قان مەن تەر. ءىىى كىتاپ
قان مەن تەر. I كىتاپ
قان مەن تەر. ءىى كىتاپ
كۇيرەۋ (ءىىى كىتاپ)
ءبىرىنشى ءبولى
— نۋ-ۋ، كىرىڭدەر!
بۇل مىنا جاقتا قانشا شيىرشىق اتسا دا، ءبىراق اۋىزعى بولمەگە توپىرلاپ كىرگەن ءبىر توپ كىسىنىڭ اسىعاتىن ءتۇرى جوق؛ كۇبىر-كۇبىر سويلەستى مە، تاماعىن كەنەدى مە، جوتەلدى مە. ەندى كىرە مە دەگەندە، ادەيى جىنىنا تيگىسى كەلگەندەي، تاعى ءبىر قاستان شىقپاعىر تەمەكىسىن ءسوندىرىپ، قىزىل شوق جىلتىراعان تۇقىلدى تاقاسىمەن ىرعاپ، كۇيبەك-سۇيبەكتەپ جۋىق ارادا كىرىپ بولمادى. ەندى ءسال كىدىرسە، جارىلعالى تۇرعاندا، اڭىرى ايتەۋىر ەسىك اشىلىپ، ار جاعىنان ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەپ كىرىپ كەلە جاتقان التى-جەتى كىسىنىڭ قوربيعان كيىم سىرتىنان قارۋ اسىنعان تۇرىنە تىجىرىنا قارادى: «انيكا ۆوين. توجە منە كومانديرى».
— جورىققا اتتانامىز. ادامدارىڭدى جولعا دايىنداڭدار! ءوق-دارىنى مولىراق الىڭدار! تەك، تەز! — دەدى ميۋلگاۋزەن.
كومانديرلەر ءلام دەگەن جوق، جاڭا عانا وزدەرى كىرگەن ەسىكتەن جىلدامداپ شىعىپ جونەلىپ بارا جاتتى. تەك كارت جۇمىسشى تۇرعان ورنىنان تاپجىلمادى.
— استىققا كەتكەندەردەن نە حابار بار؟ — دەدى ول.
— جاردەم سۇراپ جاتىر. نۋ، نەعىپ تۇرسىڭ؟ بار، جولعا دايىندال.
— وق-دارىلەرى از ەدى. ءبىز جەتكەنشە اتتى كازاكتار قىرىپ تاستاماسا نە قىلسىن؟..
— سوندىقتان تەز اتتانۋىمىز كەرەك. نۋ، بار! بار دەدىم عوي. جولعا دايىندال.
— سەن، اسىلى، ديۆيزياعا حابارلاس.
— تاعى نە ايتاسىڭ؟
— ديۆيزياعا حابارلاس دەپ تۇرمىن عوي. ەستۋىم بويىنشا، جەم بويىندا ءبىزدىڭ كىسىلەردەن دە باسقا استىق جيناپ جۇرگەن تاعى ءبىراز وترياد بار كورىنەدى. ءبارى باس قوسسا، بۇل جاقتان ءبىز جەتكەنشە...
ميۋلگاۋزەن قولاعاشتاي مۇرىننىڭ ءبىر تاناۋىنان مىرس ەتتى:
— سەن تۇرعاندا بىزگە سىرتتان كوميسسار ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن.
— ويناپ تۇرعام جوق.
— مەن دە شىن ايتام. نەسى بار، ءۇستى-باسىڭا سىقىرلاتىپ حروم كيگىزسە، كوميسسار بولاسىڭ دا شىعاسىڭ.
وزنوبين قاسىندا ميىعىنان مىرس-مىرس كۇلىپ تۇرعان ميۋلگاۋزەنگە نازارىن تىكتەپ، شانشىلىپ ءبىر قارادى دا، ءۇن-تۇنسىز بۇرىلىپ جونەلە بەردى. قارت جۇمىسشىنىڭ قاشاندا جىعىلىڭقى، جاپىرىق يىعىنىڭ باسى بۇرىنعىدان دا جىعىلىپ، ءسۇدىنى ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. توپشىسى بۇگىلگەن ۇزىن قول دا جەڭ تۇپكە بىرەر جىپپەن انشەيىن لاجداپ ىلە سالعانداي، ەكى قاپتالىندا قۇر سالاقتاپ بارادى. «كارى قىرت»، — دەدى ميۋلگاۋزەن. وڭاشا قالعاسىن ورنىنا بارىپ وتىرعالى اباجاداي كەڭ بولمەنىڭ قاق تورىندە قىزىل ماتاعا مالىنعان ستولعا جاقىنداپ بارا بەرگەندە جاڭا وزنوبين شىققان ەسىك ىلە-شالا قايتا اشىلدى. ميۋلگاۋزەن كىلت توقتادى. جەلكەسى كۇدىرەيگەن جۋان موينىن ءار كەزدەگىدەي، كۇشپەن زورلاعانداي اقىرىن بۇردى. ىشكە اقسارى قىز كىردى. الدەنەگە ءماز بوپ، ەكى كوزى جايناڭداپ كۇلىپ:
— ناكونەس-تو... — دەي بەردى دە، ميۋلگاۋزەنگە كوزى ءتۇسىپ، ءمۇدىرىپ قالدى، — كەلە جاتىر.
— كىم؟
— كوميسسار.
سويدەدى دە، قىز سۇزەگەن بۇقاداي سۇزىلە قاراپ تۇرعان ميۋلگاۋزەننىڭ تۇرىنەن جاسقاندى ما، شۇباتىلعان تەلەگرام لەنتاسىن وعان ۇسىنباي ستولعا تاستاي سالدى دا، جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتتى. «دۋرا، كوردىڭ بە، كوميسسار كۇيەۋ تاۋىپ بەرەتىندەي ءماز بولۋىن». قىز كەتكەسىن دە ول تەلەگرامعا قول سوزباي، تۇنجىراعان قاباق استىنان كەكىرەيىپ تۇرىپ كوز تاستادى. «حرومى سىقىرلاپ كەلەدى ەكەن عوي. نۋ، چتو ج... داۆاي! داۆاي، كەل! اۋسەلەڭدى سوسىن كورەيىك». استىقتا جۇرگەندەردەن حابار-وشار بولماي، قوس ۇرەي كوڭىل قوبالجىپ تۇرعان. الگى كارى قىرت ايتسا ايتقانداي، وق-دارىلەرى از. قارۋ-جاراقتارى دا جەتىمسىز. ءوزنوبيننىڭ شولاققول بالاسىنان باسقاسى بۇرىن قولىنا قارۋ ۇستاماعان، باس-اياعى جيىرما شاقتى تەمىرجولشىدان قۇرالعان شاعىن وترياد قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان اتتى كازاكتارعا قارسى تۇرىپ قايرات كورسەتەر شاماسى جوعىن بۇ دا بىلەدى.
