانى ىشقىنىپ بارا جاتپاسا نە قىلسىن؟ شىنىندا، سولاي بولار-اۋ؟ مىنا ادىرا قالعىر ءومىردىڭ تەپكىسىنە ۇشىراپ، قورلىق پەن زورلىقتى كورسە دە، كىسى الدىندا كىشىرەيمەي، تاكاپپار باسىن شامادان تىس تىك ۇستاپ شالقاقتاپ بارا جاتقانى تەگىن بە؟ وسى بارا جاتقاندا الدەكىمگە ونىڭ ءوزى قىر كورسەتىپ: «مەن ءالى دە بۇرىنعى اقبالامىن»، — دەگەن ەرلىك ەمەس پە؟ «جوق، ول ەندى قايىرىلمايدى»، — دەدى ەلامان.
* * *
اقبالا شىنىندا دا قايىرىلمادى. «جاقسى ىستەدىم، — دەدى بىلاي شىققاسىن وزىنە-وزى ىشىنەن،-جاقسى ىستەدىم. ءبىزدىڭ ارامىزدا تۇك تە قالعان جوق. ءبارى بىتكەن. ولگەن». ىزالى، دولى جاس تاماعىنا تىرەلىپ، تىنىسى تارىلىپ بارادى. قاشان ءبىر كوشەنى اينالعانشا دەمىن المادى. ءسۇرىندى مە، ءقايتتى، تىلەرسەگى دىرىلدەپ قۇلاپ قالا جازدادى.
قارسى كەپ قالعان كىسىلەر بۇرىلىپ قاراپ، قايسىبىرەۋلەر تاڭدانىپ تۇرادى دا ءوتىپ كەتەدى. جاڭا، ونىمەن كەزدەسەردىڭ الدىندا كوك دۇكەننەن ساتىپ العان شامنىڭ مۇرجاسى قولىندا كەلە جاتقان-دى. ونى كورگەندە توق ۇرعانداي، تۇلا بويى ءدىر ەتىپ، قولىن ىقتياردان تىس قاتتى سىعىپ جىبەرگەندە شىنى شولمەك سىنىپ كەتكەن-دى. ونى ءبىراق سەزگەن جوق. تاس قىپ ءتۇيىپ العان ساۋساقتار اراسىنان قان سورعالاپ تامىپ كەلەدى.
اقبالا ۇيگە قالاي جەتكەنىن بىلمەدى. الدىنان جۇگىرىپ شىققان بالالار شوشىپ، ەستيارلاۋ ەكەۋى كەيىن شەگىنىپ كەتتى. تەك ەسىن بىلمەيتىن كۇربەلدەۋى جۇگىرىپ كەپ «اپالاپ» اقبالانىڭ ەتەگىنە جارماستى. ونسىز دا كىمگە ۇرىنارىن بىلمەي، دولىلىق بۋىپ تۇرعان ايەل كىشكەنتاي بالانى قاعىپ جىبەرگىسى كەلدى دە، ءوزىن ۇستاپ قالدى. «اپالاپ» اياعىنا ورالىپ جاتقان بالاعا ەڭكەيىپ، جەردەن كوتەرىپ الدى. الۋىن السا دا، ءبىراق ونى قايتەرىن بىلمەي، ءۇي ورتاسىندا اقىرىپ تۇرىپ قالدى. سوسىن قاراپتان-قاراپ سۇلدەرى قۇرىپ، قول سوزىمداي جەردەگى توسەككە جەتە الماي، تۇرعان جەرىنە وتىرا كەتتى. «ءوزى كىنالى. ءبارى وزىنەن. مەنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە، بالامىزدىڭ... سورلى جەتىمەكتىڭ وسى كۇيگە ۇشىراعانى... ءبارى، ءبارى سونان! وزىنەن! وزىنەن!..» قۇددى بىرەۋ ونان كىنالى كىم دەپ، اق-قاراسىن اشىپ بەرۋىن سۇراپ جاتقانداي. «سەن، سەن كىنالىسىڭ! سەن... سە-ن-ن!» الگىندە شىنى تىلگەن قولدان قان كوپ اققان-دى. سول ەندى سوناۋ ساۋساق، قارا تىرناقتان باستاپ بىلەگى، قولى، بۇكىل يىعىن كوتەرتپەي شىمىرلاپ ۇيىپ، ارى-بەرىدەسىن ءتىپتى شىداتپاي، سولقىلداتىپ اكەتىپ بارا جاتقانىن دا ەلەڭ ەتپەي، قايتا-قايتا بۇرىنعى كۇيەۋىنە شۇيلىگىپ: «مۇزعا شىقپا دەپ قانشا جالىندىم، — دەدى ىشىنەن،-داۋىل بولارىن ءبىلدىڭ. ءبىلدىڭ! بىلە تۇرا ايتقاندى تىڭدامادىڭ. قاشانعى قىڭىرلىعىڭا باستىڭ. مۇزعا شىقتىڭ. ورىستى ءولتىردىڭ. مەنى اياساڭ، دۇنيەگە كەلگەلى تۇرعان بالانىڭ كەلەشەگىن ويلاساڭ، ورىستى ولتىرەر مە ەدىڭ؟.. سەن!.. سەن كىنالىسىڭ. كىنالىسىڭ. كىنالىسىڭ».
اقبالا قۇپ-قۋ. قانى قاشقان بوپ-بوز ەرىن دىرىلدەپ، وكسىك قىسقان كوكىرەك كوتەرىلىپ-باسىلىپ، كوزىندە مولتىلدەگەن تولى جاس ءمولت-مولت ومىراۋىنا تامدى. اقبالا جاسىن سۇرتكەلى قولىن كوتەرە بەرگەن-دى. ەرتەدەن بەرى ءۇرپيىپ، بۇرىشتا تىعىلىپ تۇرعان ەستيار ەكى بالا:
— اپا!.. ءاي-اي اپا، قان! قان، — دەپ جۇگىرىپ كەپ، ەكەۋى ەكى جاقتان شىرقىراپ قويا بەردى.
اقبالا قاندى ەندى كوردى.
— ۋح، قۇرىسىنشى. يتشىلىك ءومىر عوي، — دەپ ەنجار قيمىلمەن استىنداعى الاشانىڭ شەتىن قايىرىپ، اينەك تىلگەن الاقانىن توپىراققا باستى دا، قولىمەن جەر تىرەپ وتىرىپ قالدى. ءالى دە ەشتەڭە سەزىپ وتىرعان جوق. قارا كولەڭكەلەنە باستاعان ۇيدە الگى جەتىم بالالاردىڭ بۇنان كوز الماي ءۇرپيىسىپ تۇرعانىن دا بايقامادى.
— جا-ي... جاي وتىرسىڭ با؟ — دەدى، جاقىنداۋعا باتا الماي، سىرت جاعىندا تۇرعان بىرەۋ.
اقبالا ۇزىن سارىنىڭ ۇيدە بار-جوعىن دا بايقاماپتى. اقبالا تۇرەگەلدى. شام جاقتى. مۇرجاسىز شامنىڭ بىلتەسىن كوتەرىپ جاتىپ، الدەقالاي ۇستىنە كوزى ءتۇسىپ ەدى؛ اق باتەس كويلەكتىڭ ەتەگىنە جۇققان ءسال عانا بولماشى داقتى كورىپ، بۇنى بۇرىن نەعىپ بايقاماعانىنا قىنجىلدى.
اقبالا ءۇي ءىشىنىڭ ونى-پۇنى شارۋاسىن ىستەپ، سوسىن كۇنى بويى اش وتىرعان بالالارعا اس دايارلادى. سونىڭ بارىندە دە ءانۋار قالتالاقتاپ سوڭىنان قالماي ءجۇر. اقبالا جۇرسە ءجۇرىپ، تۇرسا و دا توقتاپ، كوزىن جەردەن كوتەرمەي سولبىرايىپ تۇرادى. اقبالا العاشقىدا كوڭىل بولە قويماپ ەدى؛ كەيىن ىزاسىنا ءتيدى.
— نە كەرەك؟
— ماعان... ما-عان باا؟
— ءيا، ساعان؟
— جاي... تەك... تەك... رەنجىتسەم، كە-كەشىر... — «مىنا سورلىعا نە بولعان. ەسى دۇرىس پا؟»
— اقبالا... كەشىر...
— كەشىر؟
— ءيا، كەشىر...
— نەنى كەشىرۋىم كەرەك؟
— ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ون شاقتى كۇننەن بەرى اۋىرىپ، ءۇيدىڭ بەرەكەتىن كەتىرىپ الدىم...
— ونىڭ نەسى ايىپ، كىم اۋىرمايدى...
— جوق، بىلاي... نەعىپ دەگەنىم عوي... بۇگىن ءتاۋىرمىن. قۇداي قالاسا ەرتەڭ جۇمىسقا شىعام.
— ەرتە تۇرىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟
— جوق، ءقازىر ءتاۋىرمىن. مەنىڭ ايتا... ايتايىن دەگەنىم...
— ءيا؟
— تەك رەنجىمە...
— ايتا بەر!
— مىنا بالالارعا انا بول. ەندىگى جەردە ەكى جارتى... — اقبالا كوزىن تومەن ساپ، ءۇنسىز تىڭداپ تۇرعان-دى. ءانۋار ءسوزىن اياقتاعاندا ءوزىنىڭ وسى ءحالىن مىسقىلداعانداي جابىرقاۋ جۇزىنە كۇلكى ءبىلىندى. بۇل ۇيدە ءقازىر... تاپ وسى ءقازىر كەتۋ كەرەگىن، ويتپەگەن كۇندە مىنا سۇمەلەك سارىنىڭ تىلەگىن قابىل الماي بولمايتىنىن ءبىلدى. ونسىز دا قالا ىشىندە وسەك كوبەيىپ، كەيبىر قىلجاقتار «نەكەسى قيىلمادى دەمەسەڭ، تۇنەمەلىككە قاراي توسەكتەرى قوسىلىپ كەتەدى ەكەن»، — دەپ ءجۇر.
— مەنى قايتەسىڭ. باسىڭ جاس، بالالارىڭا-انا، وزىڭە-جار بول اتىن ءجونى ءتۇزۋ ايەل تابارسىڭ. قىزداي قوسىلعان كۇيەۋىنە وپا بەرمەگەن جان ساعان نە وپا بەرەتىن ەدى؟.. قوش بول، ءانۋار.
— جو-جو-ق... نە دەگەنىڭ... جىبەرمەيمىن...
اقبالا كيىم-كەشەگىن جيىستىرىپ الدى دا، كوزدەرى جاۋدىرەپ تۇرعان ءۇش بالاعا بۇرىلدى.
— ال، اينالايىندار، ساۋ بولىڭدار... — دەپ، بۇيىعى بالالاردى باۋىرىنا تارتىپ بەتىنەن سۇيمەك بوپ ەڭكەيگەندە، كوزى ولاردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ ەدى؛ ەستيار ەكى بالانىڭ يەگى كەمسەڭدەپ، وكىرىپ جىلاپ جىبەرۋگە از-اق تۇر ەكەن. اقبالا ولاردىڭ كوزىنەن مولتىلدەگەن جاستى كورگەندە عانا وسى ساتتەگى ءوزىنىڭ قاتال ويىنان شوشىپ كەتتى. قولىنداعى تۇيىنشەكتى لاقتىرىپ جىبەردى دە، جالما-جان تىزەرلەپ وتىرا قاپ، باۋىرىنا تىعىلعان جەتىم بالالاردىڭ ءبارىن قاۋسىرىپ قۇشاقتاي الدى.
— Aنa... انا، كەتپەشى.
— كەتپەيمىن... اينا-لا-يىن... ەندىگى جەردە نە كورسەم دە سەندەرمەن بىردەي كورەم.
* * *
ءانۋار جۇمىستان بۇگىن كۇندەگىدەن ەرتە قايتتى. قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن. وسى كەلە جاتقاندا ول قالانىڭ قاپىرىق اۋاسىن، قولقا اتقان كۇيگەن كەسەك ءيىسىن سەزگەن جوق. تەمىركەنىڭ كوك دۇكەنىن اينالا بەرگەندە، ار جاعىنان اربانىڭ دوڭعالاعىنداي، باسى-اياعى دومالانعان بىرەۋ شىعا كەلدى. ءانۋار ادەپكىدە مىنانىڭ كىسى ەكەنىن، الدە شىنىمەنەن اربانىڭ دوڭعالاعى ەكەنىن ايىرا الماي، كوزىن ۋقالاپ جىبەردى. «بۇل پالەگە قايدان كەزدەستىم؟.. اپىر-اي! اپىر-اي، قارىزىن سۇراماسا نە قىلسىن»، — دەدى ءانۋار بۇنىڭ قاراسىن كورگەننەن قيپاقتاپ.
بۇ دا وسى قالانىڭ تەمىركەدەن كەيىنگى باي كىسىسى. بۇنىڭ دا قالادا دۇكەنى بار. جانە قازالى، قامباشتىڭ بالىعىن ەشكىممەن بولىسپەي، ءبىر قولدان ساتىپ الىپ، ۆاگون-ۆاگونىمەن ورىنبور، ورسكىگە جونەلتىپ جاتادى.
— ءا، ءانۋار ءافاندا، — دەدى تاتار بايى. ءانۋار كوزىن كوتەرمەي، قولىمەن قۇيرىعىن سيپالاق قيپاقتاپ تۇر.
— كورىنبەي كەتتىڭ عوي؟ قالايسىڭ؟ بايىدىڭ با؟
ءبىز... بىزگە ونداي قايدا؟
— ءتۇسىڭ قانداي بوپ-بوز. يي، سورلى بالاقاي، اۋىرىپ تۇرسىڭ ءالى. ۇيىڭە بار. جات. حە-حە... سەنىڭ قاتىنىڭ بيك، بيك ماتۋر، ۆيت.
— جو... جوق، ول... ول مەنىكى ەمەس.
— سين ەششە قۋسىڭ. جاسىراسىڭ. ياري... ياري. ماتۋر قاتىنىڭا سالەم ايت!
سۇيدەپ تاعى دا كۇلدى دە، قوشتاسار جەردە ءتۇسىن سۋىتىپ «قارىزىڭدى قايتار، سەن سوزىپ باراسىڭ. ۋل يندي يارامي. يارامي»، — دەدى دە، قۇددى بىرەۋ ىلديعا قاراي يتەرىپ، دومالاتىپ جىبەرگەن ءدال ءبىر اربانىڭ دوڭعالاعىنداي دومالاپ الا جونەلدى.
اكەسىن كورگەندە ءۇش بالا ءبارى بىردەي ورىندارىنان ۇشىپ تۇردى. ءانۋار سىرتقا شىعا قاشقىسى كەلگەندەي، ەسىكتەن اتتاي بەرە قالت ەتىپ تۇرا قالدى. قۇددى كىنالى كىسىدەي، جاس بالالاردىڭ جاۋدىرەگەن كوزىنە تۋرا قاراي الماي، سىرت اينالىپ كەتتى. اقبالا ونىڭ جۇمىسقا بارا سالا ىزىنشە تەز قايتىپ كەلگەنىنە تاڭ قالدى. ءبىراق ۇندەمەدى. ءانۋار دا اۋزىن اشپادى.
بۇل ءۇي بۇگىن دە قازان كوتەرمەدى. ءبىر جان جاق اشپادى. كۇننىڭ قىزىلى سونەر-سونبەستەن ءۇن-تۇنسىز اركىم وتىرعان جەرىنە قيسايا كەتكەن-دى. ەرتەڭىنە بالالار ەرتە ويانىپ، قىشقىلداپاس سۇراي بەرگەسىن، اقبالا توسەكتەن باسىن كوتەردى. ءۇش بالانىڭ ار جاعىندا بەتىن ىرگەگە بەرىپ بۇكتەتىلىپ جاتقان ۇزىن سارىنىڭ جۇمىسقا باراتىن ۋاقىتى بولسا دا، توسەكتەن تۇرماي جاتقانىن كورىپ:
— تۇرمايسىڭ با؟ — دەپ ەدى، ءانۋار باسىن كوتەردى:
— تۇرايىن با؟ تۇر دەسەڭ، جارايت، جارايت، تۇ-راي-ىن.
— ءوزىڭ ءبىل. مەن تەك جۇمىسقا باراتىن ۋاقىت بولعاسىن ايتىپ جاتىرمىن.
— جۇمىس... قاپ، كەشە ايتۋىم كەرەك ەدى.
— نەنى؟..
— اۋزىم بارمادى. سەنى... بالالاردى ايادىم. — «مىنا سورلى نە دەپ تۇر؟» اقبالا تۇككە تۇسىنبەسە دە، ءبىراق بۇنىڭ ار جاعىندا قانداي دا ايتۋعا اۋزى بارماي تۇرعان الدەنە بارىن بايقاپ، ءىشى مۇزداپ كەتتى:
— جۇمىستان قۋعاننان ساۋ ما؟
— جو... جوق. جۇمىستان قۋعان جوق.
— سوندا نە؟
— نە-ە... نە دەگەندە... انادا اۋىردىم عوي. سوندا... ورنىما ادام الىپ قويىپتى.
اقبالا سىرتقا شىقتى. نەگە شىققانىن بىلمەدى. شىققاننان كەيىن دە قايدا بارارىن، بارعاندا نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەي، باسى زەڭىپ تۇردى دا، بەتى اۋعان جاققا اياعى الىپ كەلە جاتقان-دى. قايدا بارا جاتقانىن بىلمەدى. قانشا جۇرگەنىن دە بىلگەن جوق-تى. كەنەت دالانى باسىنا كوتەرگەن ابىر-دابىر، ازان-قازاننان ونسىز دا قاتتى شۋىلداپ كەلە جاتقان قۇلاعىن باسا جازداپ، قالت ەتىپ تۇرا قالدى. نازارىن تىكتەپ كوز سالسا ساپىرىلىسقان ىعى-جىعى حالىق. سولاردىڭ اراسىنان اتتىلى-تۇيەلى ەل قازاقتارى دا كورىندى. ءتۇسىن شىرامىتقان ءبىرلى-جارىم بولماسا جىعا تانيتىن ەشكىم كەزدەسپەدى. قاقتىعىسقان، سوقتىعىسقان حالىقتىڭ اراسىندا ءبىراز جۇرگەسىن باسى اينالدى ما، ميى موڭگىردى مە، ۇيگە قايتقىسى كەلدى. قالاعا جاقىن-جۋىقتاعى اۋىلداردان مەسكە شايقالىپ كەلگەن قىمىزدىڭ، شۇباتتىڭ ءيىسى، مايعا پىسىرگەن، تاندىرعا پىسىرگەن ىسسى نان ءيىسى، سارى شىلدەنىڭ ءبىر ءسات تولاستاماي، وسىدان كۇنى بويى ۇيىتقىپ سوعاتىن دا تۇراتىن اپتاپ جەلى، جاڭاعى تاعامداردىڭ ءيىسى جان-جاعىنان ۇزبەي كەلىپ، باسى اينالدى ما، تاس توبەگە كەلگەن ورتتەي ىستىق تاپجىلماي شاقىرايىپ تۇرىپ الدى ما، تاعى دا بىر-ەكى رەت تالتىرەكتەپ كەتتى. ساپىرىلىسقان مىڭ سان اياقتان ۇشقان شاڭ دا بۇرقىلداپ، سارى تابان بولعان بازار ءتۇس اۋا ءتىپتى قىج-قىج قايناپ قاپىرىق بوپ بارادى. كەشەدەن بەرى ءنار تاتپاعانىنا قاراماستان اقبالانى ءقازىر كوبىنە-كوپ ءشول قينادى.
كۇن كەشكە تاقادى. قۇجىناعان كوپ حالىقتىڭ شەت جاعى سوگىلگەنى بولماسا، الارماندار، ساتارماندار ءالى كوپ. ءقازىر اقشاسىز شەرمەندەلەر كەتىپ، ءبىرىڭعاي قالتالىلار مەن جالاقتاعان جالداپتار ساقاداي ەكشەلىپ شىققان. ساۋدا-ساتتىق تا جاندانىپ، بازارداعى حالىق تا ءبىر ءتۇرلى قۇيقىلجىپ، جانى دىزىعىپ ارلى-بەرلى جوسىپ كەتتى.
اقبالا كەتكىسى كەلدى. قولىنا ەشتەڭە تۇسىرە الماسىنا كوزى ابدەن جەتسە دە، بازاردان الدەنەشە رەت كەتكىسى، شىعا قاشقىسى كەلسە دە، ءبىراق سونىڭ بارىندە دە الدەنەگە ءجىپسىز بايلانىپ قالا بەردى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ ءبىر كەزدە بازاردىڭ ىق جاعىنا شىعىپ كەتتى مە، تاعى دا ىستىق نان مەن جايمادا تۇرعان نەشە ءتۇرلى ءتاتتى تاعام ءيىسى اڭقىپ قويا بەردى. تاعام يىستەرى وعان تاعى دا ۇيدە قالعان اش بالالاردى ەسىنە سالدى. باسى اينالعاسىن كوزىن جۇمىپ، باسىن ۇستاپ تۇرا قالدى. كوزىن اشۋعا قورىقتى. كوزىن اشسا تاعى دا جايماداعى الگى تاعامداردى كورىپ، تاعى دا زىعىرى قاينارىن ءبىلدى. قولعا تۇسپەيتىن ءتىرى كۇيىكتەردى كورگىسى كەلمەدى دە، قاقتىققان-سوقتىققانداردىڭ اراسىندا كوزىن جەردەن كوتەرمەي، اياعىن ءىلبىپ باسىپ كەلە جاتقان-دى. كەنەت توبەگە ۇرعانداي تۇرا قالدى؛ «و، ءتاڭىرىم...» — دەپ، ءدال ءبىر ارۋاققا سيىنعانداي ءتۇسى قاشا كۇبىرلەپ، قۋانعانى، الدە قورىققانى بەلگىسىز، كوزى تۇسكەن نارسەنىڭ الدىندا تۇلا بويى تۇگەل دىرىلدەپ كەتتى؛ ءسال كىدىرسە باسقا بىرەۋ كورىپ قالاتىنداي، ماي توپىراق اراسىنان شەتى شىعىپ جاتقان ون تەڭگەنى تابانىمەن باسا قالدى؛ تاپ ءبىر تىشقان ءىنىن تابانىمەن باسقان پىلدەي، تىرپ ەتپەي تۇر؛ كوزىنىڭ قيىعىمەن جان-جاعىنا ابايلاپ قاراپ ەدى، ەشكىمنىڭ ەشكىمدە شارۋاسى جوق، باياعىداي ەت ساتقان، ايران ساتقان، نان ساتقان جايمالاردا ۇيمە-جۇيمە، ىعى-جىعى، وپىر-توپىر حالىق. سول باياعى ابىر-سابىر، ىنجىق اراسىندا قاقىرايعان كارتۋزدى ءبىر شەكەسىنە قيسايتا كيگەن مۇرتتى پوليسەي قامشى ۇستاعان قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ الىپتى. بۇنىمەن ونىڭ دا ءىسى جوق. قايتا ار جاعىنداعى وپىر-توپىرعا ودىرايا قاراپ، اتا قازداي قوقيلانىپ تۇر ەكەن. ەپتەپ جۇرەگى ورنىنا تۇسكەن اقبالا: «ءيا، قۇداي، ءوزىڭ جار بول! ءوزىڭ قولدا! قولداي كور!» — دەپ ءتىلى جەتكەنشە تاڭىرگە جالبارىندى.
كەنەت ءبىر سۋىق وي جۇرەگىنە شاۋىپ، مىنا ىعى-جىعى حالىقتىڭ، جاڭاعى مۇرتتى پوليسەيدىڭ وپ-وتىرىك تۇك بىلمەگەنسىپ تەرىس قاراپ تۇرعانى تەگىن ەمەس سياقتاندى. بۇنى سىناۋ ءۇشىن ادەيى ىستەپ تۇرماسا نە قىلسىن؟
بازاردان شىعا قاشقىسى كەلسە دە، تەك سول ارادا ۇيدە قالعان بالالار ەسىنە ءتۇسىپ، ءوزىن ازەر توقتاتتى. سول كەزدە نان ساتىپ جۇرگەن ءبىر كەمپىر انادايدان قولىنداعى ىستىق شەلپەكتى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ، جارياعا جار سالىپ، تۇپ-تۋرا بۇعان ويىستاپ كەلە جاتتى:
— جاڭا پىسكەن نان. ءوزى ارزان. ون تەڭگە!
اقبالا ءدىر ەتتى؛ كوزىن جاڭاعى نان ساتۋشى كەمپىردەن ايىرمادى. «وسى كەمپىردىڭ ون تەڭگەسى ەمەس پە ەكەن؟» قۇداي وڭداعان دا، كەمپىر كوپشىلىكتىڭ اراسىنا كىرىپ، ءوزى كوزدەن، داۋسى قۇلاقتان ءۇزىلىپ كورىنبەي كەتتى. اقبالا ون تەڭگەنى الايىن دەپ ەكى رەت وقتالدى. ەكەۋىندە دە تابانىن شوق باسقانداي كۇيدىرىپ بارا جاتقان الگى ون تەڭگەگە قولىن سوزىپ اپارا بەرەدى دە، تارتىپ الدى. سوسىن ول: «قورقاتىن تۇگى جوق، — دەدى ءوزىن قايراپ.-قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن اقشاسىن كىم المايدى». مەن دە ەڭكەيىپ...
ارت جاقتان كەلگەن بىرەۋ ونىڭ اقشاعا سوزعان قولىنان ۇستاي الدى. اقبالا سەلك ەتىپ، شىڭعىرىپ جىبەرە جازدادى.
— ەكىقابات ەمەس پە ەدىڭ؟ — دەدى اربانىڭ دوڭعالاعىنداي دومالانعان سەمىز تاتار.
— جو... جووو...
— وندا وقاسى جوق. ايتپەسە، بالا تاستايتىن ەدىڭ. — اقبالا تۇسىنبەدى. تەك ونىڭ استارلاپ سويلەگەنىنەن قورقىپ، تاڭىرىگە قايتا جالبارىنىپ: «ءوزىڭ قولدا! قولداي كور!» — دەدى ىشىنەن. تاتار كەتە قويمادى. ءۇي ءىشىن ورىنبوردا قالدىرىپ، قارا باسى بۇندا سىباي-سالتاڭ تۇرعاندىقتان ايەل زاتىنا، اسىرەسە، بەتىنىڭ اجارى بار جاس ايەلگە كوزى تۇسسە قۇددى قىزىل كورگەن كۇشىگەندەي شۇرقىراپ تۇسە قالاتىن-دى.
— ءانۋار افەندە قايدا؟
— ۇيدە.
— بازارعا ءبىر ءوزىڭ كەلدىڭ بە؟ — اقبالا باسىن يزەدى.
— كوردىڭ بە، حالىق قانداي كوپ؟! بۇلاردىڭ كوبى سەندەلىپ بوسقا جۇرەدى. زاتو، بۇل بازار!.. بازارعا اقشالى دا كيلە، اقشاسىز دا كيلا. ءوزى ەشتەڭە الماسا دا، وزگەلەردىڭ العانىن كورۋگە كيلا كوبى. قاي زاتتىڭ قارنى قانشا ەكەنىن بىلۋگە، كىمنىڭ قالاي ساۋدالاسقانىن كورۋگە كەلەتىن بەزدەلنيكتەر دە بار. بۇل بازاردا... — دەپ، قولىمەن قالتاسىن باسا قالدى. اقبالانىڭ جانى ءزار تۇبىنە كەتتى. ساۋداگەر تاتار كەلەسى سوزىندە: «بۇ بازارعا بىرەۋ-مىرەۋدەن ءتۇسىپ قالعان نارسەنى قاعىپ اكەتۋ ءۇشىن جۇرگەندەر دە بار»، — دەپ ايتاتىنداي، قۋىستى كەلىنشەك قىسىلا باستادى. ونىڭ اۋزىنان وسى ءسوز شىقسا بولدى، تابانىمەن باسىپ تۇرعان ون تەڭگەنى تاستاي ساپ ۇيگە زىتقىسى كەپ تۇرعان-دى. ساۋداگەر تاتار ءسوزىن تىڭداپ تۇرعان بىرەۋ بارداي، جان-جاعىنا ساقتانا قاراپ الدى دا، اقبالاعا ەڭكەيىپ:
— بازاردا قالتامان جۋليكتەر دە بار. الارقى قوي... قوي!..-دەپ، قولىن سىلكىلەپ جونەلە بەردى.
اقبالا دەمىن ءبىر الدى. سول كۇنى ءوزىنىڭ ەسى شىعىپ، سونشا قورىققانىنا كەيىن ونىڭ ءوزى دە كۇلگەن ەدى.
* * *
اقبالا شوشىپ وياندى. بىرەۋ سىرتتا ەسىكتى دۇرسىلدەتىپ قاعىپ تۇر ەكەن. جالعىز تەرەزەگە كيىم تۇتقان ءۇي تاستاي قاراڭعى. ۇيقىلى كوزى ەشتەڭە كورمەسە دە، قاسىندا جاتقان ءۇش بالانىڭ ارعى جاعىندا جاتقان ەركەك ەسىنە ءتۇستى:
— ءانۋار... تۇر! تۇر!
— ا-ا؟
— تۇر، بىرەۋ ەسىكتى قاعىپ تۇر.
— كىم؟
— بىلمەيمىن.
— ءاي، كىمسىڭ؟
ەسىكتى قايتا قاقتى؛ بۇل جولى جانە جامان ەسىكتى سىندىرىپ جىبەرەتىندەي، ۇستى-ۇستىنە دۇرسىلدەتە باستادى.
— اش!.. اش!..
اقبالا تەز تۇرىپ شام جاقتى. ءانۋار قالتالاقتاپ ەسىككە باردى. ءولى دە بولسا، ول «اشايىن با، جوق پا؟» دەگەن ۇرەيلى سۇراقپەن اقبالاعا قارادى.
— اش! — دەدى اقبالا.
— ۇرى ەمەس پە؟
— قۇداي شەبەر-اي، ۇرى سەنىڭ نەڭدى الادى؟
ءانۋار ەسىكتى جارىم-جارتىلاپ اشا ءتۇستى دە، دەرەۋ جابا قويدى.
— ويباي، قۇرىدىق... ۇ-رى...
اقبالا ۇزىن سارىنى يىعىنىڭ باسىمەن يتەرىپ جىبەردى دە، جاڭاعى ەسىك ساڭىلاۋىنان سىرتتاعى كىسىنى شالا-پۇلا كورگەندە شام ۇستاعان قولى قالتىراپ كەتكەن-دى. «قۇداي-اۋ، ءوڭىم بە؟» ءوڭىڭ دەگەندەي، بەيتانىس كىسى ەسىكتى قايتا قاقتى. اقبالا قاتتى ۇيقىدان ويانعانداي، جۋىق ارادا وزىنە كەلە الماي، قاسىندا قارالاي قالتىراپ ءدىر-دىر ەتىپ تۇرعان ۇزىن سارىنى ءالى دە بولسا ارى ىسىرىپ يتەرىپ جىبەردى دە، جالما-جان ەسىكتى اشىپ، سىرتتا تۇرعان كىسىنى ىشكە كىرگىزىپ الدى. وسى كەزدە سىرتتا ايقاي-سۇرەڭ ۇلعايىپ، بىرنەشە كىسى ءۇي ىرگەسىن دۇسىرلەتىپ جۇگىرىپ ءوتتى. اقبالا بار جايدى ەندى ۇققانداي. جۇگىرىپ بارىپ ساۋلەسى سىعىراڭداعان سوقىر شامدى ءسوندىرىپ، ەسىكتى ىشىنەن بەكىتىپ الدى. ەلامان شالقالاپ، ارتىنا قاراي شەگىنە بەرە ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا ارقاسىن سۇيەپ تۇرىپ قالدى. ال اقبالا ءوز قولىمەن ىشكە كىرگىزىپ العان كىسىگە نازار اۋدارىپ قاراعان دا جوق.
* * *
كوشەدە كىسى اياعى باسىلسا دا، ءبۇل ۇيدە ءالى ءبىر جان قىبىر ەتپەدى. كەرەك دەسە شام جاقپادى. ەلامان، اقبالا ەكەۋى ەكى جەردە تۇر. اقبالا تىم-تىرىس ۇيدە قاتتىراق دەم الۋعا دا قورىقتى. قوزعالايىن دەسە قۇلاپ قالاتىنداي سەزدى. ءوڭى، الدە ءتۇسى ەكەنىن دە ءبىلىپ تۇرعان جوق.
ءبىر كەزدە ۇيدە وزىنەن باسقا ايەلدىڭ جوعى ەسىنە ءتۇستى دە، ءۇنسىز قوزعالىپ توسەك قامدادى. قاراڭعىدا جولدا تۇرعان شەلەكتى قاعىپ كەتتى. بوس شەلەك داڭعىر ەتكەندە، ۇشەۋى دە ءدىر ەتتى. اقبالا ءسال بوگەلىپ، شەلەكتى جولدان بىلاي الىپ قويدى. ەلامان مەن ءانۋارعا توسەكتى بىرگە سالىپ، ءوزى بالالاردىڭ قاسىنا قيسايدى. «جۇرتتىڭ ايتىپ جۇرگەنى بەكەر بولعانى ما؟» — دەدى ەلامان ىشىنەن. قالاي بولعاندا دا اقبالانىڭ مىنا سۇمەلەك سارىمەن بىرگە جاتپاعانىنا ءدان ىرزا. كورىپ تۇر، ءۇي يەسى قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن. سونان كەلە، ادال استى ارامداپ كەتكەندەي، سالعان جەردەن وسى سۇمەلەك سارىنى سۋدانى سۇيمەي، ءوز دەنەسىنە ونىڭ ءبىر جەرى ءتيىپ كەتسە دە مۇز قارىپ العانداي تۇرشىگىپ قاپ جاتقان-دى. ءۇي ىرگەسىنەن بىرەۋلەر جۇگىرىپ ءوتتى. «مەنى ىزدەپ جۇرگەن بىرەۋ-مىرەۋ مە ەكەن؟ ميۋلگاۋزين قايدا ەكەن؟ قالايدا الگى قىسىلتاياڭدا قۋعىنشىلاردىڭ بەتىن ولاردان اۋدارىپ، ءوزىمنىڭ سوڭىما سالىپ اكەتكەنىم دۇرىس بولدى».
ەلامان كوزىنەن ۇيقى قاشىپ، ءالى دە بولسا ويى ونعا شاۋىپ جاتىر. «ءبىزدى قالاي ءبىلىپ قالدى؟» — دەگەن وي باسىنان كەتپەدى؟ ءا دەگەندە ءبارى ويداعىداي باستالىپ ەدى. قالا شىرت ۇيقىدا. تەك بۇلار قاراڭعىنى جامىلىپ تەمىر جولعا جاقىنداي بەرگەندە ستانسا جاقتان پاروۆوز ايقايلادى. توسىن شىققان اششى داۋىستان ءدىر ەتتى. قاسىندا وزىمەن بىرگە كەلە جاتقان ميۋلگاۋزيننەن كوز جازباي، شالعايلاسىپ كەلەدى. كوپتەن بەرى بۇعان كوڭىلى سالقىنداپ جۇرگەندە، وسى ءىستىڭ تۇسىندا اياق استىنان بۇعان قالاي سەنىم ءبىلدىرىپ قاسىنا العانىنا قايران.
تەمىر جولدى كەسىپ وتكەسىن، تاسا-تاسانى بەتكە ۇستاپ بۇقپاقتاپ كەپ وقشاۋ تۇرعان تاس ءۇيدىڭ ىرگەسىنە جاتا-جاتا قالدى. تاس ءۇيدىڭ الدىنداعى جالعىز فونار جەل استىندا اقىرىن شايقالادى. قاراڭعىدا باۋىرىنا تۇسكەن ساۋلە دە ءدىر-دىر ەتىپ، شاممەن قوسا شايقالىپ تۇر. «كۇزەتشى قايدا؟» — دەپ ويلاعانشا بولماي، بۇلار كوز تىككەن جاقتان بىرەۋ شام ساۋلەسىنە جاقىنداپ كەلە جاتتى.-ماعان ۇلىقسات ەتشى! — دەدى ەلامان. ميۋلگاۋزين تۇرىك مايدانىندا تالاي-تالاي جاۋ شەبىنە ءوتىپ ءتىل اكەلگەن-دى. وسى جولى دا سول ماشىقپەن قارا كەزدىكتى بەل ورتاسىنان تىستەدى دە، جەر باۋىرلاپ ەڭبەكتەي جونەلدى. قاپەلىمدە قاراڭعىعا ءسىڭىپ، بۇلار ونىڭ قاراسىنان كوز جازىپ قالىپ ەدى؛ سۇيتسە ول كۇزەتشىگە جاقىنداپ بارىپ، ءبىر بۇتانى قالقالاپ بەتكە ۇستاپ بۇعىپ جاتا قاپتى. ەسىل-دەرتى كۇزەتشىدە بوپ، ونان كوز ايىرماي اڭدىسىپ جاتىپ كونسەرۆىدەن بوساعان قالبىردى بايقاماپتى. كۇزەتشى قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن الدەبىردەڭەگە ەڭكەيىپ الا بەرگەندە، بۇل بۇعىپ جاتقان جەردەن اتىپ تۇرعان ەكەن، الگى قاڭىلتىر قالبىردى اياعى قاعىپ داڭعىر ەتىپتى. سولداتتار ويانىپ، مىلتىق اتىلىپتى. وقتار قاراڭعى ءتۇندى تۇيرەپ زۋ-زۋ. قاشقاندار مەن قۋعانداردىڭ اياعىنىڭ ءدۇرسىلى. ايقاي-سۇرەڭ. تارس-تارس اتىس.
ميۋلگاۋزيننىڭ سوڭىنان تۇرا جۇگىرگەن ەلامان كوز بايلاعان تاستاي قاراڭعىدا كۇزەتشى سولداتتىڭ ولىگىنە ءسۇرىنىپ قۇلاي جازداپ، جەر تايانا بەرگەندە قولىنا بەساتار ىلىككەن ەدى...
تاعى بىرەۋلەر تەرەزەنىڭ الدىنان جۇگىرىپ ءوتتى. كوڭىلگە بولماسا بىر-ەكى كىسى ەلامان تىعىلىپ جاتقان ءۇيدىڭ ىرگەسىنە جابىسىپ كۇبىر-كۇبىر سويلەسەتىن سەكىلدى. ەلامان جاڭا توسەك-كورپە استىنا تىعا سالعان مىلتىقتىڭ مۇزداي تەمىرىنە قولى تيگەسىن عانا كوڭىلى ساباسىنا ءتۇستى. سول ەكى ارادا جازعى تاڭ دا ساز بەردى. تەرەزەگە تۇتقان ەسكى شاپاننىڭ شالعايىنان العاشقى ساۋلە سىعالادى. ءانۋار جوتەلدى. سوسىن باسىن كوتەردى. سوسىن ءوز دەنەسىن ءوزى اۋىرلاعانداي، سۇلەلەنىپ تۇرەگەلدى. ەشكىمگە كوز سالماي، سولبىرايىپ ەسىكتەن شىعىپ بارادى. ونى ەلاماننىڭ سالقىن قاباق استىنان جونەلتىپ سالعانىن بايقاعان اقبالا قاراپتان-قاراپ الدەنەگە قىسىلىپ، ءوزىنىڭ بۇندا باسپانا ءۇشىن تۇرىپ جاتقانىن ايتقىسى كەپ كەتتى. ءبىراق ونى قالاي ايتارىن بىلمەدى.
وسى كۇندەرى اقبالا ءوزىن جانىپ سونگەندەي سەزىنىپ جۇرگەن-دى. قالاعا كەلگەلى ايەل بولىپ ءالى ءبىر ەركەككە كوڭىلى اۋىپ، نە كوزى تۇسكەن، نە نازار اۋدارعان ەمەس. سوعان ءوزى تاڭعالىپ، شىنىندا دا «ءسونىپ قالعاننان ساۋمىن با؟» — دەپ ويلايتىن. ءانۋار كەتىپ، وڭاشا ۇيدە كەشەگى كۇيەۋىمەن ەكەۋدەن ەكەۋى قالعاسىن، ءۇي ىشىنەن كەنەت ەركەك ءيىسى اڭقىپ قويا بەردى. جانە قاسىندا، نەبارى، بولىپ بولعانى بۇنىڭ وزىنەن قول سوزىمداي عانا جەردە قىسىلعاننان و دا بۇنىڭ ءدال ءوزى سياقتى قارا جەرگە كىرە جازداپ جاتقان وسى جىگىتپەن ەكەۋى بىرگە تۇرعان باياعى ءبىر كەز ەسىنە ءتۇستى. سول كەزدە وزدەرى «جىلاۋىق» دەپ ات قويعان القام-سالقام ەسىكتى ول بالىقتان قايتقاندا كۇندە-كۇندە سىقىرلاتىپ اشىپ كىرىپ كەلە جاتاتىن. بالىق سالعان قولىنداعى توردى وتىن ۇستىنە تاستاي سالاتىن. كۇنى بويى قۇلازىپ تۇرعان ۇيگە ونىمەن بىرگە تىرلىك تە ەرە كەلىپ، تۇلا بويىنداعى كيىمنەن تەر ءيىسى، بالىق ءيىسى اڭقىپ قويا بەرگەن وسى ءبىر ەركەكتىڭ كەسەك ءىرى دەنەسىن، كۇرەكتەي قولىنىڭ كۇس-كۇس الاقانىن سەزەتىن سياقتى. ونان سايىن بۇرىنعى كۇيەۋىمەن ەكەۋدەن ەكەۋى وڭاشا قالاتىن سول كۇندەردى بار جانىمەن انىق سەزىپ، وسى ءقازىر ءدال ءبىر جىگىتى كۇتكەن قىزداي جۇرەگى قۇرعىر لۇپىلدەپ، تۇلا بويىن ءدىرىل بيلەپ بارادى. ءبىراق قوزعالمادى.
ەلامان دا تىرپ ەتپەدى. اقبالا جاققا بىرەر رەت كوز قيىعىن جاسقانشاقتاي تاستادى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءۇش بالا تاناۋى پىسىلداپ قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر. ال مىنا بالالاردىڭ ار جاعىندا تىمسىرايىپ ءۇن-تۇنسىز جاتقان كەلىنشەكتىڭ دەنەسى ءۇي ىشىندەگى الا كولەڭكەدە كومەسكىلەۋ بوزعىلدانادى. ەلامان جەڭىل كورپە استىنان جاس كەلىنشەكتىڭ اقىرىن تىنىستاپ، كوتەرىلىپ-باسىلعان كەۋدەسى مەن ونان دا باسقا ءمۇسىنىن انىق كورىپ، تۇلا بويىن ءتاتتى قۇمارلىق بيلەپ، دەنەسى دىرىلدەپ، كوزى تۇماندانىپ كەتە بەردى. «قۇداي-اۋ... ەندى ءقايتتىم؟»
تاعدىر سالعان شاراسىزدىققا كونىپ، بۇل دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر جاقسى كورەتىن ايەلدىڭ جانىندا جاتىپ تا قوزعالا المادى. ءۇي ىشىنە جارىق تۇسكەسىن اقبالا تۇرەگەلدى. ەلاماننىڭ وياۋ جاتقانىن ءبىلىپ، ول جاققا ادەيى كوز سالمادى. شاماسى كەلگەنشە سىر الدىرماۋعا تىرىسىپ، ءار قيمىلىن ىشتەي قاداعالاپ اقىرىن قوزعالىپ ءجۇر. ەلامان باسىن كوتەردى.
— اق-با-لا!..
اقبالا توقتاي قالدى. ءوز اتىن ونىڭ اۋزىنان ەستىگەندە الدەبىر ءتاتتى ۋ قانىنا تاراعانداي تۇلا بويى شىمىرلاپ كەتتى. داۋسى شىعىپ تا كەتە جازداپ، تەك ءوزىن تەجەپ ۇستاپ قالدى. وندا دا دەمىن ىشىنە تارتىپ، ولىكتەي قۋارىپ، ەرنىن قىرقا تىستەپ الدى دا، تاي انا كوك جال دۇكەن الدىندا جولىققانداعىداي، ءبىر اۋىز تىلگە كەلمەي سىرتقا بەتتەپ كەتىپ بارادى. سىرتقا قالاي شىقتى، سولاي بۇكىل دەنەسى تارقاتىلعان جىپتەي، بىردەن سۇلدەرى قۇرىپ بوساعاعا بەتىن باسىپ تۇرا قالدى. دىبىسىن شىعارماي سولقىلداپ جىلادى. ىستىق الاقانىنان مۇزداي جاس جىلىپ، اعىپ، جەڭىنە سورعالاپ بارا جاتتى.
* * *
تۇندەگى وقيعا ەسىنە تۇسكەندە ەلامان باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الدى. تەز-تەز كيىندى. ەندى تەك ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتۋدى لايىق كورمەي، سىرتتا جۇرگەن اقبالانى توسىپ وتىرعاندا سىقىر ەتىپ ەسىك اشىلدى.
ەلامان قارسى باردى:
— راحمەت، اقبالا! تۇندە... سەن بولماعاندا... — اقبالا ونىڭ اۋىز اشقانىن قالاماي، قولىمەن دارمەنسىز قارسىلىق كورسەتكەندەي بولدى. ەلامان وزىنەن بەتىن الىپ قاشىپ قىرىنداي بەرگەن اقبالانىڭ مۇڭعا تولى اجارىنا قاراپ: « مىناۋ باياعى اقبالا عوي. وزگەرمەپتى عوي»، — دەدى ىشىنەن. ول ەندى ءوزىنىڭ باياعىدا جان-تانىمەن جاقسى كورگەن اقبالاسىمەن قايتا قاۋىشىپ، ونىڭ ءدال وسى ءقازىر باسىنداعى بار مۇڭى، بار-بار قيىندىعى، قاسىرەت-قايعىسىمەن ءبارىن-بارىن بۇتىندەي قۇشاقتاپ، قاتتى قىسىپ تۇرىپ ءسۇيىپ العىسى كەپ ەدى. ءبىراق وعان دا ءداتى بارمادى.
اقبالا ات جاقتى. شاي قويدى. كەشەگى ون تەڭگەگە العان ەكى قاداق ۇننىڭ سوڭىن قاعىپ كۇلشە ءپىسىرىپ ەدى. وشاقتا مازداعان وت پەن تاندىرعا پىسىرگەن ىسسى نان يىسىنەن جۇپىنى، جۇدەۋ ءۇي ءىشى اپ-ساتتە كوڭىلدەنىپ، شىرت ۇيقىدا جاتقان بالالار ويانىپ، توسەكتەن موينى قىلقيىپ تۇرەگەلدى. ۇلەسىنەن قۇر قالعانداي، ويانا سالا ءۇش بالانىڭ ۇشەۋى بىردەي ىسسى نان ءيىسى شىققان جاققا موينىن سوزىپ، كوزىمەن جەپ بارادى. اقبالا كىسى كوزىنشە ۇندەي الماسا دا، ءبىراق ىشىنەن تىنىپ: «باۋىرىمدى جارىپ شىققان بالالارىم بۇيىرماي، قۋ قۇدايدىڭ... ەندى كىسى بالاسىنىڭ كۇيىگىن تارتقىزىپ قويعانىن قايتەيىن»، — دەدى ىشىنەن.
ەلامان ىسسى كۇلشەنىڭ شەتىنەن ءبىر ءۇزىپ اۋىز ءتيدى دە، قايتارىپ بەردى:
— بالالار جەسىن...