ميۋلگاۋزەن ديۆيزيا شتابىنا حابارلاسقىسى كەپ تەلەفونعا قولىن سوزا ءتۇستى دە، ساۋساعىنىڭ ۇشى شوققا تيگەندەي تارتىپ الدى. ديۆيزيانىڭ بۇرىنعى كومانديرى جاز باسىنداعى قىرقىسقان قاتتى سوعىستا قازا تاۋىپ، جاقىندا ونىڭ ورنىنا كەلگەن كومانديرمەن بۇل ءالى كەزدەسكەن جوق-تى. قابىلەتى قانداي؟ ءوزى قانداي ادام؟ كەرەك دەسە، ءاتى-جونى دە ەسىندە قالماپتى. باسە، سونىڭ ءاتى-جونى... حام... جوق، حان... حان-داۋر... سونداي بىردەڭە سياقتى ەدى. ەرتە مە، كەش پە، بۇلار، ارينە، كەزدەسەدى. سوندا قالاي بولارىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر تەلەفونمەن سويلەسكەن سايىن سوزدەرى جاراسپاي، تەكەشە تىرەسە قالادى. بارىنەن بۇرىن ونىڭ ءىن تۇبىندەگى ايۋداي گۇجىلدەگەن داۋسى جىنىنا تيەدى دە، بۇل قۇلاعىن الىپ قاشادى. ارينە، بۇعان ونىڭ دا ەت باۋىرى ەلجىرەپ تۇرعان جوق. وعان ايتقانىن ىستەپ، الدىندا ەلپىلدەپ تۇراتىن شۇلتىك كەرەك. بۇنى ۋىسىنان شىعارماي، تىزگىندەپ، تەجەپ وتىرۋ ءۇشىن وتريادقا كوميسسار جىبەرىپتى. ءجا، جىبەرسىن. حرومى سىڭىرلاپ كەلەر. و دا حان-داۋردىڭ وزىندەي، وكىرەكتەگەن بىرەۋ بولار-اۋ. ءبىراق ءبىر ەمەس، ون كوميسسار جىبەرسەڭ دە مەنى تىزگىندەي الماسسىڭ. ميۋلگاۋزەن ديۆيزيا كومانديرىمەن باسى سىيىسىپ جۇمىس ىستەي الماسىن بىلەدى. ەستۋى بويىنشا، ول ءوزى پاتشا قۇلاعاسىن قىزىلدار جاعىنا شىققان اق وفيسەر كورىنەدى. جاڭا كەلگەن كىسى بۇنداعى جاعدايدى قايدان ءبىلسىن؟! اسىرەسە، اتامان دۋتوۆ ورىنبوردى باسىپ العالى ءبىر بۇلار ەمەس، بۇكىل ورتا ازيانىڭ جاعدايى كۇرت قيىنداپ، ماسكەۋمەن قارىم-قاتىناس ءۇزىلىپ، اسكەر — قارۋ-جاراقسىز، حالىق — ازىق-تۇلىكسىز قالدى. قالا، دالا، الا-بولە تەمىر جول، دەپو جۇمىسشىلارى اشىعا باستاعاسىن بۇلار ءوزنوبيننىڭ شولاق قول بالاسى باستاعان شاعىن وتريادتى جەم بويىنداعى ديقانشى ەلدەن اۋىس-كۇيىس استىق جيناپ اكەلۋگە اتتاندىرىپ جىبەرگەن؛ انە-مىنە كەلىپ قالار دەپ وتىر ەدى؛ الگىندە حان-داۋر بۇعان تەلەفون سوقتى: اتامان دۋتوۆتىڭ ايتاعىنا ەرگەن جەم ءوڭىرىنىڭ ورىس-كازاكتارى بۇلىك شىعارىپ، جاپپاي قارۋلانىپ جاتقاندارىن ايتا باستاعاندا، بۇل ونىڭ ءسوزىن كيىپ كەتىپ، جەم بويىندا جۇرگەن ءوزىنىڭ كىسىلەرىنىڭ جاعدايىن سۇراپ ەدى، قىزۋقاندى ءاۋپىرىم نەمە انا جاقتان:
— ەي، داراگوي، سلۋشات نادو، — دەپ گۇج ەتكەندە، بۇل تاعى دا قۇلاعىن الا قاشتى.
حان-داۋروۆ:
— بۇلىكتى تەز باسۋ كەرەك. ال-لو... اللو، ەستىپ تۇرسىڭ با؟ وتريادىڭدى جولعا دايىندا. دەرەۋ اتتان! — دەپ ءامىر بەرگەن-دى. قازىرگىدەي ادام اشۋى بەتكە شاپشىپ، ۇشىنىپ تۇرعان زاماندا بۇلىكتىڭ ۇلكەن-كىشىسى جوق؛ ونى بۇ دا بىلەدى. جاڭا «اتتانامىز» دەپ ءامىر بەرىپ جۇگىرتىپ جىبەرگەن كىسىلەرىنىڭ سوڭىنان ەندى بۇنىڭ ءوزى دە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ كەلەدى. انە، ستانسا باسى ابىر-سابىر. سارت-سۇرت. جاشىك-جاشىك وڭ تاسىعان، سنارياد تيەگەن، پۋلەمەت سۇيرەتىپ جانتالاسقان، ءسۇرىنىپ-قابىنعان كىسىلەر. ۇزىن ەشەلوننىڭ ورتا تۇسىنداعى جايداڭ ۆاگونعا تيەگەن ەكى زەڭبىرەك قۇددى كۇلگە شوككەن تۇيەدەي، سونادايدان كوزگە شالىنىپ جوتاسى زىڭكيەدى. ميۋلگاۋزەن كەلە سالاكومانديرلەردى جيىپ الدى.
ولارعا جورىققا اتتانار الدىنداعى سوڭعى بۇيرىقتى باس-باسىنا جەكە-جەكە ايتا باستاعاندا، ستانسادان جۇگىرىپ شىققان بىرەۋ بۇنى كورە سالا انادايدان داۋىستاپ:
— حان-داۋروۆ تەلەفونعا شاقىرىپ جاتىر. تەز! تەز! — دەپ اسىقتىردى. «تاعى نە بوپ قالدى؟» دەپ ويلاعان ميۋلگاۋزەن ىشكە قورقاسوقتاپ كىرىپ ەدى؛ تەلەگراف ورنالاسقان كىشكەنتاي بولمەدە تورت-بەس كىسى تۇر ەكەن. اقسارى قىزدىڭ قولىنداعى ترۋبكانى الا سالا قۇلاعىنا اپارا بەرگەنى سول ەدى، ار جاعىنان بۇنىڭ جىنىنا تيەتىن جۋان داۋىس گۇج ەتتى:
— ال-لو!
ءبۇل قۇلاعىن باسا جازداپ:
— ايتا بەر! تىڭداپ تۇرمىن، — دەدى.
— جاعداي قيىنداپ كەتتى.
— جەم بە؟ ءبىزدىڭ استىقشىلار...
— تىڭدا. جەمنەن دە گورى ءقازىر اقبۇلاق، مارتۇك... ال-لو... ەستىپ تۇرسىڭ با، اقبۇلاق، مارتۇكتىڭ حالقى كوتەرىلىپ، اتتى كازاكتار جاعىنا شىعىپ جاتىر. سوسىن، ءبىز... ال-لو-و!..
— ايتا بەر!
— ايتاتىنى سول... استىقتى وڭىردەگى بۇلىكتى باسۋعا تاشكەنت تەمىرجولشىلارىنىڭ وتريادىن جىبەرىپ جاتىرمىن.
— ءبىز شە؟
— ءسوزىمدى بولمە. ولار جەمگە سەندەردەن الدەقايدا جاقىن. بۇلىكتى شۇعىل... ەستىپ تۇرسىڭ با، بۇلىكتى شۇعىل، تەز باسۋ كەرەك بوپ جاتىر.
— ءبىز دە ادامداردى ۆاگونعا تيەپ، ءازىر تۇرمىز عوي.
— ءازىر تۇرعاندارىڭ جاقسى. اتتى كازاكتاردىڭ اياعى ۇزىن. مەنەن بۇيرىق بولعانشا ورىندارىڭنان قوزعالماڭدار.
— ءبىز... ءبىز شە؟
— ەي، دا-را-گوي...
ونسىز دا ءوزىن ازەر ۇستاپ تۇرعان ميۋلگاۋزەننىڭ ۋىسىندا سىعىمداپ تۇرعان تەلەفون تۇتقاسى سىنا جازداپ سىقىر-سىقىر ەتتى.
— جولداس، ديۆيزيا كومانديرى، — دەدى ميۋلگاۋزەن، — يا دوروگوي تولكو دليا سۆوەي سەمي. ي ەششە ليۋبيموي ديەۆۋشكي. چتو كاساەتسيا وستالنىح، يا كراسنىي كوماندير.
— ءتۇسىندىم. مەن دە اق ەمەسپىن. قىزىل... قىپ-قىزىل كومانديرمىن.
— ەندەشە، مەنى اسكەري ءداستۇر بويىنشا اتاڭىز.
— جارايدى. بولسىن، جولداس، شالقار تەمىرجولشىلارى وتريادىنىڭ كومانديرى. ەستۋىم، وتريادىڭدا ءتارتىپ جاعى ناشار كورىنەدى.
— كوميسسار جىبەرىپسىز عوي، سول كەلگەسىن تۇزەتەتىن شىعار.
— نەمەنە... ول ءالى بارعان جوق پا؟ ال-لو... الل...
ميۋلگاۋزەن ترۋبكانى تارس ەتكىزىپ تاستاپ جىبەردى دە، سىرتقا جىن ۇرعانداي اتىپ شىقتى. ەسىك الدىندا تۇرعان سولداتتار ەكى ايىرىلىپ اراسىنان جول بەرىپ ەدى. ميۋلگاۋزەن ولارعا نازار سالعان جوق؛ ۇستىندەگى شولاق كۇرتەنىڭ قالتاسىنا قوس قولىن بىردەي سۇعىپ جىبەرگەن ەكەن. سونىڭ وزىندە جۇدىرىعىن ءتۇيىپ العان شوقپارداي قولى قالتا سىرتىنان بادىرايىپ ءبىلىنىپ بارادى. سىرتقا شىققاسىن ءبىر جاققا بۇرىلماي، وترياد ورنالاسقان ۇيگە تارتتى. استى قام كەسەك، ۇستىڭگى قاباتى قاراعاي بورەنەدەن قيىپ سالعان قوبديداي ۇيگە تاقاپ كەلە بەرگەندە الدىنان سالت اتتى بىرەۋ شىقتى. ۇستىندە قوربيعان كۇپى. اياعىندا بايپاقتى ەتىك. باسىندا ەلتىرى تىماق. ۇستىندەگى كيىمىنە قاراپ بۇ دا بۇل جالعاندا مۇڭى، مۇقتاجى بىتپەيتىن دە قويمايتىن قايمانا قازاقتىڭ ءبىرى بولار دەپ ويلاعان ميۋلگاۋزەن وعان ونشا نازار اۋدارماي، تۇسىنان تەزىرەك ءوتىپ كەتكىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق كۇپىلى قازاق اتىن تەبىنىپ، توڭ جەردى دۇرسىلدەتە باسىپ قۋىپ جەتتى.
— پەت-كا...
ميۋلگاۋزەن تۇرا قالدى. بۇل قايىرىلىپ، بۇرىلام دەگەنشە اناۋ دا اتتان تۇسۋگە ىڭعايلانىن، اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارا بەرگەندە الدەنەگە بويىن بيلەي الماي، ءبىر جاعىنا قاراي اۋىتقىپ قۇلاپ بارا جاتقان سياقتاندى، ميۋلگاۋزەن وعان يىعىن توسىپ، سۇيەپ تۇرا قالدى.
— پەتكا...
— سەن، نەمەنە، اۋىرىپ تۇرسىڭ با؟
كۇپىلى قازاق اتتان اپىل-عۇپىل اسىعىس تۇسە بەرگەندە تاعى دا الدەنەگە جان داۋىسى شىعا جازداپ، قوس قولىمەن كەۋدەسىن قىسىپ بۇگىلە قالدى. ميۋلگاۋزەن دەرەۋ ۇمتىلىپ جەتىپ باردى دا، دىبىسىن شىعارماي، ءدىر-دىر ەتىپ، تىستەنىپ تۇرعان جىگىتتى سىرتىنان قاپسىرىپ قۇشاقتاي الدى.
— جارالانعانبىسىڭ؟
— ەشتەڭە ەمەس.
ميۋلگاۋزەن ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسقان جوق. بەلىن قايىس بەلبەۋمەن بۋعان ۇستىندەگى كۇپىنىڭ ومىراۋىن جۇلقىپ اشقاندا، ار جاعىنان جالاڭ ەتكە كيگەن شىت كويلەكتىڭ ءبىر جاق ءوڭىرى تۇگەلدەي قاراقوشقىلدانىپ ۇيىپ قاققان قان ەكەن.
— بۇل نە؟
— ەشتەڭە ەمەس. كەشە جولدا ۇرىلار كەزدەسىپ...
— لازارەتكە بار. مەن جىبەردى دە.
— پەتكا... اينالايىن، وتريادقا ال.