بالالار اقبالانىڭ قاسىنا كەپ قىلقيىپ تۇرىپ العان-دى. اقبالا ولارعا نان ۇستاتىپ جاتىپ سۋىق جۇزبەن قاراپ ەدى، جىم بوپ قولدارىنا ۇستاتقان كۇلشەنى جەۋگە دە باتا المادى.
— بارىڭدار! ويناڭدار! — دەپ اقبالا بالالاردى سىرتقا شىعارىپ جىبەردى دە، قايتىپ كەلدى. ەلامان وتىرعان كورپەنىڭ شەت جاعىن الا وتىرىپ جاتىپ كىرپىك استىنان اقىرىن كوز تاستادى. ەلامان اقبالانىڭ ايتاتىن اڭگىمەسى بارىن سەزدى. ەندى ايتادى-اۋ دەگەندە الدەنەگە ءىش تولقىنىن بيلەي الماي، جۇباۋ جۇزىندە جاسقانشاق كۇلكى كۇمىلجىدى. دەمىن ىشىنە جۇتىپ ءۇنسىز وتىردى دا، كەنەت تەز-تەز سويلەپ كەتتى:
— قايتەيىن، قۇدايدان بولعان شىعار... باستا ءبىر قا-تە-لەس-تىم...
— قۇدايلىق ءىس قوي... قايتەسىڭ...
— جوق، جوق... ءبارى... مەنەن. ارتىڭدى كۇتپەدىم. ءۇيىڭدى قۇلاتتىم. جورگەكتەگى ءبىر جاپىراق بالاڭدى تاستاپ، قاس جاۋىڭا قاتىن ۇستىنە شىقتىم. مەن... مەن كىنالىمىن...
اقبالا الاقانىمەن بەتىن باسىپ، بۇك ءتۇسىپ وتىرا قاپ ەڭىرەپ قويا بەردى. ارا-اراسىندا اششى وكسىكتى ىشىنە تارتقاندا ءدال ءبىر جالىن جۇتقانداي، ەكى يىعىنىڭ باسى ءدىر-دىر ەتەدى.
ەلامان سازارىپ العان.
— ءبارى مەنەن... مەن كىنالىمىن، — دەدى اقبالا سولقىلداپ. ەلامان جۇباتپادى. اقبالا جاسىن تىيدى. كوڭىلىن توقتاتىپ، تىنىشتالىپ قايتا سويلەگەندە داۋسى سالماقتى شىقتى:
— تىم قۇرىسا قوناقاسى بەرە المادىم. قالاداعى كىسىنىڭ كورگەن كۇنى وسى. جەلىدە بايلاۋلى مال جوق. ءبارىمىز ءبىر كىسىنىڭ... — دەي بەردى دە، توقتادى. «جۇرتتىڭ ايتىپ جۇرگەنى راس بولعانى ما؟» — دەپ ويلادى ەلامان.
اڭگىمەلەرى جاراسپادى. ءۇنسىز وتىرۋ ەكەۋىنە دە ىڭعايسىز بولا باستادى.
— ول ءوزى... قايدا ىستەۋشى ەدى؟ — دەدى ەلامان.
— ەشقايدا... بوس.
— جۇمىس تابىلماي ءجۇر مە؟
— بىلمەيمىن.
ەلامان اقبالانىڭ جانىنا باتاتىن جايعا باسپادى؛ تاڭىربەرگەندى ءتىلىنىڭ ۇشىنا دا المادى. سونىسى ءۇشىن اقبالا وعان العىسپەن ۇزاعىراق قاراپ وتىردى دا، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. ەركەكتەن گورى ايەل كوزى قىراعى بولسا قىراعى بولاتىن شىعار: اقبالا باياعىداعى بالىقشى جىگىتتىڭ بويىنداعى ينەنىڭ جاسۋىنداي وزگەرىستىڭ ءبارىن بايقادى: قولپىلداعان قازاقى كيىمنەن ورىس قول كيىمى قونىمدى ەكەن. قارا مۇرت قالىڭ ءوسىپتى. جالدانىپ تۇراتىن دوڭەس مۇرىن، ۇلكەن اۋىز قاشان دا بولسا ونىڭ كەسەك بىتىمىنەن جاراسىمدى ۇيلەس تاۋىپ، ەڭگەزەردەي جىگىتتىڭ ەر ءپىشىنىن ىرىلەپ تۇراتىن. بۇرىنعىداي ەمەس، ءقازىر بەت-وڭىنە سۋىق اجار پايدا بوپتى. تۇنجىراعان قاباقتىڭ ءدال استىنان كىسى وڭىنە سازارىپ قارايتىن ۇلكەن الا كوزدىڭ الدىن ۇساق ءاجىم تورلاعان. قوس سامايدا قىلاڭ بەرگەن اق شاش تا جايشىلىقتا ءىشىن اشا بەرمەيتىن وسى ءبىر مەيلىنشە ۇستامدى جىگىتتىڭ كەيىنگى جىلدارى تالاي قيىندىقتى باسىنان كەشكەنىن پاش ەتكەندەي. وسى اجىمدەردەن ايەل ءوزىنىڭ قياناتتارىنىڭ ءىزىن كورگەندەي، كوزىن تارتىپ الدى. قايتا قاراۋعا ءداتى شىدامادى دا، اڭگىمەلەرى ءبىتىپ قالعان-دى. ەلامان قوشتاسىپ شىعىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي اقبالا دا كوشەگە شىقتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قاراپتان-قاراپ كوكىرەگىن وكسىك قىسىپ، ەڭىرەپ جىلاپ كەلەدى. ويلامايىن دەسە دە، ەلامان ەسىنە تۇسە بەردى. انا جولعى كەزدەسكەنى سەكىلدى بۇل جولى دا ءوزىنىڭ كوڭىلى باسىلىپ، سەزىمى اۋىرلاپ، وزىنە دە، وعان دا ىرزا بولماي كەلەدى. «قۇرىسىنشى. قۇرىپ قالسىنشى ءبارى»، — دەدى. اقبالا بارىنەن ءتۇڭىلىپ، بار دۇنيەدەن باز كەشكەندەي بولىپ.
* * *
ەلامان دا ءىشى-باۋىرى يت تالاعانداي، وزىنەن-وزى جانى جابىرقاپ كەلە جاتىر ەدى؛ تەمىركەنىڭ كوك دۇكەنىنە قاراي بۇرىلا بەرگەندە الدىنان ۇزىن سارى شىقتى. ەلامان ءا دەگەندە وعان كوز سالماي، ءوتىپ كەتكىسى كەلدى دە، كەنەت توقتاي قالدى.
— جۇمىس تاپتىڭ با؟
— جوق...
— تەمىر جول بويىندا ىستەر مە ەدىڭ؟
— ويباي، شىراعىم-اۋ... جۇمىس تاڭدايتىن زامان با... بىلاي، ايتەۋىر... كۇنكورىسكە...
— ەندەشە، ءجۇر.
بۇلار دەپوعا كەلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇنداعى جۇرتتىڭ ءبارى تۇنجىراپ قاباعى ءتۇسىپ كەتىپتى؛ بىردە-بىرى بۇعان نازار اۋدارماي، اركىم وزىمەن-وزى، ءۇن-تۇنسىز جۇمىستارىن ىستەي بەردى. بۇنداي جاعدايدا ۇزىن سارىنى جەتەلەپ، سالىپ ۇرىپ ميۋلگاۋزينگە جەتىپ بارۋعا بۇ دا باتىلى بارمادى دا، اۋەلى ءوزنوبيندى ىزدەپ تاپتى.
— ال، باتىر... سويلە! — دەدى قارت جۇمىسشى؛ باسى-قاسىندا بولماسا دا، تۇندەگى وقيعا جايىنان بۇ دا حاباردار سياقتى.
— مۇندا نە بوپ جاتىر؟ — دەدى ەلامان. قارت جۇمىسشى وعان تاڭدانا قارادى.
— سەن نەمەنە، ەشتەڭە بىلمەيسىڭ بە؟
— جوق. نە بوپ جاتىر؟
— وڭعان ەشتەڭە جوق...
— قالاي؟..
— تۇندە ءبىر كىسى قولعا ءتۇسىپ، تۇرمەدە قاماۋدا جاتىر. ەلامان سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، تىكسىنىپ قالدى.
— جوق، مۇمكىن ەمەس...
— ءبارى مۇمكىن. سەندەردەن ءبارىن كۇتۋگە بولادى...
— نە دەيدى؟!. شىن ايتاسىز با؟
— سەنبەسەڭ، قالالىق تۇرمەگە بار.
— بۇل قالاي؟ قالايشا...
قارت جۇمىسشى ەندى كوزى ەجىرەيىپ، ەلامانعا كىنالاي قارادى:
— اقىلداسقان ارتىق بولمايتىن ەدى عوي. ماعان نەگە ايتپادىڭ؟
ەلامان شىنىن ايتسا، ميۋلگاۋزيندى ۇستاپ بەرەرىن ءبىلدى دە، ۇندەمەدى. «تەنتەك شالىڭا سەزدىرمە»، — دەپ، بۇعان قاتتى تىيىم سالعان سونىڭ ءوزى ەدى.
— جىگىتىم، ساعان رەنجىپ قالدىم. تۇندە تابانسىزدىق ىستەپسىڭ...
— قالاي؟
— ونى مەنەن گورى ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ.
— ءسىز وسى نە دەپ تۇرسىز؟
— مەن ەسىتكەنىمدى عانا ايتىپ تۇرمىن. ميۋلگاۋزين سەنى «ءبىزدى تاستاپ قاشىپ كەتتى. سوعان قارايلايمىز دەپ جۇرگەندە ءبىر كىسىمىز قولعا ءتۇستى»، — دەپ ءجۇر.
ەلامان جىن ۇرعانداي، ءتۇسى قاتتى بۇزىلىپ ميۋلگاۋزينگە جەتىپ باردى.
— پەتكا!..
— نۋ، تى سۆولوچ! ترۋس! — دەدى ميۋلگاۋزين.
— اۋەلى انىقتاپ ءبىلىپ ال.
— زنات نە حوچۋ. ۋحودي! نۋ، كومۋ گوۆوريات! — دەدى ميۋلگاۋزين اقىرىپ. ەلامان قوزعالمادى.
— جانجالدىڭ كەرەگى جوق. قاراعىم، كەتەيىك... كەتەيىكشى، — دەپ ءانۋار ونى جەڭىنەن تارتقىلاي باستادى.
— توقتاي تۇر.
— توقتايتىن تۇگى جوق. مىنانىڭ ءتۇرى جامان ەكەن. — ەلامان سۇمەلەك سارىنى يتەرىپ جىبەردى.
— سەن ەندى كەتە بەر، — دەدى دە، ميۋلگاۋزينگە بۇرىلدى. — پەتكا، سەن... سەن وسى نە دەپ تۇرسىڭ؟
جۇمىسشىلار ءبىر جانجالدىڭ بولارىن ءبىلىپ، جۇگىرىپ كەپ ەكەۋىنىڭ اراسىنا تۇرا قالدى.
— بۇلارىڭ ۇيات! — دەدى وزنوبين.
ەلامان جۇمىستان وزىنە ىزا بوپ قايتتى. ءبىر ىسىنە ىرزا ەمەس. بارىنەن بۇرىن بار دۇنيە قولىندا تۇرعانداي ۇزىن سارىنى سونشالىق ءبىر سەنىممەن دەپوعا ەرتىپ اپارعان اڭعالدىعىنا ىزالاندى. سۇمەلەك سارىنىڭ بارا سالا ءبارىن اقبالاعا ايتاتىنىن ءبىلدى.
كەمپىر كوزىنە تۇسپەدى. ماشا اس ۇيدە بۋى بۇرقىراپ قايناپ جاتقان كاسترولدىڭ جانىنا ورىندىق قويىپ الدەبىر كىتاپتان باس كوتەرمەي، قىزىعىنا ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. بۇنىڭ كەلگەنىن بايقامادى. بۇعان ىلەسە ۇيگە ميۋلگاۋزين دە كەلدى.
— ماشا، قايداسىڭ، — دەدى ايقايلاپ، — تاماعىڭ دايىن با؟ ماشا كىتاپتى قايدا تىعارىن بىلمەي، الدىنا بايلاعان الجاپقىشتىڭ ەتەگىمەن كولەگەيلەي قويدى.
— Ac ءازىر... جو-ق، كىشكەنە كۇتە تۇر.
— قانشا؟
— جارتى ساعاتتاي...
— جارتى ساعات؟ كۇنى بويى نە ىستەدىڭ؟ اناۋ نە، كىتاپ پا؟ سەليۆانوۆ سەنى دە بۇزا باستاعان ەكەن.
ميۋلگاۋزين اي-شايعا قاراماي، قىزدىڭ قولىنان كىتاپتى جۇلىپ الدى. وشاق استىنداعى وتقا اتپاق بولعاندا ماشا: «بۇل كىتاپحانانىكى»، — دەپ، شىرىلداپ اعاسىنىڭ قولىنا جابىسىپ ەدى، ميۋلگاۋزين قارىنداسىن يتەرىپ جىبەردى.
— ءا، سولاي ما؟ «سەليۆانوۆ كىتاپحاناسى» ما؟ حالىقتى قارۋلاندىرۋدىڭ ورنىنا كىتاپپەن باسىن قاتىرماق. جاپپاي ساياسي ساۋاتىن اشپاق. نۋ، يا ەمۋ پوكاجۋ...
ميۋلگاۋزين تاعى دا لاپىلداپ جانىپ جاتقان وتقا كىتاپتى لاقتىرماق بولعاندا، بۇل جولى ەلامان جولىن كەسەلەپ تۇرا قاپ ەدى.
— بىلاي تۇر! نۋ-ۋ!..-دەدى ميۋلگاۋزين.
— پەتكا...
— كالبيت-ت...
ەلامان تۇسىنگەن جوق. ءبىراق ميۋلگاۋزيننىڭ سونداي جيىركەنىشپەن تىجىرىنىپ ايتقان تۇرىنەن مىناۋ كىسىنىڭ نامىسىنا تيەتىن اۋىر ءسوز ەكەنىن ءبىلدى. بىلايعى كەزدە بۇل ميۋلگاۋزيننەن قايبارتىپ، بەتىنە تىك كەلە بەرمەيتىن. ءقازىر دە وسى پالەنىڭ قاتتى بۇزىلعان ءتۇرىن كورىپ، جىنىنا تيگىسى كەلمەي، جالت بەرىپ كەيىن شەگىنە بەرىپ ەدى، ميۋلگاۋزين شاپ بەرىپ جاعاسىنان ۇستادى دا، قاق تۇمسىققا قويىپ جىبەردى. ءبىر ۇرعاننان ەلاماننىڭ مۇرنى قانادى.
— اعاجان، توبەلەسپە. وتىنەم... وتىنەم... — دەدى ماشا شىرىلداپ.
بۇلاردىڭ ۇستىنە كەمپىر كىردى. شىر-شىر ەتىپ جۇرگەن قىزىن قولىنان ۇستادى دا، اي-شايعا كەلتىرمەي ءوز بولمەسىنە اپارىپ ەسىكتى ىشىنەن بەكىتىپ الدى.
بۇل كەزدە ميۋلگاۋزين مەن ەلامان شيەدەي بوپ جاتتى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى ايامادى. ميۋلگاۋزين ونان كۇشىنىڭ باسىم ەكەنىن بىلگەسىن، ءتىپتى، ايىلىن جيماي، ءۇي ورتاسىندا تالتايىپ تۇرىپ الدى. بۇلشىق ەت ويناعان قىپ-قىسقا قولىن مىسىقشا شاپشاڭ، شالت سىلتەپ، قايىمى كەلگەندە عانا ۇرادى. قولىنىڭ باسىنا قورعاسىن قۇيىپ العانداي. كوزىنە قان تولىپ، ولگەنىن بىلمەي، قايتا-قايتا ۇمتىلىپ جۇرگەن ەلاماندى كەۋدەدەن، ىشتەن ۇرادى. سىرتتان قاراعاندا انشەيىن، جاي عانا نۇقىپ قالعان سياقتى. ميۋلگاۋزين ءتورتپاق. نىعىز. بۇلشىق ەت ويناعان سوم دەنە شويىننان قۇيعانداي. ونان ەلاماننىڭ بويى ۇزىن؛ قولى دا ۇزىن بولعانمەن ءالى ءبىر رەت ايىزىن قاندىرىپ ۇرا المادى؛ ونان سايىن قانى قايناپ، قاپىسىن تاپسا ۇرىپ جىققىسى كەپ جۇرگەن-دى. قولى كەنەت ميۋلگاۋزيننىڭ جاعاسىنا ىلىكتى دە، شاپ بەرىپ القىمىنان الا كەتتى. تەمىردەي ساۋساقتار كەڭىردەگىن جۇلىپ الاتىنداي قادالىپ، ميۋلگاۋزين ءبىر ساتتە كوزى اقشاڭداپ قىرىلداي باستادى. ەلامان ءۇنسىز. جۇتقىنشاعىن جۇلىپ الماي تىنبايتىنداي، قوس شەڭگەلىمەن القىمىنان الىپ سىعا ءتۇستى. قىرىلداپ ءولىپ بارا جاتقان ميۋلگاۋزين ءبىر كەزدە قاتتى بۇلقىنىپ، ارتىنا قاراي شالقالاپ شەگىنە بەردى دە، ەلاماندى ءدال اۋىزدان قويىپ جىبەردى. ەلاماننىڭ قولى جازىلىپ كەتتى. اۋىر دەنە گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلادى.
— كانە، كەل!.. كەلسەيشى!..-دەدى ميۋلگاۋزين. ەلامان اۋزى تولى قاندى تۇكىرىپ تاستادى. مىنا نايساپتىڭ جەڭگەنىنە مىسە تۇتپاي، بۇعان «ولمەسەڭ تۇرما» دەپ ىزاسىنا ءتيىپ تۇرعان ءتۇرىن كوردى. ونان كوزىن ايىرماي، ازۋ ءتىسىن شىقىر-شىقىر قايراپ، تۇرەگەلە بەرگەندە ول ەندى ەلاماندى ورنىنان تۇرعىزباي وعان ءوزى تاپ بەردى. ءبىر قولىمەن توبە شاشىن ۋىسىن تولتىرا ۇستاپ الدى دا، تىك كوتەرىپ تۇرعىزىپ، قان-قان بەتىنە قويىپ جىبەردى. ەلامان قارسى سىلتەمەك بولعان قولىن كوتەرە الماي، تاقتاي ەدەنگە گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. ميۋلگاۋزين ءتونىپ تۇرىپ:
— توبەلەس بالىق اۋلاۋ ەمەس، — دەدى دە، تابانىنا ءنول قاققان ەتىگىمەن تاقتاي ەدەندى سولقىلداتا باسىپ شىعىپ كەتتى.
* * *
كەشەگى توبەلەستەن ەلاماننىڭ ۇستىڭگى ەرنى كۇلدىرەپ ءىسىپ كەتتى. كوزىنىڭ الدى دا قانتالاپ تۇر. سونان قورىندى ما، ول جان ادامعا حابارلاسپاي ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ كەتكەلى جينالىپ جاتقان ۇستىنە سەليۆانوۆ كەلدى.
— سلۋشاي، دوروگوي، — دەدى ول سالعان جەردەن، — مەن ءبىر جايدى ەستىپ كەپ تۇرمىن. ماشا ايتتى.
— ءشۇيىنشى سۇرايتىنداي ەشتەڭە جوق ەدى عوي...
— ونىڭ راس. ءبىراق سەنىڭ كەتكەنىڭدى ءجون كورمەيمىن.
— اكىمنىڭ ءوز ءىسى وزىنە ءجون.
ەلاماندى كورە الماي قالام دەپ اسىققان جىگىت بۇندا اق تەر، كوك تەر بوپ جۇگىرىپ كەلگەن-دى. ازىراق وتىرىپ دەمىن باستى.
— اۋىلعا بارعاندا نە ىستەيسىڭ؟
ەلامان كيىم-كەشەگىن جيىستىرا بەردى. سەليۆانوۆ تەمەكىسىن وراپ وتىرىپ، وعان بىرەر رەت كوز قيىعىن تاستادى.
— ەلامان، مەنىڭ قاسىما كەلشى.
— ايتا بەر!
سەليۆانوۆ ونىڭ قىڭىرلىعىنا كۇلىپ، باسىن شايقادى:
— ريەۆوليۋسيا ءبىر كىسىنىڭ، ءتىپتى ءبىر حالىقتىڭ ءىسى ەمەس. سوندىقتان ءبىز جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن كوتەرىپ، باۋىرىمىزعا تارتا بەرۋگە ءتيىس ەدىك. ونى ىستەمەدىك. بۇل قاتە مە؟ قاتە!
سەليۆانوۆ تۇتاتىپ العان تەمەكىنى شەكپەي، ءبىراز وتىردى دا، اقىرىن تۇرەگەلدى. قايتا-قايتا كوزىنە ءتۇسىپ كەتە بەرەتىن سۋسىلداق شاشىن ارتىنا قاراي سىلكىپ تاستاپ، ءۇيدى كەزىپ ءجۇرىپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى جالعىز قازاقسىڭ. شىنىمدى ايتايىن، وسى توڭىرەكتىڭ قازاعىن سەن ارقىلى ريەۆوليۋسياعا تارتپاق ەدىم. جوق، جوق، سەنى جىبەرمەيمىن. ميۋلگاۋزينمەن سىيىسا الماساڭ...
— توبەلەسكەنى، ساباعانى ءوز الدىنا، ول تولى كىسىنىڭ كوزىنشە قورقاقسىڭ دەپ ارىما، نامىسىما ءتيدى.
سەليۆانوۆ كۇلدى. قولىن شالبارىنىڭ قالتاسىنان شىعارىپ ەلاماننىڭ يىعىنا سالدى.
— ونى قايتەسىڭ؟ ول جونىندە ءبىزدىڭ ءوز پىكىرىمىز بار. ميۋلگاۋزينمەن سىيىسا الماساڭ، ماعان كەل. ورىن جەتەدى. بىرگە جاتامىز.
ەلامان باسىن شايقادى.
— شىنىمەن-اق كەتپەكسىڭ بە؟
— كەتەم.
— نۋ ي نۋ!..
ەلامان ۇيدە قوشتاسپاق بولىپ ەدى، وعان سەليۆانوۆ كونبەي سىرتقا ەرە شىقتى.
— ساۋ بول! — دەدى ەلامان.
— جارايدى، ساۋ بول! ءبىزدى ۇمىتپا.
ەلامان جولشىباي اقبالاعا سوعىپ، وتكەن جولى تىعىپ كەتكەن بەساتاردى تاقىمىنا باسىپ الدى. اقبالانىڭ ءتىل تارتىپ ەشتەڭە سۇراماعانىنا ىرزا بولدى. تەك ونىڭ قالا شەتىنە شىعارىپ سالىپ تۇرىپ ءدال قوشتاسار جەردە الدەنەگە ءۇنسىز سۇراقپەن ۇزاق قاراعان كوزىنەن ىڭعايسىزدانىپ اتىن تەبىنىپ:
— ال، ساۋ بول! — دەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى. بۇرىن دا از ءسوزدى تۇيىق جىگىت كەشەگى توبەلەستەن كەيىن ءوزىنىڭ ەندىگى تىرلىگىندە ەشقانداي ءمان-ماعىنا، ماقسات قالماعانداي دۇنيەدەن ءتۇڭىلىپ، كوڭىلى سۋىپ العان-دى.
كەشەگى كۇنى تۇرىك جەرىنە جالعىز ءىنىسىن جەرلەپ كوڭىلى قۇسالانىپ، شەرلەپ قايتسا دا، شالقارعا كەلگەلى ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالىپ ەدى؛ تەمىر جولعا جۇمىسقا ورنالاستى؛ سۋ كەشىپ، تور سۇيرەتكەن ەڭبەكتەن گورى وسى تىرلىگى وزىنە ۇناپ جۇرگەن؛ ەندىگى ارمانى-اجارلى بولماسا دا، اقىل-ەسى ءبۇتىن، يمان ءجۇزدى ءبىر ايەلگە ۇيلەنىپ، بالاسىن قولىنا الۋ ەدى، ەندى ول ويىنىڭ دا تاس-تالقانى شىقتى.
* * *
العاشقى كۇنى ول ۇلىقۇمدى ەڭ ءبىر جىڭىشكە تۇسىنان كەسىپ ءوتىپ، توتە جولمەن قارالاكوپكە تۇرا سالدى. كەلەسى كۇنى ونداي جۇرىسكە جامان اتى جاراماعاسىن، كۇندىزگى ىسسىدا قۇدىعى بار كولەڭكەلى جەردى ساعالاپ، الدىن كەشتەتە اتقا قوندى. ەلامان ەكىنشى كۇنگى جۇرىستە ءىش ەسەبى بويىنشا بوتاشقا جەتىپ قونباقشى؛ بۇرىن بوتاش ماڭىندا سىڭسىعان اۋىل وتىراتىن-دى؛ بۇگىن قالاي دا جەتىپ قونعىسى كەپ ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ءجۇردى. اي الدەقاشان باتقان. اسپاندا بۇلت بار. كۇن باتسا دا كۇندىزگى ىستىق باسىلماي، جەل تىنىپ، تۇنگى اۋا قاپىرىق بوپ تۇرعان. ماسا ىزىڭدادى. ەلامان شابان اتتى قامشىلاۋدى قويىپ، ەر ۇستىندە بىلق-سىلق، ۇيقى قىسقان كوزىن الدىنا تىگىپ كەلە جاتقان-دى. ءتۇن ورتاسى اۋا بەرگەندە قالعىپ كەتكەن ەكەن، استىنداعى ات الدەنەدەن ۇرىككەندەي وسقىرىپ تۇرا قالدى. ەلامان بويىن جيىپ aپ، ات ۇستىنەن ۇمتىلىپ ىلگەرى جاعىنا كوز تىكتى. «بۇل شامادا ساي جوق ەدى عوي؟ الدە... الدە مىناۋ توبىلعىلى سايما؟»
دالا جىم-جىرت؛ ءتۇن قاتقان جالعىز جولاۋشىنىڭ الدىن كەسەلەپ سۋىق قاراۋىتقان ساي بويىنان شەگىرتكەلەر شىرىلداپ قويا بەردى؛ ەلامان قاراڭعىعا كوزىن تىگىپ تۇرعاندا كەنەت كەيىنگى جاقتان توسىن دىبىس شىعىپ، تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى؛ كوڭىلگە بولماسا استىنداعى ات تا جات دىبىستان سەسكەنىپ، تاقىمى استىندا ءدىر-دىر ەتە قالعانداي؛ سالدەسىن الگى دىبىس قايتا شىقتى؛ بايعىز داۋسى بۇل جولى دا و دۇنيەنىڭ ءدال وزىنەن شىققانداي ءبىر ءتۇرلى بۋلىعىپ ەستىلدى.
«شاماسى، ءسىرا، بۇل ماڭدا قورا، مولا بولدى عوي». ەلامان اتتان ءتۇستى. كوپتەن كولىككە مىنبەي، سۇيەگى قاتىپ كەتكەن بە، كەشەدەن بەرگى ءجۇرىستى اۋىرلاپ، قارا ەتى جىرتىلىپ قاپتى.
ەلامان اتتىڭ ەرىن الىن، تارلاۋ عىپ تۇساپ جىبەردى؛ جول بويى شوپكە باسىن سوزعان ات وسى ارادا كەنەت ىندىنى اشىلىپ، اۋىزدىعىن العانشا شىداماي، ساي بويىنىڭ كوگىنە ىقىلاسپەن ۇمتىلدى؛ سوعان قاراپ ەلامان ساي بويىنداعى ءشوپتىڭ نەگىزگى دەنى مورتىق ەكەنىن توپشىلادى؛ مورتىققا اۋزى ءبىر تيگەن جىلقى وسىلاي جەردەن باسىن الماي قادالاتىن. ات اۋىزدىعى سىلدىراپ، ارا-اراسىندا پىسقىرىپ، جاس قوزى ەتىندەي ەلجىرەگەن كوكتى ەتەكتەي ەرنىمەن ءۇيىرىپ، مورت-مورت كۇيسەدى.
قاراڭعىدا ەلامان مورتىقتان باسقا تاعى قانداي ءشوپ بارىن بايقامادى؛ ءبىراق، سۇيتسە دە، دالادا وسكەن جىگىت ساي بويىندا جۋساننىڭ دا بارىن سەزىپ، نەشە ءتۇرلى ءشوپ اراسىنان اشىعان كوجەدەي وزگەشە ءبىر اڭقىعان قىشقىل ءيىستى تانىدى؛ قاپەلىمدە تىنىسى اشىلىپ، كەۋدەسى كەڭىپ سالا بەردى. باسقا جەردىڭ شوبىندەي ەمەس، شاماسى، ءسىرا، ىلعالى مول ساي بويىنىڭ كوگى ىستىققا شالدىقپاي، ءازىر جان ساقتاپ، ءوزىنىڭ انە ءبىر كوكتەم كەزدەگى بالبىراعان بالاۋسا قالپىمەن قاراپ تۇر ەكەن. ەلامان قارا جۋساننىڭ كىسى كوزىنەن جاس شىعاراتىن قىشقىل ءيىسىن كوزىن جۇمىپ تۇرىپ، قۇشىرلانا جۇتتى.
— قايران دالا!.. جارىقتىق، جۋسان ءدارى عوي!
ەلامان ات تۇسارلىعىنان كەلەتىن مۇزداي كوككە باۋىرىن توسەپ، كومىلىپ جاتا كەتتى. سالعاننان قاتتى ۇيىقتاعان جىگىت ەرتەڭىنە ساسكەدە وياندى. اتى دا تىڭايىپ قالىپتى. قالىڭ قاۋ اراسىنان باسىن كوتەرگەن ەلامانعا ات بۇرىلىپ وقىراندى.
ەلامان قارسى باۋرايدان قيالاپ كوتەرىلىپ بارا جاتىپ، تۇندە ءوزى تۇنەپ شىققان ساي بويىنا كوز سالىپ ەدى؛ ءشوبى كۇيگەن سۇرقاي دالاعا قاراعاندا، مىنا سايدىڭ رەڭى ءتىپتى باسقا. ساي تابانىنان مولتىلدەپ بۇلاق اققان انا ءبىر تۇستاعى قالىڭ قاۋدى ول جاڭا ات ومىراۋىمەن جارىپ وتكەندە كوزى شالىپ ەدى، بۇلاق بويىن قۋالاپ وسكەن قىزىل سيراق توبىلعى جاسىل سابات اراسىنان بوي سوزىپ، تاڭ شاپاعىمەن الاۋلاپ، ورتتەي جانىپ، ءبىر قاپىلىستا قىز بەلىنەن ءتۇسىپ قالعان قىزىل تورعىن بەلبەۋ سياقتاندى.
تۇندەگى بايعىز ەسىنە ءتۇستى. سوسىن تاعى دا بۇرىلىپ، ارتتا قالىپ بارا جاتقان سايدىڭ ارعى بەتىنە كوز تاستاپ ەدى. تۇندەگى قيسىنى دۇرىسقا سوعىپتى. شىنىندا، سايدىڭ ارعى قاباعىندا جالعىز تاس بەيىت قالقيادى. قۇداي بىلەدى، بۇل تەگى تاڭىربەرگەننىڭ اكەسى-ابىرالىنىڭ بەيىتى. ەندەشە، مىناۋ كامىلسىز توبىلعىلى ساي. كەشەگى جىلدارى قۇدايمەندە اۋلىنىڭ مال جايى مەن ۇلىقۇمدى ورلەي كوشىپ، التى اي جاز تابانى اۋماستان تىلەۋ-قاباق جەرىن جايلاپ، سونان كۇزگە قاراي قىستاۋعا قايتقاندا عانا جولشىباي ءبىراز ەرۋلەپ كەتەتىن كۇزدىگى-مالدى اۋىلدىڭ مىقتى ءبىر بەلكوتەرمەسى وسى ساي بولاتىن. ەلامان باي اۋىلدا جىلقىشى بولعان جاس كەزىن ەسكە الدى. جەتى جىل جىلقىشى بولدى. و دا ءىزسىز وتكەن ءومىر. نە ىستەدى؟ نە تىندىردى؟ كەلەشەكتە نە ىستەيدى؟ تۋعان جەرگە كەلە جاتىر. جەرلەستەرمەن كەزدەسەدى.
اپاق-شاپاق بولادى. سوسىن... سونان كەيىنگى تىرلىك شە؟ تاعى دا بالىقشى بولا ما؟ ەلامان مىرس ەتتى.
تۋعان جەر! نەلەر زاماننان اتا-بابالار جايلاپ، ۇرپاق وسىرگەن، وسكەن، ونگەن جەر. كىشكەنتاي ەل كەڭ دالاعا سىيماي، ءبىرىن-بىرى ساۋىرلاپ تالاپ، قىرقىسىپ ءومىر كەشتى. سوندا ول نە ءوزى ءۇشىن، نە كەلەشەك، كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن نە ىستەدى؟ نەنى تىندىردى؟ قاي ارمانىنا قولى جەتتى؟ ات ارقاسى، تۇيە قومىندا وتكەن تىرلىكتە نە قاسيەت بار ەدى؟ ال مال بارىمتالادى. جەر داۋلادى. قىز الىپ قاشتى. ونان باسقا ارەكەت بولدى ما؟ مىنا دالاعا قاراشى، جالعىز جورتقان جولاۋشىعا تۇك بىلمەگەنسىپ مەڭىرەۋلەنىپ، مەلشيەدى دە جاتادى. سوندا وزىنە ءتىل ءبىتىرىپ سويلەتەر مە ەدى! سوندا نە دەر ەدى؟ قالاعانىنا قوسىلا الماي، قالىڭ-مالعا كەتكەن قىزدىڭ كوز جاسى، جىگىتتىڭ زايا كەتكەن ءومىرى، ناقاق توگىلگەن قانى تامباعان توپىراق تابىلار ما ەكەن بۇل ارالاردا؟
ەلامان كۇرسىندى.
* * *
تۇسكە تارتا كۇن قاتتى ىسىدى. ەلامان ورامالمەن اۋزىن بايلاپ الدى. ات شىداسا، قالاي دا قۇدىعى بار ءبىر جەرگە تەزىرەك جەتكىسى كەپ، توپىراق تۇعىردى تەبىنە ءتۇستى. كۇن توبەدەن اۋا بەرە قارا جالدىڭ باسىنا جامان تۇعىر تاناۋ قاعىپ ەنتىگىپ شىققاندا، ار جاعىندا، يەك استىندا تۇرعان جالعىز قىستاۋدى كوردى. جۇرەگى قۇرعىر الدەنەگە شىم ەتىپ، ەسكى قىستاۋ-ەسكى تانىستاي كوزىنە وتتاي باسىلدى: «اپىر-اي، — دەدى ەلامان ىشىنەن،-ۇمىتپاسا، انا جىلى فەدوروۆتى ولتىرەتىندە ءىنىسى ەكەۋىن قىستىڭ كوزى قىراۋدا شالقارعا ايداپ اپارا جاتقاندا جولشىباي وسى ۇيگە... ءيا، ءيا، وسى ۇيگە توقتاعان ەدى عوي. شۇقىردا وتىرعان جالعىز ءۇي... تەگى، بۇل ۇيدە سونان بەرى ءتىرى جان قىستاماعان. توبەسىن قوپارىپ، ۇرلىك، شاباعىن سىپىرىپ اكەتىپتى. ەسىك-تەرەزەلەرى ۇڭىرەيىپ، ايدالادا جالعىز ءۇي وتىرعان جانداردىڭ ىستىق ۇياسىنىڭ تاس-تالقانى شىققان.
ەلامان تاماعى بۇلكىلدەپ، بوساڭسىپ بارا جاتقانىن سەزدى دە، ءوزىن تەجەپ قالدى. قيىن جول قاجىتتى ما، كەشەدەن بەرى كوڭىلشەك بوپ كەتتى.
قانداي جاندار ەدى! اسىرەسە، ەر كوڭىلدى انا... انا پاقىر... ونىڭ قىزى دا... بۇل ءىنىسى ەكەۋى قول-اياقتا تەمىر كىسەن سىلدىراپ، ەسىكتەن شىعا بەرگەندە، تاپ سول ارادا... سول اينالايىن جۇگىرىپ كەپ قولامتادان شىققان ىسسى كۇلشەنى بۇنىڭ قوينىنا تىعىپ جىبەرىپ ەدى. كىناسىز جاننىڭ كىشكەنتاي ىقىلاسى، سونىڭ ءوزى كىرىپتار كەزدە قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ تامىزعان جانقيارلىعىنداي بولىپ ەدى-اۋ!
— قايدا ەكەن؟ ءتىرى مە؟ ءتىرى مە ەكەن، پاقىرلار؟
ەلامان اتتان ءتۇستى. جول بويى تاقىمىنا باسىپ كەلگەن مىلتىقتى ونسىز دا بۇلىك باسىنان ارىلماي جاتقان بالىقشىلار اۋلىنا اپارعىسى كەلمەدى دە، يەسىز قورانىڭ كوزدەن تاسالاۋ ءبىر تۇكپىرىنە تىعىپ كەتتى. بىلاي شىعا بەرە قيراعان ەسكى تامعا بۇرىلىپ ءبىر قارادى. ەسكى قىستاۋ قۇلاسا دا، ءبىر زاماندا وسى ۇيدە ءومىر سۇرگەن عازيز جاندار، كىم بىلەدى، ءتىرى شىعار.
* * *
جار باسىنداعى بالىقشىلار ءقازىر ەكى اۋىل. بىرى-موڭكە اۋىلى. ەكىنشىسى-دوس اۋىلى. دوسقا قاراعان اۋىلدىڭ نەگىزگى دەنى كەشەگى جىلدارى مالى جۇتقا ۇشىراپ، كۇن كورىسى قيىنداعاسىن تەڭىزدى ساعالاپ كوشىپ كەلگەن كىرمەلەر. ىشىندە تولەۋدىڭ، سۋدىر احمەتتىڭ ءۇيى بار.
دوس اۋىلى اتانعان بۇل اجارلى، مول اۋىلدىڭ باس-اياعى جۇزدەن استام. ەكى اۋىلدىڭ اراسى ونشا قاشىق بولماسا دا، ارالارى سۋىعاسىن ىرگە اشىپ، بولەك قونعالى بىر-بىرىنە قاتىنامايدى. تاڭىربەرگەنگە ارقا سۇيەگەن دوس پەن تولەۋ ءقازىر موڭكەگە قارسى تىزە قوسىپ، كوپ كەدەيدى توڭىرەگىنە توپتاپ الىپتى. وزدەرى كۇيلى. تاڭىربەرگەن بارىنە ءبىر-بىر سيىر، ءبىر-بىر تۇيە، بيە بەرگەن. قۇرىعانى قوي-ەشكى ساۋادى.
دوس پەن تولەۋدىڭ قاتىن-بالالارىنىڭ اۋزى اققا تيگەن. ولاردان باسقالارى كۇرپىتىپ اعارعان اشىتپاسا دا، شايىنا ءسۇت قاتىپ، كوجە، بىلامىعىن بوزارتىپ وتىر ەكەن. بۇلار ءبىرىڭعاي تەڭىزگە يەك ارتپاي، تىرلىگىنىڭ ءبىر ۇشى مالدا كەتىپتى. كۇندە ەرتەڭگىسىن ورىسكە مال ورگىزەردە اۋىل ءۇستى شاڭ-شۇڭ ايقاي، ۇرىس-كەرىس. ۇرىس شىعاراتىن سۋدىر احمەت پەن قاراقاتىن. وسى ىستىقتا كۇنگە كۇيىپ جۇرگىسى كەلمەي، كەزەگى كەلسە دە، جوقتى سىلتاۋ قىپ ءسوز شىعارادى.
سۋدىر احمەت بۇگىن دە ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ، ءوزىنىڭ ورنىنا ايەلىن مالعا جىبەردى دە، تەڭىز ءوڭىرىنىڭ وسىناۋ اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي شىجعىرعان ىستىعىندا سىرتقا شىقپاي، سالقىن ۇيدە جاتىر ەدى. سول ۇستىنە تاڭىربەرگەننىڭ ءبىر جىگىتى كەلدى. ەكەۋى ازىراق شۇيىركەلەستى دە ءوزارا ءبىر ءپاتۋاعا كەلگەندەي، شالعايلارىن قاعىپ تۇرەگەلدى. سۋدىر احمەت الار اڭىن كورگەندەي، ۇرى تىشقان كوزى جىلتىڭداپ كەتتى. تاڭىربەرگەن جىبەرگەن جىگىتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، دەدەكتەپ سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى. ءوزى الدەنەگە ءماز. شىقىلىقتاپ كۇلگەن بويى جالاڭ اياعىمەن ماي توپىراقتى بۇرق-بۇرق باسىپ ەسىك الدىندا بايلاۋلى تۇرعان ءىرى قارا اتقا باردى. تاڭىربەرگەننىڭ جىگىتى بىردەڭە دەپ ەدى؛ ءبىراق ىقىلاسى باسقا جاققا اۋىپ كەتكەن سۋدىر احمەت ونىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە تىڭداماي، جالاقتاپ قارا اتتىڭ الدى-ارتىنا شىقتى.
— ە-ە، ايتا بەر. قۇلاعىم سەندە، — دەپ، انا جىگىتتى سويلەتىپ قويدى دا، اتتىڭ اۋزىن اشتى، ءتىسىن كوردى. «وي، اتتەگەن-اي، كورى جىلقى ەكەن»، — دەپ، سانىن سوقتى. ول ءبىراق وزىنە جاماندىق جۋىتپايتىن ادەتپەن جۇدەۋ كوڭىلىنە جۇبانىش تاۋىپ: «مەنىڭ ءقايبىر اقى-پۇلىم كۇيىپ بارادى؟! ايتەۋىر جوقتان... قارا جاياۋدان ءتاۋىر عوي. اۋىل اراسىندا اياق ارتۋعا جاراسا بولدى دا. كىم بۇنىڭ اۋزىن اشىپ، ءتىسىن كورىپ جاتار دەيسىڭ؟.. تۇرىنە قارايدى دا، «پاي-پاي ات بولعانىڭا بولايىن! جانۋار ەسىك پەن توردەي ەكەن»، — دەپ پوشىمىنا سۇيسىنەدى عوي. سوڭىرا ساۋ بولسا، بۇل نار قارا «احمەتتىڭ قارا اتى» اتانىپ كەتەدى-اۋ. پاي-پاي، اۋىزعا تولىعىن-اي. ءجا، ءجا، ارقاسى قۇتتى بولسىن»، — دەپ ويلادى دا، تاڭىربەرگەن جىبەرگەن جىگىتتىڭ قولىن ۇستاپ، الاقانىنا الاقانىمەن شارت ەتكىزىپ سالىپ قالدى:
— ءسوزىم ءسوز. مىرزاڭا سالەم ايت، ءبىلۋشى اللا... ءبارىن، ءبارىن رەتتەيمىن.
— ءسوزىڭدى جۇتپاسسىڭ...
— Ay، اۋ، بۇل احاڭ ايتپايدى، ايتقاسىن سوزىنەن قايتپايدى عوي.
— ال، ساۋ بول!
— ساۋ بول! ساۋ بول!
تاڭىربەرگەننىڭ جىگىتى ءجۇرىپ كەتتى. سۋدىر احمەت قارا اتتىڭ جانىنان شىعا الماي، قيپاقتاپ-سيپاقتاپ جۇرگەندە قاسىنا دوس كەلدى. سوڭىندا ەكى-ۇش بالىقشى.
— ال، ات قۇتتى بولسىن.
— راحمەت!.. راحمەت!..
— تاڭىربەرگەننىڭ ارقاسىندا تاقىمىڭ اتقا ءتيدى. ءجۇرىمىڭ ۇزاردى.
— ءسوز بار ما؟! ويباي-اۋ، تاڭىربەرگەنجان ولگەن اتا-اناڭدى ءتىرىلتىپ بەرمەدى دەمەسەڭ، ادام قولىنان كەلەر جاقسىلىقتى شاش-ەتەكتەن كەلتىرىپ جاتىر عوي.
— جانۋار، ءوزى دە ەسىك پەن توردەي ەكەن. ەندى مۇنىڭ قۇيرىعىن مايلامايسىڭ با؟!
سۋدىر احمەت باسقادان ىشىپ-جەگەندە بولماسا، ءوز باسى شىعىمسىز، ۇيىنەن قارا سۋ دا تاتىرمايتىن. قولعا تۇسكىسى كەلمەگەندە تەز ءجون تاباتىن جىلپوستىعىنا باقتى:
— نەسىن ايتاسىڭ، تاڭىربەرگەنجان جارىلقاپ جاتىر عوي. قۇداي بەرمەگەندى... اۋ، دوس-اۋ، تاڭىربەرگەنجان بەردى ەمەس پە؟ ەڭ اياعى مىنا تولەۋدىڭ جامان ءىنىسىن دە جەتەككە الىپ، قارا نارداي سۇيرەپ، كەۋدەدەگى ءبىر كىسىنىڭ قاتارىنا شىعارعان جوق پا؟ جارلىڭدى جارىلقاپ، جامانىڭدى ادام ەتسە، كانە... كانە، ايتشى... ايتىڭدارشى، مىرزاعا قالاي جانىڭدى بەرمەسسىڭ؟ ا؟.. ا؟
وسى ساتتە شەتكى ۇيلەردىڭ بىرىنەن شاڭقىلداعان داۋىس شىعىپ، بۇلار ەلەڭدەپ قالدى.
— توبەلەستەن ساۋ ما؟
— بۇل كىم بولدى ەكەن؟
— باسقا كىم دەيسىڭ... تولەۋدىڭ ەكى كەراۋزى شىعار. قىرقىساتىن ادەتتەرى ەمەس پە؟
شىنىندا قارا كەمپىر قايتىس بولعالى كۇندەس قاتىندار كىشكەنتاي نارسەگە دە قاعىسىپ قالا بەرەتىن. شەشەلەرىنىڭ ىڭعايىن بايقاعان بالالار دا الا كوز، اراز. اسقا دا، اسىققا دا تالاسادى.
كەنجەكەي كوپ اسا بالانىڭ اراسىنا تۇسپەيدى. بار پالە بالجاننان شىعادى. ءوز بالاسىن انا قاتىننىڭ بالاسىنا ارالاستىرماي، «سەنىڭ جاۋىڭ ءۇيدىڭ ىشىندە. انا ءوتالى. ءتۇبى سەنىڭ اجالىڭ سونان بولادى»، — دەپ جاس ءسابيدى ۇنەمى جاۋلىققا باۋلىپ وتىرادى.
ەس بىلگەن سايىن بالە ەكى بالادان باستالادى. ۋاقىت وتكىزەتىن ەرمەك تاپپاعاندا ولار كەيدە جۇمىستا جۇرگەن ايعانشاعا سىرتىنان تالاسىپ، ءبىرى: «مەنىڭ اپام»، ەكىنشىسى: «جوق، سەنىڭ اپاڭ ەمەس، مەنىڭ اپام»، — دەپ وزەۋرەپ، تاجىكەلەسىپ تۇرىپ الاتىن. ءوتالى قالاي جەڭەرىن بىلمەي قىزاراقتاپ تۇرعان-دى. قارشادايىنان بىرىمەن-بىرى اڭدىسىپ وسكەن بالا اياق استىنان اقىل تاۋىپ:
— ايعانشا سەنىڭ اپاڭ ەمەس، مەنىڭ اپام... ايعانشا ەكەۋىمىز اجەمنەن تۋدىق، — دەپ بالاپان اتەشتەي قوقيلانىپ شىعا كەلدى.