— وتريادتا ساعان باققىزاتىن تۇيەم جوق.
— شىن ايتام. بۇندا سەنى... سەنىڭ ءوزىڭدى ساعالاپ كەلدىم.
— سوڭىرا تاعى دا توبەلەسىپ جۇرمەيسىڭ بە؟ — ەلامان باسىن شايقادى. ميۋلگاۋزەن ءومىرىنىڭ ەندىگى تاعدىرىن بۇعان تاپسىرىپ، قارسى الدىندا سابىرلى شىداممەن ءۇنسىز جاۋاپ توسىپ تۇرعان مىنا جىگىتتىڭ بۇكىل بەتىندە الاقانداي الا كوزى بولماسا، ونان باسقا جەرىن تۇگەلدەي ساقال-مۇرت باسقان جۇدەۋ كەسكىنىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، تۇنجىراعان قاباق استىنان تەسىلىپ ءبىراز قارادى.
— ەمدەل. سوسىن كەلەرسىڭ، — دەدى دە، ميۋلگاۋزەن قاقپا الدىندا قارۋلى كۇزەت تۇرعان جاڭاعى ۇيگە كىرىپ كەتتى.
***
بۇندا كەلگەلى ەلاماننىڭ اياعى جەرگە تيمەدى. ەرتەڭگى استى اپىل-عۇپىل ىشە سالا ساقال، مۇرتىن الدى. ونان لازارەتتى ىزدەدى. بىرەۋلەردىڭ سىلتەۋىمەن كول جاقتاعى قيقى-جيقى كوشەلەردىڭ بىرىنە ءتۇستى. ستانسا جاقتا، باياعىدا بۇل وڭىرگە العاش تەمىر جول تۇسكەندە سالعان تاس زداندار بولاتىن. نەگە ەكەنىن قايدام، لازارەت سول زدانداردىڭ بىرىندە بولار دەگەن ويمەن جولدا كەزدەسكەن اناۋ-مىناۋ ۇيگە نازار اۋدارا قويماپ ەدى؛ اڭىراعان كوشەنىڭ ىزعىرىڭ جەلى اكەلدى مە، ادەتتە دالا تۇرعىندارى جاراتپايتىن ءبىر ۇزىك قىشقىلتىم اششى ءيىس مۇرنىنا جەتتى دە، ەلامان تاناۋىن ءشۇيىرىپ، تىجىرىنا قالدى. قام كەسەكتەن سوققان كىشكەنتاي ءۇيدىڭ ىڭ جاعىنا كەپ توقتاپتى. سىرتى ءجۇردىم-باردىم اقتالعان ەكەن. كەشەگى ورىس-تۇرىك سوعىسىندا ءدال وسىنداي لازارەتتىڭ بۇل تالايىن كورگەن-دى. ەلامان ۇزاق جاتىپ قالام با دەپ قورقىپ ەدى؛ قۇداي وڭداعاندا بوس ورىن بولمادى دا، ۇشىپ-قونعان اق حالاتتى ەلگەزەك قىزدار بۇنى اياعانى، الدە ۇرىسقانى بەلگىسىز، قايتا-قايتا اي-ايلاپ، باسىن شايقاپ ءجۇرىپ، كۇلدىرەپ ءىسىپ قانتالاپ كەتكەن جاراقاتتى اۋەلى اقىرعان اششى بىردەڭەمەن جۋىپ-شايىپ، سوسىن الگىدەن دە وتكەن زاردەي اششى دارى-دارمەك جاعىپ، اپپاق مارلىمەن اسپەتتەپ بايلادى دا، «ەكى كۇننەن كەيىن كەل» دەپ قويا بەردى.
ەلامان سىرتقا كوڭىلدى شىعىپ ەدى. ءبىراق تاستاي قاراڭعىعا كوزى تىرەلدى دە تۇرا قالدى. باعاناعى ىزعىرعان سۋىقتىڭ ءزارى سىنسا دا، ءاۋپىرىم جەل ءالى سول باياعىداي ازىناپ تۇر ەكەن. «اپىراي، — دەدى ەلامان، - ادام جىلقى مىنەزدى دەسە دەگەندەي-اۋ. انادا تۇرىكپەندەر بالىقشىلار اۋلىن شاۋىپ، كوپ ادام قازا تاۋىپ، ايعانشا قولدى بوپ ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەندە بۇعان شىنىمەن دە تىرلىك تاۋسىلىپ، تۇرلاۋسىز دۇنيەنىڭ ەندىگى ومىردە تۇك قىزىعى قالماعانداي باسىنا قارا كۇن ورناپ ەدى-اۋ. تۇرلاۋى جوق دۇنيە قاڭىراپ بوس قالعانداي، بۇنىڭ ءوزى دە ءىشى-باۋىرى يت تالاعانداي ۇلىپ، جەر بەتىنە سىيماي بارا جاتقاسىن بەت اۋعان جاققا ەل اسىپ، جەر اسىپ تەنتىرەپ كەتپەدى مە؟! سوندا: «بۇل دۇنيە ماعان نە كەرەك؟ دۇنيەگە مەنىڭ نەم كەرەك؟» دەپ، وزىنەن دە، ءوزى تىرلىك كەشكەن يت ومىردەن دە قارالاي ءتۇڭىلىپ، باز كەشىپ ەدى عوي. سويتسە، و، توبا، بۇل تۇڭىلگەنمەن مىنا دۇنيەنىڭ تۇگى كەتپەپتى. مۇرتى شاعىلماي ءباز باياعىسىمەن قاراپ تۇرعان قالپى. ءباز باياعىداي اي ورنىنان تۋىپ، كۇن ورنىنا باتىپ تۇر. بۇنىڭ ءوزى دە، مىنە... كۇز باسىندا قارا سۋى قۇرىپ تۇلا بويىنداعى ءۇپىر-شۇپىر جانىراق جەلگە ۇشىپ، تۇتتاي جالاڭاش قالعان ءدال مىنا ءۇي الدىنداعى جالعىز تەرەكتەي، قۋ باسى جەرگە سىيماي، وي اسىپ، قىر اسىپ ەدى. اقىرى، اناداعى قىزىل شەكە توبەلەستەن كەيىن ەكى دۇنيەدە دە كورمەسپىن دەپ، ات قۇيرىعىن كەسىپ كەتكەن كىسىگە قايتىپ كەلدى. جاي كەلمەدى، قۇلدىعىڭ بولايىن دەپ اياعىنا جىعىلىپ كەلدى.
قالاي دەسە دە، وسىندا كەلگەلى ءىسىنىڭ ءبارى وڭعارىلىپ جاتىر: ميۋلگاۋزەن جۇمىسشىلار جاساعىنا الدى. وزنوبين ءوزىنىڭ قاراۋىنا الدى. ەرتەڭ قارۋ بەرەدى. كيىم بەرەدى.