— اجەڭنىڭ ساداعاسى كەت. سەن انا جامان كەنجەكەيدەن تۋدىڭ، — دەدى ەرتەدەن بەرى بۇلاردىڭ تاجىكەسىنە قۇلاعىن سالىپ وتىرعان بالجان.
— سەن جامان كەنجەكەيدەن تۋدىڭ، جامان كەنجەكەيدەن تۋدىڭ. اي-اي... اي-اي، — دەپ اناسىنىڭ ءسوزىن قاعىپ الا قويعان بالا وتالىگە جەتىپ باردى دا، سەن جامان كەنجەكەيدەن تۋدىڭ... اي-اي، سەن جامان كەنجەكەيدەن تۋدىڭ... — دەپ اۋزى-باسىن قيساڭداتىپ تۇرىپ الدى. ءوتالى ءىنىسىن ءتۇيىپ جىبەردى. بالا شار ەتتى.
— ءولدى-اۋ... مىنا ارام يت سەنى ولتىرمەي تىنباس، — دەدى بالجان.
كەنجەكەي بالاسى نازىرقاپ، مۇڭايىپ قالعانىن كورىپ:
— جوقتى سوقپا. جاس بالا ارامدىقتى قايدان ءبىلسىن؟!
— بالا ما؟!. ول بالشىققا باتقىر جەتى باستى پالە عوي.
— پالەلىك ءوز باسىڭنان كەتپەسىن. بالاعا تيىسكەنى نەسى!
— وي، سورلىم-اي! — دەپ بالجان زىلدەنە كۇلدى دە، شىلبىردى ەسىپ وتىرا بەردى.
— ءوزىڭ سورلى! ەشتە سورىڭ ارىلماسىن!
— سەن، وسى، قوياسىڭ با، جوق پا؟!
— قويماعاندا نە ىستەيسىڭ؟
بالجان نە ىستەيتىنىن ويلاپ العان-دى. جىلقىنىڭ قۇيرىعىنان شيراتقان قۇلاشتان استام قىل شىلبىردى قولىنا ۇستاي تۇرەگەلدى. كەنجەكەي دە الدىندا وتىرعان كىشكەنتاي قىزىن جەرگە ءتۇسىرىپ، ورنىنان تۇرام دەگەنشە بولماي تابان استىنان تاپ بەرگەن بالجان كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭدىقپەن قىل شىلبىردى كۇندەسىنىڭ موينىنا بۇعالىقتاپ سالىپ جىبەردى دە، بۇراپ-بۇراپ سۇيرەي جونەلدى.
— ءولدىم... ءول-ل-ل...
ەكى جاسار قىز بالانىڭ ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن. اناسىنىڭ سوڭىنان قالماي، تۇرىپ-جىعىلىپ شىرىلداپ ءجۇر. وتەش تە:
— ءولدى... ءولتىردى، — دەپ شىرىلداپ، اناداي جەردە قارا اتتىڭ جانىندا تۇرعان كىسىلەرگە جۇگىردى.
دوس تا، سۋدىر احمەت تە، ءبارى جۇگىردى.
— ءولتىردىڭ عوي، جىبەر!.. جىبەر! — دەپ دوس انادايدان ايقايلاپ كەلەدى. بالجان ءۇنسىز. بەزەرىپ العان. ءبىر دەگەننەن قىل شىلبىرمەن قىلعىندىرىپ العان كۇندەسىن ءۇيدى اينالدىرا سۇيرەي بەردى. دوس جۇگىرىپ كەلگەن بەتتە بالجاندى ءتۇيىپ جىبەردى دە، تىزەرلەپ وتىرا قاپ كەنجەكەيدىڭ باسىن سۇيەدى. كەنجەكەي اۋزىنان اق كوبىك اعىپ، ەسسىز-تۇسسىز سۇلق جاتىر. قىل شىلبىر مويىن تەرىسىن قانتالاتىپ سىدىرىپ تاستاپتى. ءاۋىل-ۇيدىڭ قاتىن-بالالارى ۋ-شۋ بوپ جينالىپ قالدى. ىشىندە قاراقاتىن.
— كىسى ولگەن بە، ءوي، سۇبىحان اللا... نە بولدى؟ ۋا، نە بولدى؟ — دەدى سۋدىر احمەت. ءمان-جايعا قانىپ العاسىن، ول ەندى كيمەلەپ ىلگەرى شىقتى.
— ال!... ال، ايتپادى دەمەڭدەر، مىنا توقال كىسى ولتىرەدى. اۋ، ويباي-اۋ، ونىڭ ارعى اتالارى كىسى ءولتىرىپ، قان ىشكەن كورىنەدى عوي.
— قان ىشسە ىشكەن شىعار، كوپىردىڭ ءتۇرى قانداي جامان.
— زاڭعار-اي، كوك كەبەجەنىڭ اۋزىنان قارا قۇلىپتى ءبىر العان ەمەس-ay.
— اۋ، اۋ... — دەپ سۋدىر احمەت جۇرتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ، باستىرمالاي جونەلدى،-سەن كوك كەبەجەنى ايتاسىڭ... بۇل زاڭعار ءوز ىشىندە قارا قۇلىپ استىندا ۇستايدى عوي. قۇرسىن، دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە، اق دومبىراداي اڭقىلداپ تۇرعان قاتىن العانعا نە جەتسىن؟!
ءبىر كەمپىر كەنجەكەيدىڭ باسىن سۇيەپ، اۋزىنا سۋ تامىزدى.
— سورلى-اي!.. سورى قايناعان بالام-اي!
كەشكە تولەۋ كەلدى. سول بويدا دوس ونى اۋىل شەتىنە الىپ شىعىپ، ءوزى جوقتا ۇيىندە بولعان وقيعانى ايتىپ كەلە جاتىر ەدى، تولەۋ ونى تىڭداماي:
— قايتەسىڭ، بۇل اراعا ارالاسىپ. وبالى جوق. وزىنە دە سو كەرەك، — دەپ تۇرىپ جۇرە بەردى.
* * *
تولەۋدىڭ ءۇيى ءقازىر كادىمگىدەي قوڭدانىپ قالعان-دى. تولەۋدىڭ وزىنەن گورى تاڭىربەرگەننىڭ قوسشىلىعىندا جۇرگەن ءىنىسى-قالاۋ الدەقايدا تابىسكەر. مىرزاعا ەرىپ قالاعا بارعان سايىن قولى قۇر قايتپايدى. تاڭا قۇرىعاندا قورجىننىڭ ەكى باسىن شاي-شەكەرگە سيدالاپ اكەلەدى. ەل ءىشى مۇنشا مول تابىستى جامان قالاۋدىڭ بويىنا سىيىمسىز كورەدى. ال قاراقاتىن مەن سۋدىر احمەت سياقتىلار ءار ساققا جۇگىرتىپ جاتقاندا، قالاۋ قالاعا سوڭعى بارعانىندا ماقپالدان بەشپەت، شالبار، ەكى جەڭگەسى مەن بوپەلەرىنە كويلەك-كونشەك اكەلىپ از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءۇي ءىشىنىڭ يىعى بۇتىندەلىپ قالدى. وسى ساپاردا قالاۋ، اسىرەسە، قارىنداسىن قارىق قىپ، اتلاس كويلەك، كوك ساۋىر كەبىس، ماقپال قامزول اكەلدى. مۇنىڭ ءبارى بۇرىن ايعانشانىڭ ءوڭى تۇگىل تۇسىنە دە كىرمەگەن-دى. قونىس اۋىپ تەڭىز جاعاسىنا كوشىپ كەلگەننەن بەرى قىز باسىمەن ءبىر ءۇيلى جاننىڭ تاۋقىمەتىن ءبىر ءوزى موينىنا الىپ، لابازدا جۇمىس ىستەگەلى جوقتىققا بويى ۇيرەنىپ العاسىن ءتىپتى باپ تالعامادى؛ وسى ءوڭىردىڭ بالىقشىلارىنداي يىعىنا ىلىنگەندى كيىپ، قالاي بولسا سولاي جۇرەم دەپ ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتكەن ەدى.
كىشى اعاسى اكەلگەن كيىممەن بىرگە قىز كوڭىلى قوسا تۇلەگەندەي. ءدال مىناداي قالا تىگىنشىسى تىككەن شاپشاڭ، ىپ-ىقشام كيىمدەردى كيگەندە قىز مۇشەسى جۇتىنىپ شىعا كەلدى. ايرىقشا، قىنامالى كوك ماقپال قامزول قىز بەلىن قىلدىرىقتاي قىپ ءۇزىلدىرىپ، بۇرىن كەڭ كيىمنەن بايقالمايتىن كەۋدەسى كەنەت قاتتى كوتەرىلىپ، قوس جۇدىرىقتاي تومپايىپ، اتلاس كويلەك استىندا ءوزى دە ازىراق قىسىلىپ قاپ، ەكى بەتىنەن وتى شىعىپ دۋىلداپ تۇرىپ، دىبىسىن شىعارماي تۇنشىعا كۇلىپ جىبەردى. ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن العاش رەت وسى ارادا ماقتانىشپەن قۋانا سەزىپ، قارا كوزى شوقتاي جايناپ كەتتى.
اعا-جەڭگەسىنىڭ الدىندا انشەيىندە يبا ساقتاپ وتىراتىن ادەپتى قىز وسى جولى ەشكىمنەن يمەنگەن جوق؛ قالاسا ءتىپتى ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن، بويجەتكەنىن، كيىنگەندى جاقسى كورەتىنىن دە جاسىرعىسى كەلمەدى.
— جەڭەشە، جاراسا ما؟ — دەدى ءساندى بويىن جەڭگەسىنىڭ الدىنا توسىپ.
— قۇتتى بولسىن. وزىڭە ولشەپ تىككەندەي، شاپ-شاق-اۋ، شاپ-شاڭ...
— اعام كەلگەنشە مىنا اۋىلعا بارىپ قايتايىن با؟
— ءوزىڭ ءبىل، اينالايىن. تەك اعاڭنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالما؟! سول اۋىلعا بارعانىڭدى جاقتىرماي ءجۇر عوي.
ايعانشا اعالارىنىڭ موڭكەنى رەنجىتكەنىنە ىرزا ەمەس. تۋعان جەرىن تاستاپ جاعاعا كوشىپ كەلگەندە وسى كىسىنىڭ قول ۇشىن بەرگەنى جاس قىزدىڭ ەسىندە ەدى. باسقاسى باسقا، اسىمدىق بالىققا دەيىن ەكى ءۇيدىڭ قازانىنا ءبولىپ ساپ وتىرعانىن قالاي ۇمىتادى؟ اناسى ءال ۇستىندە جاتقاندا دا موڭكە مەن ءاليزا كەزەك كەلىپ، كۇندىز-تۇنى قاسىندا كۇزەتىپ وتىردى. كەيىن اناسى قايتىس بولعاسىن دا، وسى ەكى جان قاستارىندا بولدى. ەڭ اياعى قارا سۋىقتا قاتىپ قالعان توڭ جەردى تالاي قارۋلى جىگىت قازا الماي، كەتپەن ءجۇزى تاسقاتيگەندەي شاقىلداپ جاتقاندا، وسى موڭكە كەپ: «جاقسى كورەتىن جەڭگەم ەدى. كانە، ماعان بەرىڭدەر»، — دەپ قايلانى قولىنا اپ، اناسىنىڭ ءقابىرىن جالعىز ءوزى قازىپ شىعىپ ەدى!
ايعانشا موڭكە مەن ءاليزانى ولەردەي جاقسى كورەدى. جاقسى كورەتىنىن ەشكىمنەن جاسىرعان دا ەمەس. ەكى اعاسىنىڭ نارازى بولعانىنا قاراماي، موڭكەنىڭ ۇيىنە قولى قالت ەتسە جەتىپ باراتىن. ەڭبەك اقىسىن العان سايىن بالاسى جوق جەتىم كەمپىردى ەلەپ، بىر-ەكى اشموشكە شاي اپارىپ بەرەتىن. ايعانشا سونى ءۇي ىشىنەن جاسىرعىشتاپ قوينىنا قىسىپ اكەلگەندە، ءاليزا ءارقاشان تەبىرەنىپ كەتىپ:
— اينالايىن، راحمەت! مۇڭسىز بول! كەشەگى وز قولىمنان جەرلەگەن ون قاراعىم ءتىرىلىپ كەپ، ۇستىمە ءۇي تىگىپ بەرگەندەي بولدى عوي، — دەپ ماڭدايىنان سيپايتىن-دى.
وسى جولى ءاليزا قۋانىشى قوينىنا سىيماي جۇگىرىپ كەلگەن قىزعا الدەنەگە تىكسىنە قارادى:
— شىراعىم-اۋ، نە بوپ كەتكەنسىڭ؟
— جاراسپاي ما؟
— ساعان كيىم جاراسار-اۋ... تەك بۇنى كىم بەردى؟
— كىشى اعام.
— قالاۋ ما؟ — دەپ ءاليزا قايىرىپ سۇرادى. ونىڭ ادام بوپ تابىس تاپقانىنا ءشۇبا كەلتىرگەنىن جاسىرماي تۇر.
— شىن، شىن ايتام. كىشى اعام قالادان اكەلدى، — دەدى ايعانشا قىزاراقتاپ.
— ە، وندا قۇتتى بولسىن. قىزىعىڭا كي، — دەپ ءاليزا قىز كوڭىلىنە بولا، انشەيىن جاي عانا ايتا سالدى.
ايعانشا رەنجىپ قايتتى. اينالا توڭىرەگى تولعان جۇپىنى، جۇدەۋ جاندار. سولاردىڭ اراسىندا جالعىز ءوزىنىڭ وقشاۋلانىپ، تاپ ءبىر ايت-تويعا باراتىنداي ءۇستى-باسى ۇلبىرەپ كيىنىپ العانى قىزدىڭ وزىنە دە ابەس كورىنىپ ەدى. كىسى كوزى تۇسپەيتىن تاسا-تاسامەن تىعىلىپ ۇيگە ازەر جەتتى. ادەيى جولىن توسىپ تۇرعانداي الدىنان قاراقاتىن شىعا كەپ:
— بەۋ، ادام-اي، ءداۋ دە بولسا، بۇنىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر قارا شىعار. قىز-اۋ، كوزىڭدەي كورىپ كيەيىن، ەرتەڭ كەتەرىڭدە ماعان مىنا كوك ماقپال قامزولىڭدى بەرەرسىڭ.
— قايدا كەتكەندە؟
— قۇداي-اي، بويجەتكەن قىزدىڭ قايدا كەتەتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟
— نە دەپ تۇرسىڭ سەن قاتىن؟
قاراقاتىن ايعانشاعا ەندى سيقىرلى جۇزبەن جىمىڭداپ قارادى؛ بۇل ءتۇرى، بەينە «سايقال قىز، سىرىڭدى جاسىرماي-اق قوي. سەن بىلگەندى مەن دە بىلەم. جۇرگەن-تۇرعانىڭنىڭ ءبارى مەنىڭ الاقانىمدا»، — دەپ قىزدىڭ ار جاق كوڭىلىن اڭعارىپ تۇرعانداي ەكەن. ايعانشا ەشتەڭە بىلمەيتىنىن ايتتى. قاراقاتىن وعان الدە دە بولسا سەنىمسىزدەنە قاراپ تۇردى دا، كەنەت قىزدى ءبىر قولىمەن وزىنە قاراي تارتىپ، الدەنەنى قۇپيالاپ سىبىرلاپ ەدى.
ايعانشا الدەبىر سۇمدىقتان شوشىعانداي ىرشىپ ءتۇستى.
— جوقتى سوقپا! بۇل كىشى اعامنىڭ قالادان اكەپ بەرگەن بازارلىعى.
— تۇتاق! سونى دا اعا دەپ... سول جامان نە تابىس تاباتىن ەدى. تەك، ايتەۋىر، سەنىڭ ارقاڭدا «ولمەگەنگە ءولى بالىق كەزدەسىپ»، مىرزا جىگىت قول ۇشىن بەرگەن دە. سونىڭ كوتەرمەلەۋىمەن...
ايعانشا بەتىن باسىپ جۇگىرە جونەلدى. قاراقاتىن ايتىپ ۇلگىرمەگەندەرىن قىز سوڭىنان ايقايلاپ ايتىپ جاتتى. ونى ءبىراق ايعانشا ەسىتكەن جوق. تولەۋ اۋ قاراپ كەپ، ءتور الدىندا جاتىر ەكەن. ەسىكتەن سۇرىنە-قابىنا كىرىپ كەلگەن قارىنداسىنىڭ تۇرىنەن شوشىپ، تىكسىنە قاراپ، باسىن كوتەرىپ الدى:
— ايعانشاجان، نە بولدى، جاي ما؟
ايعانشا ۇندەمەدى. ۇستىندەگى كيىمدەرىن اسىقپاي، بىر-بىرلەپ شەشىپ ءۇيدىڭ ورتاسىنا ءۇيدى دە، اعاسىنا بۇرىلدى.
— مىنانى يەسىنە اپارىپ بەر!
— قاراعىم-اۋ، يەسى ءوزىڭ عوي.
— يەسى كىم ەكەنىن بىلەسىڭ. ساباقتى ءجىبى قالماسىن. ءقازىر... وسى ءقازىر اپارىپ بەر!
تاياۋ ارادا كەلگەنىمدە جاس مىرزا تولەۋگە: «قىسقا قاراي بالىق اۋلاۋدى قويارسىڭ. مەندە قاعىر اتاندار بار. قىستا قالاعا كىرە سال، پايداسى شاش ەتەكتەن»، — دەپ كەڭەس بەرىپ، بۇنى ەمەكسىتىپ كەتىپ ەدى.
— موڭكەنىڭ ۇيىنە كەتىپ بارا جاتقانىڭدى كورىپ ەدىم... قۇلاعىڭا قۇيىپ، ۇيرەتىپ جىبەرگەن ەكەن عوي.
— مەنەن اۋلاق جۇرىڭدەر!
تولەۋ تۇك ايتا الماي، تىيىلىپ قالدى.
* * *
وسى كۇنى موڭكە قاجىپ ءجۇر. كارىلىك پەن جوقشىلىقتىڭ ۇستىنە ول ءقازىر قاسىنداعى قارا-قۇرادان ايىرىلىپ، الدى-ارتى تاقىرلانىپ قالدى. بۇنىڭ تۇبىنە جەتپەيىنشە تاڭىربەرگەننىڭ جۋىق ارادا توقتايتىن ءتۇرى جوق.
سۇم جىگىت تەمىركەمەن تىزە قوسىپ جىبەردى دە، موڭكەگە قاراستى كىسىلەردى تۇگەلدەي اشىق تەڭىزگە ايداپ شىقتى؛ ال اشىق تەڭىزدىڭ داۋىلى قاتتى، بالىعى از.
موڭكە قارا باسىنىڭ كۇنكورىسىنە قينالىپ جۇرگەن جوق. قاشاننان بالىققا جۇلدىزى جانىپ تۋعان سىرالعى جان تەڭىز سۋىن بۇل ارادان باسقا جاققا اعىزىپ اكەتپەسە، قارت ارال ورنىندا تۇرعاندا كۇنكورىسكە تارىقپاسىن بىلەدى. ونى كوبىنە-كوپ قاتتى قينايتىن جاي باسقا: كەشەگى كۇنى دوس پەن تولەۋدىڭ ازعىرعانىنا ەرمەي، قاسىندا قالعان از عانا جاس جىگىتتەر بار ەدى. قارت بالىقشىنى ولەردەي جاقسى كورەدى؛ ءالى دە بولسا ولار قانداي قيىندىقتى دا موڭكەمەن بىرگە كورۋگە پەيىلدى. وزدەرى ۇندەمەسە دە، ءقايسىبىر قازان كوتەرمەي جاتقان كۇندەرى قاتىن، بالالار كۇڭكىلدەپ:
— انە، انا اۋىلدىڭ اۋزىنان اق ماي اعىپ وتىر. ءبىز بولساق مىناۋ. موڭكەمەن قوسكىندىك بوپ، باۋىرىڭ جابىسىپ قالسا دا، اراڭدى ءۇز. ەندىگى جەرگە دوستىڭ پاناسىن سۇرايىڭ، — دەپ جىگىتتەردىڭ قۇلاعىنىڭ قۇرتىن جەپ جۇرگەن كورىنەدى.
دوسقا قاراستى جىگىتتەر قازاننان اۋىسقان بالىقتى قاپ-قاپ قىپ پرومسولعا تاپسىرىپ، قولما-قول قانت پەن شايىن الىپ ءجۇر. ىشىم-جەم، قارا ازىق تا سولاردا. موڭكە اۋىلىنىڭ ءىشى كۇيسىن دەگەندەي ولار ءقازىر قاقتاعان بالىقتارىن سىرتقا شىعارىپ جاۋتىلداتىپ كەرمەگە جايىپ قوياتىندى شىعاردى.
موڭكە كوڭىلسىز. ۇيدە دە، تۇزدە دە ۇندەمەيدى. قاسىنداعى جاس سەرىگى-رايىسكە دە كوك تەڭىز ۇستىندە جۇرگەندە ءبىر اۋىز ءتىل قاتپايدى. سەنگەن كىسىسى تاڭىربەرگەننىڭ تاۋىعى بوپ، داستارحانىنا شاشقان از عانا دانگە ساتىپ كەتتى. وسىدان كەيىن موڭكە قاسىنداعى ەندىگى قوسشىلارى جونىندە دە: «قارىندارىڭ قاتتىراق اشقان كۇنى سەندەر دە انا جاققا جالت بەرەتىن شىعارسىڭدار»، — دەپ ويلايتىن. سونى بايقاعان ءرايىس ءبىر كۇنى:
— موڭكە اعا، شاماسى بىزگە سەنبەيسىڭ-اۋ وسى. سەنى ەشۋاقىتتا جالعىز تاستاپ كەتپەيمىز عوي، — دەدى.
— راحمەت، شىراعىم. ءبىر عانا ايتارىم: باسىڭ جاس، ءومىرىڭ الدىڭدا عوي. انت-سۋ ءىشىپ قايتەسىڭ. الدىمىزدا الدەقانداي زامان بار، وعان سەنى مەن ءبىزدىڭ كوزىمىز جەتپەيدى.
— جوق، موڭكە اعا، مەنىڭ ءوز كەۋلىم وزىمە ايان.
بۇل باياعى تۇيەشى جالمۇراتتىڭ بالاسى. ءتۇلعا-تۇرى، وتكىرلىگى شەشەسىنە تارتقان. تۋرا ايتاتىن تىك مىنەز.
اكەسى ءۇسىپ ولگەسىن كوپ ۇزاماي قايراتتى انانىڭ اقىلىمەن بالىقشىلارعا كوشىپ العان-دى. «اكەڭ مارقۇمنىڭ مال باعىپ تاپقان وپاسى بەلگىلى. ەندىگى جەردە نە كورسەك تە بالىقشىلارمەن بىرگە كورەيىك»، — دەپ كەڭەس بەرگەن-دى. جاسى ون سەگىزگە بيىل تولسا دا، قارشادايىنان قارا جۇمىس ىستەپ شىنىققان. البىرت، قىزبا دەمەسەڭ ايتقانىنان قايتپايتىن ءبىر بەت، وجەت. قارا جۇمىسقا قارۋلى. تەڭىزگە شىقسا قوس ەسكەككە وتىرا قاپ، جۇلقىنىپ ەسە جونەلگەندە، القابەل ۇزىن قايىڭ شاپقان اتتاي زۋلاپ وتىرادى. موڭكەمەن قوس بولعالى قارت بالىقشىنىڭ قولىن قيمىلداتپايدى. موڭكە سونى ازىلگە اينالدىرىپ: «بالا، مەن وسى كۇنى قامىتتان شىققان كارى ات سياقتى بوپ بارام با، قالاي؟» — دەپ كۇلەتىن.
بۇل ەكەۋى بۇگىن دە تەڭىز ءۇستىنىڭ ەسىرىك جەلىنە قاراماي، ۇشانعا سالعان اۋلارىن قاراپ شىقتى؛ ەكى قارى سالدىراپ، بەلى تالىپ شارشاپ قاپتى. موڭكەگە قاراعان اۋىلدىڭ وزگە جىگىتتەرى دە بۇل كەزدە ءۇستى-باستارى سۋ-سۋ بوپ جاعاعا شىعىپ جاتىر ەكەن.
— انالار بالىق ۇستادى ما ەكەن؟ ءبىلىپ قايتشى! — دەدى قارت بالىقشى. ەلگەزەك جىگىت لىپ ەتىپ، تەز بارىپ قايتتى:
— بالىق ۇستاي الماپتى.
— ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەدىم. تۇندە داۋىل الەمەت بولىپ ەدى. اۋ-قۇرالى امان با ەكەن؟
— ەكى تارتىم اۋدان ايىرىلىپتى.
— ە، باسە... كەشەگى داۋىل نەنى شىداتسىن؟!. ۇلكەن تەڭىزدە اعىس قاتتى عوي.
— وزدەرى دە سالىمسىز...
— ءجا، تابالاپ قايتەسىڭ؟! ونان دا، بالا، سەن بەرى كەل. مىنا ازعانتاي بالىق بىزگە التى اي ازىق بولماس. اسىمدىعىڭدى الىپ قال دا، قالعان بالىقتى انا جىگىتتەرگە اپارىپ، بىردەي قىپ ءبولىپ بەر!
— ماقۇل، — دەدى ءرايىس. وسى جاسىندا تالاي كىسى قولىنان وتكەن موڭكە مىنا جىگىتتىڭ پيعىلى كەشەگى دوستان دا، تولەۋدەن دە باسقا ەكەنىن بايقاپ ءجۇر. ءرايىس از دۇنيەنىڭ ءوزىن كوپتەي كورىپ، قولىنداعى باردى باسقا كىسىلەرمەن بولىسكىسى كەپ تۇرادى...
ءبىر توپ اتتى تەڭىز جاعالاۋىنداعى جولمەن سىدىرا شوقىتىپ بۇلاردىڭ ءدال جانىنان ءوتتى. ءساندى كيىنگەن وڭشەڭ جاس. كوڭىلدى. ات ءۇستى ازىلدەسىپ، كۇلىپ-ويناپ بارادى.
— مىناۋ تاڭىربەرگەن عوي، — دەدى ءرايىس.
موڭكە اتتىلى توپتى سالقىن قاباق استىنان جونەلتىپ سالدى. تاڭىربەرگەن بيىل تاعى دا جاز بويى تەڭىز جاعاسىن تورۋىلداپ كەتتى. كوكجال بورىشە قاپىڭدى اڭدىپ، جورتىپ جۇرگەن ءجۇرىسىن جەك كوردى. قاسىنا ەرگەن كىسىلەردىڭ ايتقانىنا سەنسەڭ، وسى كەلىسىندە قورا-قوپسى، شاباتىن ءشوپ قامىمەن جۇرگەن سەكىلدى.
موڭكە جۇرت اۋزىنداعى سوزگە سەنبەي، «ءاي، قايدام...» — دەپ، جۇرەگى جامانشىلىققا اۋا بەردى. مىناۋ ءوزى بىلەتىن تاڭىربەرگەن بولسا، انىق ويىن ءازىر دابىرا قىلماي، بىلايعى جۇرتتان بۇركەمەلەپ جاسىرا تۇرۋ ءۇشىن تاراتقان لاقاپ بوپ جۇرمەگەي. ون جىگىت... ون جىگىت ويىنان كەتپەيدى. ءبىر كۇن ىشىندە ءىز-تۇزىن اڭعارتپاي، زىم-زيا جوق بولدى. قايدا كەتتى؟ نە تىندىرۋعا كەتتى؟ سۇم جىگىت ولاردى تاعى ءبىر جاققا استىرتىن جۇمىسپەن اتتاندىرىپ جىبەرگەن جوق پا؟ بۇنىسى قانداي ىلاڭ؟ ءىزىن بىلدىرمەيدى-اۋ سۇم!
قارت بالىقشى كوڭىلسىز. ۇرىس-كەرىستەن ارىلمايتىن ءۇي بۇگىن قۇداي وڭداپ تىنىش ەكەن. بالكۇمىس كوڭىلدى. وتباسىن سىپىرىپ، بالىعىن اسىپ، شايىن قايناتىپ قويىپتى. ءاليزا دا اجارلى. جاس بالانى الدىنا الىپ، ىڭىلداپ وتىر.
— بالكۇمىسپەن جاقسى عوي. اندا-ساندا تەكەتىرەسى بولماسا، تىلىنەن دە، قولىنان دا كەلەدى، — دەدى ءاليزا.
— ال قوسپاق مىنەزى ۇستاسا باقىرىپ، ۇستىڭە قۇسا سالاتىنى دا بار، — دەپ موڭكە كۇلىپ ەدى.
ءاليزا موڭكەگە: «قوي، ويباي، تىنىشتىق كەرەك»، — دەگەن كەسكىندە ەرنىن تىستەپ، الدىنا الىپ وتىرعان بالانىڭ تاساسىنان ىمداي قويدى. موڭكە ءتور الدىنا قيسايدى. ويىنان ون جىگىت شىقپاي قويدى. ەبەيسىن مەن قالاۋ باستاعان ون جىگىت... موڭكە ءبىر رەت ايعانشادان كىشى اعاسىنىڭ قايدا كەتكەنىن سۇراعىسى كەپ وقتالسا دا، ءبىراق اۋزى بارمادى.
كۇن ساناپ كۇدىگى قالىڭداي بەرگەن، ءبىر كۇنى قاسىندا جاتقان بالەكەيدى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ:
— بالكۇمىس! — دەدى اقىرىن. اياق جەتەر جەردىڭ قىبىر-سىبىرىن باسقادان بۇرىن وسى بالەكەي قاتىننىڭ بىلەتىنىنە كۇماندانبايتىن.-تاڭىربەرگەن تەڭىز جاعاسىنا كەلۋىن جيىلەتىپ كەتتى عوي؟ بۇندا نە سىر بار؟
— سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ كوز بار ما وزىڭدە؟ الدە سەنىڭ كوزىڭ شىرىش بالىقتان باسقانى كورمەي مە؟
موڭكە ەندى بىردەڭە دەسە ءبۇلدىرىپ الاتىنداي قورىقتى دا، ۇندەمەدى.
— تاڭىربەرگەننىڭ جايىن بىلمەيسىڭ بە؟ انا جىلى اقبالانى الاردا دا سۋدىراقتى باۋىرىنا تارتپادى ما؟ استىڭا ات مىنگىزەم دەپ ەمەكسىتىپ كەپ، شارۋاسىن بىتىرگەسىن سۋدىراققا وكشەسىن ءبىر-اق كورسەتكەنى قايدا؟
— ونىڭ ەندىگى كوز تىككەنى كىم؟
— مازامدى الماشى! سەنىمەن سويلەسسەڭ جارىم جاسىق قۇريدى، — دەپ بالكۇمىس ىزالانىپ، ەكەۋارا جامىلىپ جاتقان كورپەنى وزىنە تارتىپ الدى. موڭكە ءۇنسىز. بالكۇمىس ونىڭ جاستىققا باسى تيسە قور ەتە قالاتىنىن ءبىلىپ: «مۇندا داۋا جوق، ۇيىقتاپ كەتەدى. كاپىردىڭ بالىقتان باسقا ويى جوق... مەن عوي سورىم قايناپ، وسىعان پەندە بوپ جۇرگەن»، — دەدى ىشىنەن. سوسىن ميكەششە شاكىرتىنە ىزا بولعان ۇستازداي، موڭكەنى بۇيىرىنەن ءتۇيىپ قالدى.
— ءاي، سۋ پاتشاسى — سۇلەيمەن، ۇيىقتاپ كەتكەن جوقسىڭ با؟
— جوق، وياۋمىن.
— ونىڭا شۇكىر، — دەپ بالكۇمىس زىلسىزدەۋ كۇلدى.-ەسىڭ دۇرىس پا، شالىم-اۋ. تاڭىربەرگەننىڭ كوزى تۇسكەندەي بۇل اۋىلدا ايعانشادان باسقا كىم بار؟ ەكى اۋىلدىڭ ايى دا، كۇنى دە سول ەمەس پە؟
— قوي ءارى! بىرەۋدىڭ جالعىز قارىنداسى... بالانى كىرلەمە.
— كىرلەپ، مەن ونىڭ بەتىنە كۇيە جاعىپپىن با؟ جالعىز بولسا قايتەدى؟ جالعىزدىكى بىتەۋ بولا ما ەكەن؟
— ءاي، نايساپ، قوي ەندى!
— مەن نەگە قويام؟ نە دەپ قويام؟ تىنىش جاتقان كىسىنى ۇيقىسىنان وياتىپ الادى دا، قوي-قوي دەپ كىجىڭدەگەنى نەسى. جالعىزدىڭ تالايىن كورگەنبىز. جالعىزىنان قالاي جابىسقانىن بىلمەي قالاتىن.
— تۋھ، ساعان داۋا بولماس.
موڭكە باسىن كورپەمەن بۇركەپ الدى.
بالكۇمىس وسىدان قاشان كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە سويلەپ جاتتى. موڭكە وياۋ؛ بالەكەيدىڭ سوزىندە جان بار: الدابەرگەن مەن تاڭىربەرگەننىڭ جىگىتتەرى بيىل جاز بويى جاعادان پىشەن شاپتى؛ پىشەنشىلەردىڭ سوڭى جاعادان كوتەرىلىپ بولعان جوق. كوك قۇراقتى قۇلاتىپ سالعاسىن، ولار قارامولانىڭ سىرتىنداعى قالىڭ جانتاقتى شاۋىپ جاتىر.
تاڭىربەرگەن ولارعا جولاعان جوق. قاسىنداعى قوسشى-قولاڭىمەن جاعاعا شاتىر تىگىپ، ويىن-ساۋىقتاتىپ جاتقاندا، كەشە قالادان كەرۋەن كەپ، مىرزانىڭ جاعاداعى قىستاۋىنا اعاش، تاستى ءۇيىپ تاستادى. شەبەر ۇستالار قالا ۇلگىسىمەن ءاستى-ۇستىن تاقتايلاپ ءۇي سالماق. ءۇي بىتكەنشە باسى-قاسىندا بولماق. ەكى ايەلىنىڭ ەكى ءۇيى تۇرعاندا ءۇشىنشى ءۇيدى قايتەدى.؟ ءجون سۇراعان كىسىگە جاس مىرزا شەشىلە قويماپتى. «ءۇي كوپتىك ەتە مە، جاسانجان دا وقۋىن ءبىتىرىپ، ەلگە كەلىپ جاتىر عوي»، — دەپ ەكىۇشتىلاۋ جاۋاپ بەرىپتى.
بالەكەي قاتىننىڭ جاڭاعى ءسوزى بۇلار بىلمەيتىن ءبىراز سىردىڭ بەتىن اشتى. ايعانشانىڭ انادا ۇلبىرەپ كيىنگەنى دە تەگىن ەمەس. «اپىر-اي، سوندا اقبالانىڭ ورنىنا ايعانشانى كىرگىزىپ الماق پا؟ مىنا ءۇيدى سول ءۇشىن سالادى-اۋ، شاماسى!»
تۇنىمەن وي قاجىتقان قارت بالىقشى تاڭ الدىندا كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىر ەكەن. كورشى اۋىل جاقتان شىققان الدەبىر اشىنعان ايەل داۋسىنان شوشىپ وياندى. ىلە-شالا ءاليزا مەن بالكۇمىس تە ويانىپ، سىرتقا جۇگىرە-جۇگىرە شىقتى. اي قىزارىپ باتىپتى. تاڭ الدىنداعى ءتۇن تالماۋسىراپ، ايسىز اسپاننىڭ الىس كوكجيەگى قۇلانيەكتەنە باستاعان ەكەن. بۇلاردىڭ اۋىلى جىم-جىرت، تىنىش. تەك ىرگەلەس وتىرعان دوس اۋلىندا ءبىر بولەك ابىگەر تاپ بولعان. تاڭ الدىنداعى تىنىشتىقتىڭ شىرقى بۇزىلىپ، ۇلكەن اۋىلدىڭ جاندارى قاتتى ابىگەردە. ۋ-شۋ. ازان-قازان.
جەل سول اۋىل جاقتان ەدى؛ ىق جاقتاعى بۇلارعا الگى ۋ-شۋدان كەيدە ءبىر-جار ءسوز ەستىلەدى. بۇلار ونان تۇك ۇققان جوق. تەك وسى جاسىندا جاماندىقتى كوپ كورىپ، جۇرەگى شايلىعىپ قالعان قارت انا شوشىنىپ، وز-وزىنەن ءدىر ەتە قاپ تۇرعان-دى. كەنەت ءبىر جاس ايەلدىڭ ىشقىنىپ شىققان اششى داۋسىن ەسىتكەندە، قارت انا:
— مىناۋ... تەگىن ەمەس. كىم دە بولسا، بىرەۋ سورلاپ قالدى عوي، — دەپ ەدى.
— ىشكە بار، — دەدى موڭكە.
— جوق، جوق، مەنەن قورىقپا. العاشقىدا جۇرەگىم كوتەرىلىپ ەدى... ءقازىر باسىلدى.
— مىناۋىڭ كىم؟ بالكۇمىس پە، ءاي؟ قايت! قايت! — دەدى موڭكە ايقايلاپ.
بالكۇمىس جالاڭ باس. جالاڭ اياق. ۇزىن كويلەكتىڭ ەتەگىن جوعارى كوتەرىپ، ىشقىرىنا قىستىرىپ اپتى. اياعى اياعىنا جۇقپاي زىرلاپ بارادى.
بالىقشىلار كوزىن ۋقالاپ، ۇيلەرىنەن جۇگىرىپ شىعىپ جاتىر.
— مىناۋ نە داۋىس؟ مىنا اۋىلعا نە بولدى؟
— بىلە الماي تۇرمىز.
— ءسىرا، كىسى ولگەن عوي. مىنا ءبىر شەكەڭنەن شىققانداي جاس ايەل داۋسىن بايقايسىڭ با، بالاسىنان ايرىلعان انا، الدە جارىنان ايرىلعان كەلىنشەك قانا ءدال وسىلاي قاقساپ قالاتىن ەدى عوي، — دەدى ءبىر قاريا.
— ويپىرىم-اي، مىنا ايەل داۋسى ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتىپ بارادى. بۇل كىم بولدى ەكەن؟..
— توقتاشى... تىنىشتالشى! — دەدى قارت بالىقشى انا اۋىلعا شىدامسىزدانا كوز تىگىپ.
تاڭ ءبىلىنىپ، توڭىرەك بوزامىقتانا باستادى. دوس اۋلى ءالى ابىر-سابىر. اۋىل ءۇستىن اتتىلى كىسىلەر باسىپ كەتتى. بەس-التى كىسى جارالى بىرەۋدى اتتان ءتۇسىرىپ، قولداسىپ كوتەرىپ ىشكە كىرگىزدى. ونان سايىن قارت بالىقشىنىڭ كۇدىگى قالىڭداي ءتۇستى. انە ءبىر كەزدە قىردا وتىرعان كەدەي اۋىلدىڭ پىشەنشىلەرى تەڭىز جاعاسىنا كەپ، قوستانىپ جاتقان. ولار ءبىر كۇنى كەشكىسىن قارت بالىقشىنىڭ ۇيىنە كەپ اس-سۋ ءىشىپ كەتكەن-دى. سولار اس ۇستىندە توسىن ءبىر جايدى قوزعاپ «تاڭىربەرگەن تۇرىكپەننەن جىلقى العىزىپ ۇستاپ وتىر»، — دەگەندە، قارت بالىقشى سەنبەپ ەدى. سونىڭ راستىعىنا كوزى ەندى عانا جەتكەندەي بولدى.
* * *
— ولگەن كۇيەۋىن جوقتاپ تىرىلتكەن قاتىندى كورگەم جوق. بار، ايت، قاقساي بەرمەسىن، — دەدى تاڭىربەرگەن اقي كوز جىگىتتى شاقىرىپ الىپ.
اقي كوز ءۇنسىز شىعىپ كەتتى. مىرزا جامانات حاباردىڭ ەندى وسى وڭىردەگى حالىققا تەز تاراپ قۇلاقتانىپ كەتەتىنىن ءبىلدى. اقي كوزدەن كەيىن ول دوس پەن تولەۋدى شاقىرىپ، ازاماتى قازا بولعان ۇيلەرگە ءبىر-بىر ءىرى قارا بەرەتىنىن ايتتى دا، تەز جونەلتتى.
دوس تا، تولەۋ دە ۇندەمەدى. ەكەۋى دە كوزىن جەردەن كوتەرمەي تىمىرايىپ العان. Tic جارىپ ۇندەمەسە دە، ار جاقتارىندا رەنىش بايقالادى.
— ولىك شىعىنىن دا ءوزىم كوتەرەم. تەك جىلاپ-سىقتاۋلارىن توقتاتىڭدار.
— ايتىپ كورەيىك...
تاڭىربەرگەن بۇل ەكەۋىن سۋىق قاباق استىنان شىعارىپ سالدى. وسى جولعى ساتسىزدىكتى كىمنەن كورەرىن بىلمەي ىشىنەن تىنىپ وتىر. «قولاپايسىز قىر دۋاداعىنا قايدان جۋىدىم»، — دەپ ويلاپ، اققۇم بويىنداعى اتاسىنا ىزالانىپ قويادى.
وسى جولى ول تۇرىكپەن ىشىندەگى تەنتەك رۋ-تەكەجاۋمىتتىڭ ىرگەلى، ءىرى بايىنىڭ جىلقىسىنا كوز تىكتى. بۇل بايدىڭ اتى شۋلى جونەۋىت حانمەن استارلاس ەكەنىن ءبىلىپ، جالعىز اتتانۋعا جۇرەكسىندى. جىگىتتەرىنە ءشوپ شاپقىزعان بوپ جاز بويى جاعادا جاتقاندا، ول ءبىر جاعىنان وسى جايدى دا كوزدەپ جاتتى. اياققۇم بويىنداعى قايىن اتاسىنا سەنىمدى كىسىسىن جىبەرىپ، استىرتىن سويلەسىپ، كەلىسىپ الدى دا، بۇل جولى تۇرىكپەن جەرىنە قارۋلى قول اتتاندىردى. ەكى جاعى دا ەڭ ءبىر جاۋ تۇسىرگىش، مىقتى جىگىتتەرىن سايلاپ شىعارىپ ەدى.
تاڭىربەرگەن جاقتان قالاۋ باستاعان ون جىگىت اتقا قوندى. كوبى قىردان كەلگەن كىرمەلەر. تاڭىربەرگەن ءوز جىگىتتەرىن تاڭ الدىندا، ەل شىرت ۇيقىدا جاتقاندا اتقا وتىرعىزدى. اتتانار الدىندا قالاۋدى وڭاشالاپ شىعارىپ الىپ، ساقتىق جايىن قاتتى ەسكەرتكەن-دى. تۇرىكپەندەر تاڭ، الدىندا جىلقىعا تيگەن جاۋدى ءبىلىپ قاپ، بەلدەۋدە تۇرعان اتتارىنا مىنە-مىنە قۋىپتى. تاڭىربەرگەننىڭ جىگىتتەرى كونبەگەن؛ جانە قارابايىر قازاقى اتتاردان ءتۇرى بولەك تۇرىكپەن جىلقىلارىن كورگەسىن تىلەۋ-قاباق جىگىتتەرىنىڭ كوزى قىزىعىپ، جەلىگىپ كەتىپ، انشەيىندەگى جاۋ تۇسىرگىش سودىرلىعىنا باسقان؛ جىلقىشى ىلگەرى وزدىرىپ جىبەرگەندە، جۇيرىك اتتى جيىرما-وتىز جىگىت ءىزىن وكشەلەپ كەلە جاتقان قۋعىنشىلارعا قارسى شاۋىپتى...
— ابىرويسىز قالدىق. سول دۋاداققا جولاماۋ كەرەك ەدى... — دەپ تاڭىربەرگەن ىشىنەن وپىق جەۋمەن بولدى.
ۇستىنە موڭكە كىردى. تاڭىربەرگەن ونىڭ تەگىن كەلمەگەنىن ءبىلدى دە، سۇلۋ ءجۇزىن سۋىق ۇستاپ، سازارىپ الدى.
موڭكە تورگە شىعىپ وتىرعان بويدا تاڭىربەرگەنگە تىكتەلىپ قارادى:
— ءاي، جارقىنىم، ءوز ارامىزدا نە ىستەسەڭ دە الدىڭا شىققان ادام جوق ەدى عوي. باسقاڭدى قايتەيىن. ىرگەسى ءبۇتىن وتىرعان ءبىر اۋىلدى ەكىگە ءبولىپ يتتەي ىرىلداستىرىپ قويعانىڭ از با ەدى؟ تالاۋىڭ مەن توناۋىڭا ءبىز جەتپەۋشى مە ەدىك. كورشى وتىرعان اعايىن حالىققا اۋىز سالعانىڭ نە؟
— سەن شال اۋەلى ءوز ءجونىڭدى جوندەپ ال. قيماق قىشىماسىن...
— حالىققا باتقان ىسكە مەن قالاي قايىسپايمىن؟ ءتۇبى ءبىر تۇرتپەيدى دەمەۋشى مە ەدى؟ تۇرىكپەن تەسكەيدە مالىڭ، توسەكتە باسىڭ قوسىلعان باۋىرىڭ ەمەس پە ەدى؟ مالعا بولا اعايىن ەلمەن ارازداستىردىڭ...
— قوي، ءارى! مەنىڭ ءوز مالىم وزىمە جەتەدى. تۇرىكپەننەن مال العىزسام، مىنا قاسىڭداعى قارا ءسىڭىر كەدەيلەرگە ءبولىپ بەرۋ ءۇشىن ىستەگەم. جاقسىلىعىمدى دا جاماندىققا شىعارىپ وتىراتىن جاۋىم بار ەكەنىن بىلەم. ءاي، قايسىڭ بارسىڭ؟
ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت سىپ بەرىپ كىرىپ كەلدى. تاڭىربەرگەن ولارعا يەگىمەن موڭكەنى سىلتەپ، «مىنانى الىپ كەت!» دەگەندەي بولدى.
ەكى جىگىت ءۇن-تۇنسىز جەتىپ كەپ، قارت بالىقشىنى تىرپ ەتكىزبەي ەكى جاعىنان ۇستادى دا، سىرتقا الا جونەلدى. قارت بالىقشى ەسىك الدىنا بارعاندا قاتتى ءبىر بۇلقىنىپ، ارتىنا قايىرىلىپ تۇرىپ:
— باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق. قازاق پەن تۇرىكپەن اراسىنا وت تاستاپ، بىتىسپەس جاۋلىققا باستاپ بارا جاتىرسىڭ. ەرتەڭگى كۇنى وسىنىڭ ارتى نە بولارىن ويلادىڭ با؟ — دەپ ءزىل تاستاپ كەتتى.
بۇنىڭ ارتى تەگىن بىتپەسىن تاڭىربەرگەن دە ءبىلدى. وسى جولى ونىڭ جىگىتتەرى قارا ءۇزدىرىپ كەتە الماي، قۋعىنشىلاردى اۋىل ىرگەسىنە دەيىن ىزىنە ساپ ەرتىپ اكەپتى. جانە ول جورىققا قاتىسقان جىگىتتەردەن قايتا-قايتا سۇراپ وتىرىپ، قالاۋدىڭ ءبىر قاتالدىعىن ەسىتتى. تۇرىكپەندەر جاعىنان اتى جۇيرىك ءبىر جاس جىگىت ۇرىس ۇستىندە ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپتى. كوپ جىلقىنى ىلگەرى وزدىرىپ جىبەرىپ، قاشا ۇرىس سالعان قازاقتاردىڭ الدىنا شىعىپ اپ، جولىن كەس-كەستەي بەرگەن. وسى جىگىتكە قالاۋ تالاي شۇيلىككەن ەكەن؛ ءبىراق اتى جۇيرىك جىگىت جەمە-جەمگە كەلگەندە جالت بەرىپ، سويىل استىنان سىتىلىپ كەتە بەرگەن؛ ءتىپتى ءبىر ايقاستا تۇرىكپەن جىگىتتىڭ كۇشى باسىمداۋ ءتۇسىپ، قالاۋدى ۇرىپ جىعا جازداپتى.
قالاۋ ابدەن وشىگىپ، ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، اقىرى ونىڭ اتىن قۇلاتىپتى. تۇرىكپەن جىگىت ءبىر اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارا الماي، اتتىڭ استىندا قاپ، قارسىلاسا الماعان. سول ساتتە قالاۋ اعىزىپ كەپ، ات ۇستىنەن موينىنا قىل شىلبىر تاستاپ سۇيرەي جونەلىپتى.
كۇن كەشتەتە قۋعىنشىلار قارا ۇزە باستادى. جانە قازاق جەرىنە كىرگەسىن بۇلار ەشتەڭەدەن ايىل جيمادى. قاسقاجول، قاراتاماقتىڭ دەڭگەيىندەگى ەلسىز جازىققا توقتاپ، ءبىر تۇنەگەن-دى. سونان قول، اياعىن شىلبىرمەن بايلاپ تاستاعان تۇتقىن جىگىت وت ساۋلەسى جانىندا تۇنجىراپ وتىرعان ءتۇسى سۋىق كىسىلەرگە «ءتىرى قالدىرا كورىڭدەر» دەپ جالىنىپ، زار قاعىپتى. كەيبىرەۋلەر شىداماي بوساتىپ جىبەرگىسى كەلسە دە، قالاۋ شىمىرىكپەپتى. كەشەگى سوعىستا جارالانعان ءبىر جىگىت سول ءتۇنى تاڭ الدىندا جان تاپسىردى. قالاۋ كىسى جانى تۇرشىككەندەي ءبىر قاتالدىققا ىشتەي بەكىپ، بار قاھارىن بەتىنە جيىپ العان. تۇتقىننىڭ جانىنا ءبىر كىسىنى جولاتپاپتى. ەرتەڭىنە جىگىتتەرىن تاڭ بىلىنە وياتىپتى. ءبارىن ىلگەرى اتتاندىرىپ جىبەرىپتى دە، ال ءوزى كىسى زارى قۇلاعىنا كىرمەيتىن مەڭىرەۋلىكپەن قول-اياعى بايلاۋلى جاتقان تۇتقىن جانىندا ءۇنسىز تۇنجىراپ تۇرىپ الىپتى. ونىڭ ار جاق ويىن اڭعارعان تۇتقىن ەندى ءتىپتى شىر-شىر قاعىپ: «ءولتىرىپ كەت»، — دەپ جالىنعان ەكەن. قالاۋ سول تۇك شىمىرىكپەگەن كۇيى اتىنا ءمىنىپ، ۇزاپ كەتكەن كىسىلەردىڭ سوڭىنان جونەلىپتى...
مۇنى ەستىگەندە تاڭىربەرگەننىڭ توبە شاشى تىك تۇردى. ەلسىز-سۋسىز دالادا قول-اياعى بايلاۋلى قالعان تۇرىكپەن جىگىت كوز الدىنان كەتپەدى. سونان ول قاشان ءالى قۇرىپ، ازاپپەن ولگەنشە جاپان تۇزدە شىر-شىر ەتىپ جاردەم سۇراپ جاتقان بولار. مىرزا قالاۋدى دەرەۋ شاقىرىپ الدى. قالاۋ مىرزانىڭ قۋىپ جىبەرمەك بوپ قاھارىنا ءمىنىپ وتىرعان كوڭىلىن سەزگەن سياقتى. قۇلاق جوق، مۇرىن جوق، دومالانعان بۇزاۋشىق باسىن باۋىرىنا الىپ، ءۇنسىز كىردى. تاڭىربەرگەن مىنا جىگىتتى وزىنە جاۋىقتىرىپ العاننان گورى ءدال وسىنداي قانىپەزەر بىرەۋدى قولىنا ۇستاپ وتىرعاننىڭ بوتەن بولماسىن ويلادى.
— وي، جەكسۇرىن... كەت!.. — دەدى تاڭىربەرگەن اقىرىن، ءبىراق بەت باقتىرمايتىن ۇنمەن.
* * *
بالكۇمىس اكەسىنىڭ ۇيىنەن اشۋلى كەلدى. ەسىك الدىندا جاتقان ءيتتى ءبىر تەپتى. ونان بۇرقىلداپ سويلەپ ءجۇرىپ جولىندا تۇرعان ىدىس-اياقتى لاقتىرا باستادى. «ەندىگى كەزەك مەنىكى»، — دەدى موڭكە.
— سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن... وتىرسىڭ با؟
موڭكە ويىنىڭ ءدال كەلگەنىنە تاڭدانبادى. اكەسىنىڭ ۇيىندە كىمنىڭ نە دەيتىنى بۇعان بەلگىلى. اسىرەسە قاراقاتىننىڭ ايتاتىن سوزدەرى كوكىرەگىندە سايراپ تۇر. «سورلى!-دەيدى ول ارينە.-كۇيەۋگە شىققاسىن دا سورىڭ ارىلمادى، يىعىڭ جىلتىراپ ءالى ءبىر كويلەك كيگەن جوقسىڭ، — دەيدى عوي ول.-ەكى قاقباستىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ ءجۇرسىڭ»، — دەن، ول جاقتان قاراقاتىننىڭ قىزىن شيرىقتىرىپ جىبەرەتىنىن بىلەدى. قاراقاتىننىڭ ەسى-دەرتى بالكۇمىستى بۇنان ايىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن بىرەۋگە قوسۋ. كوزدەپ جۇرگەن كىسىسى دە بار. ول كىسىسى، ءبىراق ءقازىر جارالانىپ، ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ جاتىر.
— وسى ۇيگە پەندە بولعانىما جىلدان استى. يىعىم جىلتىراپ ءالى ءبىر كويلەك كيمەپپىن.
موڭكە مىرس ەتتى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟ سول بەكەر مە؟
— اۋليەلىگىمە كۇلەم...
— ادىرا قال! قاتىن-بالاسىن اسىراي الماي ءجۇرىپ، اۋليەلىكتەن دامەسىن قايتەيىن.
— ايتا ءتۇس. ءسوزىڭنىڭ توركىنىن تانىپ وتىرمىن.
— تۇتاق! سەن سوزگە تۇسىنەتىن بە ەدىڭ؟ سەن بىردەڭە تۇسىنسەڭ، وسى ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ ءجۇرمىن. ەبىل-سەبىل ءتۇرىم مىناۋ.
— ءيا، ءتۇرىڭ كەلىسىپ تۇرعان جوق. بەتىڭە تۇگىڭدى شانشىپ ءتۇيىلىپ كەلىپسىڭ.
— مەنىڭ تۇگىم دەنەڭە قادالدى ما؟
— قادالماعاندا شە... ۇرىس جوق جەردە ۇرىس شىعاراسىڭ. كانە، ايتشى، ساعان نە جازدىڭ؟ جازىعىمىز نە؟
بالكۇمىس باسىلىپ قالدى. موڭكە ونىڭ سوزگە توقتاعانىنا تاڭ قالىپ، جاعاسىن ۇستاعانداي بوپ وتىرعاندا بالكۇمىس قايتا كوتەرىلدى. قولعا العانعا جۇبانباي، قاقىلداپ جىلاپ جۇرگەن بالانى ءاليزادان جۇلىپ الدى.
— سەنىڭ نە پالەڭ بار وسى؟ سەن الساڭ بالا جىلاي باستايدى.
— ماعان قايت دەيسىڭ، تابانىنا سۇلىك سالىپ جاتقانىم جوق. بالا شاعاتىن جىلانىم دا جوق. الاقانىما سالىپ ايالاعاننان باسقا...
— تۇتاق! ايالاپ قارىق قىلعانىڭ بەلگىلى.
— ءاي، قوياسىڭ با، جوق پا؟ — دەدى موڭكە ماڭىنان قولعا ىلىككەندەي الدەنە ىزدەپ.
— اكىرەڭدەمە. ال قويمادىم. سوندا نە ىستەيسىڭ؟ كانە، قايراتىڭدى كورسەتشى.
بۇرىن بۇندايدا وتباسىنىڭ تىنىشتىعىن ويلايتىن ءاليزا ەرلى-زايىپتى ەكەۋىن تاتۋلاستىرماق بوپ شىج-بىج بوپ اراعا تۇسەتىن-دى. بۇ جولى ءبىرىڭ ءول دە، ءبىرىڭ قال دەگەندەي ەسىك الدىندا جاتقان الا قاپتى الدى دا، اۋىل سىرتىنا تارتتى. دولدانىپ العان بالەكەي، ءالى دە بولسا ءتىلىن تارتپاي، شاڭقىلداعان داۋسى سونان قاشان بۇل ءبىر قىردان اسقانشا ەستىلىپ تۇردى.
وسى كۇنى قارت انا ءۇي ىشىنە رەنجىگەندە ءۇن-تۇنسىز قابىن الىپ، تۇزدە تەزەك تەرىپ، ۇزاق ءجۇرىپ قايتاتىن. وتباسىنان مازا قاشسا دا، بار ءومىرى وتكەن مىنا دالا قاشاندا ءبىر قالىپتا، ءسال ۇزاپ قىر باسىنا شىقسا قارت انا ءتۇس شايىسپاعان كارى تانىسىنا قاۋىشقانداي بولادى. مىنا جاقتا-كەندىساي. انا جاقتا-تالدىبەكە. اناۋ-اقباۋىر. وسىلاردىڭ جەل جاعىندا تۇمسىعىن تەڭىزگە تىرەپ جونى كۇدىرەيىپ كولبەپ جاتقان مىجىرىق تاۋ-بەل-اران. بۇل جارىقتىق وسى ءوڭىردىڭ حالقى باستان كەشكەن باعزى زاماننان بەرگى بار قۋانىش، بار رەنىش، قاسىرەت-قايعى ءبارى-بارىنىڭ ءۇنسىز ايعاعى، كونە كوز كۋاسى عوي! ءبىر تولعاعىندا... سول قاي بالاسى ەدى... ۋھ-ھ، ۇمىتا باستاپتى-اۋ... ءادىلجان با، الدە جاڭىلجان با... وسى ەكى جارىعىمنىڭ ءبىرى... تولعاق قاتتى بوپ جانى قۇرعىر شىرقىراپ كوزىنە كورىنگەندە بۇل اۋليە-انبيەلەرگە، سوسىن بەل-ارانعا سيىنىپتى. ونى ءوزى بىلگەن جوق-تى. كەيىن قاتىندار ايتقاندا بۇل قۇيتتاي دا قىسىلعان جوق. نەگە ەكەنىن قايدام، وسى مىنا كارى بەل-اراننىڭ كىسى قينالعاندا جەلەپ-جەبەيتىن ارۋاعى بار كيەلى جەر سياقتانادى دا تۇرادى. اتىن اتاعاندا دا باسقا جۇرتقا ۇقساپ تۋراسىنان قويىپ قالماي، «جارىقتىڭ بەل-اران»، — دەپ ءپىر تۇتىپ اتايدى.
قانشا ايتقانمەن ۇيدە كىسى ءوزىن دالاداعىداي ەمىن-ەركىن قايدان سەزسىن... ۇيدە وتباسىنداعىلاردىڭ قاس-قاباعىنا قارايسىڭ. ءسوزىڭ ولشەۋلى. قيمىلىڭ ەسەپتەۋلى. بىرەۋدەن قىسىلاسىڭ. بىرەۋدىڭ كوڭىلىنە قارايسىڭ. دالادا كىسى ءوزىن دارقان سەزىنەدى عوي. سونان شىعار-اۋ، دالاعا شىقسا كوكىرەك كەڭىپ، كوڭىلگە قاي-قايداعى ورالىپ، شەرلى جۇرەك سارناپ قويا بەرەدى. كوبىنە بەل-ارانمەن سويلەسەدى. تەڭىزبەن تىلدەسەدى. كوزىنە تۇسكەننىڭ بارىنە: ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، بەل-اراننىڭ باۋرايىندا جايىلىپ جۇرگەن وسى اۋىلدىڭ مالىمەن سويلەسەدى؛ جەرگە تۇسپەي سوناۋ كوكتە شىر-شىرلاعان بوزتورعايعا، باسقا دا كىشكەنتاي، ءالسىز پاقىرلاردى اياپ، جەلەپ-جەبەپ اقىلىن ايتادى. قۇداي قىلسا قايتەسىڭ، ادامدار سياقتى بۇلار دا باسى پىسپەي، بىر-بىرىمەن الا كوز، قىرعي قاباق بولاتىنىن قايتەرسىڭ؟.. بۇلاردىڭ دا اراسىندا ءتىستى، تىرناقتىسى، جازىقسىز زابىرلەۋشىلەر قانشا؟! قارت انا قابى تەزەككە تولسا دا ۇيگە قايتپاي، اۋىل سىرتىنداعى قارا مولاعا بۇرىلدى.
ءاليزا اڭىراپ كەپ، ۇلكەن قورىمنىڭ شەتىندە وزگەلەردەن وقشاۋىراق جاتقان ون ءقابىردىڭ باسىنا توقتادى:
— و، بوتالارىم، جاتىرسىڭدار ما؟
ءاليزا قابىن تاستاي سالدى دا، مولا جانىنا تىزە بۇكتى. قۇران وقىدى. دۇعاسىن باعىشتادى. سوسىن الاقانىمەن ون ءقابىردىڭ توپىراعىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن سيپاپ، قوقىر-سوقىردان تازارتتى. سوسىن، ءار كەزدەگىدەي، جەل ايداپ اكەلگەن شوپ-شالەڭدى جيناپ، الىسىراققا اپارىپ تاستادى. بالالاردىڭ باسىنا كەلگەن سايىن بۇرىن سىباعالارىڭ دەپ پىسكەن بالىق، نان اكەلەتىن. سونىڭ ءبارىن بالالاردىڭ اتى جازىلعان كىسى بويى قۇلپىتاستىڭ توبەسىندەگى شۇقىرشاققا قويىپ كەتەتىن. قۇس، اڭ جەسە دە، ءولى ارۋاققا ساۋابى تيەر دەپ ويلايتىن. بۇل جولى قۇر قول كەلگەنىنە وكىندى. «دامەتىپ قالدى-اۋ، قۇلىندارىم»، — دەپ ويلاپ، كوڭىلى بوسادى.
ءاليزا ۇيگە جالىنى ءسونىپ، سۋىنىپ كەلدى؛ الدىنان ۇرىس دايارلاپ قويعان بالكۇمىسپەن دە جۇمىسى بولمادى. ونىڭ ءبىر ءسوزى ميىنا كىرگەن جوق. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە ەلامان كەلدى.
بالىقشىلار جينالىپ قالدى. ءۇيدىڭ ءىشى تارلىق ەتەتىن بولعاسىن موڭكەنىڭ ايتۋىمەن جاس كەلىنشەكتەر سىرتقا توسەك سالدى. شاي قاينادى. قازان كوتەرىلدى. موڭكە اۋلىنىڭ قازىرگى بەتكە شىعارلارى جينالىپ، ەلاماندى ورتاعا الا وتىردى.
— سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي.
— ال، اينالايىن، قالايسىڭ، امان-ساۋ بارسىڭ با؟ شالقاردان كەلە جاتىرسىڭ با؟
— ءيا، شالقاردان شىقتىم.
— سەنى كەلەدى دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار؟ — دەدى موڭكە، ارقا-ەتەك كەڭىسىن، ءوزىم ىزدەپ بارىپ، ديدارلاسىپ قايتام با دەپ ءجۇر ەدىم. كەلگەنىڭ جاقسى بولدى.
بۇل كەش ءبىر جان ۇيىنە قايتپادى. ءتۇن ورتاسى اۋىپ، تاڭ الدىنداعى قالىڭ ۇيقىنىڭ ءبىر ۋاقىتى بولعانشا بالىقشىلار ەلاماننان ءوزى بولىپ قايتقان جاقتىڭ اڭگىمەسىن سۇرادى.
العاشقىداي ەمەس، ءقازىر ەلامان تارتىنشاقتاپ وتىرعان جوق، كوڭىلدى. اڭگىمەگە دە ىقىلاستى. تۋعان جەرگە كەلدى. دوس-جارانعا قاۋىشتى. بەل-اران اناۋ. قاراڭعى تۇندە جوتاسى ەمىس-ەمىس قاراۋىتادى. ۇلى تەڭىز ءۇي ىرگەسىندە اقىرىن سولىقتايدى. بالىقشىلار اۋىلى دا سول باياعىسى. سول باياعى جەر ۇيلەر. انەبىر تۇستا اقبالا ەكەۋىنىڭ جەرقازباسى بولاتىن. بۇرىنعى، بۇل بىلەتىن تەڭىز ءوڭىرى سول قالپى. كىسىلەر دە وزگەرمەگەن. توقتا! تۇك وزگەرمەگەنى قالاي؟ ءيا، باسە، وزگەرمەسە، ءبارى سول باياعىشا قاراپ تۇرسا، كانە... كەشەگى راي، بوبەك قايدا؟ ەر كوڭىل باتىر كالەن... ونىڭ ورنىن كىم تولتىرادى؟ جيىن توپتىڭ اراسىندا قالعان جۇرتتىڭ بارىنەن يىعى اسىپ وتىرماس پا ەدى؟ باتاقتىڭ سارىسىن، قىز قوساندى، تارلان اتتى وسى وتىرعان جيىنعا زور داۋسىمەن ايقايعا باسىپ اۋەلەتە شىرقاماس پا ەدى؟ ءجا، ءجا، ەڭسەڭدى كوتەر. ەلگە كەلىپ، ەڭسەڭ تۇسەتىن ءجونىڭ جوق. ولگەن ءولدى. تىرىلەرگە ءومىر تىلە. تالپىن. تالاپ قىل.
بالىقشىلار تاڭ الدىندا عانا تارادى؛ ءۇي ءىشى توسەك سالعانشا ەلامان اۋىل سىرتىنا شىعىپ، بوي جازىپ قايتتى؛ ءۇي ىرگەسىنەن باستالاتىن ۇلى تەڭىز تاڭ الدىنداعى سامال جەلگە تولقىماي، اقىرىن تىنىس الىپ، سولىقتاپ جاتىر ەكەن. ەلامان بالىقشىلار اۋلىنىڭ جىك اشىپ ءبولىنىپ كەتكەنىن ەستىسە دە، ولاردىڭ تاپ مۇنشالىق ءجۇز كورىسپەي جاۋلاسىپ كەتكەنىن بىلمەۋشى ەدى؛ دوس اۋلى تاياق تاستامداي عانا جەردە وتىر؛ ولار، ارينە، ەلاماننىڭ ەلگە كەپ، موڭكە ۇيىنە ءتۇسىپ اپاق-شاپاق قاۋقىلداسىپ جاتقانىن ەسىتتى. سونان كەلە ءبىر ادام اياق باسپادى. باسقالار بىلمەستىكپەن ىستەسىن، ال دوسقا نە جورىق؟ جاۋلاسسا، موڭكەمەن جاۋلاستى. وعان ەلاماننىڭ قاتىسى قانشا؟ كەرەك دەسە، بۇلاردىڭ اشۋ-ارازدىعى اراسىندا دا بولعان جوق. سوسىن بۇنىڭ وسى جولعى كەلىسىنىڭ ءجونى وزگەرەك ەمەس نە؟ جات جەرگە جالعىز ءىنىسىن جەرلەپ كەپ وتىرعان جوق پا؟ بۇل جوقتا قارت اجەسى دە دۇنيە سالدى. تىم قۇرىسا سونى ويلاسا نەتتى؟ ەلدە جۇرگەندە ءتىلى ءتيىپ، ءتۇس شايىسقان جەرى جوق ەدى عوي.
ەلامان ۇيگە كەلسە، موڭكە ءالى جاتپاعان ەكەن.
— اۋىلىڭ ازايىپ قالعان با، قالاي؟ — دەدى ەلامان.
— ءيا، سولاي.
— باسقا باسقا، موڭكە اعا، وعان نە بولدى؟
— اي، قاراعىم-اي، جۇرتتىڭ ءبارىن وزىڭدەي كورەسىڭ بە؟ ول توڭ-مويىن كەلمەيدى، كۇتپەي-اق قوي.
— سو-لاي دە؟!
— ءيا، سولاي. ءقازىر ونىڭ سيىناتىن ءپىرى، سۇيەنەتىن قۇدىرەتى-تاڭىربەرگەن. وسى كۇنى بىزبەن دە تاڭىربەرگەنگە ارقا تىرەپ وتىرىپ سويلەسەدى. ءجا، مەنىڭ ءسوزىمدى قايتەسىڭ. جاتايىق، — دەدى دە، موڭكە توسەگىنە بارماي، كيىمشەڭ بويىمەن قوناعىنىڭ جانىنا قيسايا كەتتى.
كەش جاتقاندارىنا قاراماي، بالىقشىلار وزدەرىنىڭ كۇندەگى داعدىسى بويىنشا ەرتە وياندى. شاي ۇستىندە ەلامان تاياۋدا دوستىڭ اناسى قايتىس بولعانىن ەسىتتى. ەسكى قازاق سالتىندا ولىك ارتىن كۇتكەن ءۇي قاشان كادەلى كۇن وتكەنشە ەشقايدا شىقپاي، كوڭىل ايتاتىن جاقىن، جۋىقتى وتباسىندا كۇتەتىن سالت بار. ەندەشە، ۇيىنە بارىپ، ولىككە قۇران وقىپ، ارتىنداعىلارعا كوڭىل ايتاتىن رەت بۇنىكى.
ەلامان شايدى تەز دوعاردى؛ قاسىنا ەكى-ۇش شال ەرتىپ، ىرگەلەس وتىرعان دوس اۋلىنا بەتتەپ كەلەدى. بۇلار موڭكە اۋلىنداي ەمەس، ارتىندا ىشىپ-جەيتىن قور بولعاسىن ەر-ازاماتتارى تاڭ سارىدەن تەڭىزگە شىعا قويمايتىن كورىنەدى. كۇن كوتەرىلىپ قالسا دا، ەرتەڭگى شايعا ءالى وتىرا قويماپتى. تاڭىربەرگەننەن العان بىرەر قاراسىن ۇزاتىپ ورىسكە شىعارىپ ساپ، ەندى ۇيلەرىنە قايتىپ كەلە جاتىر ەكەن. بۇلار جاقىنداعاندا باسىنا قارا جامىلعان ءبىر كەلىنشەك تۇزگە وتىرعالى اۋىل سىرتىن بەتكە الىپ بارا جاتتى.
ەلامان تۇندە موڭكەدەن بۇل اۋىلدىڭ تاياۋدا اۋىر قازاعا ۇشىراعانىن ەسىتكەن-دى. تاڭىربەرگەن ءقازىر كورشى ەلدەرگە جىگىتتەرىن استىرتىن اتتاندىرىپ، ورىستەن جىلقىلاردى قۋىپ اكەلىپ، كورشى وتىرعان ەكى حالىقتىڭ اراسىنا وت تاستاپ، بۇل وڭىردە بۇرىن-سوڭ بولماعان تاعى ءبىر ءتۇسى باسقا بۇلىكتى باستاعانىن ايتقان.
قاراقاتىن سىرتتا ءجۇر ەكەن. ۇيىنە كەلە جاتقان كىسىلەردى كوردى دە، سىپ بەرىپ ىشكە كىرىپ كەتتى. قارقاتىننىڭ سالاق جايىن بىلەتىن ەلامان وزدەرى جەتكەنشە وتباسىن قاعىپ-سىلكىپ سالسىن دەگەن نيەتپەن ادەيى اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى.
— اعاڭ كۇيلى. كوڭىلى تۇسسە قوي سويعانداي دا شاماسى بار.
— ونان باسقالارى قالاي؟ ولار دا مالدى ما؟
— بۇل اۋىلدا مال ۇستامايتىن ءۇي كەمدە-كەم.
— ە، ءسويتىپ... بۇلاردى جارىلقاپ تۇر دە؟ — شالدار كۇلدى:
— كىمدى كىمنىڭ جارىلقاپ وتىرعانى ءبىر اللاعا ايان.
— تۇسىنبەدىم.
— ول زاڭعاردىڭ قۋلىعىنا نايزا بويلامايتىن عوي. ءوزىڭ ويلاپ قارا. جازاتايىم مالى ولە قالسا، دەرەۋ قۇنىن ءوندىرىپ الادى.
— قالايشا؟
— وي، شىراعىم-اي، تاڭىربەرگەن ءتىرى بولسا رەتىن تابادى. انادا ءبىر بالىقشىعا ولگەن مالدىڭ قۇنى تولعانداي عىپ ءشوپ شاپقىزىپ الدى.
ەلامان ۇندەمەدى.
— سولاي بولعاسىن تايلاقتى ەنەسىنە قوسىپ ورىسكە ايداپ جىبەردى نە، «ءسۇتىن ءىش، قوڭىن قيسايتپا!» — دەپ، بالىقشىلارعا ءبىر-بىر قاراسىنىڭ مايىن بەردى نە؟
— ونى ايتاسىڭ با... بۇنىڭ سىرتىندا ونىڭ تاعى ءبىر مىقتى ەسەبى جاتىر: ساۋىنعا بەرگەن مالى ارقىلى ول مىنا دوس، تولەۋ سياقتىلاردى وزىنە تاۋەلدى عىپ، قول-اياعىن ماتاپ بايلاپ الىپ الدى ەمەس پە؟
— تو-لەۋ؟.. ءسىز وسى تولەۋ دەدىڭىز بە؟
— ءيا، تولەۋ...
— ول قاي تولەۋ؟
— سەن ونى بىلمەيسىڭ. سەندەر سولداتقا كەتكەن جىلى قىردان كوشىپ كەلدى.
ەلامان تۇنجىراي ءتۇستى. تۇرىكپەندەر جۇرتقا ەسەسىن جىبەردى دەگەندى بۇل ەسىتكەن ەمەس. ەرتەڭگى كۇنى ولاردىڭ ءبىر تەنتەگى ەسەمىز كەتتى دەپ اتتانىپ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ اپىر-اي، تولەۋ دەي مە، ءاي؟ تولەۋ؟ اتى قانداي تانىس. كىرمە بولدى-اۋ؟ كوشىپ كەلمەي جاتىپ تاڭىربەرگەننىڭ قوينى-قونىشىنا كىرىپ العان ول كىم؟ وسىعان دەيىن ىرگەسى ءبۇتىن وتىرعان اۋىلدىڭ اراسىن ۋشىقتىرىپ بۇيىدەي تيگەسىن تاڭىربەرگەن تاسىرايماعاندا كىم تاسىرايادى. مىنالاردان ەسىتكەندەرى راس بولسا، ونىڭ الگى قىلىعى بۇرىن-سوڭدى بۇل ءوڭىردىڭ ءبىر بايى ىستەمەگەن سوراقى قىلىق قوي. الاڭعاسارلار مەن اڭقاۋلاردى قولعا تۇسىرەتىن انىق تۇزاق.
دوس ەلاماندى سالقىن قابىلدادى: ونىڭ ۇسىنعان قولىن ىقىلاسسىزداۋ قىسىپ، سالەمىنە وراي ەرنىن عانا قيمىلداتتى. كۇيەۋىنىڭ ىڭعايىن بايقاعان قاراقاتىن دا قوزعالمادى. كورپە-توسەكتەرى جينالماي، شاشىلىپ جاتقان تورگە وتىرۋ ىڭعايسىز بولعاسىن قوناقتار كىرگەن بەتتە جوعارى شىقپاي كوزىمەن ورىن ىزدەپ، ەسىك الدىندا ىركىلىپ تۇرىپ قالدى.
— كورپە سال! — دەدى دوس.
قاراقاتىن قۇلىقسىز قوزعالىپ، شاشىلىپ جاتقان توسەنىشتەردى ارلى-بەرلى تەۋىپ ىرگەگە تامان ىسىرا سالدى.
اياداي جەرگە تىعىلىسىپ وتىرعان شالداردىڭ ءبىرى قۇران وقىدى. ەلامان ءۇي ءىشىنىڭ ىڭعايىن ۇناتپاي وتىر. دۇعا ارتىنان قازالى كىسىلەرگە كوڭىل ايتار جەردە شەشىلە الماي، ءبىراز كۇرمەلدى.
— دوس اعا، ءبىر سەن ەمەس، جارىقتىق بارشامىزعا انا ەدى. قۇداي بۇيرىعىنا كىسى ارا تۇرا ما. ارتىنىڭ قايىرىن تىلەيىك، — دەدى ەلامان.
دوس تاعى دا ەرنىن قيمىلداتتى. ەلامان قانشا شەشىلەيىن دەسە دە، دوس وسىدان ارتىق پەيىلگە باسپاي، باسى باۋىرىنا ءتۇسىپ، بىتەۋلەنىپ وتىر. ەلامان ونى تىلگە كەلتىرۋدىڭ قيىن ەكەنىن كوردى. تۇندەگى موڭكە ءسوزىنىڭ شىندىعىنا كوزى جەتتى.
ەسكى سالت بويىنشا قۇران وقىعاننان كەيىن ولىكتىڭ ارتىن كۇتىپ وتىرعان جاناشىر جاقىندار اس-سۋ قامدايتىن. سوعان ىڭعاي ءبىلدىرۋشى ەدى. قاراقاتىن قول جايا كەلگەن كىسىلەردىڭ كوڭىلىن ونان دا سۋىتتى:
— ءاي، نە قىپ وتىرسىڭ؟ موينىڭا نەگە سۋ كەتتى؟ شەشەڭ جاڭا ءولىپ، وڭ بوساعاعا قويىپ وتىرعان جوق ەدىڭ عوي. تولەۋدىڭ ۇيىنە تاڭىربەرگەن مىرزا كەپ، سەنى كۇتىپ وتىر.
— كۇتە تۇرار...
— مىناۋ نە دەيدى، ءاي؟ مىرزانى كۇتتىرىپ قوياتىن سەن كىمنىڭ شىكىرەسىسىڭ؟!
— ءاي، قاتىن، جاپ اۋزىڭدى! مىنا كىسىلەرگە شاي قوي.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟ شايىڭنىڭ جابدىعى تولىپ تۇرعان كىسىدەي...
— قىسقارت! شاي قوي!
— شاي قوي، شاي قوي!.. سەنىڭ تالقى قارا سۋىڭا كىم ءزارۋ دەيسىڭ؟!
ەلامان قاسىنداعى شالدارعا كەتەيىك دەگەن ىڭعاي ءبىلدىردى. شالدار دا شاققا وتىر ەكەن. ەلاماننان ىڭعاي بولعاسىن تەز-تەز تۇرەگەپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. وسى ارادا كۇتپەگەن ءبىر وقيعا بولدى؛ قوناقتار ەسىكتەن شىعار جەردە قاراقاتىن سايقىلانا كۇلىپ، ەلاماننىڭ الدىن كەس-كەستەدى.
— قاينىم-اۋ، نەگە اسىقتىڭ؟ كەلۋىڭنەن كەتۋىڭ تەز بولدى عوي.
ەلامان قاراقاتىننىڭ ءبىر قيقارلىققا باسقالى تۇرعانىن ءبىلدى. نە دە بولسا سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، ونىڭ كۇلكى تەپسىنگەن جىلتىر قارا بەتىنە جاي كوز تاستاپ ارتىن سابىرمەن توسىپ تۇر.
قاراقاتىن:
— بۇل قالاي بولدى؟ اڭگىمەڭدى دە ايتپادىڭ، — دەپ ار جاعىنان قۇيقاسى كورىنگەن سۇيىق قاسىن سايقىلانا كەرىپ،ء-بىراق «ەل قۇلاعى ەلۋ»، ءبىز دە ەستىپ جاتىرمىز. اڭگىمەنىڭ قىزىعى سەندە كورىنەدى. قايتا تابىسقان كورىنەسىڭدەر، — دەپ بەتىنە مىسقىل شاۋىپ مىرس ەتتى. ەلامان ونىڭ اياماسىن ءبىلدى دە، جول بەرمەي، الدىن كەس-كەستەپ بوگەپ تۇرعان قاتىندى يىعىنىڭ باسىمەن قاعىپ جىبەردى دە، ءۇنسىز جۇرە بەردى.
— مىنا يت قايتەدى، ءاي؟
ەلامان قايىرىلعان جوق. ەل اناسى بولعان كەشەگى ءقادىرلى جاندى ايادى: «تىرىسىندە سىيلاماپ ەدى، ولگەسىن دە بايعۇستىڭ ارتىن دۇرىستاپ كۇتپەي وتىر ەكەن»، — دەدى ىشىنەن.
ەلامان ەشقايدا شىقپادى. موڭكە اۋعا كەتەدى. بالەكەي بالاسىن كوتەرىپ اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىنە تۇرا جونەلەدى. اليزامەن ەكەۋى وڭاشا قالعاسىن قارت انا كوز كورگەن قاينىسىمەن قاتار وتىرىپ ۇزاق سويلەسەدى. العاشقى كۇندەرى ايتقانى-بوبەك جايى. بوبەك باقىتسىز بولدى دەدى. وجىراي توبەسىنەن تاياق ايىرمايدى دەدى. رايمەن كوڭىلى جاقىن بولعانىن كەشىرمەي، وجار جىگىت ءبىر جولى ىشكە تەپكەندە بوبەك ەسىنەن تانىپ قۇلاپ، بويىنداعى بالا ءولى ءتۇسىپتى. سونان بەرى بوبەك تالما اۋرۋعا ۇشىرادى دەدى.
— وتكەن قىستا كەلىپ، ءبىر ايداي جاتىپ كەتتى. سورلى بالا قاشان كەتە-كەتكەنشە رايدى ەسىنە الىپ، كوز جاسى ومىراۋىن جۋدى دا وتىردى. قۇرىسىنشى، ءقايسىبىرىن ايتايىن. راي ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە ىقىلاسى باسقا ەدى عوي، — دەدى دە، ءاليزا تۇرەگەلدى. كەشكى استىڭ قامىنا كىرىسىپ، سىرتتان ءبىر قۇشاق وتىن اكەلدى. وشاققا وت جاقتى. قازانعا سۋ قۇيدى. سوسىن قالعان شارۋانى تاستاپ، ەلاماننىڭ قاسىنا كەپ وتىردى. ەلامان كەلگەلى ايتىپ تاۋىسا الماعان تاعى اڭگىمەسى بار سياقتى. سونى بايقاعاسىن ەلامان قولىنداعى دومبىرانى ىرگەگە سۇيەي سالدى دا، كارى اناعا بەت بۇردى.
— سەن بىلمەيتىن نە سىر بار؟ قانشا بالا تۋسام دا، قولىم قاتايمادى. مەنىڭ باۋىرىمدى سۋالتىپ، جەردىڭ استىن قۋانتىپ جاتىر، — دەپ كوزىنە جاس الدى.-قۇداي مەنى تاقىرلادى. قىزعالداقتارىمدى كەۋدەمنەن ءۇزىپ اكەتتى. سوسىن قايتەيىن... بۇل بايعۇس تا كوز اشقالى سۋ كەشىپ قارا بورباي بوپ جۇرگەن جالعىز شال عوي، تۇياقسىز وتپەسىن دەپ... مىنا ءبىر بالەكەيدى الىپ بەرىپ ەدىم...
— دۇرىس ىستەگەنسىڭ.
— اي، شىراعىم-اي، ءقايبىر جەتىسكەننەن ىستەدى دەيسىڭ. مەنىكى قۇداي الدىندا كوڭىل تازا بولسىن دەگەن دالباسا دا، انشەيىن. اقىلىمنان الجاسىپ جۇرگەن كەزىم ەمەس پە، كىسىسىن تاقپاپپىن. قوس ۋىس وتتىڭ باسى كۇندە ۇرىس بولعاسىن بەرەكەت قايدان بولسىن؟..
ەلامان ۇندەمەي، جەر شۇقىپ وتىر.
— بۇل كۇندەرى مەنىڭ قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرەتىن كەزىم ەدى. قانداي قاراقتارىم ەدى. قارا جەر تۇگىل كىسىگە كورىپ بەرۋگە قيۋشى ما ەدىم؟! — دەپ شەرلى انا ءار كەزدەگىدەي كوكىرەگى قارس ايرىلا كۇرسىندى دە، — مەن بەيباق ەنە بولا الماس پا ەدىم، — دەپ كوز جاسىن ءبىر سىقتى. ءبىراق ول ەلامان كۇتكەندەي ەگىلىپ جىلاماي، بوساڭسىپ بارا جاتقان كوڭىلىن تەز بيلەپ الدى. كەلەسىدە ول ءتىپتى كەڭ وتىرىپ سويلەدى.-موڭكە سورلىنى دا كوردىڭ عوي. قارتايىپ ءبىتتى. باسى جۇمىر پەندە ءتىرى جۇرگەسىن ءبارىن كورەدى، بارىنە كونەدى. باسقاسىن قايتەيىن، ءبىر سۇيەكتىڭ باسىن تىستەسكەن دوستىڭ ىستەپ وتىرعانى اناۋ. تاڭىربەرگەننىڭ تىلىنە ەرىپ، اعاڭمەن جاۋلاسىپ ىرگەسىن جالاڭاشتاپ كەتتى. وسى جانىنا قاتتى باتادى.
ءاليزا تۇرىپ كەتكەسىن دە ەلامان شام جاقپاعان، قوڭىر كەۋگىم ۇيدە اۋىر ويمەن سۇلىق وتىر. جىلاعىسى كەلدى، ءبىراق كوزىنەن جاس شىقپادى. ەكى كۇن ۇندەمەي سۇلەسوق جۇرەدى دە، ءۇشىنشى كۇنى سۇيەۋ قارتتىڭ اۋلىنا تارتىپ كەتتى.
* * *
سۇيەۋ قارتقا قاراعان كەدەي اۋىل بيىل قىستان كۇيسىز شىعىپتى. نەشە ءتۇرلى الىم-سالىقپەن ۇساق قارانى الىپ، ازىن-اۋلاق ءىرى قارانى ۇستىنەن جونىپ جەپ وتىرعان شاعى ەكەن. كەدەيلەنىپ قالعان اۋىل جىلداعى داعدىسى بويىنشا بيىل باۋىرىن كوتەرىپ كوشە الماي، ەسكى قىستاۋلارىندا وتىرىپ قالىپتى. كەيىن كۇن ىسىسىمەن تەڭىز جاعاسىندا ماسا، سونا كوبەيىپ، قولداعى از عانا قارانى ۇستاۋ قيىنعا اينالعاسىن اۋدارىلىپ قونىپتى. وندا دا قىستاۋلارىنان ۇزاماي، تەڭىز جاعاسىنان قوزى كوشتەي جەردە وتىر ەكەن.
ەلامان ەل ورىنعا وتىرا كەپ اتتان ءتۇستى. سۇيەۋ قارت سوڭعى قوزىسىن سويىپ، قازان كوتەرتتى. قايىن ەنەسى دە پەيىلدى. ەلامانعا دەگەن بۇرىنعى كوڭىلدەرى قۇرتتاي دا وزگەرمەگەنىن كورسەتكىسى كەلدى مە، ساسقالاقتاپ جۇگىرىپ ءجۇر. سونىڭ وزىندە بىردە بولماسا دا بىردە بۇل كۇندە باسقالانىپ قالعان كوڭىل بايقالىپ قاپ وتىر. بۇل وتىرعاندا اقبالانى اۋىزعا المادى. ءبىراق ەلامان ءبارىنىڭ ويىندا اقبالا وتىرعانىن ءبىلدى. كەلە سالىپ كەتۋدىڭ لايىقسىز ەكەنىن بىلسە دە، سۇيەۋدىكىندە ءبىر كۇننەن ارتىق جاتا المادى دا:
— اتا، قايتقىم كەپ وتىر، — دەدى ەلامان.
— نەگە اسىقتىڭ؟
— شارۋا بار ەدى...
— ە، شارۋا بار ما؟ وندا رۇقسات!
ەلامان تەنتەك شالدىڭ قاي جاعىنان شىعارىن بىلمەي، ىشتەي ىعىسىپ وتىر. سۇيەۋ قارت ونىڭ الدەنەنى ايتا الماي، جاسقانشاقتاعىن ءتۇرىن جاراتپاي قاپ، سۋىق كوزىن جىلدام تاستادى.
— قارسى بولماساڭىز... جيەنىڭدى، — دەپ توقتادى ەلامان.
— ءا!.. ءا!.. بالاعا كەلىپ پە ەدىڭ؟ ال!.. ال!.. باعۋ قيىن بوپ بارا جاتسا، اۋىل اراسى قاشىق ەمەس، اكەپ تاستارسىڭ.
— راحمەت، اتا!
سۇيەۋ قارت ەندى قايتىپ ەلامانعا ءجۇز بۇرمادى. وسىنداي جەردەگى قاتالدىققا باعىپ، اكەسى اكەتكەلى جاتقان جيەن نەمەرەسىنە دە نازارىن بۇرماي، بەتىن سىرت سالىپ بۇرىلىپ اپتى.
كەمپىر ەكى جىل باۋىرىنا باسقان بالانى قيماي، قوشتاسار جەردە جىلاپ جىبەردى. وسى ارادا اقبالاسىن اشىقتان-اشىق ەسىنە الىپ:
— جالعىزىمنىڭ كوزى ەدىڭ... — دەي بەرگەندە سۇيەۋ:
— ءتايت!.. ءتايت، نايساپ!..-دەپ زەكىپ، تىيىپ تاستادى. ەلامان بالاسىن الىپ ءجۇرىپ كەتتى. قاتتىراق ءجۇرىپ وتىرعاسىن كەشكە قالماي، اق پەن قىزىل اراسىندا بالىقشىلار اۋلىنا جەتتى. بالىقشىلار ەلاماننىڭ قۋانىشىنا قۇتتى بولسىن ايتىپ، كىرىپ-شىعىپ جاتىر. موڭكە مەن ءاليزا ءتىپتى ءماز. ولار ەلاماننىڭ قايتادان ءۇي بولىپ، ۇستىنە شاڭىراق كوتەرىپ جاتقانىن كورگەندەي.
— «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن وسى. كەشە بىرەۋ ەدىڭ، بۇگىن-ەكەۋ بولدىڭ. ەندى، شىراعىم، ۇيلەن.
ەلامان ۇندەمەدى. اق جاۋلىق تارتقاننىڭ بارىنە بىردەي ۇرىنا بەرگىسى كەلمەدى. بوس تۇرعان توسەككە ءبىر تۇنەپ، بەل سۋىتىپ كەتەتىن بوزبالا ەمەس. ول ءقازىر وزىنەن گورى كىشكەنتاي ءاشىم جايىن كوبىرەك ويلادى. ءاشىمدى ەز بالاسىنداي باعىپ-قاعاتىن راحىمدى انا تاپسام دەپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋ قيىن بولىپ بارادى. بالىق اۋلايىن دەسە بالادان شىعا المادى. ءاشىم مازاسىز. قولعا العاندى جاقسى كورەدى. ىڭىلداپ ءان سالماي، جاي كوتەرسەڭ دە جۇبانبايدى. ەكى جىل باعىپ-قاققان اجەسىن ىزدەپ، اسىرەسە تۇنەمەلىككە قاراي كىشكەنتاي قولىمەن ەلاماننىڭ باۋىرىن سيپالاپ شىعادى. كوپ ۇزاماي ەلاماننىڭ بالاجاندىعى بۇل اۋىلعا اڭىز بولدى.
— قاينىم-اۋ، ساعان ۇيلەنۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەن. ءبىر ۇيگە ايەل بولۋعا جاراپ قاپسىڭ.
— ەندى باسىڭا اق سالساڭ جەتىپ جاتىر، — دەپ قىلجاق كەلىنشەكتەر ونى جۇرگىزبەي قويدى.
سىرقات بالا مۇندا كەلگەننەن بەرى شىراقتاي ءسونىپ بارادى. Ac تالعايدى. اعارعان ىشكىسى كەلەدى. «اۋىرتىپ الماسام ءقايتسىن؟» — دەپ قورقىپ، ەلامان بالادان باسقا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتتى.
* * *
وسى كۇننىڭ ەرتەڭىنە قارت بالىقشىنىڭ ۇيىنە ايعانشا كەلدى. جۇمىستان شىعا سالا كەلگەنى كورىنىپ تۇر. ۇستىندەگى كيىمنەن شيكى بالىق ءيىسى شىعادى. قولى، ءۇستى-باسى شىرىش.
قارت بالىقشىنىڭ ۇيىنە قىمسىنباي، ەمىن-ەركىن كىرىپ كەلسە دە، كىشكەنتاي بالانى كوتەرىپ وبەكتەگەن ءتۇسى باسقا كىسىنى كورىپ، توقتاي قالدى. موڭكەنىڭ ۇيىندە قوناق جاتقانىن ەسىتكەن-دى. بۇل اۋىلدىڭ ءقادىرلى كىسىسى ەكەنىن دە ەسىتكەن. ءبىراق ونىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن. مىنا بالا كوتەرگەن كىسىنىڭ باسقا ەمەس، سول ەكەنىن بىلگەندە اشىق تۇرعان ەسىكتەن اتتار-اتتاماسىن بىلمەي، قالت ەتىپ تۇرا قالدى. قاراشىعى شوقتانىپ، وزىنە-وزى سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، قوس قولىن كوكىرەگىنە قىسىپ الا قويدى. ءسال ەسىن جيعاسىن ونىڭ ناق ءبىر اۋىلدىڭ بالا باققىش انالارداي كوزىنەن ۇيقى قاشقان بالانى ۇيىقتاتا الماي، ۇستىنە ءتۇسىپ، بايەك بوپ جۇرگەن تۇرىنە تاڭ قالىپ كۇلىپ جىبەردى. بالا جۇبانسىن دەپ ءانىن دە ءدال ءبىر مەيىربان انالاردىڭ قۇلاققا جايلى قوڭىر داۋسىنا ساپ ىڭىرسىپ ءجۇر:
بالام مەنىڭ قايدا ەكەن،
قىزدارمەنەن توي-دا-ا...
قوناق ىشكە كىرگەن كىسىنى جاڭا بايقادى. ءانىن كىلت ءۇزىپ اقىرىن بۇرىلدى. ايعانشا ونى بىردەن تانىدى. بارا سالا قۇشاقتاي الاتىنداي جەتىپ بارسا دا، ءبىراق انا كىسىنىڭ الدەنەگە توسىرقاپ بويىن تارتىپ قالعانىن بايقاپ، ىلگەرى سوزعان قولىن باۋىرىنا تارتىپ الا قويدى.
— قارىنداس، كەشىر...
— مەن... مە-ن تولەۋدىڭ قارىنداسىمىن.
— تو-لەۋ؟..
— ەسىڭىزدە مە؟..