ەلامان كازارماعا قالاي جەتكەنىن بايقامادى. كەشكى اسىن ءىشىپ العان جاۋىنگەرلەر وزدەرىنىڭ جاتار الدىنداعى ونى-مۇنى بىردەڭەلەرىن ىستەپ، بىرەۋ شينەلگە تۇيمە قاداپ، بىرەۋلەر شالباردىڭ تەمەكى شوعى كۇيدىرگەن جەرىنە جاماۋ باستىرىپ، ەندى بىرەۋلەر ىڭىلداپ ءان سالىپ، ال ات قوراداي باراقتىڭ شام جارىعى از تۇسكەن اراعىراق باسىندا بەس-التى جاۋىنگەر ءبىر تەمەكىنى ءبولىپ شەگىپ، قىزىل شوق جىلتىراعان قۇرتتاي تۇقىلدى قولدان قولعا جاعالاتىپ جاتتى. وزنوبين دە، ميۋلگاۋزەن دە كوزگە تۇسپەدى. ەلامان توسەكتى كىمنەن سۇرارىن بىلمەدى. سوسىن قاشاننان كۇي تالعامايتىن ادەتپەن مول كۇپىنىڭ ءبىر شالعايىن استىنا توسەدى دە، كيىمشەڭ قيسايا كەتتى. شارشاعانىن جامباسى جەرگە تيگەسىن ءبىلدى. بۇگىن ەرتەڭگىسىن توسەكتەن تۇرعاندا قولى قالت ەتسە ىعىتىن تاۋىپ اقبالانى ىزدەمەك بولعان-دى. جاڭا لازارەتتەن قايتىپ كەلە جاتقاندا دا اقبالا ءبىر ءسات باسىنان شىقپادى. «ءالى سول سۇمەلەك سارىنىڭ ۇيىندە تۇرا ما ەكەن؟» دەپ ويلادى. مۇمكىن، باسقا ۇيگە... ءجا، ءجا، ەرتەڭ ءبارىن بىلەرمىن. ءقازىر ۇيىقتاۋ كەرەك. ۇيقى... ۇيقى...» جۇرەگى ءلۇپ-لۇپ سوعىپ، كۇلىمسىرەپ جاتىپ كوزى ءىلىنىن كەتتى.
ەرتەڭىنە بۇل تاڭ قاراڭعىسىندا وياندى. ۇيقىسى قانباعان. ۇزاق جولدا اتسوقتى بولعان دەنەسىن قوزعاۋعا ەرىنىپ ءبىراز جاتتى. بۇنان باسقالار دا ويانۋىن ويانسا دا توسەكتەن تۇرا قويماي، قيمىلداپ، قوزعالىپ، قايسىبىرەۋلەر تەمەكى تۇتاتىپ جاتقان-دى. سىرتتان بىرەۋ كىردى. شاماسى، كوماندير مە، قالاي... ەسىك جاقتا جاتقان تورت-بەس سولدات اتىپ تۇردى. قالعاندار دا اپالاق-قۇپالاق تۇرىپ جاتىر. سوقىر شام سىعىرايعان الاكولەڭكە كازارما ءىشى اپەلىمدە ەرەيگەن-سەرەيگەن كىسىلەرگە تولىپ كەتتى. ەلاماننىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. كۇپىسى مەن تىماعىن ىرگە جاققا ىسىرا سالدى. ەشتەڭەنىڭ مانىسىنە تۇسىنبەسە دە، اياق استىنان ابىگەرلەنىپ، ابىر-سابىر بوپ جاتقان كىسىلەردىڭ ىڭعايىمەن اينالىپ، ولار نە ىستەسە، بۇ دا سونى قايتالادى. جۇرتپەن بىرگە جەلەڭ بويىمەن سىرتقا شىقتى. شىعار جەردە ەسىككە تورت-بەسەۋى ءبىر مەزگىلدە قاباتتاسىپ كەپ يىق قاعىسىپ قالدى. ونان ترۋبادان سارىلداپ اعىپ جاتقان مۇزداي سۋعا بۇ دا كوپپەن بىرگە تالاسىپ-تارماسىپ جۋىندى. ونان كۇپى مەن تىماعىن كيىپ، تاعى دا كوپپەن بىرگە ارالاس-قۇرالاس سىرتقا شىقتى. ونان جاۋىنگەرلەردىڭ بويىنا قاراي ساپقا ءتىزىلىپ جاتقانىن كورىپ، ساپتاما ەتىك كيگەن اياعى كۇپىنىڭ شالعايىنا ورالىپ، سۇرىنە-قابىنا كەپ وزىندەي ەڭكيگەن ۇزىن بويلى بىرەۋدىڭ قاتارىنا تۇرا قالدى.
— قالاي تۇنەپ شىقتىڭ؟
ەلامان ءوزنوبيندى داۋسىنان تانىدى. سونشا كىسى اراسىنان ءبىر تانىس تابىلعانىنا قۋاندى.
— جاقسى.
— توسەك بەرىپ كەتىپ ەدىم، الدىڭ با؟
— جوق.
— بەرمەگەن بولدى عوي. جارايدى، ءقازىر الىپ بەرەم.
— جولداس... جولداس كوماندير...
— ءجا، كۇپىڭدى تاستاعانشا قويا ءتۇر، — دەدى وزنوبين. ەلامان ءازىر نەسى دۇرىس، نەسى بۇرىس شىعىپ جاتقانىن بىلگەن جوق. ونى ويلاۋعا دا شاماسى كەلگەن جوق. قازىرگى ءحالى الدەبىر اعىنى قاتتى سۋ الدى-ارتىنا قاراتپاي ىقتىرىپ الا جونەلگەندەي. شىم-شىتىرىق دۇنيەدەن بۇل قاشان ءجون تاۋىپ، وڭ مەن سولىن ايىرعانشا، كىم بىلەدى، وسى بەتىمەن ىقتىرىپ اپارىپ، بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن، بىلمەگەن، بەيمالىم جاعاعا شىعارىپ تاستاماسىن؟!.
— ەندىگى جەتپەگەنى وسى ەدى.
ەلامان سەلك ەتتى. قاسىنا كەپ ءتونىپ تۇرعان ميۋلگاۋزەن ەكەن. ەلامان وعان كوزىن تىكتەپ تۋرا قاراي الماي، نازارى تايىپ كەتتى.
ميۋلگاۋزەن وزنوبينگە بۇرىلدى:
— بۇعان نەگە كيىم بەرمەدىڭ؟
— ۇلگەرە المادىق.
— مىنا تۇرىمەن قالاي ساپقا جىبەردىڭ؟ ا نۋ-كا، مارش وتسيۋدا!