— اپىر-اۋ... تولەۋ-ۋ دەيسىڭ بە؟
— ءيا، ءيا، تولەۋ! انا جىلى ءسىزدى شالقارعا اپارا جاتقاندا... شۇقىردا وتىرعان... ەسىڭىزدە مە؟
ەلاماننىڭ ەسىنە ءبارى بىردەن ءتۇستى: راي. قارلى بوران. قولىن قارىعان تەمىر كىسەن. جاپان تۇزدەگى جالعىز ءۇي. ەكى قاتىنى بار ءىرى قارا جىگىت. اعاش توسەك ۇستىندە بوكسەسىن كورپەمەن وراپ العان قارداي قارا كەمپىر.
— الدا اينالايىن-اي!..-دەپ ەلامان تەز ۇمتىلىپ كەپ، قىزدى ماڭدايىنان ءسۇيدى.
اناسى قايتىس بولعاننان بەرى ايعانشا كىسىلەردىڭ ىقىلاسىن ءىشى قالاپ تۇراتىن. اسىرەسە، اناسىنىڭ كوزىن كورگەن كىسىلەردەن كوبىرەك دامەتۋشى ەدى.
— اجەڭ قايتىس بولىپتى... — ايعانشا باسىن يزەدى.
— جارىقتىق جاقسى كىسى ەدى. توپىراعى تورقا بولسىن. ال، اينالايىن، حال-جاعدايلارىڭ قالاي؟
ەلامان قىز ۇستىندەگى بالىق ءيىسى شىققان شىرىش-شىرىش كيىمدەرگە نازارى اۋدى.
— جاعداي... جاعدايىمىز وسى...
ءاليزا كەلدى. اڭگىمە ءۇزىلىپ كەتتى. موڭكە بۇل كۇنى بالىقتان كەش قايتتى. كەشەگى داۋىل اۋىن ارقان قىپ ەسىپ تاستاپتى. اسىمدىق تا بالىق ۇستاماعان. ونى ايتپاسا دا، ەلامان قارت بالىقشىنىڭ تۇرىنەن بايقادى. موڭكەنىڭ ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ. زەرەن ءجۇزدى جىلتىر قارا بەتى بارتيىپ ىسكەن. يىعىنىڭ باسى سالبىراپ، سۇلدەرىن سۇيرەپ كىرىپ كەلە جاتتى.
— ايعانشامىسىڭ؟ امانسىڭ با، قاراعىم؟ — دەدى موڭكە. شاي-سۋلانعاسىن بالىقشىلار بۇگىن دە موڭكەنىڭ ۇيىنە جينالدى. ەرتەڭ تاعى ەرتە تۇرىپ تەڭىزگە شىعاتىندارىنا قاراماستان ولار ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن تاراماي، انانى-مىنانى ايتىپ ۇزاق وتىردى.
— مىنا ءبىر ەسىرىك جەل سەندەرگە سور بولدى-اۋ، — دەدى ەلامان.
— ايتاتىنى جوق. جەلگە قارسى ەسكەكتى تارتا-تارتا ەكى قار سالدىراپ قالدى.
— ول ەشتەڭە ەمەس. ەسكەگىم سىنىپ، بۇگىن مەن ىعىپ كەتە جازدادىم.
— اپىر-اي، ءا!
— ەندى ەسكەكسىز قالدىم...
— وي، ءتايىرى، قىسىلاتىن نەسى بار؟ سۋدىر احمەت ەسكەك ىستەپ بەرەدى عوي.
— ءيا، ول سۋدىراق باياعىدا ەلاعاڭا دا ەسكەك ىستەپ بەرگەنى. بالىقشىلار دۋ كۇلدى. جالعىز ەلامان ءمىز باقپادى.
تەڭىز ءومىرى بۇعان تانىس. جاز ورتاسى اۋعاسىن-اق ۇلى تەڭىزدىڭ جەل-قۇزى كۇشەيەدى. سۋ استىندا جۇرگەنمەن بالىق تا باسقا ماقۇلىقتاي ىق ىزدەپ، جايىلىم تاڭداپ تەڭىز ءتۇبىنىڭ تولقىمايتىن تىنىش جەرلەرىندە-قامىستى باساتتار مەن قوعالى، قوپاقتى كولدەردە جۇرەدى.
اشىق تەڭىزدە اجارلى، ءىرى بالىقتار بولسا بولار، ءبىراق ونى اۋلايتىن ارناۋلى اۋ-قۇرال بۇلاردا جوق؛ بۇلاردىڭ جامان اۋىنا جازاتايىم ءىرى بالىق تۇسسە دە، شىرىك تورلار ءبىر بۇلقىنعانعا شىداماي جىرتىلىپ كەتە بەرەتىن. «اپىر-اي، — دەدى ەلامان ىشىنەن،-قايدا بارساڭ، مىقتىسى ءالسىزىن تالاپ، شىرىلداتىپ جاتقان دۇنيە. باسقاسى باسقا. كوك تەڭىزدىڭ بالىعىن قوراداعى مالىنداي قورىعانى نەسى؟ بۇنىسى قاي زورلىق؟»
موڭكە شاي ءىشىپ تەرلەگەسىن جان شاقىرعانداي بولدى.
— اعا-جەڭگەڭ ىزدەپ قالار. ۇيىڭە قايت، قاراعىم، — دەدى ول ايعانشانىڭ ۇزاق وتىرىپ قالعانىن بايقاپ.
ايعانشا بۇگىن ءبىرتۇرلى. ەرتەگى تىڭداعان بالاداي، كەش بويى ءاليزانىڭ يىعىنا يەگىن سۇيەپ ءۇنسىز ۇيىپ قاپتى.
ءۇي ءىشى جىم-جىرت. ماي شام تۇتىندەپ جانىپ تۇر. سىرتتان ازىناعان ەسىرىك جەلمەن بىرگە وكىرگەن تەڭىز سارىنى ۇزبەي ەستىلەدى. الگى ءبىر رەنىشتى اڭگىمەدەن كەيىن بالىقشىلار ءبىراز ۇندەمەدى. جاس بالا اكە الدىندا ۇيىقتاپ كەتكەن.
قىزبالاۋ ءرايىس اۋەلى الاق-جۇلاقتاپ بالىقشىلارعا قارادى دا، سوسىن ەلامانعا بۇرىلدى:
— تاڭىربەرگەننىڭ ءزابىرى ءوتىپ تۇر. كەي كۇنى وسى اۋىلدىڭ قازانى قاينامايدى. بۇعان نە دەيسىز؟ اشتان ولسەڭ دە، تۇياق سەرىپپە، ءۇنسىز ءول دەيسىز بە؟
ەلامان رايىسپەن بىرگە وزگەلەردىڭ دە وسى ساۋالعا جاۋاپ كۇتىپ وتىرعانىن بايقادى. نە دەيدى؟ ولەرمەن بولساڭ وتقا ءتۇس دەپ، ىزالى جانداردى ايداپ ساپ، انا جىلعىداي تاعى دا ارانعا جىعا ما؟
— جوقتىڭ ءبارىن جەك كورگەن كىسىدەن ىزدەگەنىمىز ءجون بولا قويار ما ەكەن؟ تەڭىز جايى ماعان دا ءمالىم. بالىق-قاشاعان. ال اشىق تەڭىزدەگى بالىق كەڭ دالانىڭ تاعىسىنداي، قۋىپ اۋلاماسا، قولعا تۇسە بەرمەۋشى ەدى عوي، — دەدى ەلامان.
— ەلاعا-اۋ، ءبىز قۋماي ءجۇرمىز بە؟.. قۋا-قۋا تاڭىمىز ايىرىلار بولدى.
— ونى دا بىلەم.
— بىلسەڭ، بىزدەن كىنا جوق.
— اپىر-اي، اۋ كوزىن قاقپاي قويدى-اۋ؟ ءسىرا، بۇل تەڭىزدىڭ بالىعى ءبىر جاققا اۋىپ كەتكەن شىعار.
— جوق، جىگىتتەر، باياعىدا ءبىز اۋلاپ جۇرگەندە بۇل تەڭىز بالىقسىز بولمايتىن. مىنا موڭكە اعالارىڭ بىلەدى، ءوز اياعىنان جايىلاتىن مال سەكىلدى، بالىقتىڭ دا تەڭىز استىندا ءورىسى بار. ءورىسىن تاپپاي جۇرگەن شىعارسىڭدار.
ءۇي ىشىندەگى اڭگىمەگە ەرتەدەن بەرى موڭكە ارالاسپاي وتىرعان-دى. ەلاماننىڭ وزىنە تىرەپ ايتقان جاڭاعى سوزىنە ول مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— يە، سەن جاقسى ايتتىڭ. بالىقتىڭ دا تەڭىز استىندا ءورىسى بولادى. تەك، شىراعىم-اۋ، تەمىركە مەن تاڭىربەرگەن بالىقتىڭ دا، مالدىڭ دا ءورىسىن تارتىپ الىپ، ولمەسەڭ تۇرما دەپ تۇرعان جوق پا؟!
ەلامان قىسىلىپ قالدى. موڭكە ەندى ءتىپتى ىرىلەنىپ قىزىنا سويلەدى:
— انەبىر جىلى دا تاڭىربەرگەننىڭ تىلىنە ەرگەن تەمىركە بىزدەردى ءدال وسىلاي اشىق تەڭىزگە ايداپ شىقپادى ما؟! سوندا كالەن كۇيىپ كەتىپ: «بۇل قارا شەكپەننىڭ بايى قازىپ شىعارعان تەڭىز ەمەس، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن پايدا بولعان، بارىمىزگە بىردەي، ورتاق تەڭىز»، — دەپ ەدى. ول پاتشا كەزى بولاتىن. ەندى، مىنە، كەرەنسكيي تۇسىندا دا تاڭىربەرگەندەر تەڭدىك بەرمەي قويدى. قۇدايدىڭ كەنجە ۇلىنداي قارا جەر مەن كوك تەڭىزدى قوسا بيلەپ وتىر. بۇگىن ولار قاتىن-بالامىزدىڭ اۋزىنداعى اسىن تارتىپ جەسە، ەرتەڭ كورە قاپ، استىنداعى قايىعىڭدى اۋدارىپ، ءوزىڭدى تەڭىز تۇبىنە باتىرىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ ە، سونىڭ بارىنە كونە بەرەمىز بە؟ قۇداي سالدى، ءبىز كوندىك دەيمىز دە وتىرامىز با؟
جاستاردىڭ دا زىعىردانى قايناپ وتىر ەكەن. ايرىقشا ءرايىس ءماز. بۇرىن موڭكەنى قانشا جاقسى كورسە دە، ءبىر رەنىش ءبۇيىرىنىڭ تۇبىندە جاتاتىن. تالاي رەت قياناتكەردىڭ قولىندا ولەتىن جەردە دە وسى شال وزدەرىن ەتەكتەن باسىپ، توقتاتىپ قالا بەرەتىن.
ءرايىس ءسۇيسىنىپ كەتتى:
— موڭكە اعا-اي، جاقسى ايتتىڭ-اۋ! باسە، ءبىز قاسقىردان قاشقان قوياننىڭ جاتىرىنان ءتۇسىپ قالعان سۇر كوجەك ەمەس ەدىك قوي. ءبىزدى دە ءبىر قازاق قىزى ماقتانىشپەن تۋماپ پا ەدى؟ قاشانعى باس قورعاپ بۇعا بەرەمىز؟!
— يە، سۇيدەشى! بۇتا تۇبىنەن بويىمىز اساتىن كۇن بولا ما؟!
— شىركىن، قاندىوزەكتىڭ اۋزىنا ay قۇراتىن كۇن تۋسا، قارىق بولار ەدىك قوي!
— دامەڭ زور ەكەن. قاندىوزەكتىڭ اۋزىنا قاقپان قۇرىلعالى قاشان؟!
قارتاڭ بالىقشىلار كۇرسىندى. جاستار داعدارىپ، موڭكەگە، ونان ەلامانعا قارادى. ەلامان مۇنىڭ ارتى تىنىشتىقپەن بىتپەسىن ءبىلىپ، ءىشى مۇزداپ وتىر. باسقالارى البىرت جاستىقپەن ىستەسىن، ال قارت بالىقشىنىڭ كوتەرىلگەنى نە؟ الدە، كىم بىلگەن، ءومىر بويى قورلىق كورىپ، زىعىردانى قايناپ كەلگەن جان وسى ارادا بۇنىڭ ەلگە كەلگەنىن دە كۇش كوردى مە؟ ءسۇيتتى مە ەكەن؟
ەلامان الدىندا ۇيىقتاپ جاتقان بالاسىن بەشپەنتىنىڭ شالعايىمەن قىمتاپ قويىپ، كوپ الدىندا كەۋدەسىن كوتەرىپ شالقايىپ وتىردى.
— ءجا، جىگىتتەر، بۇعا بەرگەننەن دە بەرەكەت شامالى ەكەنى راس. تەك سەندەر جاۋ مىقتى ەكەنىن ويلادىڭدار ما؟
— ويلادىق، ەلاعا.
— ەندەشە، ەرتەڭگى كۇنى جاۋ جەڭسە دە وكىنبەيتىن بولىڭدار. كەيىن ءوز ىشتەرىڭنەن كىنالىنى ىزدەپ، كوز شۇقيتىن بولساڭدار تاڭىربەرگەن، تەمىركەلەرمەن تىرەسۋدىڭ كەرەگى جوق.
— بىلەمىز، ەلاعا.
— ءبىز بارىنە دە بەل بۋعانبىز.
— نە كورسەك بىرگە كورەيىك. تەك ءبىزدى دە ءبىر باستاڭىزشى!
— ءجا، ەندەشە تاراڭدار!
بالىقشىلار اقىرىن تاراي باستادى. ءرايىس بۇرىنىراق شىعىپ، ايعانشانى ەسىك الدىندا كۇتىپ الدى:
— شىعارىپ سالايىن...
ايعانشا ىڭعاي بەرمەي، ءۇنسىز كەتىپ بارا جاتتى. ءۇيى جاتىپ قالعان ەكەن، شام جاقپادى. قالاۋدىڭ قورىلىنان قۇلاق تۇنىپ تۇرعان تاس قاراڭعى ۇيدە سيپالاپ ءجۇرىپ، كەنجەكەيدىڭ قاسىنان توسەگىن تاۋىپ الدى. شەشىنبەي، كيىمشەڭ بويىمەن قيسايا كەتتى. تەك جاتار الدىندا بالا كەزدەن بويىنا سىڭگەن ادەتپەن كويلەگىنىڭ ەتەگىن تارتىپ تىزەسىنەن تومەنىرەك ءتۇسىرىپ قويدى.
وسى كەزدە كىشى ايەلدىڭ توسەگىنەن تولەۋ باسىن كوتەردى.
— سەن وسى قايدا جۇرەسىڭ؟
ايعانشا ۇندەمەي، ىرگەگە قاراي اۋدارىلىپ جاتتى. تولەۋ انا جولى كيىم تۇسىنداعى رەنىشتەن كەيىن قارىنداسىنىڭ بەتىنە قاتتى كەلمەي، جاسقانشاقتاي بەرەتىن. وسى جولى دا نارازى بىردەڭەلەردى كۇڭكىلدەگەنى بولماسا، الگىدەن كەيىن قالاۋدىڭ قورىلىنا قوسىلىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
ايعانشا ۇيىقتاي المادى. موڭكە ۇيىنەن شيرىعىپ كەتكەن جاڭاعى ىزالى جاندار كوز الدىندا. ەرتەڭ ولار تاڭىربەرگەنمەن مىقتاپ بەت اشىسپاق: يا جەڭەدى، يا جەڭىلەدى. وسى جايدى ەلامان اشىق ايتتى. ەلامان! قىزىق-اۋ! ونى توسىرقاماي، بىردەن تانىعانىن ايت. ول باياعىدا دا ءدال وسىنداي ەدى. وسىنداي ما ەدى؟ راس، باسقا كىسىلەردەن بولەكتەۋ كورىنگەن. ول كەزدە ايعانشانىڭ ءوزى دە ناق مۇنداي ەمەس-تى. ول كەزدە ءۇي ىشىندەگى جاندار مەن قالاعا قاتىناعان ەبەيسىن سەكىلدى بىرەن-ساران ساۋداگەرلەر، كىرەشىلەر بولماسا، ولاردان باسقا ءتىرى جاندى كورمەي جاپان تۇزدە جابايى وسكەن جاس قىزعا، شىنىندا دا، سول جولى بالىقشى جىگىت ءبىرتۇرلى وقشاۋ كورىنگەن ەدى. قول-اياعىنداعى تەمىر كىسەن دە ونى وزىنەن باسقا وزگە بىردە-بىر جانعا ۇقساتپاي، دارالاپ وقشاۋلاي تۇسكەن ەدى. اجەسى ايتاتىن الگى ءبىر ەرتەگىلەر، قيسسالار مەكەنىندە عۇمىر كەشكەن بۇعاۋداعى باتىر ما؟ ەل قامىن جەگەن ەرجۇرەك جانكەشتى مە؟
سونان بەرى بالىقشى جىگىت قىز كوڭىلىندە دارالانىپ وسە بەردى؛ وسى جولى دا ايعانشا ونىڭ سونداعىدان قانشا وزگەرگەنىن ويلاعان جوق، ول تەك سودان بەرى ونىڭ قايدا بولعانىن، قانداي ەلدەردىڭ توپىراعىن باسقانىن، تاعى قانداي قيىندىق كورىپ، قاسىرەت شەككەنىن ويلاپ، ەكى اعاسى ەكى جەردە قورىلداپ جاتقان كوردەي قاراڭعى ۇيدە كوز ىلمەي شىقتى. قاراڭعىدا نەشە ءتۇرلى قورقىنىشتى سۋرەتتەر بادىرايىپ، بىردە زىندان، بىردە توعىز قابات تورعاۋىت، قاپ تاۋى ەلەستەپ جاتىر. مىنا جىگىت سونىڭ ءبارىن بۇزىپ-جارىپ، اقىرى، مىنە، ارىپ-اشىپ تۋعان ەلىنە كەپ، «توقسان ءۇيلى توبىرىنا»، بالاسىنا قاۋىشتى. «ايەلى نەگە كۇتپەدى ەكەن؟» — دەپ ويلادى ايعانشا تاڭ الدىندا كوزى ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتىپ.
* * *
بالىقشىلار قايىقتارىن سۋعا ءۇنسىز سالىپ، ەكى-ەكىدەن ءبولىنىپ ءمىندى. ەلامان مەن موڭكە ءبىر قايىقتا. كەشەگى قارا داۋىل بۇگىن تاڭ الدىندا باسىلىپ، جەل شىراداي تىنىپتى. سوعان قاراماستان ءبىر كوتەرىلىپ كەتكەن ۇلى تەڭىزدىڭ اشۋ-ىزاسى ءالى باسىلماعان. ءالى دە وز-وزىنەن دولدانىپ، قاراۋىتىپ قايناپ جاتىر. اڭعار بەتتەن ءسال عانا جەل سوقسا دا شۇعىل قاھارعا ءمىنىپ، قايتا تۇتىگۋگە ءازىر تۇرعانداي.
ەلامان تەڭىز اجارىن ۇناتپاي، قايتا-قايتا كوز سالىپ كەلەدى. ادەتتە اۋ قاراعان بالىقشىمەن جاعالاسىپ، قيعىلىق ۇرىپ بولاتىن شاعالالار بۇگىن كورىنبەيدى. بار شاعالا قاندىوزەكتىڭ ۇستىنە ۇيمەلەپتى. ولەرمەن قوماعايلىقپەن قايتا-قايتا شۇيلىگىپ، توسىمەن سۋدى شالپ ەتكىزىپ سوعىپ قالادى. اۋداعى بالىقتى ىلە الماعانىنا ىزالانىپ، جان داۋسىن سالا شاڭقىلداپ، قايقاڭ ەتىپ جوعارىعا كوتەرىلگەندە، جاڭا شىققان كۇن شاپاعىنا اق قاناتى كۇمىستەي تۇتاپ جارقىلداپ كەتەدى.
ءرايىس كۇلىپ:
— بايقايسىڭدار ما، شاعالالار بىزگە بالىقتىڭ ءورىسىن سىلتەپ جاتىر-اۋ، — دەدى.
— جارىقتىق قاندىوزەك بالىقتى عوي. دوستىڭ جىگىتتەرى قارىق بوپ جاتقان شىعار؟..
بۇلار تەرەڭگە سالعان اۋلارىن سۋىرىپ شىقتى. تۇسكە تارتا جەل قايتا كوتەرىلىپ، تولقىن باسى بۇيرالانا باستادى. وقتا-تەكتە شىلدە ايىنىڭ مازاسىز بوگەلەك جەلى كيلىگەدى. ونسىز دا كوك تولقىندا شىبىنداعان اتتاي سەكەكتەپ شورشىپ تۇرعان بۇلاردىڭ قايىعىنا قاپىلىستا قۇيىنداي سوعىپ، توڭكەرىپ كەتە جازدايدى.
— وسى ءبىر بوگەلەك جەل مازاڭدى الىپ بىتەدى.
— تەڭىز ءۇستىنىڭ قۇيىنى عوي. كاپىردىڭ بەتىنەن اۋلاق. — بالىقشىلار جاعاعا شىقتى؛ اۋلاردى سۋعا شايىپ، تەڭىز ءتۇبىنىڭ توسابىنان تازارتتى. سونىڭ اراسىندا شىدامسىزدارى ۇيلەرىنە جۇگىرىپ بارىپ جۇرەك جالعاپ كەلىپ جاتىر. كۇندىز تەڭىز ۇستىندە بالىقشىلاردىڭ تىنىشىن الىپ بولعان ەسىرىك، بوگەلەك جەل كەشكە قاراي باسىلىپ، شىراداي تىنىپ، جاعالاۋلارداعى قارا قۇيرىق قامىس باسى قوزعالماي قالدى. سونىڭ وزىندە تەڭىز سۋى كۇندەگى شاراسىنا سىيماي ءىسىنىپ بارادى. اڭعار جاقتا ءالى دە وكسىك بار. اڭعار بەت كەشكى كولەڭكەمەن تۇپ-تۇتاس تۇنجىراپ، قاراۋىتا باستاعان. ەلامان وسى ءبىر بولماشى بەلگىلەرگە قاراپ، الداعى ءتۇن تىمىق بولعانىمەن ەرتەڭ تاعى دا ءدال بۇگىنگى ۋاقىتتا جەل قايتا كوتەرىلەتىنىن توپشىلادى.
كۇن كەشتەتە شاعالالاردىڭ ۇيقى-تۇيقىسى شىقتى. ەرتەڭگى كۇننەن ولار دا ءبىرتۇرلى مازاسىزدىق سەزگەندەي، تەڭىزگە قونباي ازان-قازان بوپ، توپ-توبىمەن قاربالاسا قانات سەرمەپ، جوعارىلاي ۇشىپ بارا جاتتى. ەلامان باستاعان بالىقشىلار قايىقتارىنا قايتا وتىردى. ولار كەشكى تىمىقتا قاندىوزەكتىڭ اۋزىنا ون قايىقپەن ۇمار-جۇمار كەلدى دە، وسى اراعا قۇرعان دوس پەن تولەۋلەردىڭ اۋىنا جارىستىرا وزدەرىنىڭ اۋىن توگىپ شىقتى. ءرايىس قايىعىن تەز قوزعاپ، ەلاماننىڭ قايىعىنا ءبۇيىرىن تاقاپ قاتارلاسا بەردى.
— بايقايسىز با، ەشقايسىسى قول قاتپادى-اۋ. اسىلى، ءوز كولەڭكەمىزدەن ءوزىمىز قورقىپ كەلگەن ەكەنبىز عوي.
— داۋرىقپا. انە، اناۋ كۋرنوس يۆان.
— قايسى؟ اناۋ ما؟
— ءيا، سول!
— ءا، قانشەلەك. كورگەن ەكەن عوي.
— كورە بەرسىن. ءبىز ۇرلانىپ كەپ اۋ سالعان جوقپىز. — باسقا جىگىتتەر دە قايىقتارىن شاپشاڭداتا ەسىپ، ەلامان مەن موڭكەنىڭ جانىنا توپتالىپ جينالا باستادى. ءبارىنىڭ كوزى جاعادا. يىعىنا مىلتىق اسقان جالعىز جاياۋ بۇلاردى سونادايدان تورۋىلداپ جيەكتە ءجۇردى دە قويدى.
— اڭ، اۋلاپ جۇرگەن شىعار؟
— قايدام، ادام اۋلاپ جۇرمەسە ءقايتسىن؟..
ەلامان كىسىلەرىن تەڭىز ۇستىندە توپتان الدى دا، تۇپ-تۋرا جاعاعا سالدى. كوزىن كۋرنوس يۆاننان ايىرعان جوق. بۇلار جاعاعا تاقاپ كەلە بەرگەندە كۋرنوس يۆان كەيىنگى جاعىنا بۇرىلىپ، قول بۇلعاپ ەدى. قامىس اراسىنان ءبىر توپ كىسى جۇگىرىپ شىعىپ، كۋرنوس يۆاندى ورتالارىنا الا توقتادى. ەلامان جانجالدى قالاماسا دا، كۋرنوس يۆانداردىڭ مىنا قىلىعىن جاقتىرمادى. جاعاعا جاقىنداي بەرە ءوز جىگىتتەرىنە كوز سالىپ ەدى، بۇلار دا تايسالار ەمەس. ەسكەك، تاياۋلارىن الدەن ىڭعايلاپ، قولتىعىنا قىسىپ اپتى. كەيبىر ءرايىس سەكىلدى قىزبالاۋ جىگىتتەر كۇنى بۇرىن ەتىگىنە تىعىپ العان جۋان سويىلدارىن شىعارا باستادى.
— جىگىتتەر، جانجال شىعارۋشى بولماڭدار، — دەدى ەلامان.
ون قايىق جاعاعا جاقىنداعان سايىن ەسكەكتەرىن ءبىر اۋەنمەن تارتىپ، قول سالاسىنداي، قالماي دا، وزباي دا ءبۇيىرىن بۇيىرىنە تاقاپ، قاتار ءتىزىپ كەلدى دە، جيەكتە توسىپ تۇرعان كىسىلەردىڭ ءدال قاسىنا تۇمسىق تىرەي توقتادى. الدىمەن ەلامان جاعاعا سەكىرىپ ءتۇستى. قالعاندارى دا قايىقتان تۇسە-تۇسە ساپ، ەلاماندى ورتالارىنا الا يىق تىرەسىپ تۇرا قالدى. كۋرنوس يۆان ءوز كىسىلەرىنە كوز تاستاپ، شولىپ ءوتتى دە، انالارعا قارسى ءجۇردى.
— زاڭدى نەگە بۇزاسىڭ؟ — دەدى كۋرنوس يۆان.
— قانداي زاڭ؟
— قاندىوزەكتىڭ اۋزى زاپرەت، تەمىركەنىڭ جەرى.
— تەمىركەنىڭ ارقالاپ اكەلگەن تەڭىزى جوق. بۇل تەڭىزدەن مىنا موڭكە بالىق اۋلاعاندا تەمىركەڭ دۇنيەگە كەلدى مە ەكەن؟ سەن ونى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ ەلامان وعان سالقىن قاباق استىنان ۇزاق قادالا قارادى دا، جۇرە بەردى.
كۋرنوس يۆان قولداعى كۇشى كەم سوعارىن بىلگەسىن تيىسە المادى. ەلامانعا قارسى دوس پەن تولەۋدىڭ جىگىتتەرىن كوتەرىپ، ەرتەڭگە قالىڭ توبىردى ازىرلەپ قويۋ كەرەك. وسى ويعا تابان تىرەگەننەن كەيىن دەرەۋ تاڭىربەرگەنگە جۇگىردى.
* * *
تاڭىربەرگەن ءقازىر تەڭىز جاعاسىنداعى شارۋالارىن جيەكتەپ قالعان-دى. ءوز اۋلىنان كەلگەن پىشەنشىلەر قانشا شاشقانمەن وندىرە الماعاسىن ۇمە سالدى. ونان سوڭ ەڭبەك اقىسىنا كەيىن ءبىر-بىر توقتىدان بەرەتىن بوپ، دوس پەن تولەۋدىڭ جىگىتتەرىن جالداپ، كوك قۇراقتى قۇلاتىپ تاستادى. شالقاردان اكەلگەن شەبەر ۇستالار دا ءقازىر اقباۋىرداعى قورا جانىنان كوپ بولمەلى ءۇي سالىپ جاتىر. قالا سانىمەن كوك شاتىرىن كوتەردى. كۇندە باسىنا ءبىر بارىپ، قىراعى كوزىمەن باقىلاپ قايتادى. كەلەشەك تىرلىگىنىڭ ىستىق ۇياسى بولعالى تۇرعان ءۇيدى كورگەن سايىن جىگىت كوڭىلى كوتەرىلىپ، ءالى تاتپاعان الداعى كۇنگى ءتاتتى ءۇمىتىن وسى ءۇيدىڭ بىتۋىنە قاراتىپ ءجۇر.
قارىنداسىن قۇتتى جەرىنە قوندىرۋ تولەۋدىڭ دە ەندىگى ارمانى ەدى. جاقىن ارادا كۇيەۋ بالاسى بولعالى تۇرعان جىگىتكە قوناقاسى بەرگىسى كەپ، جانىن جالداپ جۇرگەن-دى. ءساتى بۇگىن ءتۇستى. پىشەن شاپقان اقىسىنا العان توقتىنى ورىسكە جىبەرمەي، وڭ بوساعاعا بايلاپ قويدى. ەندىگى جەرگە قىز بەن جىگىت ءجيى كەزدەسىپ، جۇزدەرى اشىلا بەرسىن دەگەن ار جاعىندا ءبىر ەسەبى بولعاسىن كۇيەۋ قاسىنا ەشكىمدى قوسپادى. جانە تاڭىربەرگەندى ادەيى ايعانشانىڭ جۇمىستان شىعاتىن كەزىنە تۋرالاپ، اق پەن قىزىل اراسىندا ەرتىپ اكەلدى.
بالجان مەن كەنجەكەي كەدەي ءۇيدىڭ بار جىلتىراعىن بەتكە ۇستاپ، تورگە توسەك جايىپ قويعان ەكەن. ۇيگە جاقىنداعاندا تولەۋ جۇگىرىپ بارىپ، قوناعىنىڭ الدىنان ەسىك اشىپ، ىلگەرى وتكىزىپ جىبەردى. ەسىكتەن باسىن سۇقپاي جاتىپ ول ىشتە قىزدىڭ جوعىن بايقاپ، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە توقتاي قالدى. قوناق تورگە شىعىپ وتىرام دەگەنشە ول كەنجەكەيدى ىمداپ، سىرتقا شىعارىپ الدى.
— ايعانشا قايدا؟
— جۇمىستان قايتقان جوق.
— وتتاپسىڭ. جۇمىستان الدەقاشان شىقتى.
— كەيدە بالىق كوپ بولسا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن ۇستاپ قالادى.
— جوقتى سوقپا! ول قىز ءداۋ دە بولسا مىنا اۋىلدا، موڭكەنىڭ ۇيىندە. تەز بار دا، ەرتىپ اكەل.
تاڭىربەرگەن ءۇي ىشىندەگى ىڭعايسىزدىقتىڭ ءجونىن بايقاسا دا، تۇك بىلمەگەن كىسىشە قاننەن-قاپەرسىز وتىر. تولەۋ قوناق الدىندا كەشىرىم سۇراعانداي، قيپاقتاي باستادى.
— سورلى بالا اناسىن ۇمىتا الماي، وگەيسىپ ءجۇر. ءاليزا ماڭدايىنان سيپاعانعا...
سىرتتان دىبىس شىقتى. تولەۋ قۇلاعىن تىگىپ ەدى، ءوزى كۇتكەن كىسى بولماعاسىن قايتادان قيپاقتاپ: «الگى نايساپ نەگە كەشىكتى؟» — دەپ ويلادى. نە ىستەرىن بىلمەي، تەرىسى تارىلىپ وتىر ەدى، ەسىك اشىلدى.
— كەلدى مە؟ — دەدى تولەۋ، كەنجەكەي اقىرىن جاپقان ەسىكتىڭ ار جاعىندا يمەنشەكتەپ كىرە الماي تۇرعان تاعى بىرەۋ بارداي، شىدامسىزدانىپ موينىن سوزىپ قاراپ ەدى، ءسال ىركىلىپ، ىشكە قاراقاتىن كىردى. ءتور الدىندا وتىرعان تاڭىربەرگەنمەن امانداستى. سوسىن تولەۋگە بۇرىلىپ:
— كوشپەي-قونباي قىز جوعالتقاننان ساۋسىڭ با؟ — دەدى كۇلىپ.
— شىڭ ۇيدەن!..-دەدى تولەۋ.
— قوي، اينالايىن!.. سەن قىز جوعالتىپ كۇيىنىپ تۇرساق، مەن سول قىزىڭنىڭ... سول ءجۇزىقارانىڭ ءبىر جىگىتپەن كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، جارىلا جازداپ كەپ تۇرمىن.
— نە-ە؟ نە دەپ تۇرسىڭ سەن؟
— ويباي-اۋ، قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم بولار ەدى. سەندەر بەتتەن قاقپاي، بۇيداسىن موينىنا سالىپ جىبەردىڭدەر.
— جۇمىسىڭ قانشا مەنىڭ قارىنداسىمدا...
— ەندى، مىنە وزىڭە جۇمىس تىلەپ الىپ وتىرسىڭ...
— قانداي جۇمىس؟
— كورەسىڭ قانداي ەكەنىن.
— اسپاندى ۇستىمە قۇلاتساق دا، تۋراسىن ايت!
— ايتپاس دەپ پە ەدىڭ؟!
— ايت شاپشاڭ!
قاراقاتىن ەندى شابىنىپ تولەۋگە جەتىپ باردى:
— ءبىز دە قىز اسىراپ ەدىك. ءبىراق ءبىزدىڭ قىزىمىز ەركەكتىڭ بەتىنە قاراماي، يمانى بەتىندە ءۇزىلىپ تۇرۋشى ەدى. ال سەندەردىڭ قىزدارىڭ...
— توقتات!
— مەن نەگە توقتاتام؟ اعا-جەڭگە بوپ قىز ۇياتىن قورعاي المادىڭدار. ەكى قاتىنىڭ كەپەلەپ ىشكەن استان باسقا بىلەرى جوق. بەتتەرى بەلدەي بوپ وتىر. قىزدارىڭ بولسا... كەتتى، انە، تۇرمەدەن قاشقان قاشاقپەن قول ۇستاسىپ.
— نە؟.. نە دەدىڭ، ءاي، سەن قار؟
— ءوزىڭ قار! قارا بەتسىڭ! ايعانشا ايىڭ ەدى. ەلامان...
تولەۋ ەسىك الدىندا جاتقان توڭ شوتتى الا سالا جىن ۇرعانداي سىرتقا ۇمتىلدى. ەرتەدەن بەرى ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، ەلەۋسىز وتىرعان قالاۋ دا وسى ارادا جۋان دويىردى سىعىمداپ ۇستاي تۇرەگەلدى. ءۇي ىشىندەگى ءبىر جانعا كوز سالماي، قاباعىن ءتۇيىپ، تۇنجىراپ العان توماي قۇلاق اعاسىنىڭ سوڭىنان بۇلكىلدەپ ەرە بەردى.
ىزالى جىگىتتەر سىرتقا جۇگىرىپ شىققاندا، مىنا جاقتان كۋرنوس يۆان مەن دوس باستاعان ءبىر توپ كىسى ساۋ ەتىپ ىشكە كىرىپ كەلدى.
— تولەۋ، توقتا!
— جىبەر!
— قىراتىن بولساڭ كەيىن دە كۇن بار. ال ءقازىر تۇرا تۇر. شارۋا بار، — دەپ كۋرنوس يۆان بوگەمەك بوپ ەدى، كوزىنە قان تولىپ العان اعايىندى جىگىتتەر كۋرنوس يۆاندى قاعىپ جىبەرىپ اتا جونەلمەك بولدى. سول ساتتە تۋ سىرتىنان تاڭىربەرگەننىڭ:
— قايت كەيىن! — دەگەن داۋسى شىقتى. تولەۋدىڭ قولىنان توڭ شوت ءتۇسىپ كەتتى. تاڭىربەرگەنگە قاراي الماي، ىزىنشە كەيىن قايتىپ، كۋرنوس يۆان مەن دوستىڭ تاساسىن ىقتاي توقتادى.
— مىرزا، مىنا موڭكە اۋىلى بۇلىك باستادى. ايىلىن جيماستان كەپ، بار اۋىن زاپرەت جەرگە توگىپ كەتتى. نە ىستەيسىڭ ماعان، مىقتى بولساڭ ءتيىپ كور دەپ، كۇش كورسەتىپ وتىر، — دەپ كۋرنوس يۆان زىعىردانى قايناپ، ءدىر-دىر ەتىپ ءجۇر.
— بۇعان سەن قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى مىرزا دوسقا بۇرىلىپ.
دوس ءبىر جانعا كوز سالماي، قاباعى قارس جابىلىپ كەتىپتى.
— ەجەلدەن بەرى بۇلىك باسى ەلامان. مىناۋ سونان شىققان سويقان عوي، — دەدى ول.
— ەندەشە كەسىمىن ءوزىڭ ايت. تەڭىز سەنىكى. تەنتەك تە سەنىكى.
— كەسىم قىسقا. اۋلارىن سىپىرىپ الۋ كەرەك. تاڭىربەرگەن دوسقا بارلاي قارادى. انشەيىندە ۇندەمەي جۇرگەنمەن شىنتۋايتقا كەلگەندە وسى كىسىنىڭ جاۋلىق نيەتتى قاتتى ۇستاپ، قاسارىپ الاتىنىن ۇناتتى.
— دوس اعام دۇرىس ايتىپ وتىر. كۇش كورسەتەتىن نەمەلەر عوي، سەندەر دە باس-اياقتارىڭدى جيناپ، تۇتاسىپ الىڭدار. اياناتىن ەشتەڭە قالماعان سەكىلدى.
كۋرنوس يۆان مەن دوس باس يزەپ قۇپتادى دا، ەسىك الدىندا تۇرعان ەكى بالىقشىعا ءامىر ەتتى:
— بار، جىگىتتەردى جيناڭدار!
ولار جۇگىرە جونەلدى. كۋرنوس يۆان جانىندا وتىرعان تولەۋدى ءتۇرتىپ قالدى:
— ەرلىگىڭدى ەندى كورسەت!
* * *
بالىقشىلار بۇگىن كۇندەگىدەن ەرتە تۇردى. ەشكىم ەشكىمگە بۇيرىق بەرگەن جوق؛ ەشكىم نە ىستەۋ كەرەگىن ەشكىمنەن سۇراعان جوق؛ نە ىستەپ، نە قويۋ كەرەگىن اركىم ءوزى ءبىلىپ، ءۇنسىز تۇنجىراعان كىسىلەر ءۇن-تۇنسىز ەسكەك-تاياۋلارىن الىپ جاتىر. ريزا ەلاماننىڭ كوزىن الا بەرە جۋان جيدە قادانى ەسكەككە قوسا قولتىعىنا قىسا كەتتى.
جاڭا ۇيدەن شىققاندا جەل شىراداي تىمىق ەدى؛ تەڭىزگە كەپ قايىقتارىن سۋعا سالا باستاعاندا بۇلاردىڭ بەتىنە سالقىن لەپ ءتيدى. تاجىريبەسىز جاستار بۇنى تەڭىز بەتىنەن سوققان تاڭ سامال دەپ ويلاعان-دى. بۇنى تەك موڭكە مەن ەلامان باسقاشا قابىلدادى. سوسىن قىل جيەككە بىتكەن بالا قۇراقتار قاتتى جەلدىڭ قاھارىن سەزگەندەي سۋسىلداپ ابىگەرلەنە باستادى. قايىققا ۇشتەن، تورتتەن مىنگەن بالىقشىلار ەسكەككە وتىرىپ، قاندىوزەككە بەت قويعاندا الگىندە عانا شىراداي تىمىق تەڭىز ىرعالىپ ىسىنە باستادى. ءازىر تولقىن كورىنبەسە دە، سوناۋ اڭعار بەتتەن، تەرەڭنىڭ ءدال وزىنەن شۇيلىگىپ لىقسىپ كەلە جاتقان قۇدىرەت كۇش بار ما، سۋعا سالعان قايىقتار سەكەكتەپ، جاعاعا سىعىلىسا بەردى.
— ال تەزىرەك قيمىلداڭدار. جەل كوتەرىلىپ بارادى، ءسىرا، داۋىل بولاتىن شىعار، — دەدى ەلامان اسىقتىرىپ.
جىگىتتەر ءۇنسىز. قايىقتىڭ قاراعۇسىن كەشەگى اۋ سالعان جەرگە تۋرالاپ قوس ەسكەكتى قۇر مالشىماي، قيقۋلاپ ەسەدى. قايراتتى جىگىتتەردىڭ قولىنداعى قوس-قوس ەسكەك قۇس قاناتىنداي لىپىلداپ، تۇمسىعىمەن سۋ جارعان ون قايىق اق ەزۋلەنىپ العان.
جەل كوتەرىلىپ كەتكەن. اشىق تەڭىز وكىرىپ، اق جال تولقىندار ەرەۋىلدەپ ويناقتاپ، ونسىز دا مالتىعا باستاعان قايىقتاردى كەۋدەسىمەن قاعىپ وتەدى.
ەلامان مەن موڭكە ءبىر قايىقتا. باس ەسكەككە موڭكەنى قويىپ، ءوزى بەل ەسكەكتە وتىرعان ەلامان كوزىنىڭ قيىعىن جاعادان ايىرمادى. جاعالاۋدا ءتىرى جان جوق. پرومسول جاق جىم-جىرت.
— كۋرنوس يۆان انا جىلى جوق بوپ كەتكەن جوق پا ەدى؟ — دەدى ەلامان.
— قاڭعىپ-قاڭعىپ قايتا كەلدى عوي.
— جەل قاتايىپ كەتتى-اۋ!
— دانەڭە ەتپەيدى. اۋ وزەكتىڭ ىشكى بەتىندە. كورە قال، قامىستىن ىعى جەل جىبەرمەيدى. تىمىق.
— سولايى سولاي. تەك، قايدام، وزەككە جەتكەنشە بۇيىردەن ۇرعان تولقىن ەسىڭدى تاندىرماسا...
ەلامان ەسكەكتى موڭكەمەن بىردەي الىپ كەلە جاتقان. ونى باعاناعى وي قايتا مازالاپ، تىنىشسىزدانىپ كەتتى دە، بۇرىلىپ ىلگەرگى جاققا كوز تاستادى. ونى بيلەگەن وي موڭكەنى دە مازالاپ كەلەدى ەكەن. موڭكە ەسكەگىن ءبىر ءسات سۋدان كوتەرىپ العان بويى:
— بىزدەن باسقا ءبىر جان تەڭىزگە شىقپاعانى قالاي؟ — دەپ كۇدىگىن ايتتى.
— باسە، ەشكىم جوق قوي. وسى تەگىن بە؟
— تۇسىنبەيمىن. قاراپ قالۋلارى مۇمكىن ەمەس ەدى. الدە سەنەن سەسكەندى مە؟
— ءاي، قايدام...
بۇلار قاندىوزەككە كىردى. موڭكەنىڭ ايتقانى راسقا سوقتى: اشىق تەڭىزدەي ەمەس، ءىشتىڭ ىعى مول ەكەن. بۇلار كەلگەن بەتتە ەسكەكتى قايىقتىڭ كەنەرىنە قايىرا-قايىرا سالدى دا، شاپ بەرىپ اۋدىڭ قۇلاعىنا جارماستى. اۋ بولعان اۋدىڭ بارىنە كولدىڭ قارا موڭكەسى مەن كەشەگى اعىسپەن كەلگەن ۇلى تەڭىزدىڭ اجارلى، ءىرى بالىعى ارالاس ءتۇسىپتى. اۋ قۇلاعىن كوتەرگەندە الگى بالىقتار ابىگەرلەنىپ، شاپىر-شۇپىر بولدى دا قالدى. باياعى بالىقشى كەزى ەسىنە تۇسكەن ەلامان:
— ءاپ-پ بارەكەلدى!..-دەپ، ءدال ءبىر سول كەزدەگىدەي شابىتتانىپ، تەڭىزدى باسىنا كوتەرە كۇلىپ جىبەردى. باسقا جىگىتتەر دە بالىقتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، قاۋقىلداسىپ جاتقاندا قىرىق-وتىز قايىققا مىنگەن ءجۇز قارالى كىسى وزەكتىڭ ەكى بەتىندە جارلانعان نار قامىس اراسىنان شىعا-شىعا كەلدى. كەيبىر سابىرسىز ۇردا-جىقتار ۇزىن ەسكەكتى ىزعارلانا كوتەرىپ اپتى. بۇلاردى باستاعان كۋرنوس يۆان. استىندا ءسۇيىر تۇمسىق اق قايىق. قولىندا قوس اۋىز مىلتىق. دوس، تولەۋ، قالاۋ، كۋرنوس يۆاننان قالماي ءتىسىن قايراپ، كىجىنىپ العان.
ەلامان ولاردى باسقالاردان بۇرىنىراق كوردى.
— قامدانىڭدار! — دەپ ايقاي سالعان بويى دەرەۋ ەسكەككە جارماستى. وزەكتىڭ ەكى بەتىندەگى نار قامىستان ءبىر ساتتە، ءبىر مەزگىلدە شىعا-شىعا كەلگەن مىنالاردى توسىپ تۇرىپ، انىقتاپ قاراسا، وزدەرىنەن الدەقايدا كوپ ەكەن. جانە كۋرنوس يۆاننىڭ قايىعىمەن جاعا بۋدى بوپ كەلە جاتقان تورت-بەس جىگىتتىڭ بارىندە دە مىلتىق. قالعاندارى دا قۇر قول ەمەس.
— قارسىلاسپايىق، قان توگىلەر، — دەپ موڭكە ەلدەن بۇرىن ەسكەگىن لاقتىرىپ تاستادى.
— اتتەڭ، قۇداي-اي، مۇنى بىلمەدىم عوي، — دەدى ەلامان. كۋرنوس يۆاننىڭ كوزى ەلاماندا. مىلتىعىن كەزەپ اپتى.
ەلامان وزىنەن ءامىر كۇتىپ تۇرعان جىگىتتەردى كوزىمەن شولىپ ءوتتى:
— قارسىلاسپالىق.
— نەگە؟.. ەلاعا-اۋ، ونان دا ولگەنىمىز جاقسى عوي، — دەدى رزا.
— ءجا، ءسوزدى قوي!
جىگىتتەردىڭ قولىنان ەسكەك ءتۇسىپ كەتتى. سونى كۇتكەندەي، انالار قايىقتارىن قاتتىراق ەسىپ كەلدى دە، ەلامان مەن موڭكەنى ورتاعا الا قورشاپ تۇرا قالدى. كەلگەن بەتتە تولەۋ ەلاماندى قاق باستان قۇلاشتاپ ۇرىپ ەدى. ابىروي بولعاندا ەلامان بۇعىپ قاپ، ۇزىن تاياق توبەسىن جاناپ ءوتىپ، قايىقتىڭ كەنەرىنە سوعىپ، ورتاسىنان قاق ءبولىندى. تولەۋ قاپى كەتكەنىنە كۇيىنىپ، زور ىزامەن قايتا ۇمتىلىپ ەدى. بۇ جولى ەلامان وزىنە سىلتەگەن تاياۋدىڭ شولاق باسىن دەنەسىنە تيگىزبەي، شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. سوسىن تارتىسۋعا كەلتىرمەي، تاياۋدى تولەۋدىڭ قولىنان جۇلىپ الدى دا، جۇرتتىڭ باسىنان اسىرا لاقتىرىپ جىبەردى.
— ويباي-اي، مىنانىڭ ءزابىرىن-اي! مىلتىعىڭدى بەرشى.-كۋرنوس يۆان تولەۋدىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى دە، قايىعىن تەز قوزعاپ، تولەۋ مەن ەلامان ەكەۋىنىڭ اراسىنا كيمەلەي كىردى. قۇر قول ەلاماننىڭ كەۋدەسىنە مىلتىعىنىڭ اۋزىن تىرەپ:
— قوزعالساڭ اتام! — دەپ كوزىن ايىرماي، قىبىن باعىپ تۇردى دا، ءوز جىگىتتەرىنە:-كىرىسىڭدەر! — دەپ ءامىر ەتتى.
اپەرباقان جىگىتتەر تاپ-تاپ بەرىپ، موڭكە مەن ەلاماننىڭ ەسكەك-تاياۋىن ءوز قايىقتارىنا سالىپ الدى. قالعاندارى اۋعا جارماستى. وسى كەزدە جەل دە جىندانىپ، كۇشىنە ءمىنىپ بارا جاتتى. انا جاقتا ۇلى تەڭىز وكىرەدى. بۇلار ىقتاپ تۇرعان وزەكتىڭ ىشكى بەتى دە تۇتىگە باستادى. اعىس كۇشەيىپ، اياداي جەرگە شوعىرلانعان كوپ قايىق سەكەكتەپ شورشىپ، ءبۇيىرىن بىر-بىرىنە سوعىپ كۇتىر-كۇتىر ەتتى. دوس:
— ءاي، ەلامان! — دەپ جۇرت نازارىن وزىنە اۋداردى،-مىناۋ بولعاندا، — دەپ قولىنداعى اق تاياۋدىڭ سالماقتى باسىمەن موڭكەنى نۇسقادى.-مىناۋ بولعاندا وسى ارادا سۋعا باتىرىپ كەتەر ەدىم. اتتەڭ، سەن بوپ دىڭكەمدى قۇرتىپ تۇرسىڭ.
— ساعان ءقازىر كىم بولعاندا دا ءبارىبىر ەمەس پە؟!. موڭكەگە قول كوتەرگەن ادام ماعان توقتايدى دەيسىڭ بە؟.. ەندەشە، ءبارىمىزدى دە سۋعا باتىرىپ كەت.
— سەن، بالا، تايتاڭداي بەرمە! سەنىڭ جايىڭ ماعان بەلگىلى. تۇرعان جەرىڭ بۇلىك. ءبىر رەت كەشتىم دەدىم عوي. ال ءبىراق ەكىنشى رەت كەزدەسسەڭ وڭدىرمايمىن.
— ەندى كەزدەسپەسپىز. ەندى كەزدەسە قالساڭ، بۇلاي تاراماسپىز.
— بولسىن.
كۋرنوس يۆاننىڭ امىرىمەن دوس پەن تولەۋدىڭ جىگىتتەرى اپ-ساتتە بۇلاردىڭ بار اۋىن بالىعىمەن قوسا قايىقتارىنا سالىپ الدى. ەلامان قانشا ۇندەمەيىن دەسە دە، مىنا قياناتقا شىداماي:
— ءاي، يۆان، بۇل قاي زورلىعىڭ؟ نيكولاي زامانى ەتىپ ەدى عوي، — دەپ ەدى، كۋرنوس يۆان قارق-قارق كۇلدى:
— ءقازىر كەرەنسكيي زامانى ەكەنى ەسىڭنەن شىقتى ما؟!
— ەسىمدە. كەرەنسكييدىڭ دە كەدەيگە تەڭدىك اپەرمەسىن بىلگەم.
— سەنىڭ تەڭدىگىڭ تۇرمەنىڭ تۇبىندە. ال مىنالار، — دەپ كۋرنوس يۆان موڭكەنىڭ جىگىتتەرىن نۇسقاپ،-سەنىڭ جەلىكتىرگەنىڭە ەرەم دەپ اۋ-قۇرالدارىنان ايىرىلدى. ەرتەڭ قاتىن-بالاسىنا اسىمدىق بالىق تاۋىپ بەرە الماي جەرگە قاراپ قالعاندا سويلەسەم سەندەرمەن، — دەدى.
بۇلار اۋ-قۇرالدان ايىرىلىپ ۇرىعا تونالعانداي بوپ قايتتى. ءۇنسىز توپتى ىلگەرى وتكىزىپ جىبەرىپ، ەلامان مەن موڭكە كەيىندەۋ كەلە جاتقان. كەنەت موڭكە مىرس ەتتى.
— اعاڭ قالاي؟ جاراعان بۋراداي شابىنىپ، كۇشىنە ءمىنىپ العانىن كوردىڭ بە؟
— ادام دا ءبىر، يت تە ءبىر. يت اياعىنا اس قۇيعاننىڭ پەندەسى.
— سولاي! كەتتى عوي، انە! ءبىر دوس ەمەس، كەشەگى بار دوسىڭ باۋىرىڭنان سىپىرىلىپ شىعىپ، جاۋ جاعىنا جارىق بەرگەن جوق پا. قاندى كويلەك جاۋىڭنىڭ ايتاعىنا ەرىپ، ءوزىڭدى قاپقان كۇيىگىن قايتەرسىڭ؟!
— اپىر-اي! بۇلار ادەتتە وسىلاي بىرىڭدى-بىرىڭە ايداپ ساپ قۇرتادى عوي.
موڭكە ءۇنسىز قوستاپ باس يزەدى. قاتىن-بالا سىرتتا ءجۇر ەكەن. بالىققا كەتكەن ەر-ازاماتتىڭ كەلۋىن كۇتىپ، قازاندارىنا سۋ قۇيىپ، وتىنىن ازىرلەپ قويىپتى. ەڭ ار جاعى بالىق سوياتىن شىپتاسىنا دەيىن جايىپ، پىشاعىن قايراپ وتىرعانىن كورگەندە ەلامان دا، موڭكە دە جەرگە كىرە جازدادى. الدارىنان شاپقىلاپ جۇگىرىپ شىققان بالالارعا قاراي الماي، كوزىن جەردەن كوتەرمەي ءۇنسىز ءوتىپ كەتتى.
* * *
ءۇش كۇننەن بەرى موڭكەگە قاراعان ەر-ازامات تەڭىزگە شىققان جوق. ءۇش كۇننەن بەرى بۇل اۋىلدا ءبىر ءۇي قازان كوتەرمەدى. بالكۇمىس سياقتىلار كۇڭكىل شىعارا باستادى.
— اۋزىمىزدى كەپتىرىپ قويدى عوي. مۇنان كەلمەگەننىڭ ءوزى جاقسى ەدى.
جىگىتتەردى بارىنەن بۇرىن جۇمىسسىزدىڭ ازدىرىپ بارادى. بۇرىن بىر-ەكى تارتىم اۋىن ەرمەك قىپ تەڭىز ۇستىندە جۇرەتىن جاندار ۇيدەن شىقپاي، قاتىن-بالا اراسىندا شىرعالىپ، رەنىش، ۇرىس-كەرىس كوبەيدى.
— مىنا قورلىقتان ولگەننىڭ ءوزى ارتىق ەدى.
— ءيا، اياساتىن نە قالدى؟.. جاۋمەن جاۋشا الىساتىن...
— ەلاعا، باياعى پاتشا زامانىندا دا جاۋعا نامىس بەرمەي، جىعىلساڭ تا جاعالاسىپ ەدىك قوي.
ەلامان ۇندەمەدى. كىسى ءولتىرىپ، كەك الۋ وڭاي، ءبىراق ونان وسى وتىرعان جانداردىڭ ەسەسى تولا ما؟ ونان ەسە تولسا، كەشە ءبۇل فەدوروۆتى، كالەن-قاراتازدى ءولتىرىپ ەدى... ەلامان باسقا جول ىزدەدى. تاڭىربەرگەننىڭ الدىنان وتكىسى كەپ، ءتۇس اۋا ونى ىزدەپ باردى. تاڭىربەرگەن كەشەگى تۇرىكپەن جورىعىنان كەيىن جۇرت كوزىنە تۇسە بەرمەي، تەڭىز جاعاسىنا تىككەن شاتىردىڭ كولەڭكە جاق ىرگەسىن تۇرگىزىپ تاستاپ جۇمساق توسەكتە جاتىر ەكەن.
— ەلاعا... تورگە شىق! — دەدى ول.
— جوق، وسى ارادان كەتەم.
— نەگە اسىقتىق، قوناق بول! ءاي، قايسىڭ بارسىڭ!.. اقي كوز جىگىت باستاعان ەكى ءداۋ كىرىپ كەپ، ەسىك الدىنا تۇرا-تۇرا قالدى. تاڭىربەرگەن العاشقىدا اماندىق-ساۋلىق سۇراپ جىلى شىراي بەرسە دە، ەلامان شارۋاسىن ايتا باستاعاندا ءوڭى سۋىق تارتىپ الا قويدى:
— تەڭىز مەنىكى ەمەس، تەمىركەنىكى. تەمىركەدەن تەڭدىك العىڭ كەلسە، شالقارعا بار.
— سولاي دە؟! جانجالعا بارعىم كەلمەي، ءبىتىم ىزدەپ كەلىپ ەدىم. سەن ولمەسەڭ تۇرما دەپ ەكى اۋىلدى بىر-بىرىنە ايداپ ساپ، قىرىلىستىرىپ قويىپ، قىزىعىنا قاراپ وتىرماقسىڭ عوي.
— نە دەسەڭ دە ەرىك وزىڭدە...-ەلامان تۇك دەمەي، تۇردى دا جۇرە بەردى. مۇندا كەلگەننەن بەرى ميۋلگاۋزيننەن كورگەن ءزابىرىن ۇمىتقانداي بوپ جۇرگەن-دى. مىنا جاعدايدان كەيىن تاعى دا قاتتى زابىرلەنىپ، كوكىرەگى قارايىپ كەلەدى. بەيبىت وتىرعان اۋىلعا قارۋ اكەلگىسى كەلمەگەن-دى. قارۋدىڭ اۋىلعا دا كەرەگىن قالعانىن بايقاپ، ءبىر جاماندىققا ويى اۋا باستادى. تاڭىربەرگەنگە بارعانىن ءبىر ادامعا ايتپادى. كۇيلەرى تايىپ بارا جاتقاسىن ءبىر كۇنى موڭكە ەكەۋى تالدىبەكە بويىنداعى بىلقىلداق جاس تالدى كەسىپ قابادان توقىدى. بۇل ەكەۋىنە رزا مەن تاعى بىرنەشە جاس جىگىت قوسىلدى. العاشقىدا ولار ەرمەك تاپقانىنا ءماز بوپ ەدى، قابادان بىتكەسىن عانا وسىعان دەيىن بۇلاردىڭ باسىنا كەلمەگەن قيىندىققا تاپ بولدى: قاباداندى سۋى تولقىمايتىن قامىستى، قوعالى باسات، كولتابان بولماسا، اقىراعان اشىق تەڭىزگە سالۋعا بولمايتىن-دى. ەلامان مەن موڭكەنى سىرتتا كۇتىپ العان ءاليزا:
— نە بىتىردىڭدەر؟ — دەپ سۇراپ ەدى، موڭكە قولىن ءبىر سىلتەدى، ەلامان ۇندەمەي، تورگە ءوتىپ كەتتى. بۇل ىشكە كىرگەننەن قولىن سوزعان بالاسىن ەلامان باۋىرىنا قىسىپ وتىرىپ، ىرگەدە سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرانى قولىنا الدى. سول بويدا قوس ىشەكتەن سارناپ قويا بەرگەن كوڭىلسىز ساز سونان كەش بولعانشا دومبىرانىڭ ساعالىعىندا قىلقىلداپ تۇرىپ الدى. بۇنىڭ تالايدان بەرى ايتا الماي، كوكىرەگىندە قوردالانىپ، بۋلىعىپ جۇرگەن تالاي-تالاي مۇڭ مەن زاردى وسى كۇيمەن جەتكىزىپ، وكسىپ وتىرعانداي. ءاليزا مەن موڭكە ءۇنسىز تىڭدادى. اكە-شەشەسىنىڭ اۋلىنان كەلگەن
بالكۇمىستىڭ قارا ءسۇر بەتى تۇتىگىپ العان. كىمگە تيىسەرىن بىلمەي، ىدىس-اياقتاردى تەۋىپ، ەسىكتى سارتىلداتىپ اشىپ-جاۋىپ، بۇرقىلداپ ءبۇلىنىپ ءجۇر:
— قايدان كەلدى قاڭعىپ؟ اياعىندا اۋزىمىزدى كەپتىرىپ...
بۇعان ەلاماننىڭ قۇلاعى ۇيرەنگەن. بالەكەيدىڭ قاڭقۋىنا كوڭىل بولمەسە دە، وسى كۇنى الدەكىمنىڭ بالاسى جىلاي قالسا دا، اس سۇراپ جاتقان جوق پا دەپ شوشىپ كەتەدى. «نە ىستەۋ كەرەك؟ نە امال بار؟» — دەپ ويلاپ وتىرعاندا، الدەبىر داۋىسقا ەلەڭ ەتىپ، سىرتقا قۇلاق تىكتى. «مىناۋ... ءاي، مىناۋ ايعانشا عوي»، — دەپ ويلادى. اۋ-قۇرالدان ايىرىلعالى مۇلدە ەسىنەن شىعىپ كەتكەن ەكەن. ايعانشا ەڭبەك اقىسىنا جازعىزىپ العان ءبىر اسىم بالىقتى جوكەگە وراپ، قولتىعىنا قىسىپ اكەپ، ەشكىمگە بىلدىرمەي ەسىك الدىنا تاستاي سالدى. بۇرىنعىداي ەمەس، جۇباۋ، ءۇي ىشىندەگىلەرگە كوز سالماي، كىشكەنتاي ءاشىمدى ماڭدايىنان سيپادى دا، ءبىر جانعا ءلام-ميم دەمەستەن شىعىپ بارا جاتتى:
— قىزىم، جاي ءجۇرسىڭ بە؟ — دەدى موڭكە. ايعانشا توقتاپ تۇرا قاپ:
— تەك... جاي... — دەدى دە شىعىپ كەتتى.
— قايىر-ساداقانىڭ الدى كەلە باستادى. بۇعان دا شۇكىر!
— بۇنى كىم اكەلدى؟
— الگى قىز.
— الدا اينالايىن-اي! قاناتىمەن سۋ تاسىعان قارلىعاشتاي، ءبىز قيىندىق كورگەندە وسى بالا ءبىر كورىنىپ قالادى، — دەدى ءاليزا.
— سەنى ءقايتسىن؟ ۇيىڭدە بويداق جىگىت جاتپاسا، بالىق اكەلمەك تۇگىل باسىن دا سۇقپاس ەدى.
ەلامان بالاسىن كوتەرىپ تىسقا شىقتى. كوڭىل بولمەيىن دەسە دە، بالكۇمىستىڭ ءسوزى تىكەندەي قادالادى. قاراقاتىن سەكىلدى بالكۇمىس تە ۇرىس تىلەگەن كەزدە سەبەپ ىزدەمەيدى. وندايدا وعان ءوزى تيىسەتىن بىرەۋ تابىلسا جەتىپ جاتىر.
* * *
ۇيدە ەمىزۋلى بالاسى قالعان قاتىندار جۇمىس اياعىنا جانى دىزىعىپ جەتتى. سويىپ جاتقان بالىقتارىن دا جيىستىرۋعا شاماسى كەلمەي، تۇرا-تۇرا جۇگىردى. جالعىز ايعانشا عانا قوزعالمادى. اعالارىمەن اراسى سۋىسىپ كەتكەلى ۇيگە بارۋعا ىقىلاسسىز. كىشى اعاسىن قاي كەزدەن جەك كورەتىن. جاقسى كورەتىن اعاسى تولەۋ دە وزگەرىپ بارادى. ءۇي ىشىندە ءبىر جانعا ىرزا بولماي، ۇنەمى تومەن قاراپ تۇنجىراپ وتىراتىندى شىعاردى.
اسىرەسە ايعانشانى كوزىنىڭ كىرىنا الىپ، ۇيدە دە، تۇزدە دە سوڭىنا ادام سالىپ اڭدىتىپ قوياتىن بوپ جۇرگەن-دى. سول كۇنى ۇيگە كەش قايتقان قىز سىرتقا شىقسا، ەسىك الدىندا تۇرعان كەنجەكەيدى كوردى.
— سەن مۇندا نەعىپ تۇرسىڭ؟
— اعاڭ جىبەردى.
— كۇزەتىپ تۇر ەكەنسىڭ عوي؟ — دەپ ايعانشا كۇلدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. كۇندەگى ادەت بويىنشا كۇن استىندا جالتىراپ جاتقان اق تىمىقتى ءبىراز جەرگە دەيىن كەشىپ باردى. سوسىن بەتى-قولىن جۋعالى شىت كويلەكتىڭ ەتەگىن ەكى تىزەنىڭ اراسىنا قىسىپ ەڭكەيە بەردى دە، سۋدا دىرىلدەگەن ءوزىن كورىپ توقتاي قالدى. وزىنە انىقتاپ قاراعانى وسى ەدى. ىشتە جاتقان رەنىش پە، الدە جۇمىستان شارشاپ شىققاسىن با، كوز جانارى كىرپىك استىندا قالجىراپ، بۇعان تۇنىق تۇبىنەن سونشالىق ءبىر سالقىن قاراپ تۇر ەكەن. ايعانشا كەكسە قاتىندار اراسىندا جۇمىس ىستەپ، بويىن كۇتۋگە مۇرشاسى كەلمەي جۇرگەنى بولماسا، ءوزىنىڭ قۇداي بەرگەن اجار-كوركىنە استە شەك كەلتىرگەن ەمەس-تى. بۇرىن قىز بوپ بويىن كۇتپەگەنى كوڭىلىنە كىرىپ-شىقپاسا دا، وسى جولى ادام كۇلگەندەي القام-سالقام ءتۇرىن كورىپ وزىنە، اسىرەسە ەلەۋسىز ءوتىپ جاتقان ومىرىنە نالىدى دا، سۋدا دىرىلدەگەن بەينەسىن بىلعالاپ شايقاپ-شايقاپ جىبەردى. جاعادا ءوزىن كۇتىپ تۇرعان جەڭگەسىنە كوز سالماي ءۇنسىز جونەلە بەردى.
جەل تىنعان. تەڭىز دە تىنىپ، اشىق ايدىن اقىرىن تىنىس الىپ سولىقتاپ جاتىر. جىلى كۇزدىڭ سارى شۋاعىندا كىسى جانىن الديلەپ، اقىرىن تەربەتكەندەي راحات تىنىشتىق بار. تەك وقتا-تەكتە اڭعار جاقتان كوڭىل اشقانداي قوڭىر سامال سوعىپ، قيمىلسىز تۇرعان قۇراق باسى سىلكىنىپ سىبدىرلاپ قالادى.
ايعانشا وتكەن جولى دا ءدال وسى ارادا، ءدال وسى ۋاقىتتا ەلامانعا كەزدەسكەن-دى. سوندا دا ءدال وسىنداي ءتىلسىز تىنىشتىقتى قالاپ، كوزى تۇسكەن نارسەنىڭ بارىنە كوپتەن بىلەتىن جاقسى سىرلاسىنداي جۇرەگى لۇپىلدەپ قۋانا قاراپ ەدى. كەزدەسۋدى قالاعان ايعانشانىڭ ءوزى ەدى. ۇيدەگى جانجالدان كەيىن ايتارى كوپ سياقتانىپ اسىعىپ بولعان. ءبىراق، ءبىر عاجابى، بىر-بىرىمەن كەزدەسكەسىن ەكەۋى دە ۇندەمەدى. بەيۋاق كەشتە ءوز ىشتەرىنەن تىنىشتىق ىزدەگەندەي. ايعانشادان گورى ەلامان تۇيىقتاۋ بولدى. ايعانشا ونان ءجون سۇراعىسى كەپ، ىشتەي ابىگەرلەنىپ ءبىتتى. سونىڭ بارىندە دە جانىنا باتاتىن ءبىر جەرىن اۋىرتىپ الام با دەپ، باتىلى جەتپەي توقتاپ قالا بەردى. وسى جىگىتتىڭ وزىنەن مۇشەل جاس ۇلكەن ەكەنىن ءبىلدى. باسىنا اق جاۋلىق تۇسىسىمەن باقىتسىز بولعان تالاي قۇربى قىزداردى كورسە دە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءوزىنىڭ كەلەشەگىنەن قورىقپادى. بالا اكەگە قالاي سەنسە، ءوزى دە وسى جىگىتكە شىن جۇرەكتەن كامىلسىز سەنىپ ەدى. جاسى قىرىققا كەلە قويماسا دا، ساماي شاشىن الدەن اق شالىپ، كەڭ ماندايىن قاسىرەت ىزىندەي ءاجىم وسىپ تاستاعان وسى ءبىر كەسەك تۇلعالى جىگىتتە كوپ سىر جاتقانداي. ءبىرىنشى كۇنى ول بار جايىن اقتارىپ سالسا دا، كەلەسى كۇنى قايتا كەزدەسكەندە ۇندەگەن جوق. ايتار سىر ءالى دە كوپ بولعانمەن وزىنە قاتتى تىيىم سالىپ، تارتىنىپ بويىن تەجەپ قالعانى انىق. بۇل نە، ۇستامدىلىق پا؟ الدە ءوز باسىنىڭ قاسىرەتىن ايتىپ، قىز جۇرەگىن ۋلاي بەرگىسى كەلمەدى مە؟
ايعانشا بالاپان قۇراقتىڭ اراسىنا قالىڭداپ كىرە ءتۇستى دە، كىلت توقتادى. ەلاماننىڭ قاجىڭقى كەسكىنى تاعى دا كوز الدىنا كەلىپ، انىق، ەلەستەتىپ تۇرىپ، جان اۋىرتقان ايانىشپەن استىڭعى ەرنىن اقىرىن تىستەدى. تەڭىز بەتتەن ءبىر ۇزىك ماپ-مايدا ەسكەك جەل سوعىپ ەدى؛ بالا قۇراقتار بار توبىمەن سۋسىلداپ شۇعىل قۋانىش ءبىلدىرىپ، قۇددى قىز جۇرەگىندەگى سىرعا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، ءۇنسىز قۇپتاعانداي بوپ ەدى، ءبىراق ءوز ويىمەن الەك بوپ تۇرعان ايعانشا ونى سەزگەن جوق.
تەڭىز جاعاسىندا ءتىرى جان جوق. قايىن سىڭلىسىنە تاڭدانا قاراعان كەنجەكەي كەيىندەۋ تۇر. كوڭىلگە بولماسا، قايىن ءسىڭلىسى بۇرىنعىسىنان باسقالاۋ سياقتى. كەيىنگى كەزدە ۇيدە وتىرعاندا دا بۇلار بىلمەيتىن بەلگىسىز ءبىر وي ونى باۋراپ، وزىمەن-وزى وقشاۋلانىپ قالا بەرەتىن بوپ جۇرگەن-دى. انەبىردە اس ءىشىپ وتىرىپ، كەنەت قولىنان قاسىعى ءتۇسىپ، وي بيلەگەن كوزدىڭ قاراشىعى اداسىپ، الدىنداعى استان، جانىنداعى جەڭگەلەر مەن اعالاردان اداسىپ، ويى، قيالى الدەبىر جاقتا وتىرعانىن بايقاعان. كەنجەكەي ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ كوزىن الا بەرە قايىن ءسىڭلىسىن ساقتاندىرىپ، اقىرىن ءتۇرتىپ قاپ ەدى. ايعانشا ءدىر ەتە قالسا دا، سالماقتى قالپىن بۇزبادى. تەك «بىردەڭە ءبۇلدىرىپ الدىم با؟» — دەگەن ءۇنسىز سۇراقپەن جەڭگەسىنە قاراپ ەدى.
كەنجەكەي سونىڭ ءبارىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءبىراق نەگە جورىرىن بىلمەي، دال بوپ تۇردى دا:
— ەركەم، قايتايىق، — دەپ قۇلاققاعىس قىلدى.
— جەڭەشە...
— ءيا، قالقام؟..
— جەڭەشە... سەن اعاما عاشىق بوپ قوسىلدىڭ با؟-كەنجەكەي شوشىپ كەتتى. تولەۋ مەن قالاۋ قىزدى ەلامانعا تاڭىپ، ىزىنە اڭدۋشى سالىپ قويعاندا دا بۇل ءوز باسى قايىن سىڭلىسىنە شىق جۋىتپاي، كوڭىلىن ونداي ويدان تازا ۇستاپ جۇرگەن-دى. ساقال-شاشىنا اق ەنىپ، ەگدە تارتىپ قالعان كىسى ايعانشا سەكىلدى ۋىزداي جاس قىزعا جار بولۋدان گورى اكە بولۋعا لايىق سياقتاناتىن.
ايعانشا دا الگى ءسوزدى ىسسىلاي ايتىپ سالعانىن ءبىلدى. سونىسىنا ونىڭ ءوزى قىسىلىپ، جەڭگەسىن تاس قىپ موينىنان قۇشاقتاي الدى. كەنجەكەي ايعانشادان سىرىن جاسىرمايتىن. بۇنىڭ جايىنا قايىن ءسىڭلىسى دە قانىقتى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، كەيىنگى جىلدارى كۇيەۋىنەن كوڭىلى قاتتى سۋىپ، ىشتەي الىستاپ كەتتى.
— اي، قالقام-اي! مەنىڭ جايىم ءوزىڭنىڭ كوز الدىڭدا ءوتتى ەمەس پە؟! باياعىدا عاشىق بولدىق پا، جوق پا، وسى كۇنى وتكەن ءومىرىم وزىمە دە كورگەن تۇستەي. قىزعالداق كوكتەمدە كوز الداپ ءبىر كورىنەدى دەمەسەڭ، كۇزدىڭ قارا سۋىعى سوققاندا جەر بايعۇستا نە سيىڭ قالۋشى ەدى؟.. جەڭگەڭنىڭ باسىنان قاڭتاردىڭ قاھارلى سۋىعى سوعىپ تۇرعان جوق پا؟ مەنەن نە سۇرايسىڭ؟ سەن باقىتتى بول! — دەپ قايىن ءسىڭلىسىن ماڭدايىنان سيپادى.
ايعانشا اڭداۋسىزدا جاقسى كورەتىن جەڭگەسىنىڭ ەڭ ءبىر جانى اۋىراتىن وسال جەرىنە ءتيىپ كەتكەنىنە وكىندى. «سۇيىكتى جەڭەشەم! اسىل جەڭەشەكەم!» دەپ سىبىرلاپ، ىستىق ەرنىمەن كەنجەكەيدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
بۇل كەزدە كۇن باتىپ كەتىپ ەدى. تەڭىز بەتتە كولەڭكە كادىمگىدەي اۋىرلاپ، ول جاق تۇپ-تۇتاس قاراۋىتا باستادى. تەك قىزىلى سەمبەگەن كۇننەن ءار تۇستا ءۇزىلىپ قالعان ءۇيىر-ۇيىر ساۋلەلەر لىپىلداپ بىر-بىرلەپ ءسونىپ جاتتى. بۇ دا كۇلىپ جاتىپ كوز جۇمىپ، ۇيقىعا باس قويعان الىپ تىرلىكتىڭ اقىرعى تىنىسى، ۇزىلەر شاعى سياقتى ەدى. الدەقايدان وگىز شاعالا وكىردى. كەلمەي قالعان جۇبايىن كەشكى مەكەنىنە شاقىرىپ، قيعىلىق ۇرىپ جاتىر ما؟
ايعانشا جەڭگەسىنىڭ موينىنان قۇشاعىن جازىپ الدى:
— جەڭەشە، سەن كەتە بەر. مەن... مىنا اۋىلعا سوعام.
— قارعام-اۋ، بۇنىڭ قالاي؟ اعاڭ بىلسە...
— مەيلى، بىلسە بىلە بەرسىن.
موڭكە اۋلىنا بەت قويعان قىز كەشكى ىمىرتتا قاپەلىمدە كوزدەن تاسالانىپ ۇزاپ بارادى.
* * *
— قىز بەن جىگىت كەشە تاعى كەزدەستى. قىزدىڭ ءوزى ىزدەپ باردى. قۇرىسىن، بەتى اشىلىپ بۇزىلىپ بولعان عوي.
قاراقاتىننىڭ اۋزىنان شىققان سىپسىڭ ءۇي مەن ءۇيدىڭ اراسىن دا سۋماڭداپ ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى قىز اعاسىنىڭ قۇلاعىنا شالىندى. تولەۋ ەسىتكەن بويدا ءۇي ءىشىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ەكى قاتىنىن ساباپ، ەكى بۇرىشقا تىعىپ قويدى. ىزالى جىگىت سول كۇنى قارىنداسىنىڭ جۇمىستان قايتقانىن دا كۇتپەستەن جىن ۇرعان كىسىدەي جۇگىرىپ موڭكەگە باردى. سالەم بەرگەن جوق. ءاي-شايعا قاراماي، قارت بالىقشىنى وڭاشالاپ، سىرتقا الىپ شىقتى. موڭكە تولەۋدىڭ مىنا كەلىسى تەگىن ەمەسىن قاتتى بۇزىلعان تۇسىنەن تانىعان-دى. ونسىز دا ارازدىققا بەت الىپ بارا جاتقان ەكى اۋىلدىڭ اراسىن تىم قۇرىسا وسى تۇستا ۋشىقتىرعىسى كەلمەگەن قارت بالىقشى ءتۇسىن جىلىتىپ وتىرىپ:
— جايشىلىق پا، شىراعىم؟ — دەپ سىپايى ءجون سۇرادى. قارت بالىقشىنىڭ مومىن ءجۇزىن كورگەندە، دوكىر جىگىت ءوزىنىڭ ادۋىن تۇرىنەن ىڭعايسىزدانىپ قالعان سياقتى. ارعى جاعىندا اقتارىلعالى تۇرعان اشۋلى سوزدەردى تۋرا باستاماي، اۋەلى جانىندا جەل شايقاپ ىرعالىپ تۇرعان ءبىر شوق سارسولماعا قول سوزدى. وسىندايدا ءشوپ ەكەش ءشوپ تە كولەڭدەپ كوزگە ءتۇسىپ جىنىنا ءتيىپ بىتكەندەي، جەل استىندا ىرعالعان سارسولماعا قولىن سوزىپ ۇمتىلا بەرگەندە، و دا بۇلعاڭ ەتىپ، باسىن ارى الىپ قاشىپ، ءدال ۇستار جەردە ۋىسىنان شىعىپ كەتتى. ءشوپتىڭ مىنا قىلىعى ونسىز دا زىعىرى قايناپ وتىرعان جىگىتتىڭ ىزاسىنا ءتيدى. قۇيرىعىن باسىپ وتىرعان جەردەن جەدەل كوتەرىلىپ، ۇمتىلىپ بارىپ، ىزاسىنا ءتيىپ بولعان سارسولمانى شەڭگەلىن تولتىرا ۋىستاپ جۇلىپ الدى دا، لاقتىرىپ جىبەردى.
— جەل ايداعان قاڭباقتاي جەر-سۋىمدى تاستاپ، قارا ىزدەپ قاستارىڭا كەلىپ ەدىم. قۇيرىق-جالىم قىسقا ەدى. ايعانشا قىز بولسا دا قاسىمدا قارا بوپ جۇرگەن جالعىز قارىنداسىم ەدى. مىنا ەلامان ءىنىڭ ازعىرىپ جارىق كوڭىلىمە جارا ساپ ءجۇر.
— قوي، جارقىنىم، وسەك شىعار...
— جوق، شىن.
— ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ بە؟
— كورگەن كىسى بار.
— كىم؟ كىم ول ءوزى؟
— قايتەسىڭ، اقساقال؟! ونان دا انا جىگىتىڭە ايت! قارىنداسىمنان اۋلاق ءجۇرسىن. ايتپەسە...
— ىركىلمە، شىراعىم. ايتپەسە نە ىستەيسىڭ، ونىڭدى دا ايت.
— اياعىن قىرقام. ايعىرلىق قىلاتىن نەمە عوي، ات قىپ تارتتىرىپ جىبەرەم! —
— ە، بارەكەلدى، ەر ەكەنسىڭ. سالەمىڭدى ايتايىن. — تولەۋ تۇردى دا جۇرە بەردى. جەر شۇقىلاپ وتىرىپ قالعان قارت بالىقشىمەن قوشتاسقان جوق.
جاماندىقتان جۇرەگى شايلىعىپ قالعان قارت بالىقشى مىنا جىگىتتىڭ جاۋلىققا كەتكەن ءتۇرىن جاقتىرمادى. ەلاماندى الدىن الا ساقتاندىرىپ قويعاندى جەك كوردى.
بۇگىن بۇل اۋىلدا ءبىر وقشاۋ قوناق بار. ول-قۇلتۋما. انا جىلى مۇزعا ىعىپ، ءبىر اياعى ءۇسىپ اقساق بوپ قالعان سوڭ بالىقتى تاستاپ ءوز ەلىنە كەتكەن-دى. سونان بەرى قارا ءۇزدىرىپ، حابار-وشارسىز ءجۇرىپ، وتكەن كۇنى ويدا جوقتا كەلدى. ەلامان قۇلتۋمانىڭ كەلگەنىن سىلتاۋ قىپ، قولى بوس قاراپ وتىرعان كىسىلەردى رەيىستىڭ ۇيىنە جيناپ ەدى. موڭكەنىڭ كىرگەنىن ەشقايسىسى بايقامادى. ءۇي تولى كىسىلەر ەلاماندى ورتالارىنا الا وتىرىپتى. قىزبالاۋ جىگىتتەردىڭ دەلەبەسى قوزىپ، «ە، ءپالى!» — دەپ كوتەرمەلەپ قويادى. ەلامان بۇل وتىرىستا ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى. قاس جىراۋلارشا تاقىمىنىڭ استىنا ءبىر جاستىقتى باسىپ اپتى.
اق دومبىرانىڭ قوس ىشەگىن سابالاماي، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن تىڭقىلداتىپ شەرتىپ وتىر. جان ادامعا كوز سالماي، كۇلىمدەگەن ءجۇزىن جوعارى كوتەرىپ جادىراي ءتۇستى دە، كەنەت تاماعىن كەنەپ قالدى. سودان كەيىن سالعان جەردەن شىرقاي جونەلمەي، ويناقى ءاننىڭ باسىن باياۋ الىپ:
باسىنا شاۋىپ شىقتىم ايىرىقتىڭ،
داۋسىمنان قۇيقىلجىعان ايىرىلىپپىن.
ون ەكى اي قىز كورمەگەن سورلى باسىم،
قاتىنعا تەزەك تەرگەن قايىرىلىپپىن،-
دەپ داۋسى جەتپەي بارا جاتقاسىن وسى ارادا دومبىرانىڭ قوس شەگىن ۇزەتىندەي كىجىنىپ، قاتتىراق قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.
— ۋادە!
— ءقايتسىن-اۋ، بايعۇس اعىنان-اق جارىلىپ وتىر-اۋ!
— ءوزى مە شىعارعان؟
— ءاي، بادىك بولعىر، بۇل باتاقتىڭ سارىسىنىڭ جارمولا تۇرمەسىنەن قاشىپ شىعىپ، ەلىنە قايتىپ كەلە جاتقاندا شىعارعان ولەڭى عوي.
— بولسا بولار. ال ءبىراق مىنا ەلاماننىڭ ار جاعى بۇزىق. سارى اعاسىنىڭ سىلتاۋىمەن، تاپ وسى ارادا قۋ بالا ءوز كوڭىلىنەن حابار بەرىپ جاتپاسىن.
موڭكە تورگە شىقپاي ەسىك الدىندا تۇرعان-دى. ءان ۇزىلە بەرگەندە ول:
— ەلامان، قاراعىم، بەرى شىعىپ كەتشى، — دەدى. ەلامان قولىنداعى دومبىرانى قۇلتۋماعا ۇستاتا سالدى دا، سىپ ەتىپ تۇرەگەلدى. موڭكەنىڭ ارتىن الا سىرتقا شىعىپ، ءۇي جانىندا ۇزارىپ قالعان كولەڭكەگە ەكەۋى قاتار وتىردى. موڭكە وعان تولەۋدىڭ ءسوزىن تۇگەل جەتكىزدى دە، «كانە، بۇعان نە دەيسىڭ؟» — دەگەن سۇراقتى كەسكىندە باعىپ قالدى.
ەلامان ءوزىنىڭ ويلاۋعا دا قورقاتىن نارسەسىنە قىز اعالارىنىڭ قالاي اۋزى بارعانىنا قايران.
— تولەۋدىڭ ءتۇرى جامان، ابايلا، — دەدى موڭكە.
— قۇداي-اۋ، تولەۋدى قايتەيىن؟ مەن قىزدىڭ كوڭىلىن بىلە الماي قور بوپ ءجۇرمىن عوي.
— قىز كەت ءارى بولماسا قايتەسىڭ؟
— وندا تايىنارىم جوق.
— الىپ قاشاسىڭ با؟
— جوق، تال تۇستە، ءتورت كوزدەرىنىڭ تۇگەلىندە الىپ كەپ، ۇيىمە كىرگىزىپ الام.
— ونى ىستەتە مە؟ ەكى بىردەي اعاسى بار. ار جاعىن زەرتتەسەڭ-پىل تابان تاڭىربەرگەن جاتىر. اڭدىسسا-الادى، الىسسا-جىعادى.
— مەن دە جالعىز ەمەسپىن عوي.
— سونداعى ارقا تىرەرىڭ كىم؟
— سەن شە؟ سەنىڭ دە توڭىرەگىڭدە ءبىراز توبىر بار ەمەس پە؟
موڭكە كادىمگىدەي نازىرقاپ، جەر شۇقىپ وتىر.
— وي، قاراعىم-اي! ساعان پانا بولا الاتىن مەندە نە قاۋقار قالدى؟ تىم قۇرىسا باياعىداي قىسىلشاڭدا قارا اعاشتاي يىقتاسىپ تۇرا قالاتىن ىرگەڭ ءبۇتىن بولسا ەكەن. قاسىمدا كالەن دە جوق. مەنەن نە سۇرايسىڭ؟ مەن دە تەڭىز جاعاسىنان قىزىل قانات شاباق الىپ جەپ جۇرگەن كارى قارابايمىن.
— موڭكە اعا، نازىرقاماشى، ەڭسەڭدى كوتەرشى.
— يىعىڭنان باسىپ تۇرسا، ەڭسەڭ قالاي كوتەرىلەر؟..
— قالادان الا كەلگەن... قارۋىم بار ەدى...
— ول قايدا؟
— وسى ارادان ءبىر كۇنشىلىك جەردە تىعۋلى جاتىر. قولعا تيسە قانتوگىس بوپ كەتە مە دەپ قورقىپ ەدىم. وعان مىنالار قويدى ما؟.. «ولەرمەن بولساڭ وتقا ءتۇس»، — دەپ شاپتان ءتۇرتىپ، نامىسىڭدى شۇقىپ وتىرىپ الدى عوي.
موڭكە ەلاماننىڭ وسى ءقازىر نەدەن دە تايىنبايتىن ءتۇرىن بايقادى.
— ابايلاۋ كەرەك.
— ەندى تايساقتايتىن ەشتەڭە قالمادى.
— شىراعىم-اۋ، سەن وسى نە دەپ وتىرسىن؟
— موڭكە اعا، جىگىتتەردى جي. قورلىققا كونگەنشە، ولگەننىڭ ءوزى ارتىق. ەندىگى جەرگە كۇشكە كۇش كەرسەتىپ، توبەلەسسە توبەلەسەمىز. ايتەۋىر ءبىر جانعا ەسە جىبەرمەيمىز.
— مەيلىڭ ءبىلسىن. ءبىر ەسەپتەن وسىنىڭ دا دۇرىس شىعار. اشۋلى جىگىت ۇيگە كىرمەستەن تۇپ-تۋرا پرومسولعا تارتتى. ايعانشامەن سويلەسىپ، الدىنان ءوتىپ العىسى كەلدى. قىز كونسە دە، كونبەسە دە، وسى بۇگىن كۇن كەشتەتە اتقا قونباق. يەسىز قورادا قالدىرىپ كەتكەن مىلتىقتى اكەلىپ، اۋ-قۇرالدان ايىرىلعان ىزالى جانداردى ءبىر قيمىلعا باستاۋعا بەل بايلادى. «سەندەرمەن سونان كەيىن سويلەسكەن دۇرىس بولار»، — دەدى ىشىنەن.
پرومسولعا تاقاي بەرگەندە ارت جاقتان ادامنىڭ ۇرەي ۇشقانداي جامان داۋىس شىقتى. ەلامان شوشىپ، ارتىنا جالت قاراپ ەدى. سۋدىر احمەت... استىندا قارا ات. كيىز قالپاق كوزىنە ءتۇسىپ كەتكەن. بوز شەكپەننىڭ ەتەگى دالاقتاپ، شاۋىپ كەلەدى. «مۇنى شالقارعا كەتتى دەپ ەدى عوي؟ الدە سونان قايتقان بەتى مە؟ داۋسى قانداي جامان»، — دەپ ويلاعانشا بولماي، سۋدىر احمەت نار قارانى بوربايلاپ، تۇسىنان شاۋىپ ءوتتى.
— اتتان!.. اتتان!.. جاۋ... جاۋ!..
ەلاماننىڭ جۇرەگى مۇزداي بولدى. ۇيدەن اشۋعا بۋلىعىپ شىقسا دا، ول ەندى نە ىلگەرى جۇرەرىن، نە كەلگەن ىزبەن كەيىن قايتارىن بىلمەي، ەكى ويلى بوپ تۇرعان ۇستىنە ءبىر توپ جىگىت جۇگىرىپ كەلدى. بۇلار دا ەستەرى شىعىپ كەتكەن.
— ەلاعا، سۋدىراقتىڭ ايتقانى راس بولدى. ۇلىقۇم بويىنداعى اۋىلداردى جاۋ شاۋىپتى.
— جا-ۋ؟ نە قىلعان جاۋ؟
— تۇرىكپەندەر. قازاقتان كەك الامىز دەپ شىعىپتى. قازىرگى بەتى تىم قاتتى دەيدى.
— وتىرىك بولار، شىققان جەرى سەنىمسىز ەكەن، — دەدى بىرەۋ. بۇنىڭ شىندىعىنا ەلامان ءشۇبا كەلتىرمەدى. كەيىنگى كەزدە تاڭىربەرگەننىڭ جىگىتتەرى جونەۋىت حاننىڭ تەكەجاۋمىت ىشىندەگى باي قۇداسىن شاپقانىن ەل ءىشى كوپتەن بەرى اڭگىمە عىپ جۇرگەن-دى.
— ەلاعا، بۇعان نە دەيسىز؟ — دەدى رەيس.
— تاڭىربەرگەن مەن دوسقا حابار بەرىڭدەر. تىم قۇرىسا وسى تۇستا الاۋىزدىقتى قويىپ، تىزە قوسىپ تىرلىك قىلعانىمىز ءجون.
— ەلاعا، ونان ەشتەڭە شىقپايدى. تاڭىربەرگەن كەتكەلى جاتىر.
— قاشقالى جاتىر دە! ءۇي ىرگەسىنە جاۋ كەلسە، اركىم ءوز باسىن ويلايتىن ەجەلگى ادەت. اقتابان شۇبىرىندىدا دا سۇيتكەن. اپىر-اي، قيىندىقتا ەل باسىن قوسا الماي، قور بولدىڭ-اۋ، — دەپ ەلامان جىگەرى قۇم بوپ قالىپ وتىردى دا، — ءجا، قايتەمىز. كەتەتىن كىسىگە جول اشىق. كانە، وتىرمالىق. قامدانىڭدار. مەن ءبىر كۇنگە كەتەم. كەۋدەمدە جانىم بولسا، ەرتەڭ كەشكە ورالام.
جىگىتتەر ونان ءجون سۇرامادى. ەلامان دا ولارعا ءجونىن ايتپاي، شالقاردان ءمىنىپ كەلگەن جامان تۇعىردى ەرتتەپ، سول كۇنى ءتۇس اۋا ءجۇرىپ كەتتى. جونەۋىت حاننىڭ جىگىتتەرى ءدال ءبىر دالا قۇيىنىنداي، وسى ەلگە ىلعي دا تۇتقيىل ءتيىپ قان-جوسا عىپ، قىرىپ-جويىپ كەتەتىن راقىمسىز قاتال ەدى. قوڭىرات، شىمبايعا بارعان استىقشىلار جونەۋىت حان دەسە زارە-قۇتى ۇشاتىن-دى.
كۇن كەشكىرسە دە كۇندىزگى اپتاپ ىستىق ءالى كۇشىندە. جاعاعا كەلگەلى جامان اتتىڭ ءبۇيىرى شىعىپ، تويىنىپ قالعان ەدى. ەلامان توعىن شايقاعىسى كەلمەسە دە، قازىرگى اسىعىس جاعداي امالىن قۇرتىپ، اۋىلدان شىعا سالا قامشى باستى. بىردە سىدىرىپ، بىردە شوقىتىپ، اق پەن قىزىل اراسىندا بەل-اراننىڭ كەزىنەن استى. توپىرىش تۇعىر قوس ءبۇيىرىن تەپكىلەپ، قامشى سالعان سايىن ىڭىرانىپ قايتا-قايتا قۇمالاق تاستاپ كەلە جاتقان-دى. تەڭىزدى ارتقا تاستاپ قالىڭ بۇيراتقا كىرە بەرگەندە ىلگەرگى جاقتان تۇيدەك-تۇيدەك شاڭ شىقتى. «جاۋ ما؟» — دەپ ويلادى ەلامان. سۋىق ۇرەي جۇرەگىنە شاۋىپ، ىلگەرى جۇرەر-جۇرمەسىن بىلمەي ەكى ويلى بوپ تۇرعاندا، شاڭ اراسىنان جىلقىلار كورىندى. ىلە-شالا جىلقىشىلاردىڭ كەشكى اۋادان قيقۋ سالعان اششى داۋسى ەستىلدى. الاياق كوك جىلقىلار تىنىش دالانى دۇبىرلەتىپ، سەلدەي قاپتاپ كەلىپ قالدى. جىلقى سوڭىنان كوش كورىندى. بۇلاردىڭ دا ءجۇرىسى سۋىت. شاڭىراق ارتقان تۇيەلەرگە بايلاعان شەلەك، جەز قۇمان، جەز لەگەندەر داڭعىر-دۇڭعىر، دۇرلىگىپ قاتتى ءجۇرىپ كەلەدى. قاتالاپ شولدەگەن قاتىن، بالالار كوزدەرى شۇڭىرەيىپ، ەرىندەرى كەزەرىپ كەتكەن. كىرپىك-قاسى شاڭ. وسى ىسسىدا كولىكتەرى دە قارا تەر بوپ سابىلىپ كەلەدى ەكەن. ەلامان كوش باسىنداعى كىسىلەردى ىركىپ، ات ۇستىنەن بىر-ەكى اۋىز تىلگە كەلدى.
— ويباي، جاۋدان قاشىپ كەلەمىز.
— كوپ پە؟
— كورگەن جوقپىز. ءبىزدىڭ ار جاعىمىزدا وتىرعان اۋىلدى شاپتى...
— ال، قايدا پانالاماقسىڭدار؟
— بىلمەيمىز. بەتىمىز-تەڭىز جاعاسى.
— ەندەشە، بەت الىستارىڭ دۇرىس. الدارىڭدا بالىقشى اۋىلى بار.