ەلامان كەتكىسى كەلمەي قيپاقتاپ قاپ ەدى. ميۋلگاۋزەن قايتا زەكىگەسىن لاجى قۇرىپ، ساپتان شىقتى. ميۋلگاۋزەن كوڭىلسىز. جەم بويىنداعى كىسىلەردەن ءالى حابار بولماعانى جانىنا باتىپ ءجۇر. تۇنىمەن كىرپىك ىلمەي شىقتى. تۇرا سالا ءبىر حابار بولا ما دەپ تەلەگرافقا بارىپ ەدى. وزنوبين دە وسىندا ءجۇر ەكەن. وسىدان كەيىن دە بۇل تەلەگرافقا قانشا بارسا، سونىڭ بارىندە دە وزنوبين باياعى ءبىر ورنىندا، تەلەگرافتاعى قىزدىڭ قاسىندا تانجىلماي، ەكى اياعىنان سارسىلادى دا تۇرادى. ۇستىنە كەلگەن بۇعان ءۇنسىز تەلمىرىپ جاۋاپ كۇتەدى. ميۋلگاۋزەن وعان قاراماۋعا تىرىستى. اتامان دۋتوۆتىڭ ۋىسىنا تۇسسە، ونان امان قۇتىلۋ نەعايبىل. ءازىر داتكە قۋات قىلاتىنى ءوزنوبيننىڭ شولاق قول بالاسى. سورلىنى قان تارتىپ، اجالىنا كورىنىپ تۇرماسا، وسى عاسىردىڭ باسىندا ەكى بىردەي جويقىن سوعىسقا — اۋەلى ورىس-جاپون، سوسىن — ورىس-تۇرىك سوعىسىنا قاتىسىپ، سۇراپىل شايقاستى باسىنان كەشكەن تاجىريبەلى جاۋىنگەر. وسى جولى دا ءبىر امالىن تاۋىپ، ادامدارىن امان-ەسەن الىپ شىعار دەگەن ۇمىتتە.
جەم بويىنان جايسىز حابار العالى ميۋلگاۋزەن وتريادتى تىرپ ەتكىزبەي كازارمادا ۇستاپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە كوميسسار دا كەشىگىپ، جىنىنا ءتيىپ ءتۇر. كەشەگى كۇنى كەلىپ قالار دەپ وتىرعاندا وقشاۋ حابار الدى. اقتوبەدەن پويىزعا وتىرعان كوميسسار جولشىباي ەمبىگە كەلگەندە اياق استىنان قاتتى اۋىرىپ، پويىزدان ءتۇسىرىپ اپ قاپتى. وزنوبين:
— كىسى جىبەرەيىك، — دەپ ەدى.
ميۋلگاۋزەن ءمىز باقپادى. ونىڭ ىعىن الىپ ۇيرەنگەن كىسىلەر بۇل جولى دا باتىپ ءتىل قاتپاي، كوزىنىڭ استىمەن بىر-بىرىنە قارادى. بۇندايدا بىردەڭە دەپ قالاتىن وزنوبين دە ءۇنسىز. تۇك سەزبەگەن كىسىدەي، جاپىرايعان ماي-ماي كەپكانى كوزىنە باسىپ كيىپ، تومەن قاراپ تۇقىرايا قاپتى. ۇندەمەسە دە وترياد كومانديرىنىڭ ار جاق ويى بۇعان بەلگىلى. قولىنداعى بيلىكتى باسقا بىرەۋمەن بولىسۋگە ىرزا ەمەس. اسىرەسە، كوميسسارعا جۇلدىزى قارسى. كەيىنگى كەزدە دوس پەن دۇشپان اۋزىندا ىلتيپاتپەن اتالا باستاعان وسى ءبىر شەتىنەن مەيلىنشە ۇستامدى كىسىلەر ونىڭ ويىنشا — قىزۋقاندى كومانديرلەردى تىزگىندەپ، تەجەپ وتىرعاننان باسقا قايرانى جوق. ءارىسى، كوميسسار اتاۋلىنىڭ باسى مەن اياعىنا سىقىرلاتىپ قارا سۇرىك كيىپ الاتىنى دا مۇنىڭ جىنىنا تيەتىن.
تەلەگرافتا ىستەيتىن اقسارى قىز ىشكە جۇگىرىپ كىردى. ميۋلگاۋزەن ونىڭ قولىنداعى تەلەگرامدى جۇلىپ الدى. كوزى تۇسكەن بويدا:
— نۋ، ۆوت... وتكوميسساريليس! — دەدى.
وزنوبين ەكى ۇمتىلىپ، شاققا تۇردى. ميۋلگاۋزەنگە جەتكەنشە دە ءسۇرىنىپ كەتتى. ميۋلگاۋزەن ۋىسىنداعى تەلەگرامدى كۇلدەي عىپ، جىرتىپ-جىرتىپ، شاشىپ جىبەردى.
***
بۇگىن دە ەلامان ەرتەڭگى اسىن ىشە سالا قالا سىرتىنداعى كيىم-كەشەك سكلادىنا جۇگىردى. كۇندىز دە قولىنا شام ۇستاپ كىرەتىن قاراڭعى سكلادتىڭ ءبىر باسىندا اتكوپىر بوپ ءۇيىلىپ جاتقان ەسكى كيىمدەردى اۋدارىستىرىپ ءجۇرىپ بويىنا شاقتاپ شينەل الدى. كۇپىدەن قۇتىلعان بويى شينەل كيگەندە قۇپ-قۋناق بوپ شىعا كەلدى. تەك، تارلاۋ ما، قالاي؟.. سىرتقا شىققاسىن قيمىلداپ، قوزعالايىن دەسە ەكى يىعىنىڭ باسىن قۇرىستىرىپ قىساتىنىن بايقادى. قولىن قۇرتتاي ىلگەرى سوزسا دا بالانىڭ يىنىنەن اۋىسقانداي، بىلەگى سيديىپ شىعىپ كەتە بەردى.
ەلامان جيىركەنشەك ەدى؛ بۇعان دەيىن تالاي ادامنىڭ يىعىن اداقتاعان مىنا شينەلدەن بۇل بىلمەيتىن، بۇعان بەيمالىم الدەكىمدەردىڭ ءيىس-قوقىسى شىقتى. تالايلاردىڭ موينى قاجاعان كip-كip جاعا دا قۇددى تاقىم قاجاعان تەرلىكتەي، جەلكەسىنە ءتيىپ كەتسە دە تىتىركەنىپ قالادى. ەلامان: «قاپ، نە قىلاسىڭ؟!.» دەپ، كۇپى مەن تىماقتان قۇتىلعانشا اسىعىپ ءجۇرىپ، يت جەگىردى جاڭا زەر سالىپ دۇرىستاپ قاراماعانىنا قىنجىلدى. كىشكەنتاي قالانىڭ كىسى-قارا از جۇرەتىن كول جاق شەتتەگى كوشەسىمەن كەلە جاتىپ تا ۇستىندەگى شينەلدىڭ و جەر، بۇ جەرىنە قاراي بەردى. وڭىرىندەگى ساۋساق سىيعانداي تەسىككە كوزى ءتۇستى دە، جۇرىسىنەن جاڭىلىپ تۇرا قالدى. كوڭىلىنە قوبالجۋ ەنگەن ەلامان كوزىن الىپ قاشتى. و جاققا ەندى قاراماۋعا، ءتىنتى ويىنا الماۋعا تىرىسىپ ەدى؛ ءبىراق الگى كۇدىك تۇيسىكشىل كوڭىلگە تىكەندەي قادالىپ تۇرىپ الدى. اپىراي، ولىكتىڭ ۇستىنەن شەشىپ الماسا نە قىلسىن؟ كەزىندە قانقۇيلى جاۋ ءدال كوكىرەكتەن اتقان بولدى-اۋ؟.. بۇرىنعى يەسى كىم ەكەن؟ جەر باسىپ ءجۇر مە، الدە... اپىراي، ءا؟ پاقىردىڭ تاتار ءدامى تاۋسىلىپ، ويرانى شىققان دۇنيەنىڭ الدەبىر جەرىندە توپىراق استىندا تومپايىپ جاتىر ما؟.. قالاي بولعاندا دا تالاي جاننىڭ تىرلىگىن تاۋىسقان شينەل ەندى سەنى تاپتى. كانە، قۇتىلىپ كور!
ەلامان مىرس ەتتى. قاي سولدات قاشان زاۋال جەتكەنشە ۇستىندەگى سۇر شينەلدىڭ سوڭىرا سۇيەگىن ورايتىن سۇر كەبىن ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟! كوڭىلسىز وي باۋراعان ەلامان الگىندە ءوزى توقتاعان كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا قىبىر ەتپەي ءالى تۇر. كوشەدە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتقان كىسى-قارا بۇعان بۇرىلىپ ءبىر قارايدى دا، ءوتىپ كەتەدى. بۇل ءبىراق ءدال ءقازىر ولاردى بايقاپ تۇرعان جوق.
بۇل ءوزىن جانى سىرىدەي كورەتىن. جانە سوعان ءوزى سەنەتىن. شىنىندا دا، بەتى قاتتى اجال بۇعان تالاي-تالاي ماڭدايىن تۋرالاپ بەتپە-بەت كەلسە دە، ءبىراق سونىڭ بورىندە دە بۇل شانىشقىدان جىرىلعان شاباقتاي سىتىلىپ امان قالاتىن. ەندى... ءيا، ەندى؟.. ەلامان تاعى دا مىرس ەتتى. تاعى دا تاپ الگىندە ءوزىن-وزى مىسقىلداعانداي، زاردەي اششى مىسقىل ميىعىندا تۇرىپ قالىپ ەدى.
***
سونان ول وترياد ورنالاسقان باراققا كىرگەندە دە الگى سولەكەت كۇلكى بەتىندە ءالى تۇر ەدى؛ بۇنان باسقانىڭ ءبارى تەگىس ىشتە ەكەن. ءبىراق ءبارىنىڭ دە باسى سالبىراپ ءتۇسىپ، سازارا قاپتى. بۇرىن بۇنداي كەزدە كازارما ءىشى ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەپ تۇراتىن. ەندى... و باسى مەن بۇ باسى اتشاپتىرىم كازارما ولىك شىققان وتتىڭ باسىنداي.
ەلامان ەسىك الدىندا اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. اركىمگە ءبىر قارادى. باسقالاردان گورى ءجۇزى جىلىراق ۇشىراعاسىن قارتاڭداۋ جاۋىنگەردەن ءتىل تارتقىسى كەپ ەدى، و دا ىڭعاي بەرمەي، سىرت اينالعاسىن قايتادان ىزىنشە سىرتقا شىقتى. ءيا، نە قىلسا دا بۇل جوقتا ءبىر وقيعا بولعان. ءبىراق... ءبىراق ول نە؟ نە بولۋى مۇمكىن؟ كوشە قۇلازىپ كەتتى. كازارماعا قايتىپ بارعىسى كەلمەدى. سۋسىلداعان كۇلدەي مايدا سارى توپىراق ىعى جوق اڭىراعان كوشەنى شاڭىتىپ بوراپ تۇر. قامساۋى جوق جالاڭ شينەلدەن جەل ءوتىپ بارادى.
ەلامان ىرگەسىن قۇم باسىپ، بەلۋارىنان جەرگە كىرىپ كەتكەن باكەنە ۇيلەردىڭ ىرگەسىمەن ءىلبىپ كەلەدى. باسى سالبىراپ كەتكەن. ەسىنە راي ءتۇستى. «سورلى بالاعا تۋعان جەردىڭ قوس ۋىس توپىراعى دا بۇيىرمادى» دەپ ويلادى. سول ەكەن، سونان ەسىنە موڭكە ءتۇستى. قۇلتۋما ءتۇستى. تولەۋ ءتۇستى. سونان تۇرىك جەرىندە قىرىلعان... تۇرىكپەندەر اتقان... ونان مۇز ۇستىندە ءۇسىپ ولگەن كىسىلەر ەسىنە تۇسكەندە قارادان-قاراپ تىلەرسەگى دىرىلدەپ، تەپ-تەگىس جەرمەن كەلە جاتىپ تا قايتا-قايتا سۇرىنە بەردى.
كوشەنىڭ ارعى بەتىندە كەتىپ بارا جاتقان كەلىنشەككە كوزى ءتۇستى. العاشقىدا اقبالا ەكەن دەپ قالىپ ەدى، تۇلعا-تۇرپاتى، كيىمى، كەربەزدىگى، ءتىپتى اياق باسقاندا ارقاسىندا اقىرىن بۇلعاڭداعان قوس بۇرىمى قۇددى اقبالانىڭ بۇرىمىنان اۋسايشى.
«اپىراي، بىرەۋگە بىرەۋ قانداي ۇقسايدى» دەپ ويلادى. اقبالانى كورگىسى كەپ كەتتى. شينەلدىڭ جاعاسىن قايىرىپ تاستادى. ەرتەدەن بەرى قايدا بەت تۇزەپ كەلە جاتقانىن ويلاعان دا جوق-تى.
نەگە كەلە جاتقانىن دا بىلمەيتىن. ەندى بايقاسا، كىشكەنتاي قالانىڭ قازاقتار تۇراتىن كول جاق؛ شەتىنە شىعىپ كەتىپتى. اعاشسىز، تالسىز قيسىق كوشە.