— شىراعىم، ءوزىڭ كىم بولاسىڭ؟
ەلامان جاۋاپ بەرمەستەن اتىنا قامشى باستى. توڭ ات ءبىر باۋىر جەردەن كەيىن ورگە قاراي شاپقانداي وكپەسى قارلىعىپ، ىرسىلداي باستادى. جامالداتقىردىڭ ءجۇرىسى سەكىلدى شابىسى دا جامان. ءتورت اياعىن ءتورت جاققا سىلتەپ، تۇيەشە تاپىراقتايدى. ەلامان ونىڭ ولگەنىنە قارايتىن ەمەس. شابىسى جايىلىپ بارا جاتسا قوس وكپەگە تەپكىلەپ، باسقا كوزگە سابالاي تۇسەدى. «اپىر-اي، ۇلگەرە السام جارار ەدى. مىنا جامالداتقىر دالاعا تاستاماسا ءقايتسىن؟» جارى جولدان اۋعاندا ات بولدىردى. تۇلا بويى مالشىنىپ تەرلەپ، تاناۋ قاعىپ ىرسىلداپ كەلە جاتىپ، جازاتايىم تۇياعىن جۋسان قاقسا دا ءسۇرىنىپ كەتەدى. الداعى قوڭىر جالعا ازەر شىققان-دى. سونان ىلديعا سالعاندا الدىڭعى اياعىن ىندىگەشكە تىعىپ الدى دا، وماقاتا قۇلادى. الاڭسىز وتىرعان ەلامان ەر ۇستىنەن ۇشىپ كەتتى. ات موينىنان اسىپ، ەكى-ۇش رەت دومالاپ ءتۇستى. سول بويدا ۇشىپ تۇردى دا، اتتىڭ شىلبىرىنا جابىستى.
ات قوزعالمادى. تاناۋىنان قان كەتتى.
* * *
ۇلىقۇم بويىن جايلاعان تىلەۋ-قاباققا قاراستى بىرنەشە اۋىلدى تۇرىكپەن شاپتى دەپ ەسىتكەندە، تاڭىربەرگەننىڭ جۇرەگى مۇزداي بولىپ ەدى. ولاردان ءبىر كۇندىك جەردە، قارالاكوپتە وتىرعان ءوزىنىڭ اۋىلى ەسىنە تۇسكەندە جاس مىرزانىڭ جانى قىدىرىپ سىرتقا شىقتى، ىشكە كىردى. كىممەن اقىلداسارىن، قاپەلىمدە نە ىستەرىن بىلمەي ساسقاندا، ويلاپ تاپقان جالعىز جۇبانىشى-بالكىم، باي اۋىلداردى شاپقاسىن قوياسى تولعان جاۋ قازاق جەرىنە ىلگەرىلەپ كىرمەي، ىرعاپ-جىرعاپ كەيىن قايتار دەپ، ءوزىن-وزى الدارقاتىپ جۇباتسا دا، ءبارىبىر جانى بايىز تاپپادى. وسى جولى تۇرىكپەندەر وتكەندە بۇلاردا كەتكەن كەگىن قايتارماق بوپ، قانىنا قارايىپ كەلە جاتقانى انىق. ەندەشە، كورە قال، ولار تىرناعىنا ىلىككەندى تالاي بەرمەي، قاھارىن بۇعان تىگىپ كەلە جاتپاسىنا كىم كەپىل؟
تاڭىربەرگەن ءبىر جىگىتتى اۋلىنا شاپتىردى: «تەز كوشسىن! قالاعا جاقىن وتىرعان قالىڭ ەلدىڭ ىشىنە كىرسىن. مەن دە كەشىكپەي جەتەم»، — دەدى.
تۇرىكپەندەردىڭ حابارىن ەسىتكەن جۇرتتا ەس-تۇس جوق. دوسقا قاراستى جىگىتتەردىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن. ءبارى دە پالەنىڭ قايدان شىققانىن بىلەدى. ولاردىڭ بىلەتىنىن تاڭىربەرگەن دە ءبىلدى دە، بۇل ارادا تۇراقتاماي، قاراسىن باتىرىپ، تەزىرەك تايىپ تۇرعىسى كەلسە دە، كۇندىز ءجۇرۋ ءقاۋىپتى بولعاسىن كۇننىڭ باتقانىن كۇتتى. جاۋ كەلەتىن جاققا قاراۋىل قويدى. ءوزى دە بيىك شوقالاقتىڭ باسىندا توڭىرەككە كوز ساپ تۇر ەدى، قاسىنا قالاۋ كەلدى. قاتارلاسۋعا باتا الماي، ءبىر قادام كەيىن توقتاپ:
— مىرزا، — دەپ دۇڭك ەتتى. داۋسى ۇنامسىز. اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العانداي، بىلدىرلاپ،-موكۋ-سوكۋ نە كەرەك، مىرزا... ءوزىڭ پىلاي... پاتا الماساڭ... پيلىگىن ماعان پەر. قارىنداس مەنىكى عوي. قۇداي الدىندا دا سۇراۋىن ءوزىم كوتەرەم. كۇنا-ساۋاپىن دا موينىما الىپ، قوينىڭا ساپ پەرەيىن، — دەپ وعاش تىلەك ءبىلدىرىپ ەدى.
تاڭىربەرگەن:
— مەنى قاتىنسىز، قارىنداسىڭدى بايسىز قالادى دەپ تۇرسىڭ با؟ ءوي، ءناسىلسىز يت! كەت! — دەدى.
توماي قۇلاق تۇرعان جەرىنەن تاپجىلمادى. تاڭىربەرگەن: «وي، مالعۇن، كەت»، — دەپ اقىرا جازدادى دا، ءوزىن ۇستاپ قالدى. مىنا جىگىتتىڭ وسىنشا قايسارلىقپەن باسىن باۋىرىنا الىپ، تۇنجىراپ تۇرعان تۇرىنە تاڭدانا قارادى. «بۇعان كىسى ءولتىرۋ قيىن بولماس»، — دەپ ويلادى دا:
— سەنىڭ قارىنداسىڭدى قايتەم. سوڭىنا ءسوز ەرگەن قىزدىڭ كەرەگى قانشا؟ — دەدى.
— ول وسەك.
— وسەك ەمەس، شىن. قارىنداسىڭدى ماعان بەرگىڭ كەلسە، اۋەلى انانىڭ ءجۇرىمىن قىسقارت. كۇيەكسىز قوشقارداي، قۋالاپ كەتىپ جۇرگەن كورىنەدى عوي!
قالاۋ بۇرىلىپ جۇرە بەردى. تاڭىربەرگەن ونىڭ قاتتى شيرىعىپ كەتكەنىن ءبىلدى. كەشەگى كۇنى دوس پەن تالەۋدىڭ قولىنان كەلمەگەن جامانشىلىقتان مىنا توماي قۇلاقتان ءجۇزى تايمايتىن قاتالدىق بايقادى. ونىڭ كوزىن قۇرتسا، تەڭىز جاعاسىنداعى ەلدىڭ بۇعان نارازىلىعى ءبىراز باسەڭسيتىنىن ءىشى سەزىپ تۇر.
كۇن كەشتەتە تەڭىز جاعاسىنا كوپ اۋىل قۇلادى. مالدا ەسەپ جوق. اسىرەسە، جىلقىلار تاناۋى پىر-پىرلاپ، شاڭ اراسىنان جونى شۇبارتىپ شىعىپ جاتتى. تاڭىربەرگەن الاياق كوك جىلقىلاردى بىردەن تانىدى. مىناۋ قايىن اتاسىنىڭ اتاقتى كوكالاسى.
قايىن اتاسى تاڭىربەرگەنگە جىلاپ كورىستى. انشەيىندە كوزى تولمايتىن جىلقىلارىن قازىرگىدەي قىسىلشاڭدا قايدا تىعارىن بىلمەي، تەڭىز جاعاسىنىڭ قامىس-قوپاعىن پانا كورىپ كەلىپتى. تاڭىربەرگەن جۇرە سويلەستى. سونى بايقاعان تىلەۋ-قاباق بايىنىڭ بالاسى ءالي جەتىپ كەپ، تاڭىربەرگەنگە اتىنىڭ تۇمسىعىن تىرەي توقتادى. بۇل ءوزى تىك مىنەز تۋرالىعىمەن اۋىزعا ىلىگە باستاعان قارا سۇر جىگىت ەدى.
— ءاي، جەزدە! ءبىز تىنىش وتىرعان ەل ەدىك، بۇلىكتى باستاعان سەن ەدىڭ. جاۋ سەنىكى. جەمە-جەمگە كەلگەندە «ولمەسەڭ-تۇرما»، — دەپ تۇرىكپەندەردىڭ تىرناعىنا ءبىزدى ۇستاپ بەرىپ، ءوزىڭ تايىپ تۇرماق ەكەنسىڭ عوي.
تاڭىربەرگەن جاس جىگىتتىڭ ورىنسىز قىزبالىعىن مىسقىلداعانداي، وعان كۇلە قارادى:
— ە، كىم ۇيدەگەن؟
— اكەممەن نەگە دۇرىستاپ سويلەسپەيسىڭ؟
— قوي، شىراعىم. ۇلكەندى سىيلاۋدى سەنەن ۇيرەنبەسپىن. ونان دا سەن جىگىت بولساڭ، انا ءيىرىلىپ تۇرعان كوشكە بار دا، جار استىنا اپارىپ ورنالاستىر. قاتىن-بالالار شولدەگەن شىعار. بۇل ارادا تۇششى سۋ جوق. تۇششى سۋ اقباۋىردا، ءبىزدىڭ قورادا عانا بار. وسى اۋىلداعى مەستەردى جيناپ، ءۇي تىككەنشە سەندەر سۋ اكەلىڭدەر. ال ءبىز، — دەپ تاڭىربەرگەن قايىن اتاسىنا بۇرىلدى.
— يە، اينالايىن... — دەپ تىلەۋ-قاباق بايى جاس بالاشا ەلپ ەتە قالدى.
— ال ءبىز قامسىز بولمايىق. جىگىتتەردى جيايىق.
— دۇرىس... دۇرىس ايتاسىڭ، اينالايىن... تاڭىربەرگەن الگىدەن كەيىن بالدىزىنا نازار اۋدارمادى.
ءبىر اۋىلدىڭ باعلان مىرزاسىن اپ-ساتتە وپ-وڭاي قول بالاعا اينالدىرىپ، «ساعان لايىعى سول» دەگەندەي ونى سۋعا جۇمسادى دا، ءوزى قايىن اتاسىن ەرتىپ اناداي جەردە ءيىرىلىپ تۇرعان كوشكە قاراي كەتىپ بارا جاتتى.
— قاپ، مىنا تۇلكىنىڭ قورلىعىن-اي! — دەدى ءالي. تاڭىربەرگەن ەرتەڭىنە كۇن شىقپاي تۇردى. قايىن جۇرتىن بالىقشىلار اۋلىنان بولەكتەپ، ءوز الدىنا دەربەس ءبىر اۋىل عىپ ورنالاستىردى.
تىلەۋ-قاباق رۋى قاي زاماننان سويىل سوعار، «سەن تۇر، مەن اتايىن»، ەرجۇرەك ەل-تۇعىن. جىگىتتەرى دە كوپ ەكەن. جاۋ جوقتاعى انشەيىن جەلوكپەلىك بولماسا وڭشەڭ جاراۋ ات ءمىنىپ، سويىل، شوقپار وڭگەرىپ، كەلسەڭ كەل دەپ الاقانىنا تۇكىرگەن ىعاي مەن سىعاي. تاڭىربەرگەن ىشتەي ىرزا بوپ، ءسۇيسىنىپ قالدى. بۇرىنعىداي ەمەس، وسى تۇستا وزىنە دە جىگەر، جالىن پايدا بوپ، دوس اۋلى مەن قايىن اتاسىنىڭ اۋلىن سوڭىرا باستارىنا كۇن تۋا قالسا قايرات كورسەتەر قيمىلعا ازىرلەپ، قامسىز بولماۋ جاعىن قاراستىرىپ ءجۇر. اتى جۇيرىك جىگىتتەردى جاۋ بەتكە شىعارىپ، بەر جاعى-بەل-اران، ارعى جاعى-بوتاش ۇياوبا، سىرعاقتى، جەتىمقارا سەكىلدى بيىك باسىنا قاراۋىل قويدى. قالعاندارى دا اتتان تۇسپەي، تەڭىز جاعاسىندا باس قوسقان ەل-جۇرت سەرگەك وتىر.
تاڭىربەرگەننىڭ اقىلىمەن جاس قىز، سۇلۋ كەلىنشەكتەردىڭ ءۇستى-باسىنا ەسكى-قۇسقىلاردى كيگىزىپ، بەتى-قولدارىن جۋماي كۇلدى-كۇيەلەشتەگەن. بيىل ەل قوراعا كىرە ۇزاتىلعالى بۇعاعىنان ءۇزىلىپ وتىرعان تاڭىربەرگەننىڭ سۇلۋ بالدىزى بار ەدى. ءقازىر ونى تانۋ قيىن. ۇستىنە ساۋىنشى ايەلدىڭ كيىمىن كيگىزىپ، قارىنا شەلەك ءىلىپ، الەم-جالەم قىپ قازان-اياق جاقتان شىعارماي قويدى. بۇرىن مۇنداي كيىم كيىپ كورمەگەن ەركە قىز ءوزىنىڭ قازىرگى قوراش قالپىنا بويى ۇيرەنبەي، كورىنگەننەن قىسىلادى. اسىرەسە،قۇربىلارى الدىندا باسقادان بۇرىن ءوزى ۇيالىپ ءبىتتى.
ءوزىنىڭ وسى ءبىر مۇشكىل ءحالىن مىسقىلداعانداي، كىسى-قارا الدىندا قىلىمسىپ، قىسىلعان بويىن قايدا تىعارىن بىلمەي قالادى.
جاعاعا كەلگەلى باي اۋىلدا دامىل جوق: ۇزاتىلاتىن قىز جاساۋى مەن باي ءۇيدىڭ اسىل بۇيىمدارىن كيىزگە وراپ، تەڭ-تەڭىمەن قامىس اراسىنا تىعىپ جاتىر. ولار وسىلاي ەكى كۇن سابىلدى. ءۇشىنشى كۇنى جونەۋىت حاننان حابار بولماي كەتكەسىن كوپ كىسى قورىققاندى قويدى. تەڭىز جاعاسىنىڭ ماسا، سوناسى تالاپ مازاسى كەتكەن جۇرت العاشقى كۇندەرى بوي تاسالاعان قامىس اراسىنان شىقتى. قىرعا ۇيرەنگەن مالدار ويدىڭ شوبىنەن وتىن الا الماي، جۇدەي باستادى. تىلەۋقاباق بايى مال اجارىنان قىسى-جازى كوز الماي، قوڭى ءسال قيسايسا دا جانى شىعىپ كەتەتىن شارۋاشىل كىسى ەدى. ول كەڭ جايلاۋعا اسىقتى. كۇيەۋ بالاسىنىڭ الدە دە بىر-ەكى كۇن ەرۋلەپ كۇتە تۇرايىق دەگەن ساقتىعىن قۇلاعىنا ىلمەدى. كۇن شىعار-شىقپاستا ءۇي ءىشىن وياتتى. قامىسقا تىققان تەڭدەردى اكەلىپ تۇيەلەرگە ارتىپ، ابىر-سابىر بوپ جاتقان ۇستىنە جونەۋىت حاننىڭ جىگىتتەرى ساۋ ەتە قالدى. ءاردايىم قامسىز وتىرعاندا وسىلاي ۇستىنەن بۇيقىت باسا قاپ ءدان تاتقان كەزەندى جاۋ وسى جولى دا داعىراداي بورىكتەرى قاۋقيىپ جابىندىدان شىعا-شىعا كەلدى. سول بويدا اتتارىنا تاقىم باسىن، قيقۋ ساپ قاپتاپ كەتتى. قامسىز وتىرعان اۋىلدىڭ ەر-ازاماتىنا ەس جيعىزباي، اعىزىپ كەلە جاتىپ اق سەمسەرى جارقىلداپ، ۇستى-ۇستىنە مىلتىق اتىپ، ءۇش اۋىل ۋ-شۋ بولدى. جىگىتتەر بەلدەۋدە تۇرعان اتتارىنا مىنە المادى. قاتىن-بالالار دۇنيە مۇلىكتى تاستاي قاشتى. ءۇش اۋىل تايلى-تاياعىمەن قامىسقا تىعىلدى. ءالي باستاعان تىلەۋقاباق جىگىتتەرى جەر قايىسقان مالدى جان-جاعىنان قيقۋلاپ قۋىپ اپارىپ، قاندىوزەكتىڭ القىمىنداعى قالىڭ قامىسقا تىقتى. ۇستىنە كىسى-قارا كىرگەندە قامىس ىشىندە سىڭسىعان ماسا، سونا دۋ ەتىپ بىردەن جابىلا كەتتى. مالدى دا، جاندى دا قاپەلىمدە قان-جوسا عىپ سويىپ تاستادى. ماسا، سونا شاققان جىلقىلار شۇرقىراپ كىسىنەپ، سيىرلار وكىرىپ، قۇيرىعىن شانشىپ قامىس اراسىنان قاشىپ شىعىپ جاتىر. قويلار ماڭىراپ، تۇيەلەر بوزداپ، يتتەر ۇلىپ، بالا-شاعالار جىلاپ، قامىس ءىشى قاپەلىمدە ۋ-شۋ، ازان-قازان بولدى دا كەتتى.
قاتىن-بالا مەن مال-مۇلىكپەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولماي، اركىم ءوز باسىن قايتتاپ بەت-بەتىنە بوسىپ كەتكەن، سۋدىر احمەت تە وسى كوپتىڭ ىشىندە شەكپەنىمەن باسىن بۇركەپ اپتى؛ قارا اتتىڭ قولتىعىنا كىرىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي زارلاپ ءجۇر. ماسا شاققان سايىن باج ەتىپ ىرشىپ تۇسەدى.
— ويباي!.. ويباي، جارىپ كەتتى، — دەپ سارناپ، شەكپەننىڭ شالعايىمەن جەلپىپ وتىردى دا، قارى تالعاسىن:-قۇدايى قۇرعىر-اي، تۇرىكپەننىڭ وعى دا وسى سارى ماسانىڭ تۇمسىعىنداي بولار. قامىس اراسىنان شىعايىقشى، — دەپ جالىنادى.
وسى كەزدە ءورت بۇرق ەتتى. تۇرىكپەندەر كىسى بويىنان اساتىن نۋ قامىسقا كىرۋگە قورقىپ، جەل جاعىنان ءورت جىبەرگەن-دى. تۇنىپ تۇرعان قامىس وت تيگەن بويدا لاۋ ەتىپ، ءورت يە بەرمەي گۇرىلدەپ الا جونەلدى. قىزىل جالىن اسپانعا شاپشىپ، بۋداقتاعان قارا قوشقىل ءتۇتىن، سىتىر-سىتىر، پىشىر-پىشىر جانعان قامىس، مال-جان دەم الا الماي تۇنشىعا باستادى.
— ويباي، قىرىلدىڭ!
— ولدىك!
— ءورت!
قامىس اراسى ۇيقى-تۇيقى. ۋ-شۋ، ازان-قازان. جان ساۋعالاپ ورتتەن قاشقان كىسىلەر كىمنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەدى. تاڭىربەرگەن دە وسى بۇلاڭ-تالاندا قاسىنداعى جىگىتتەردەن كوز جازىپ قالعان-دى. ءورت ءيىسىن سەزگەسىن-اق سيىرلار وكىرىپ، جىلقىلار قۇلىن، تايلارىن ارالارىنا الىپ جانى ىشقىنىپ جۇيتكىپ جوسىپ ءجۇردى دە، ءبىر كەزدە بار توبىمەن دۇسىرلەپ كەپ قاندىوزەككە قويىپ كەتتى. سۋى تەرەڭ، اعىسى قاتتى وزەكتىڭ ەكى بەتى تىك جار ەدى. تاڭىربەرگەن قاندىوزەككە مىنبەلەپ توقتادى.
— جانۋارلار-اي، قىرىلادى-اۋ... قىرىلادى-اۋ ەندى! سۋ بەتى جىلقىدان كورىنبەدى. ەسى شىققان جىلقىلار قۇرىقتاي موينىن سوزىپ پىر-پىرلاپ وزەكتىڭ ارعى بەتىنە باردى دا، تۇمسىعى جارعا تىرەلگەسىن جالت بەرىپ كەيىن قاراي سالدى. قايتار جولدا كارى-قۇرتاڭ اتتار، بۋاز بيەلەر السىرەپ، ءوز دەنەسىن ءوزى اۋىرلاعانداي سۋ تۇبىنە باتا باستادى. قۇلىن، تايلار قاندىوزەكتىڭ قاتتى اعىسىنا شىداماي، سۋ ىشىندە باسى قىلتىلداپ ىعىپ بارا جاتىپ، جانى ىشقىنا شىڭعىرىپ كىسىنەگەندە تاڭىربەرگەننىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ كەتتى. بۇل ءوزى انادا بولىس اعاسى ولگەندە دە كوزىنە جاس الماعان ءزاتى قاتتى جىگىت ەدى؛ كوز الدىندا سۋعا كەتىپ قىرىلعان جىلقىلاردى كورگەندە شىداپ تۇرا الماي، ات باسىن اسىعىس بۇرا بەردى. اق ارعىماق يت تۇمسىعى باتپايتىن بيىك قار قامىستى كەۋدەسىمەن ومىراۋلاپ جارىپ كەلەدى. قاپەلىمدە اتتىڭ ومىراۋىن، تۇمسىعىن، قۇرىقتاي ۇزىن موينىن نار قامىستىڭ سويى تىلگىلەپ قىزىل الا قان عىپ تاستاعان-دى. اياڭ باسقان سايىن ارعىماق تاڭىم استىندا ءدىر-دىر ەتەدى. جاس بالا بىلەگىندەي نار قامىس جان-جاعىنان شىپىرتىپ سابالاپ، ماسا-سونا تالاپ تۇلا بويى شيەدەي بولعان مىرزا ات ۇستىندە وتىرا الماي، ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر بۇرىلىپ، تاقا بولماعاسىن باسىن زەگىرەن بەشپەتتىڭ جاعاسىنا تىعىپ، جول ەركىن اق ارعىماققا بەرىپ، ات جالىن قۇشىپ جاتىپ الدى. تاڭىربەرگەن قالىڭ قامىسقا ىلگەرى لەپ كىرسە دە، انا جاقتا جاۋ شاپقان حالىقتىڭ ۋلاعان-شۋلاعانى ەمەس، انا جولى قالاۋ قولعا تۇسىرگەن تۇرىكپەن جىگىتىنىڭ شىرقىراعان جان داۋسىنداي؛ قول-اياعىن قىل شىلبىرمەن بايلاپ، جاپان تۇزدە قالدىرعان جىگىتتىڭ ءدال ءبىر تاڭىرىدەن اجال تىلەپ، شىر-شىرلاعان جالىنىشتى ۇنىندەي. تاڭىربەرگەن قۇلاعىن باسا جازدادى. اتىن تەبىنىپ، قامىس اراسىنا تەرەڭدەپ كىرە ءتۇستى.
ءورت ەتەك العان سايىن قامىس ىشىندەگى جان-جانۋاردىڭ ەسى شىقتى، قايىرۋ بەرمەي، قۇلىنداي شىرقىراپ قامىس اراسىنان ۇيىر-ۇيىرىمەن قاشىپ شىعا باستادى. جونەۋىت حاننىڭ جىگىتتەرى قۋىپ الەك بولماي، قاراۋىلعا ىلىككەنىن اتىپ قۇلاتا بەردى.
قوي، ەشكى، قاتىن-بالا اياق استىندا قالدى. قامىس ءىشى قارا قوشقىل ءتۇتىن. بىرەۋدى بىرەۋ كورمەي، انا قىزدان، اكە بالادان ايىرىلىپ، ىزى-شۋ حالىق ءورت استىنان جۇگىرىپ شىعىپ جاتىر. ءۇستى-باسىن ءورت شالعان، بەت-اۋزى كۇلدى كۇيەلەش كىسىلەر ءورت ىشىنەن جۇگىرىپ شىققاندا قارسى الدىندا مىلتىعىن كەزەگەن ءتۇسى سۋىق تۇرىكپەندەر تۇر ەدى. سەڭسەڭ قۇرايىش استىنان شۇڭىرەك كوزدەرى ءزار شاشا قادالادى. ات ۇستىنەن مىلتىقتارىن كەزەپ، ورتتەن شىققان كىسىلەردى ايداپ اكەپ ءبىر اراعا ءيىرىپ جاتتى...
قولعا تۇسكەن كىسىلەردە ەس-تۇس جوق. جونەۋىت حاننىڭ جىگىتتەرىنە قارسىلاسپاي، ايداعان جاققا توپىرلاپ ءجۇرىپ كەلەدى. العاشقى لەكتىڭ ىشىندە ءالي، قالاۋ، تولەۋ، دوس بار. سۋدىر احمەت سۇرىنە بەردى.
التى-جەتى تۇرىكپەن جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋلىنان ءبىر قورا كىسىنى ايداپ شىقتى. «مال-مۇلكىمىز جوق، ءبىزدى قايتەر دەيسىڭ»، — دەگەن ويمەن، بۇلار ۇيلەرىنەن قوزعالماي وتىرىپ قالعان-دى. قامىسقا تىعىلعان حالىقتاي ەمەس، ءازىر بۇلاردىڭ قىرى جىعىلا قويماعان. ءۇستى-باسى ءبۇتىن. موڭكە، رزا، قۇلتۋما قاتار كەلە جاتقان-دى. بۇلاردىڭ ۇستىنە قامىس اراسىنان شىققان ءبىر قورا ايەلدى ايداپ اكەلدى. رزا ايعانشانى الىستان تانىدى. الگى ءبىر قاربالاستا ورامالىن جوعالتىپ اپتى. قالىڭ قارا شاشى بۇرقىراپ، قىز ءجۇزىن جاۋىپ كەتكەن. ۇستىندە قىزىل شەگى بار اق شىت كويلەك.
شاماسى، قۇرباشى بولۋ كەرەك، باسقالارىنان گورى وزگەشەلەۋ كيىنگەن ءبىر تۇرىكپەن انادايدان اق ارعىماعىن ويقاستاتىپ كەپ ايعانشامەن قاتارلاستى... ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ الدەنە دەپ ءتىل قاتىپ ەدى، ايعانشا ۇندەمەدى.
— قۇداي-اي، قور بولدىڭ-اۋ! — دەدى رزا ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىنە كۇيىنىپ.
— ءبىزدى قايتەر ەكەن، ءا؟ — دەدى قۇلتۋما بالداعىمەن شويناڭداپ ىرعىپ باسىپ.
— كىم ءبىلسىن؟..
— اتار ما ەكەن؟
— اتسا اتاتىن شىعار.
قۇلتۋما ءسۇرىنىپ كەتتى. وسىدان كەيىن بۋىنى دىرىلدەپ، اياعىن باسا الماي بالداعى تايىپ كەتە بەرگەسىن رزا ونى قولتىعىنان الدى. تۇرىكپەندەر ايەلدەردى اسىقتىرىپ، قامشى سىلتەپ قۋالاي جونەلدى. رزا تولەۋدىڭ ەكى ايەلىن كوردى. كىشكەنتاي قىزى ەرە الماعاسىن كەنجەكەي قولىنا كوتەرىپ الدى. ايعانشا كوپپەن بىرگە جۇگىرە ءتۇستى دە، كەنەت توقتاي قاپ، كەيىنگى جاقتا كەلە جاتقان ءاليزانى سۇيەمەلدەدى. موڭكەنىڭ جورگەكتەگى بالاسىن ەتەگىنە سالىپ العان كارى ايەل جۇگىرە الماي، القىنىپ اياعىن ازەر باسىپ كەلە جاتىر ەكەن.
— قور بولدىڭ-اۋ! — دەدى رزا تىستەنىپ.
* * *
تۇرىكپەندەر جىلقىلاردى ۇيىر-ۇيىرىمەن ايداپ اكەپ، بەل-اراننىڭ بەت الدىنداعى كەڭ جازىققا ءيىردى. مالداردى ايداپ اپارۋ ءۇشىن ساقاداي ون جىگىتتى تاڭداپ الدى. كوشكەن-قونعاندا جۇك ارتاتىن كىسىلەر ءوز الدىنا. ولاردى باسقالارعا قوسپاي، ءوز الدىنا بولەك الىپ شىعىپ، الدارىنا سالىپ ايداي جونەلگەندە قاتىن-بالالار ۋ-شۋ بولدى.
— ساناي باستادى! — دەدى قۇلتۋما سىبىرلاپ. موڭكە جاڭا بايقادى: ءبىر سىزىق بويىنا ءتىزىپ قويعان ءۇش اۋىلدىڭ ەر-ازاماتىن تۇرىكپەندەر باسىنان ءتۇسىپ ساناپ كەلەدى ەكەن. توعىزعا دەيىن ساناپ، ونىنشى كىسىنى ساپتان سۇيرەپ الىپ شىعىپ جاتىر.
ءالي تولەۋمەن قاتار تۇرعان-دى. باي مىرزاسىنىڭ ءازىر قىرى جىعىلا قويماپتى. ەتەگىن شالۋلاعان بوز شەكپەننىڭ بەلىن بۋماي، سىرتىنان جەلبەگەي كيە سالعان ەكەن. قامشىسى دا قولىندا. وندىققا ىلىگەم بە دەگەن ويمەن ۇرەيلى حالىق اراسىندا تۇرىكپەندىكتەردەن كوز قيىعىن ايىرماي تۇرعان-دى. قاتەر وزىنەن كەتىپ قاسىندا تۇرعان تولەۋ ونىنشى بولعاندا جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
— باۋىرلارىم-اي!..-دەدى تولەۋ ساسقالاقتاپ. قاتار تۇرعان كىسىلەر وعان كوز سالماۋعا تىرىستى. تولەۋ قۇددى موينىنا بۇعالىق تۇسكەن اساۋداي، ءوزىن ساپتان الىپ شىقپاق بولعان تۇرىكپەننىڭ تابانىن جەرگە تيگىزبەي سۇيرەپ الا جونەلدى. قاۋقيعان سەڭسەڭ بورىك استىنان اينالا توڭىرەكتى قاپىسىز باعىپ تۇرعان تۇرىكپەندەردىڭ ىشىنەن بىرەۋى اتىن ىتقىتىپ جەتىپ باردى دا، تولەۋدىڭ ارقا-جونىن وستىرىپ تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ ەدى، ءتورتپاق پالۋان دەنەلى جىگىت باسىن يىعىنا تىعىپ ءبىر ۋىس بوپ بۇرىسە قالدى دا، جىلانداي ىسقىرعان قامشى استىندا قايقاڭداپ جۇگىرە جونەلدى.
تۇرىكپەندەر ءماز بوپ قارق-قارق كۇلىپ جاتىر. تەك باعاناعى قۇرباشى كۇلگەن جوق. ۋىسىندا قىسىپ العان قامشى سابىمەن باسىنداعى اق سەڭسەڭ قۇرايىشتى كوزىنە تامان ىسىرىپ قويدى. قالاقتاي قىر مۇرنى سوپاقشا بەتىندە جالدانىپ تۇر. يمەك مۇرىننىڭ ءۇش جاعى ۇستىڭگى ەرنىنە تيەر-تيمەس. كۇنگە كۇيگەن قايىس قارا بەتى جىبىر ەتپەي، شۇڭىرەك كوزىمەن قازاق جىگىتتەرىن قىبىرسىز باعىپ قاپتى. اسىرەسە، قامشى استىندا قايقاڭداپ قويا بەرگەن جاڭاعى ءىرى قارا جىگىتتى كورگەندە، حيۋادا تۇراتىن اعىلشىن وفيسەر ەسىنە ءتۇستى. سىرتىنان «سارى سايتان» دەپ اتايتىن اعىلشىن وفيسەرى انەبىر جولى وزدەرىنە قارۋ-جاراق بەرىپ، قازاق جەرىنە جونەلتىپ جاتىپ: «قارۋدىڭ مىقتىسى-قاتالدىق»، دەپ ەسكەرتكەن. سوسىن ءوزىنىڭ تاجىريبەسىن ايتىپ: «قاراڭعى حالىق قارا كۇشتى سىيلايدى. قازاق پا، قاراقالپاق پا، وزبەك پە، شاپقان اۋلىڭنىڭ ون ادامنان بىرەۋىن اتىپ كەت. ونان حالىقتىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى. قورىققان ەل قارسى تۇرا المايدى»، — دەپ كەڭەس بەرگەن-دى. قۇرباشى ەسىك پەن توردەي ارعىماقتىڭ ۇستىندە قامشى ۇستاعان قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ اپتى.
قۇلتۋما:
— كەلىپ قالدى. ەندى قايتتىك؟ — دەپ قاسىندا تۇرعان موڭكەگە تىعىلا ءتۇستى.
تۇرىكپەندەر جاقىنداعان سايىن قۇلتۋما جانى دىزىعىپ، بالداعىمەن ىرعىپ، موڭكەنىڭ ءبىر انا، ءبىر مىنا جاعىنا شىعا بەردى. ەڭگەزەردەي ءسىڭىر قارا تۇرىكپەن جارىق ەرنىن جالاپ قويىپ، قامشى سابىمەن قازاقتاردى كەۋدەگە ءتۇرتىپ ساناپ كەلەدى. موڭكەگە ءۇش كىسى قالدى. قىپىلىقتاپ تۇرعان قۇلتۋما ءبىر ىرعىپ موڭكەنىڭ ارعى جاعىنا شىقتى. ءسىڭىر قارانىڭ سۋىق ءجۇزى جالت ەتىپ، قادالا قاراپ ەدى، جەرگە كىرىپ كەتە جازداعان قۇلتۋما قول-اياعىنان ءال كەتىپ، سىلەيدى دە قالدى. ءسىڭىر قارا ەكى بۇكتەپ العان قامشىمەن موڭكەنىڭ كەۋدەسىن قاتتىراق نۇقىپ:
— توعىز، — دەگەندە، مىنا جاقتا تۇرعان قۇلتۋما شىڭعىرىپ جىبەردى. ەكى تۇرىكپەن ونى سۇيرەي جونەلدى. قۇلتۋمانىڭ قولىنان بالداعى ءتۇسىپ كەتتى.
— اعاجاندار-اي... باۋىرلارىم-اي... قۇتقارىڭدار-ر!.. — دەپ ارتىنا جالتاقتاپ، جالعىز اياعىمەن دەمەپ باسا الماي، سۇيرەتىلىپ بارادى. وعان قاراعان تۇرىكپەن جوق. كەلەسى وندىقتاردى سۇيرەلەپ الىپ شىعىپ اۋىل ءۇستىن ۋ-شۋ، ازان-قازان قىلدى دا جىبەردى. قۇرباشى قاسىنداعى كىسىلەرىنە بىردەڭە دەپ ءتىل قاتىپ ەدى. ولار اتتارىن تەبىنىپ، جاڭاعى وندىقتاردى جان-جاعىنان قورشاپ تۇرا قالىستى. ءبارى دە ءبىر قولىمەن مىلتىعىن كەزەپ، شۇرىپپەنى باسقالى ءامىر كۇتىپ تۇر.
— ويپىرىم-اي، مىناۋ سۇمدىق قوي.
— جاۋىزدار-اي...
— سورلىلاردى...
قۇلتۋما جان-جاقتان ۇڭىرەيگەن مىلتىق اۋزىنا كوز توقتاتىپ قاراي الماي، قولىمەن بەتىن باسىپ الدى. تولەۋ ءۇنسىز. كوزىن جەردەن الماي تۇرسا دا، قۇرباشىنىڭ قامشى ۇستاعان قولىن كەنەت قاھارلانا كوتەرىپ العانىن باسقادان بۇرىن كوردى. تۇرىك پەندەر دە، قازاقتار دا دەمىن جۇتىپ تىنىپ قالدى. ءبارى دە قۇرباشىنىڭ جوعارى كوتەرىپ العان قولىنا قاراپ، ءتۇس جوق، ءوڭ جوق قاتىپ قاپتى. قۇرباشى قولىن سىلتەپ قالعاندا بىرنەشە مىلتىق تارس-تارس اتىلدى. تولەۋ ءوزىن اتقان ءسىڭىر قاراعا جالت قارادى. وڭ تيگەنىن ءبىلدى. تەك قاي جەرىنە تيگەنىن بىلگەن جوق. ول ءوزىنىڭ جاس ەكەنىن، ولگىسى كەلمەيتىنىن ويلادى. تەك ونى مىنا ءسىڭىر قارانىڭ نەگە بىلمەيتىنىنە تۇسىنبەدى.
— جاۋىزدار!
ءسىڭىر قارا ءبىر اتقاننان قۇلاتا الماعانىنا ىزالاندى ما، اپپاق ءتىسى اقسيىپ كەتتى. ول ەكىنشى رەت اتقاندا تولەۋ قوس قولىمەن كەۋدەسىن باسا قالدى. ءبىراق سوندا دا قۇلاماي، قوس تىزەسى بۇگىلىپ تۇرعان جەرىنە شوگىپ وتىرا قالدى. قولىنا ىلىككەن جۋسانداردى قارمالاپ، وسقىلاپ جەردى تىرنالاي باستادى. كوز الدىندا جاڭا عانا شالقىپ جاتقان تەڭىز، بەل-اران، ءوزىن اتقان جاڭاعى ءسىڭىر قارا تۇرىكپەن بۇنىڭ وزىمەن بىرگە ءتۇپسىز مەڭىرەۋ قۇردىمعا ءىز-تۇسسىز باتىپ بارا جاتتى. تولەۋ باسىن استىنا الا گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. قۇلتۋما وڭ تيگەن بويدا جان تاپسىردى. جانى شىعار الدىندا باسىن كولەگەيلەگەن قولىن ءبىر سەرىپتى دە، وتىرعان جەرىنە جانتايىپ جىعىلا كەتتى.
تىلەۋ-قاباق رۋىنىڭ ءبىر جىگىتىنە وڭ قاعاستاۋ تيگەن ەدى. جىگىت قاشا جونەلدى. قۇرباشى اتىن تەبىنىپ قالدى. قۇتىلا الماسىن بىلگەن جىگىت جالت ەتىپ ارتىنا قاراعانشا بولماي تۇرىكپەن سىپىرتىپ كەپ ماشىقتى قالپىنشا شاباتىن جاعىنا قيسايا بەردى. زىرقىراپ بارا جاتقان جىگىت كەنەت قالشيىپ تۇرا قالدى. ومىراۋى اشىلعان اق كويلەكتىڭ جاعاسىنان شىققان قىلشا موينىنىڭ ساعاعىن الا سەرمەگەن قىلىش كۇنگە شاعىلىسا جارق ەتتى. جونەۋىت حاننىڭ جىگىتتەرى بۇعان دا ءماز بولا قارق-قارق كۇلدى.
قالعان ون ءبىر كىسىنى تۇرىكپەندەر ءبىر-بىر وقپەن جايعارا سالدى. سونان كەيىن مۇنداعى تۇرىكپەندەر شاپقىلاسىپ مال باسىنا كەتتى. كەيىنىرەك قالعان قىز-كەلىنشەكتەردى وسىلاي قاراي ايدادى. قىز-كەلىنشەكتەر كوش جەردەن اڭىراپ داۋىس سالىپ كەلەدى. كوپ ەلىكتىڭ اراسىنان اعاسىنىڭ الپامساداي ءىرى دەنەسىن بىردەن تانىعان ايعانشا قول-اياعىنان ءال كەتىپ، قاسىنداعى ءبىر ايەلگە اسىلا كەتتى. ءبىر جان جۇباتقان جوق. ايعانشا جۇگىرىپ بارىپ اعاسىنىڭ ولىگىن قۇشاقتاي الدى.
— باۋىرىم... اعا-ەكەم!..
تۇرىكپەندەر قالعان قىز-كەلىنشەكتەردى الدىنا سالىپ، ايداپ اكەتىپ بارادى. ىشىندە تولەۋدىڭ كىشى ايەلى مەن تاڭىربەرگەننىڭ بالدىزى-باي اۋىلدىڭ سۇلۋ قىزى بار. قۇرباشى ايعانشانى كۇتىپ، قارايلاپ تۇر. ايعانشا كەنەت قۇرباشىنىڭ كوزىن الا بەرە اتىپ تۇرەگەلدى. قۇرباشى جالت قارادى. قىزدىڭ قولىنداعى كەزدىكتى كوردى.
— جاقىنداما!..-دەدى ايعانشا. قۇرباشى تابان جەردەن تاپ بەردى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قامشىمەن كەزدىك ۇستاعان قىز قولىن قاق بىلەگىنەن ءتىلدىرىپ ءوتتى. قىز شىر ەتىپ وتىرا قالدى. كەزدىك ءتۇسىپ كەتتى. قۇرباشى كۇلىمسىرەدى دە، ات ۇستىنەن سوزىلىپ، جەردە جاتقان كەزدىكتى ءىلىپ اكەتپەك بوپ ەدى، موڭكە وسى ءساتتى توسقان ەكەن. اتىلىپ بارىپ كەزدىككە قولىنىڭ ۇشى تيە بەرگەن قۇرباشىنىڭ جەلكەسىنە قونجيىپ وتىرا كەتتى. ەندى ءبىر قيمىلمەن ونى جەرگە ات ۇستىنەن جۇلقىپ ءتۇسىردى دە:
— اتتى ۇستا! — دەدى.
ايعانشا شىلبىرعا جارماستى. موڭكە ارعىماققا ءبىر-اق ىرعىدى. ايعانشا دا موڭكەنىڭ تارالعىسىنان ۇستاپ قاتارلاسا بەردى. موڭكە قىزدى ءىلىپ الدى دا، ات باسىن بەل-اراننىڭ كەزىنە تۋرالاپ اعىزا جونەلدى. ءۇش تۇرىكپەن ىلەسە قۋدى.
تولەۋدى اتاتىن ءسىڭىر قارا تۇرىكپەننىڭ كوك قاسقا ارعىماعى سالعان جەردەن سۋىرىلىپ شىقتى. ول ءبىراق بوز ارعىماققا جەتە الماسىن ءبىلىپ، يىعىنان بەس اتتارىن الدى. اعىزىپ كەلە جاتىپ، جالعىز قولىمەن كوزدەپ اتىپ ەدى، وق موڭكەنىڭ باسىن جالاپ ءوتتى. قارت بالىقشى ات جالىنا ەڭكەيىپ، بۇعىپ كەلەدى. قايتا-قايتا كوز قيىعىن قۋعىنشىلارعا تاستاپ جالتاقتاي بەردى.
بوز ارعىماق ۇزىن موينىن ۇشقان قۋدىڭ سۇڭعاعىنداي سوزىپ جىبەرگەن. تاستاق جەردى تاسىرلاتىپ، پىر-پىرلاپ ۇشىپ كەلەدى. «جانۋار-اي، قانداي اسىل مال ەدىڭ». موڭكە قۋعىنشىلارعا تاعى دا بۇرىلىپ قاراپ ەدى. كوك قاسقا اتتى تۇرىكپەن الدەنەگە كەيىندەپ قالعان ەكەن. ونىڭ الدىنا ەندى كەيىنگى ەكەۋ ءتۇسىپتى. اتتارى جەتە الماسىن بىلگەسىن ۇستى-ۇستىنە وق جاۋدىرىپ كەلەدى. ءبىر وق اتقا ءتيدى. بوز ارعىماق الدەنەگە سۇرىنگەندەي بولدى. بويىنان ءال كەتىپ بارا جاتقانىن سەزگەن جانۋار سوڭعى رەت جان ۇشىرا شۇرقىرادى دا، موينىن استىنا الا قۇلادى. موڭكە مەن ايعانشا دومالاپ ءتۇستى. موڭكە ۇشىپ تۇرەگەلدى. جالما-جان قولىنان ۇشىپ كەتكەن بەس اتارعا جارماسىپ، ءبىر تىزەلەپ وتىرا قاپ الاس-قاپاستا كوزدەمەي اسىعىس اتىپ ەدى. «تيمەدى-اۋ»، — دەپ ويلاپ ەدى، جوق، تۇرىكپەننىڭ قولىنداعى قىلىش ۇشىپ ءتۇستى. تىزگىن دە قولىنان شىعىپ، ات جالىن قۇشا قۇلادى. سويتكەنشە كوك قاسقا اتتى تۇرىكپەن كەلىپ قالعان ەكەن. ەكى جولداسىنىڭ كوز الدىندا وققا ۇشقانىن كورسە دە بەتى قايتاتىن ەمەس. قاۋقيعان قارا بورىك استىنان قادالعان كوزىن قارت بالىقشىدان ايىرماي، تىستەرى اقسيىپ كىجىنىپ اپتى.
موڭكە ونان بۇرىنىراق اتىپ ەدى؛ ءبىراق وعى بىتكەن مىلتىق وت المادى، تۇرىكپەن اتقان وق موڭكەنىڭ ءدال كەۋدەسىنەن ءتيدى.
* * *
ارتىنان قۋعىنشى شىقپاسىن بىلگەن جونەۋىت حاننىڭ جىگىتتەرى ەشكىمنەن ايىلىن جيمادى. وزدەرى شاپقان اۋىلداردىڭ مالىن، جانىن ايداپ ەل كوشكەندەي ىزعىتىپ ۋلاتىپ، شۋلاتىپ قايتتى. ارال، كاسپيي ارالىعىنداعى اڭ بولماسا، ادام اياعى باسپاعان ءۇستىرتتىڭ ماڭ جازىعىن بەتكە ۇستاي وتىرىپ ەلسىز تۇزبەن اسىقپاي، اقىرىن ءجۇرىپ وتىردى. تەك مال-جان شولدەن قاتال قىرىلۋعا قاراعاندا، سوناۋ ەل شەتىندە شالعاي جاتقان قاسقا-جول، قاراتاماق تۇسىندا تاعى دا تەڭىزگە قۇلادى.
بۇل ارال تەڭىزىنىڭ سىپىرا باتىس بەتى؛ وسىدان قاراقالپاققا جەتكەنشە تىك جار، قاتپار-قاتپار كوك شىق. قۇلاۋىن تاۋىپ تۇسپەسە كولىكتى كىسى تۇگىل جالعىز-جارىم جاياۋلار دا تەڭىز جاعاسىنا ماڭايلاپ بارا المايدى. كوپ جۇرگەن قالاشىلار مەن ەل توناۋشى ۇرىلار عانا تەڭىزگە تونگەن قۇز-شىڭداردىڭ بەلگىلى-بەلگىلى تۇستارىندا كوك تاستى جارىپ شىققان مۇزداي بۇلاق سۋىن ويىندا ۇستاپ، ءدال ۇستىنەن قۇلاتىپ وتىراتىن.
مىنالار دا تەڭىز جاعالىعىنداعى سۋى بار جەردىڭ ءبارىن بىلەدى ەكەن. قۇز شىڭنىڭ ءتىس سىندىرعانداي مۇزداي سۋىنا مال-جاندى قاندىرعاسىن سول اراعا ءبىر تۇنەپ، ەرتەڭىنە ەرتەلەتە تۇرىپ، ءوزارا قاۋقىلداسىپ اتقا قوندى. ارتتان شاڭ شىقپاعاسىن اسىقپادى. جەر اياعى الىس. وسى ىستىقتا كوپ مالدى تىرقىراتىپ قۋالاي بەرمەي، ءۇيىر-ۇيىر قىپ ءبولىپ، وتىن العىزىپ اۋەنىمەن ايداپ وتىردى.
مال ايدايتىن دا، جۇك ارتاتىن دا قازاقتار. ولارمەن بىرگە تورت-بەس تۇرىكپەن ۇنەمى مال باسىندا. كوز جازباي تورۋىلداپ وتىراتىن قاتال. العاشقى كۇنى قاشپاق بولعان ءبىر جىگىتتى تابان اۋزىندا اتىپ تاستادى. سونان بەرى مال ايداۋشىلاردى الدارىنا سالىپ، ىلگەرى وزدىرىپ جىبەرىپ، قىز-كەلىنشەكتەن دامەسى بارلار كەيىندە، كوش باسىندا كەلەدى. ولار العاشقى كۇنى-اق تۇتقىنداعى قىز-كەلىنشەكتەرگە ءسوز سالدى. مۇنداي جەردەگى جونەۋىت حاننىڭ سالتى بويىنشا قولى جەتكەنى قالاعانىن اكەتپەي، تاڭداۋدى تۇتقىن قىزدار مەن كەلىنشەكتەردىڭ وزدەرىنە بەردى. قىز-كەلىنشەكتەر اۋىلدان شىققالى شانانىڭ باسىنا بۇركەپ، ات ۇستىندە سىڭسىپ كەلە جاتقان-دى. ىشتەرىندە ءۇن شىعارماعان بالجان عانا. بالجان باسىنا تۇسكەن ءۇمىتسىز ءحالدى ءبىلىپ، بىردەن قاتايىپ الدى.
تۇرىكپەندەردىڭ جونەۋىت حاننان كەيىنگى باسشىسى ءسىڭىر قارا بولاتىن. كەشەدەن بەرى ول ايعانشاعا قايتا-قايتا قياستاپ كەپ قاسىنان كەتپەي قويىپ ەدى. ءبىراق قىز ءتىل قاتپادى. ءسىڭىر قارا جاقىنداسا سىرت اينالىپ، ءۇنسىز بەزەرىپ الا بەرگەسىن، ءبىر رەت ول كوك قاسقا ارعىماقتى تەبىنىپ قاپ ۇزەڭگى قاعىستىرىپ كەن، قىز استىنداعى اتتىڭ تىزگىنىنەن ۇستادى. وسى ارادا وجەت قىزدى وزىنە قاراي قاتتى جۇلقىپ بۇرىپ الدى. ايعانشا تايسالمادى. ءسىڭىر قارا تۇرىكپەن قارا ەلتىرى قۇرايىش استىنان كوزىن قاداپ، دەمىن ىشىنە ىزعارمەن جۇتىپ العان-دى. ول كۇلە بىلەتىنىن دە كورسەتكىسى كەلگەندەي، كۇتپەگەن جەردەن جىميدى. سونىڭ وزىندە جىلتىر قارا بەتى جىلىماي، تەك تىستەنىپ العان جۇپ-جۇقا ەرىن اراسىنان اپپاق تىستەر ىرسيدى.
— كونەسىڭ. ايتپەسە، كۇشپەن كوندىرەم، — دەپ قىزدىڭ كوزىنە كىرپىك قاقپاي، قادالا قاراپ تۇردى دا، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. ايعانشادان كەيىندەۋ كەلە جاتقان تاڭىربەرگەننىڭ بالدىزى بۇل ەكەۋىن سىرتىنان باعىپ وتىرعان-دى. ءسىڭىر قارا كەتكەن بويدا سۇلۋ قىز استىنداعى كۇرەڭ جورعانى تەبىنىپ، تايقالتىپ كەپ ايعانشاعا قاتارلاستى.
— قۇربىم، قاسارىپ قايتەسىڭ؟ شارا قالمادى عوي. كونسەيشى.
— ءوزىڭ كونگەنسىڭ عوي؟
— قايتەم؟.. قالاعانىڭا تي دەپ وتىر عوي، ءوزىم انەبىر جاستاۋىنىڭ ەتەگىنەن ۇستايمىن.
— قۇتتى بولسىن! تويىڭا شاقىرارسىڭ.
— تۇتاق! تاڭداعانىڭا تيمەسەڭ، سوڭىرا تاستاعانىنا زار بولارسىڭ.
كەشكە قونعان جەردە تىلەۋ-قاباق بايىنىڭ قىزى ءبىر تۇرىكپەننىڭ جەتەگىندە كەتتى. ايعانشا ەكى كۇننەن بەرى اۋزىنا اس الماعان-دى. ءسىڭىر قارا وعان سۋ بەرگىزبەي، قىسىمدى قاتايتا باستادى. ءتۇس اۋا ءشول قيناعان قىز ەرسىز جايداق ات ۇستىندە وتىpa الماي، بەلى ءۇزىلىپ بارا جاتتى. كۇن كەشتەتە تۇرىكپەندەر قاسقاجول، قاراتاماقتىڭ دەڭگەيىنە جەتتى. ۇزاق جۇرىستەن كولىكتىڭ بەلى تالعاسىن وسى اراعا ايالداماق. شىڭ ۇستىندەگى قوتىر قارا، بايالىشتاردى قۇشاق-قۇشاق قىپ اكەلىپ، مازداتىپ وت جاقتى. قىز-كەلىنشەكتەر اس ءپىسىرىپ جاتقاندا مىنا جاقتا جورىقتان ولجالى قايتقان شاپقىنشىلار تۇڭگى وتتىڭ ساۋلەسىندە قاۋقىلداسىپ سويلەسىپ جاتتى. ءسىڭىر قارا تۇرىكپەن ولاردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسپاي، كەش بويى كوزىنىڭ استىمەن ايعانشانى باقتى دا وتىردى. ونىڭ ءامىرى بويىنشا بۇل ءتۇنى دە تۇرىكپەندەر ايعانشانى ورتاعا الىپ، وتتى اينالا قورشاپ جاتقان-دى. ايعانشا بۇگىننەن قالسا اياعى الىسقا ءتۇسىپ كەتەتىنىن ءبىلدى. مىنالارعا كۇدىك تۋعىزعىسى كەلمەگەن قىز قاراڭعى تۇندە قاباق جاپقىزباي لاپىلداپ جانعان وتتىڭ شەتىنە قيسايدى. ءجۇزى سۋىق قاتال كىسىلەر كوز جازباي، اڭدىپ جاتقانىن ءبىلدى. ءتۇن ورتاسى اۋا بۇنى ۇيقى قىستى. اسىرەسە، تاڭ الدىنداعى ءتاتتى ۇيقى تالىقسىراتا باستاعاندا ءوز قولىن ءوزى قانىن اعىزا قىرقىپ الدى.
قانشا ساق بولعانمەن ۇزاق جورتۋىلدان تالعان شاپقىنشىلار ءتۇن ورتاسى اۋا تەگىس ۇيقىعا كەتتى. ىشتەرىندەگى ۇزاق ءاڭدىسقانى-سىڭىر قارا ەدى. ايعانشا دا الا-بولە وسىدان قورقىپ ەدى، ول قور ەتە قالعاندا قىز ساقتىقتى ۇمىتىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. وت ءسونىپتى. كۇل اراسىنان ساقشىنىڭ وياۋ كوزىندەي جالعىز شوق قانا جىلتىرادى. ايعانشا اۋەلى شوققا قارادى. سوسىن وتتى قورشاپ جاتقان تۇرىكپەندەرگە موينىن سوزىپ قارادى. بويى مۇزداعان تۇرىكپەندەر بۇيىعىپ، بىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇسىپتى. ءسىڭىر قاراعا جالعاس جاتقان ەكى كىسىنىڭ اراسىنان اياقتىڭ ۇشىمەن وتكەندەي عانا ساڭىلاۋ كوردى. ايعانشا ىلگەرى ۇمتىلا ءتۇستى دە، دەرەۋ توقتاي قالدى. تۇلا بويى قالشىلداپ اكەتىپ بارادى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ قاتتى سوعىپ بارا جاتقاسىن قوس قولىمەن كەۋدەسىن قىسىپ، ءسال تۇردى دا قايتا ءجۇردى. ەكى تۇرىكپەننىڭ اراسىنداعى جاڭاعى قىل كوپىردەي جەردەن اياعىن ۇشىنان باسىپ ابايلاپ وتسە دە، ارتىنا بۇرىلىپ قاراۋعا قورىقتى. مىلتىعىن باۋىرىنا قىسىپ، قالعىپ وتىرعان كۇزەتشىدەن كوز قيىعىن ايىرماي، اقىرىن-اقىرىن ۇزاي بەردى.
ءتۇن تاستاي قاراڭعى. جۇلدىزدار سيرەك؛ تۇڭعيىق تۇبىندە قاداۋ-قاداۋ جىلتىراپ، سونەر شىراقتاي بوپ ءدىرىل قاعىپ تۇر. دالا تاڭى ءالى بەلگى بەرمەسە دە، ءبىراق تاپ ءقازىر تاياۋ قالعانىن سەزىپ، ايعانشا جۇگىرىپ كەلەدى. بۇتا ءتۇبىن قوناقتاعان قۇس ءبىر رەت اياعى استىنان پىر ەتە قاپ ەدى. ايعانشا شىڭعىرىپ جىبەرە جازداپ، الاقانىمەن اۋزىن باسا قالدى. وسىدان كەيىن جۋىق ارادا وزىنە-وزى كەلە المادى. مىنا جىم-جىرت دۇنيە تاعى دا ۇرەيگە تولىپ، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتقان. ءبىر كەزدە تاڭ سىز بەردى. كوز جەتەر جەر كەڭەيىپ، شىعىس جاق سارقاباقتانا باستادى. «ولار دا ويانعان بولار؟» — دەپ ويلادى قىز. ءسىڭىر قارا ءبارىن اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، ىزىنە ءتۇسىپ قۋىپ كەلە جاتقانداي كوردى.
ايعانشا ءبىر جەرگە بوي تاسالاي تۇرعانىن ءجون كوردى. تۇرىكپەندەردى ىزىنەن اداستىرعىسى كەپ، تەڭىزگە جەتكەنشە قىلتاناق وسپەگەن قىزعىلت تاستاقتىڭ ءۇستىن باسىپ ءجۇردى. شىڭ ءۇستى جازىق، بوي تاسالاپ جاسىرىناتىن جەر بولماعاسىن، ول ەندى تەڭىزگە ءتونىپ تۇرعان كوك قاتپار شىڭعا بەت تۇزەدى. شىن قولعا تۇسكەندەي بولسا، شىڭ باسىنان قۇلاماق بوپ، وسى ويعا ىشتەي بەكىپ ەدى.
* * *
جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋىلى اۋىر قايعىنى ازەر كوتەرىپ تۇر. موڭكە، تولەۋ، قۇلتۋمادان باسقا تاعى ون ءبىر كىسى قازا تاۋىپتى. ەسى شىققان حالىق العاشقى جاۋ شاپقان كۇنى ولىك جايىن ويلاماعان-دى. ەرتەڭىنە عانا ەلي مەن دوس ءۇش اۋىلدىڭ ەر-ازاماتىن جيناپ، قازا تاپقان كىسىلەردى قارا مولاعا جەرلەدى. بۇلارعا جايشىلىق كەزدەگى كوپ كادەنىڭ ءبىرى ىستەلگەن جوق. جورىق كەزىندەگى ولىك جونەلتكەندەي توپىراقپەن ءجۇزىن جابا سالدى. ولىكتەردى جەرلەپ بولا بەرگەندە، قامىس اراسىنان تاڭىربەرگەن شىقتى. ماسا، سونا تالاعان. نار قامىس جىرتقان ۇستىندەگى كيىمدە ساۋ-تامتىق جوق. بەتى-قولىن قامىس ءتىلىپ، شيەدەي قىپ تاستاپتى. ۋ-شۋ بوپ جاتقان اۋىلدى كورگەسىن بۇنداعى بار ءمان-جايدى ءبىلدى دە، ءبىر جانعا سوقپاي سىرعاياقتاپ تۋرا جايلاۋعا تارتىپ بارا جاتقان-دى. تىلەۋ-قاباق بايى كۇيەۋ بالاسىنىڭ الدىن وراي جۇگىردى:
— تاڭىربەرگەنجان... توقتا... توقتاي كەت!
اكەسىنىڭ سوڭىنان ءالي جۇگىردى. بۇ دا قولىن بۇلعاپ ايقايلاپ كەلەدى. تاڭىربەرگەن امالسىز قايىرىلدى. ات ۇستىندە تۇرىپ كۇتىپ الدى. تىلەۋ-قاباق بايى اۋىر دەنەسىن ازەر قوزعاپ، ىرسىلداپ جۇگىرىپ كەلدى دە، ات جالىن قۇشاقتاپ ەڭىرەپ جىبەردى.
— تاڭىربەرگەنجان-اي، ەندى ءقايتتىم؟ ىشپەي-جەمەي جيعان مالدان ايىرىلىپ، سورلاپ قالدىم عوي.
— بەكەم بول! قۇداي سالعان ءىس، كونبەسكە لاجىڭ قايسى؟..
— قۇدايى قۇرسىن... ويباي-اي، قۋ تاقىر بوپ قالدىم عوي...
— قوي، اتا! مال اشۋى-جان اشۋى. جانىڭ كۇيگەسىن ايتىپ تۇرعان شىعارسىڭ. باس اماندىعىن تىلە. باس امان بولسا، كەدەيلىكتەن ولگەن كىسى جوق. مىنا بالىقشىلار اۋلى دا تابىلعان تورتا-شاباعىن جەپ كۇنەلتىپ وتىر عوي.
ءالي اڭگىمەگە ارالاسپاي، اكەسىنىڭ سىرت جاعىندا تۇرعان-دى. جەزدەسىنىڭ سوزىنەن «مەنەن ەشتەڭە دامەتپە»، — دەگەن ويىن انىق اڭعاردى دا:
— ءاي، اكە، بۇنىڭ سىرىن بىلگەندەي بولىپ ەدىڭ عوي. بۇعان جىلاعانشا، ەندىگى جەردە نە كۇتسەڭ دە تەڭىزدەن كۇت. جاسىڭدى تىي، ءجۇر، — دەپ ءالي اكەسىن جەتەلەي جونەلدى.
تاڭىربەرگەن ءجۇرىپ كەتتى. ىڭعايسىزدانىپ بارادى. ءبىراق سول بويدا جۋىپ-شايىپ: «وسىنىڭ ءوزى دۇرىس بولدى»، — دەپ ويلاپ، قايىن اتاسىنان تەز قۇتىلعانىنا قۋاندى.
* * *
جاۋ شاپقان اۋىل ازان-قازان. قاتىن-بالا جىلاپ، امان قالعان ەر-ازامات بىر-بىرىنە كورىسىپ، ۋ-شۋ بوپ جاتقاندا، قۇبىلا بەتتەن ءبىر كىسىنىڭ قاراسى كورىندى. قولىندا مىلتىق پا، تاياق پا، جەرگە سۇيرەتىپ، ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ تالتىرەكتەپ كەلەدى. اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىككەندە ءالى قۇرىدى ما، الدە ءسۇرىندى مە، «سۋ-ۋ!» — دەپ قولىن ىلگەرى سوزىپ قۇلاپ ءتۇستى.
— مىناۋ... ءاي، مىناۋ ەلامان عوي؟
سىرتتا جۇرگەن جۇرت جاپا-تارماعاي جۇگىرىپ، كىسى-قارا جينالىپ قالدى. بىرەۋ باسىن كوتەردى. بىرەۋ جۇگىرىپ بارىپ سۋ اكەلدى. ەلامان ەس-تۇسسىز. اۋزىنا اپارعان سۋدى باس سالىپ، توگىپ-شاشىپ ۇزاق ءىشتى.
— سورلى ولۋگە كەلىپتى عوي.
— ايتارى جوق. قۇداي وڭداپ، ابىروي بولعاندا ەل شەتىنە جەتكەنىن ايت.
ەلامان ءالى دە ەشكىمدى، ەشتەڭەنى سەزگەن جوق. ەرنى سۋعا تيەر-تيمەستە مۇزداي تەر ماڭدايىنان بۇرق ەتتى. قولىنان شەلەك ءتۇسىپ، سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— ۇلگىردىم بە؟
قاسىندا قاۋمالاپ تۇرعان كىسىلەر ۇندەمەدى. ءبارى دە ەلاماننان كوزىن الىپ قاشىپ، تومسارىپ، تۇنجىراپ العان.
— نە بولدى؟ نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟
— ەلاعا، ايتاتىن دا ەشتەڭە قالمادى.
— نە دەيدى؟ نە دەپ تۇرسىڭ؟
ەلامان وزىنە جاقىن تۇرعان ءبىر جىگىتكە سۇيەنىپ تالتىرەكتەپ ازەر تۇرەگەلدى.
— نە بولدى، ايتىڭدار؟
— ون ءتورت كىسىنى اتتى. ىشىندە موڭكە، قۇلتۋما، تولەۋ بار.
— كوپ جىگىتتى الىپ كەتتى. ءىلىپ الار قىزدار مەن كەلىنشەكتەردى دە اكەتتى.
— اتتەگەن-اي، ۇلگىرە الماعان ەكەم عوي. وزدەرى قانشا، كوپ پە؟
— كوپ دەيتىن كوپ تە ەمەس. تەك قارۋى سايلى. بەس قارۋى بويىندا.
— كەتكەندەرىنە كوپ بولدى ما؟
— ءبىر كۇن...
«ءبىر كۇن؟»... — دەدى ەلامان ىشىنەن.
— ايداعان مالى بار، ونشا ۇزاي قويماعان بولار، — دەدى ءالي ەلاماننىڭ ارجاق ويىن اڭعارعانداي.
ەلامان قالىڭ قاباق قارا سۇر جىگىتتى تانىمادى. ءبىراق كىم دە بولسا ونىڭ جاۋ قۋۋعا ءازىر تۇرعان ءتۇرىن تانىدى.
— جىگىتتەر، — دەدى ەلامان كوپ ىشىنەن كوزىن الگى قارا سۇر جىگىتتەن ايىرماي،ء-بىز دە ەل ەدىك قوي. ءتىرى قالعاندارىمىز، تىم قۇرىسا، جاۋ قولىندا كەتكەن باۋىرلارىمىزدى...
— شىراعىم-اۋ، قۇر قول ەمەسسىڭدەر مە؟
— اقساقال، ەندى ءبىز دە قۇر قول ەمەسپىز.
— ءبىر مىلتىق از عوي... ءوزىڭ ءبىل، حالىقتى قىرىپ الماساڭ بولعانى.
— قوي ءارى! قول قاتپاعاندا امان قالعانىڭ بەلگىلى. ۇل، قىزىڭ جاۋ قولىندا شىرىلداپ بارادى... ال سەن بۇتا تۇبىنە تىعىلعان تورعايداي باس قورعاپ قالماقسىڭ با؟ كانە، تىلەۋ-قاباقتىڭ جىگىتتەرى، بىلاي شىعىڭدار!..-دەدى الگى قالىڭ قاباق قارا سۇر جىگىت ايقايلاپ.
ەلامان ءتۇسى باسقا جىگىتتەرگە تاڭدانا قارادى. ول اسىرەسە تىلەۋ-قاباڭ جىگىتتەرىنە ءامىر بەرىپ، ءبىر ساتتە ولاردى شوقتاي ەكشەپ جيناپ العان مىنا قارا سۇر جىگىتكە ءسۇيسىنىپ تۇر.
— شىراعىم، اتىڭ كىم؟
— ءالي.
جاۋ شاپقان اۋىلدىڭ جاڭا عانا ساعى سىنىپ تۇرعان جىگىتتەرى ەڭسەسىن تىكتەپ الا قويدى. قامىس اراسىندا قالعان اتتاردى قۇرمالاپ ۇستاپ ەرتتەپ جاتىر. ەر تاپپاعاندارى ات ارقاسىنا توقىم، تەرلىك سالىپ جايداق ءمىنىپ، سويىل، شوقپارىن الدىنا وڭگەرىپ اپتى. ەلامان كوپتىڭ اراسىنان دوستى كوردى. قولىندا كۋرنوس يۆاننىڭ قوس اۋىزى. وزىنە قاراستى جىگىتتەردى باستاپ شىعىپتى. ەلامان بايقاماعان بولدى.
— ازىرسىڭدەر مە؟
— ءازىرمىز، ەلاعا!
— تارتىڭدار! — دەدى ەلامان ايقايلاپ. استىندا تىلەۋ-قاباق بايىنىڭ بايگى كوگى. كەشەدەن بەرى جورتۋىلدا مۇيىزدەي بوپ جاراپ باۋىرىن تارتىپ العان.
ءتۇس اۋا بەرگەندە كوز ۇشىنان شاڭ كورىندى. بۇلار دەرەۋ اتقا تاقىم باستى. سويىل، شوقپار وڭگەرگەن ءجۇز قارالى قول جىم-جىرت دالانى دۇبىرلەتىپ زور ايباتپەن ءتۇيىلىپ كەلەدى. جاعاداعى اۋىلدى قىزىل الا قان عىپ قىرىپ، تىلەۋ-قاباق بايىنىڭ كوك الا جىلقىسىن الدىنا سالىپ، قىزدارىن كۇڭدىككە، جىگىتتەرىن قۇلدىققا الىپ ىرعاپ-جىرعاپ قايتقان تۇرىكپەندەر ءتىپتى قاننەن-قاپەرسىز، بەيقام، جايباراقات كەتىپ بارا جاتقان-دى. بۇلاردى جەلكەسىنە ءتونىپ كەلگەنشە سەزگەن دە، بايقاعان دا جوق-تى. تەك تۋ سىرتىنان توسىن ءدۇبىر شىققاندا عانا جالت قاراپ، قۋعىنشىلاردىڭ قارامىن كورىپ شوشىپ كەتتى. قايسى بىرەۋلەر قاشا جونەلمەك بولعاندا، وزدەرىنىڭ اراسىنداعى قاۋقيعان سەڭ-سەڭ بورىكتى ءسىڭىر قارا قۇرباشى:-قايت! قايت! — دەپ جولىن كەس-كەستەدى. بەس-التى تۇرىكپەن تىلەۋ-قاباق بايىنىڭ جىلقىسىن قيقۋلاپ، الدارىنا سالىپ قۋىپ الا جونەلدى دە، قالعاندارى توسقاۋىلدا تۇرىپ قالدى.
قۋعىنشىلار ات باسىن قويا بەرگەن. سويىل-شوقپارىن وڭدى-سولدى بىلعاپ، تاستاق دالانى دۇبىرلەتىپ، ۇلكەن ايبار-سۇسپەن ءتونىپ كەلىپ قالدى. ءسىڭىر قارا تاقىمى استىندا ءبىر ورىندا تۇرماي، شيىرشىق اتقان ارعىماقتى تىرپ ەتكىزبەي تىزگىنىن تارتىپ تۇر. ۇستىنە كەلىپ قالعان قاھارلى قولدىڭ وڭ بويى الدىندا اق شىت ورامالمەن باسىن شورت ءتۇيىپ بايلاپ العان باتىر تۇلعالى ەڭگەزەردەي ءىرى قازاقتان كوزىن ايىرماي، ءار قيمىلىن باعىپ قاپتى. جان-جاقتان ۇران تاستاپ، اسپان استىن جاڭعىرتىپ كەلە جاتقان مىنا قاھارلى قالىڭ دۇرمەكتىڭ اراسىندا تەك جالعىز ول عانا ءتىسىن قايراپ، ءۇن-تۇنسىز ءتۇيىلىپ اپتى. قولىندا مىلتىق. بۇلار كەشە بالىقشىلار اۋىلىن شاپقاندا وسى قازاق كوزىنە تۇسكەن جوق-تى. كىم دە بولسا، مىناۋ قانىن تورسىققا قۇيعان بىرەۋ. ەشتەڭەدەن تايىناتىن ءتۇرى جوق؛ وقپەن الماسا، بىرمە-بىردەن العىزبايتىن، يا ولەم، يا ولتىرەم دەپ وققا ءوزىن بايلاپ، استىندا قۇستاي ۇشقان اتتىڭ قۇرىشتاي موينىنا بۇ دا بار بويىمەن ىلگەرى ۇمتىلىپ، مىلتىعىن كەزەپ كەلىپ قالدى. ءسىڭىر قارا تۇرىكپەن باسىنداعى شاڭىراقتاي قارا قۇرايىشتى قامشىنىڭ سابىمەن ىلگەرى ىسىرىپ، كوزىنە تامان ءتۇسىردى دە، الگى اق، ورامادى قازاق مىلتىعىنىڭ قاراۋىلىنا ىلىنە بەرگەندە اتىپ جىبەردى. قالعان تۇرىكپەندەر ءبىر-بىر اتتى دا، ءسىڭىر قارانىڭ سوڭىنان ات باسىن جالت-جالت بۇرىپ قاشا جونەلدى.
وق ەلاماننىڭ سول يىعىنىڭ شوقتىعىنا تيگەن ەدى؛ مىلتىق داۋسىنان ۇرىككەن ات ۇستىنەن ءتۇسىپ قالا جازداپ، ساۋ قولىمەن ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ، بويىن ازەر-ازەر بيلەدى. وندا دا قاسىندا ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلە جاتقان ءالي دەرەۋ ۇمتىلىپ ەلاماندى اۋىتقىپ بارا جاتقان جاعىنان دەمەپ سۇيەي بەرگەن-دى. ەلامان وعان مىلتىعىن بەردى دە:
— مەنى تاستا. انالاردى قۋ. ادام-قارانى قۇتقارىڭدار! — دەدى.
— جاقسى، ەلاعا، — دەدى دە، تۇرىكپەندەردىڭ سوڭىنان قۇيعىتىپ اعىزا جونەلدى.
بۇل ءوزى ءبىر كىسىگە دەربەس ءالى كەلەتىن قارۋلى جىگىتتى. اتتىڭ قۇلاعىندا وينايدى. ات ۇستىندەگى ۇرىسقا دا مىقتى. جۇيرىك ات، تيگىش مىلتىق، بۇركىت، تازى ۇستاعان ۇلىقۇم بويىنداعى اتاقتى اڭشى بولاتىن. ۇلىقۇم بويىنىڭ اتاقتى كوك الالارى تاقىمىنا تيگەن ءبىر توپ جاس جىگىت تۇرىكپەندەردىڭ ءىزىن وكشەلەپ تۇرا قۋىپ، بىرنەشەۋىن ۇرىپ جىقتى. ءالي الدى-ارتىنا قاراماي قاشقان تۇرىكپەننىڭ ىشىنەن قارا قۇرايىشتى ءسىڭىر قارانى ىزدەدى. سونى كوزى شالعان بويدا ونە ءبىر ات ۇستىندە داعدىلانعان ماشىقپەن قاراۋىلعا ىلىگە بەرگەندە اعىزىپ كەلە جاتىپ اتىپ ەدى؛ «تيمەدى-اۋ»، — دەپ قورقىپ ەدى؛ كوزى الدىنان ءدارى ءتۇتىنى سەيىلە بەرگەندە ءسىڭىر قارانىڭ داعىراداي تەرى قۇرايىشى ونىڭ ءبىر جاعىنا قاراي اۋىتقىپ، بىلعاڭ ەتكەن باسىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، اۋادا ۇشىپ بارا جاتقانىن كوردى. جاۋدى سونان ءارى قۋماي ات باسىن كەيىن بۇردى. ءبىر توپ كىسىمەن كەيىندە قالعان ەلامانعا كەپ، اتتان ءتۇستى. ەلاماننىڭ وق تيگەن يىعىنىڭ باسىنا كيىز كۇيدىرىپ باسىپ، اق شۇبەرەكپەن قاتتى تارتىپ بايلاپتى.
— مال-جانداردى قۇتقارا الدىڭدار ما؟
— قۇتقاردىڭ، ەلاعا...
— ءبارىن دە مە؟
— جوق، ءبارى ەمەس...
— بىزدەن شىعىن كوپ پە؟
— ءبىر جىگىت ءولدى، ءۇش كىسى جارالاندى. وسى كەزدە جاۋ قولىندا تۇتقىندا كەتكەن ءرايىس جۇگىرىپ كەپ، ەلاماندى باس سالىپ، قۇشاقتاي الدى:
— اعاەكە-اي، سەندەردى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي...
— قالعاندارىڭ قايدا؟
— كەلە جاتىر...
— اي...
— ايعانشا... ول وتكەن ءتۇنى قاشقان...
ەلامان جىگىتتەردىڭ باس-اياعىن جيناپ الدى دا، دەرەۋ اتقا قوندى. ءجۇز قارالى كىسى قايتار جولدا قاناتىن جازىپ كەڭ دالانىڭ قويناۋ-قويناۋىن، قۋىس-قۋىسىن، سايىن جىراسىن ءسۇزىپ شىقتى. جول-جونەكەي كەزدەسكەن بيىك-بيىكتىڭ باسىنا شىعىپ، بىرنەشە كىسى قاتارلاسىپ تۇرا قاپ، داۋىس قوسىپ ايقايلاي ايقايلاي تاماقتارى قارلىقتى.
— جان ۇشىرعان قىز، بۇل كەزدە اۋىلدان شىققان شىعار، — دەدى ءالي.
وسى قيسىنعا كوڭىلى اۋدى دا، ەلامان دا اۋىلعا جەتكەنشە اسىقتى. شارشاپ-شالدىققاندارىنا قاراماي، ولار تۇڭگى سالقىنمەن جورتىپ وتىرىپ تاڭ الدىندا اۋىلعا جەتىپ ەدى؛ ءبىراق ەلامان ءالي مەن ءرايىس باستاعان ون جىگىتتى جاساقتال، قىزدى ءىزدeyگe اتتاندىردى. ولار ءۇش كۇن سابىلىپ، ويدان-قىردان ىزدەپ تابا الماي، قايتىپ كەلدى. «ساۋ بولمادى عوي»، — دەدى ەلامان. اس-سۋسىز، كولىكسىز، اڭ بولماسا، ادام جۇرمەيتىن جاپان تۇزدە باس ساۋعالاپ قاشقان جاس قىز اشتان ءولدى مە؟ الدە قارا ءۇزىپ اداسىپ كەتتى مە؟
ەلامان ورەلى تاڭدى كوزىنەن اتىردى. ءزىل باسقان بويى اۋىرلاپ، باسى مەڭ-زەڭ بوپ تۇرەگەلدى. ءرايىستى شاقىرىپ الدى:
— موڭكە بولسا جوق. بۇل اۋىلدىڭ ەندىگى سەنەرى ءوزىڭسىڭ. نە ويلاپ ءجۇرسىڭ، شىراعىم؟
— وزىڭىزبەن اقىلداسسام دەپ ەدىم.
— مەنىڭ ايتارىم: ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق؛. ءتىرى تىرلىگىن ىستەگەن. قاتىن-بالا كۇيزىپ قالماسىن. تالاپ قىل!
— ماقۇل، ەلاعا. ءوزىڭىز... قالايسىز؟
— قايعىدان كىسى ولمەيدى.
— مۇمكىن، ءتىرى شىعار... تابىلار...
— ءالي قايراتتى جىگىت كورىنەدى. ەندىگى جەرگە سونىمەن ىڭعايلاس بول!
— ماقۇل، ەلاعا.
— ول پاقىرلاردىڭ كۇنى ءقازىر سەندەردەن تومەن. تەڭىزگە ۇيرەنىپ كەتكەنشە قاتىن-بالالارىنا قازاندىق بالىق بەرىپ، قاراسىپ تۇرىڭدار. ادام كۇنى اداممەن. ءجا، ەندى بارا بەر!
ەرتەڭىنە قازا بولعان كىسىلەردىڭ جەتىسىن بەردى. ءتۇس اۋا ۇلكەندەر باستاعان مول توپ اۋىل سىرتىنداعى قارامولاعا بارىپ قۇران وقىپ قايتتى. ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ، «وي، باۋىرىمداپ» داۋىس سالىپ بارادى.
قاراتوبە باسىندا ەلامان جالعىز. قۇران وقىعاندا وتىرعان ورنىنان قوزعالماي، يىعى سالبىراپ شوگىپ قالعان. سىرتىنان قاراعاندا قىر باسىنا قاناتى تالىپ كەپ، ءتوسىن تاسقا سوعىپ قونعان قىران ءتارىزدى. مولا باسىنان تاراپ بارا جاتقان حالىقتى كوزىمەن جونەلتىپ، تۇنجىراپ وتىر. «ەل بوپ ەڭسەڭدى كوتەرە الماي-اق، كەز-كەلگەننىڭ تابانى استىندا كەتە بەرەر مە ەكەنسىڭ؟» — دەدى ەلامان كۇرسىنىپ.
بالكىم، تالانى سولاي جازىلعاسىن كونە بەرەتىن شىعار. شاراسىزدىق تا-شەرمەندەلىك. ءبىراق باسقا تۇسكەننىڭ ءبارىن كورسەڭ دە، كونگەنىڭ قالاي؟ وسى قازاق نەگە كونگىش؟ اشتىققا كونۋگە بولار، ال ءبىراق قورلىققا كونگەن قاسيەت پە؟ ەل نامىسى ءۇشىن ەرلەرى ەڭسە كوتەرىپ، ۇران ايقايلاپ شىققان كەزى بولعان با؟ كونەنىڭ كوزى عوي دەپ قاريالاردان ءجون سۇراعان كەزى بولدى. قانشا جاساسا دا ولاردىڭ وسى ومىردەن تۇيگەن زارەدەي دە ساباعى بولماپتى.
ارعى-بەرگى زاماننان اۋىز تولتىرىپ ايتار جاقسىلىق تابا الماعاسىن ولار ءوز ەلىنىڭ تىرلىگىن ۇزاق-سونارعا ساپ، باياعى زاماندا وتكەن داڭعوي باتىرىن، ساسىق بايىن، قىزىل ءتىلىن بەزەگەن ءبيىن ماقتاپ، ءجون سۇراعان كەيىنگى ۇرپاققا تىرلىكتىڭ جولىن قيىنداتا تۇسەدى. ەندى بىردە كوپ بىلەدى دەگەن قاريالاردىڭ ەزى كەلەشەكتىڭ قامىن ويلاۋدان گورى كەيىنگى جاعىنا جالتاقتاپ، العا تالپىنعان جاستاردىڭ ءۇمىت-ارمانىن قايىرىپ اكەپ كونە زاماننىڭ سۇرلەۋىنە سالا بەرەدى. كونە زاماندى كوكسەپ وتىرىپ، كەيدە كوزىن جۇمىپ، قولىن الىسقا سەرمەپ، قاپ تاۋىنىڭ ارجاعىندا جاتقان قالىڭ ەل بار، باقىت، بايلىق، عاشىق جار، ھور ءقىزى-بارى سوندا دەپ، وسى ومىردەن كورەم بە دەگەن قىزىقتى دا قيىنداتىپ جىبەرەدى.
ەلامان سولداتقا العانعا وكىنبەدى. وسى جولى ول قاريالار ايتاتىن سول قاپ تاۋىنىڭ ار جاق، بەر جاعىن كورىپ قايتتى. اسىرەسە، كاۆكاز تاۋىن جايلاعان كىشكەنتاي ەلدەردىڭ تىرلىگى وعان كەپ وي سالدى؛ ۇيىقتاپ جاتقان كەششە ويعا تاس ءتيىپ وياتقانداي بولدى؛ سونان بەرى ءوز باسىنىڭ قايعىسىن ەل قاسىرەتى جەڭىپ، شەرلى جۇرەك سىزداپ قايتتى. اتا-بابالارىنىڭ ءبىر ىسىنە ىرزا ەمەس. ۇستىنە كىسى كىرگىزبەيتىندەي، كەڭ دالاعا سىيماي، مال جايىپ جاتقاننان نە ۇتتى؟ تالاي زاماننان جەر داۋى جەگىدەي جەپ، الاۋىزدىق اسقىنعان. سونىڭ ارقاسىندا يت-قۇسقا تالانىپ كۇن كەشىپ كەلەدى. كەشە دە وزدەرىنەن ون ەسە كۇشى از جاۋعا قارسى تۇرا المادى. تالاندى. تونالدى. الداعى ۋاقىتتا ەلى قانشا تالانباق؟!.
— اپىر-اي، ءبىر قايعىڭنان ءبىر قايعىڭ اسىپ ءتۇسىپ، ءتىپتى قايعىرۋعا دا مۇرساڭدى كەلتىرمەي بارادى اۋ! ىستىق ۇياڭ-اۋلىڭنىڭ سيقى مىناۋ. مەن قيمايتىن نە قالدى؟ باسە، نە قالدى؟ — دەپ ەلامان، كەنەت ۇيقىدان ويانعانداي ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى.
قارىنداسىنداي بولعان كەشەگى كىناسىز جان ەسىنە ءتۇستى. وكىنىشى مەن وكسىگى كوپ ءومىردىڭ ەندىگى قالعان قۋانىشىنداي ەدى-اۋ!
ەلامان تۇرەگەلدى. جارالى دەنە تولىقسىپ بارا جاتقاسىن تاياققا سۇيەنىپ قالدى. كوزىندە جاس. كەتىپ بارا جاتتى دا ارتىنا تاعى ءبىر قايىرىلدى. ۇلكەن قورىمنىڭ شەت جاعىنداعى ون ءقابىردىڭ جانىنان جاقىندا پايدا بولعان ون ءبىرىنشى قابىرگە كوزى ءتۇستى.
-كەشىر! ۇلگىرە المادىم.
ەندىگى تىرلىك ءجونىن ويلاعاندا ەسىنە قايتا-قايتا شالقار ءتۇستى. ونداعى ورىستاردىڭ تىرلىك قارەكەتىن ءالى دە دۇرىستاپ بىلە قويعان جوق؛ تەك ءبىر اڭعارعانى: ۇلكەن ەلدىڭ ارمانى دا ۇلكەن. پاتشاسىن قۇلاتسا دا، حالىق بويىنداعى ىزا ءالى باسىلماي، داۋىل الدىنداعى ۇلى تەڭىزشە ءىسىنىپ، شاراسىنان شىعىپ جاتقان قاھارلى ءبىر كۇشتى سەزگەنى بار. ەلامان تاياققا سۇيەنگەن بويىن تىكتەدى. ءبىر تاۋەكەلگە بەل بۋعانداي. قايتپەك كەرەك، نە كورسە دە ەندىگى جەردە دۇنيەنىڭ تاۋقىمەتىن سولارمەن بىرگە كورەدى. ەل-جۇرتىمەن قوشتاسىپ، الدىن كەشتەتە شالقارعا بەت قويدى. كۇزگى جەل كەشكە قاراي شۇعىل سۋىتتى. الا بۇلتتى اسپان سەڭ جۇزگەن تەڭىز بەتىندەي، ساپىرىلىسىپ، جوڭكىپ كوشىپ جاتتى. بۇ دا بۇنىڭ ءدال قازىرگى ءوز كوڭىلىندەي ۇيقى-تۇيقى. شاماسى، ءسىرا، مىنا اسپاننىڭ دا قارى، جاۋىنى، قارا نوسەرىمەن بىرگە وسىنداي الا بۇلتتى ىزعىرىق شاعى دا بولاتىنى عوي. اپىر-اي، بۇلت ەكەش بۇلت تا سونىڭ بىرىنە توقتاماي، تولاستاماي، كەڭ اسپاننان جول تاۋىپ، ۇزدىكسىز كوشىپ جاتادى ەكەن-اۋ!
تۇسىنىك
«قان مەن تەر» تريلوگياسىنىڭ ەڭ العاشقى كىتابى «ىمىرت» دەگەن اتپەن 1961 جىلى، 2-كىتابى «سەرگەلدەڭ» دەگەن اتپەن 1964 جىلى، 3-كىتابى «كۇيرەۋ» دەگەن اتپەن 1970 جىلى جەكە-جەكە كىتاپتار بولىپ باسپادان شىققان بولاتىن.
م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە ۇلكەن ءۇمىت ارتقان ساناۋلى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ وسى شىعارماسى كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا قازاق ءسوز ونەرىنىڭ ەنشىسىنە اينالعان رومان جانرىنىڭ ەڭ ءىرى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە باعالاندى. سول باعا جازۋشىنى 1974 جىلى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندىردى. وسىدان كەيىن-اق روماننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باعى جانىپ جۇرە بەردى.
1976 جىلى ءۇش كىتاپ بىرىكتىرىلىپ، وسى اتپەن تريلوگيا رەتىندە «جازۋشى» باسپاسىنان قايتا شىقتى. جازۋشىنىڭ وزىندىك كرەدوسى بولۋى كەرەك-ار باسىلىم بۇرىنعى باسىلىمدارعا قاراعاندا ەلەۋلى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلارعا ۇشىراپ وتىرادى. العاشقى باسىلىمعا قاراعاندا ەكىنشى باسىلىمدا وسىنداي وزگەرىستەردى بايقاساق، ال 1981 جىلعى باسىلىمدا ءتىپتى جاڭا وزگەرىستەردى بايقاۋعا بولادى. مىسالى، بۇرىنعى باسىلىمداردا كوبىرەك ورىن الاتىن سوعىس كورىنىستەرى ازايعان. كەيبىر باسقا دا قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتار كەزدەسەدى. تاڭىربەرگەن، ەلامان وبرازدارىنا ءتان ءبىرسىپىرا بوياۋلار دا، ولاردىڭ سويلەۋ تىلىنە ءتان ەرەكشەلىكتەر دە ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىراعان.
اۆتورلىق ءسوز قولدانىستارعا، ستيلگە ءتان وزگەرىستەردى دە بايقاۋعا بولادى. جاڭا باسىلىم، اسىرەسە وسى باسپاعا ۇسىنىلىپ وتىرعان ءماتىن كوپ سوزدىلىكتەن، وقيعانى بايانداۋ كەزىندە قازبالاپ تۇسىندىرۋدەن ءبىرشاما ارىلعان ءتارىزدى. ياعني، اۆتور شىعارما تۋعان كەزەڭ قولتاڭباسىنداي كورىنەتىن زامانى وتكەن تاپتاۋرىن كەڭەستىك يدەولوگيالىق شتامپ بەلگىلەرىنەن دە باس تارتۋ ءجون دەپ ساناعانى بايقالادى.
ءا. نۇرپەيىسوۆتى ءوز ونەر گۇلزارىنىڭ، ءوز ونەر باعىنىڭ ونەگەلى قوجايىنىمەن تەڭەۋگە بولادى. ول ءوز «سۇيىكتىلەرىن» الدە-قايدان جەل ايداپ اكەلگەن ءالى جاپىراقتان دا، توپىراق استىنا بايقاۋسىز تۇسكەن باسى ارتىق تال-بۇتادان دا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋدى مۇرات تۇتادى. قاجەت دەگەن جەرىندە ودان ءارى كوركەيتىپ، جاساندىرا تۇسۋگە دە بەيىل. وعان شارشامايدى دا، جالىقپايدى دا. قايتا ءلاززات الادى. سوندىقتان دا ونىڭ «وسى باسىلىمعا قاتتى-اق قولىم ءتيدى. ءتىپتى، كوپ وڭدەدىم. ءبىراق تاعى قاراسام، تاعى دا وزگەرىستەر ەنگىزەتىن ءتارىزدىمىن» دەگەن شىعارماشىلىق كوڭىل كۇيىن دە ءتۇسىن تۇستەۋگە ابدەن بولادى.
«قان مەن تەر»-سيمۆولدىق اتاۋ. ءقان-ومىر، بيىك مۇددەلەر جولىنداعى كۇرەس سيمۆولى. تەر-تىرشىلىك، كونبىس بەينەتكەرلىك پەن ۇزىلمەس ءۇمىت سيمۆولى. قازاق جۇرتىنىڭ ءبىر وركەنيەتتىك بولمىستان ەكىنشى وركەنيەتتىك بولمىسقا بەت بۇرۋ، ءبىر ساياسي-الەۋمەتتىك فورماسيادان ەكىنشى ساياسي-الەۋمەتتىك فورماسياعا اۋىسۋ ساعاتىن بەينەلەۋگە ارنالعان تۋىندىنىڭ بار مازمۇنى مەن ءمانى وسى ەكى سوزبەن-اق ءساتتى بەرىلىپ تۇر.
شىعارمادا جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ اقيقاتى، قالىپتى تىرشىلىگى ادامدار اراسىنداعى قىم-قيعاش قارىم-قاتىناستار ارقىلى-سۇيىسپەنشىلىك پەن باقتالاستىق، ىزگىلىك پەن سۇرقيالىق، ساليقالىق پەن ساتقىندىق، ادالدىق پەن كولگىرلىك ءتارىزدى ادامي قاسيەتتەردىڭ شارپىسۋىمەن استاسىپ بەرىلەدى.
جازۋشى كەيىپكەر ارقىلى سويلەيدى، سولار ارقىلى ءوز شەبەرلىگىن پاش ەتەدى. جازۋشى قالامىنان تۋىنداعان الاڭعاسار، اپەندە، ىستەگەن ءىسىنىڭ، ءسوزىنىڭ تۇرلاۋى جوق سۋدىر احمەت، مىنەزى الا قۇيىن، ءسوزى توبەدەن تۇسكەندەي، اقىلى كەلتە قاراقاتىن-ناعىز حالىق اراسىنان شىققان زەرگەرلىك ۇلگىلەرگە جاتادى.
وسىلاردىڭ ورتاسىندا، وسىلاردىڭ ارقايسىسىمەن تىعىز بايلانىستا بولا وتىرىپ شوقتىعى بيىك كورىنەتىن-شىعارمانىڭ التىن تىنىنە اينالعان ءۇش بەينە-ەلامان، اقبالا، تاڭىربەرگەن وبرازدارى. بۇل ءۇش كەيىپكەر اراسىنداعى ماحاببات تاعدىرى شىعارمانىڭ بار جۇگىن كوتەرىپ تۇرعان نەگىزگى ۇستىن. باسقا تاقىرىپتىڭ جەلىلەردىڭ ءبارى سوعان قاتىستى وربىگەن بۇلاقتار.
ارال بويىنداعى قاراپايىم بالىقشى اۋىلدىڭ بۇيىعى تىرشىلىگىن بۇزعان زامانا داۋىلىنىڭ قاڭباعىنا اينالعان ءۇش بىردەي تاعدىردىڭ قاسىرەت-قايعىسى بولىپ ورىلگەن سەزىم ستيحياسى قازاق وقىرمانىنا تانىس ءداستۇرلى اسەردەن كوپ بولەك.
روماننىڭ سوڭعى بەتىن جاپقاندا ۋاقيعا بىتكەندەي اسەر قالدىرمايدى. ەلاماننىڭ جاۋ قولىنان قازا تاپقانى بولماسا اقبالا مەن قۇدايبەرگەن ساحنادان شىقپاعان كۇيى قالادى. رومان سوڭىندا بار داۋىسىنان ايرىلعان، سوراقى زورلىقتان قانسىراعان اۋىلىنىڭ ورتاسىندا جانى ءولىپ، جۇرەگى قان جىلاپ تۇرعان تاڭىربەرگەندى كورەمىز.
مىنە، رومان سوڭىندا اۆتوردىڭ الدىنا قويعان ماقساتى ورىندالىپ، حالىق الدىنداعى پارىزىنىڭ وتەلگەنىن ايقىن بايقايمىز.
You Might Also Like
-
فۋ سي — ەجەلگى زامانداعى ۇلكەن اۋليە. ول تۋىلعان كەزدە عاجايىپ ۋاقيعا بولدى. اڭىز بويىنشا، ونىڭ اناسى حۋا سيۋ شi قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا ءومىر سۇرگەن. ءبىر كۇنى حۋا سيۋ شi تابيعاتقا شىعىپ،...