سىرتى اقتالماعان، بىرىنەن ءبىرى اۋمايتىن باكەنە ۇيلەر. سوعان قاراماستان، الابۇرتقان كوڭىل تاعى دا وز-وزىنەن الدەنەگە اۋالانىپ، جان-جاعىنا قاراپ كوز ساپ تۇرعان-دى. كەنەت يەك سوزىمداي عانا جەردەن كەسەك دۋالدىڭ قۇمىن شىعارىپ، جەل-قۇز جەپ، كەبىرلەپ تاستاعان جەرمەن-جەكسەن ءبىر ءۇيدى كوردى. ونسىز دا الابۇرتىپ تۇرعان جۇرەك كەنەت لۇپىلدەپ قاتتى-قاتتى سوعىپ كەتتى. اياعى اداستىرماي ىزدەپ تاپقانىنا قۋاندى ما، كوز جانارى قاتتىراق ۇشقىنداپ، جولىندا تۇرعان قۇمان، لەگەن، ولاردان دا باسقا تاعى بىردەڭەلەردى سالدىر-كۇلدىرلەتىپ كىرىپ كەلدى. ءۇش سارى بالا ءۇيدىڭ بۇرىشىنا تىعىلىپ ءۇرپيىپ تۇر.
— بۇل ءۇيدىڭ كىسىلەرى قايدا؟
— اكەم بە؟
— ءيا، اكەڭ؟
— جۇمىستا.
— ال... سوسىن...
— اپام با؟
— اپام-م؟.. اپاڭ كىم؟
— اقبالا.
— ءا، «اپا» دەيسىڭدەر مە؟
— ءاياي اپا دەيمىز.
— ە، «ءاياي اپا» دەيسىڭدەر مە؟
— ءيا، اناۋ دا، مىناۋ دا، مەن دە — ءبارىمىز دە «ءاياي اپا» دەيمىز.
— «ءاياي اپالارىڭ» قايدا؟
— جۇمىس ىزدەپ كەتتى. — ەلامان اكەسىنەن اۋمايتىن ءۇش شيكىل سارى بالانى ماڭدايىنان ءبىر-بىر سيپادى دا، سىرتقا شىقتى. بىلايىراق ۇزاي بەرە ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، ىشتە قالعان الگى شيكىل سارى بالالار بۇنى كوزىمەن ۇزاتىپ، تەرەزەگە جابىسىپ قاپتى. ەلامان بۇرىلعاندا قىرىق قۇراۋ اينەكتىڭ ار جاعىنان ءبارى بىردەي ۋىلجىپ كۇلىمسىرەپ قويا بەردى. ەلامان دا ەزۋ تارتتى. اقبالاعا كەزدەسە الماعانىنا وكىندى. وسىعان دەيىن كەجەگەسى كەيىن تارتىپ كەلگەن وركوكىرەك تاكاپپار جاننىڭ وت باسىندا كومىلىپ وتىرا بەرمەي، تالپىنىپ جۇمىس ىزدەپ شىققانىنا قۋاندى. «كۇنكورىسى دە قيناعان بولار» دەپ ويلادى.
ەلامان ۇيگە جاقىنداپ كەلە بەرگەندە، ىشتەن گۇجىلدەگەن جۋان داۋىس شىقتى. «مەنى ىزدەپ قالعان جوق پا ەكەن؟» دەپ ويلادى. ىشكە كىرگەسىن دە ىلگەرى وزباي، ەسىك الدىندا تۇرعان جاۋىنگەرلەردىڭ سىرتىن الا توقتادى.
ميۋلگاۋزەن تۇتىگىپ العان. ءۇيدى ارلى-بەرلى كەزىپ، زىركىلدەپ سويلەپ ءجۇر. ءبۇل بىلمەيتىن بىرەۋگە قاھارىن توگىپ، كىجىنىپ-كىجىنىپ قويادى:
— بۇنىڭ ءبارى سونىڭ كەسىرى. سوعان بولا ءبىزدى ءجىپسىز بايلاپ قويعان جوق پا؟!.
— وزىنەن حابار بار ما؟ قاشان كەلەدى ەكەن؟
— نۋ، پودوجدي... حرومىڭدى دال-دۇل قىلماسام با...
— كىمدى ايتىپ تۇر؟ — دەدى ەلامان قاسىندا تۇرعان بىرەۋدىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ.
— كوميسسار.
— كوم-سار؟
كۇن باتار الدىندا ميۋلگاۋزەن وتريادتى تىك كوتەرىپ، ستانساعا اپاردى. كىشكەنتاي قالانىڭ بار حالقى وسىندا جينالىپتى. كىدىرمەي كۇنباتىس جاقتان سوڭىنا جالعىز قىزىل ۆاگون تىركەگەن كۇلدى-كۇيەلەش پاروۆوز كەپ ستانسانىڭ الدىنا توقتادى. پاروۆوزدان بىرەۋ ءتۇستى دە، قىزىل ۆاگوننىڭ ەسىگىن اشتى. ءيىن تىرەسىپ تۇرعان حالىق لاپ قويىپ جەتىپ بارسا دا، ەسىككە تاقاي بەرگەندە الدىنان جەر جارىلعانداي اقتارىلىپ تۇرا-تۇرا قالدى. استىق تيەگەن ۆاگوننىڭ ەدەنىندە قىلىشپەن كەسكىلەپ تاستاعان جيىرمادان استام كىسىنىڭ قان-قان دەنەسى جاتىر ەكەن. ەسى شىققان حالىق وكىرىپ جىلاپ، ستانسا باسى اپ-ساتتە ۋ-شۋ بولدى دا كەتتى. ەكى كىسى سۇيەمەلدەگەن ءبىر جاس كەلىنشەك ولىكتەر جاتقان ۆاگونعا بارعىسى كەپ، اياعىن بىرەر باسىپ ۇمتىلا ءتۇستى دە، تالىقسىپ كەتتى.
ەلامان جاس كەلىنشەكتى جىعا تانىماسا دا، ءتۇسىن شىرامىتتى. ءبىر جەردە كورگەن سياقتى. الدەقايدان وزنوبين كەلدى. ەسسىز-تۇسسىز تالىقسىپ جاتقان كەلىنشەككە كوزى ءتۇستى دە تۇرا قالدى. ۇستىنە ءتونىپ قاراپ تۇردى دا، قاسىنداعى بىرەۋگە «ۇيگە اپارىڭدار!» دەدى. ءيىن تىرەسكەن ىعى-جىعى كىسىلەردىڭ ارا-اراسىمەن ىلگەرى ۇمتىلدى. ەلامان ەسىگىن ايقارا اشىپ تاستاعان قىزىل ۆاگونعا قارت جۇمىسشىمەن بىرگە قاتارلاسا جەتتى دە، ءدال ۆاگونعا مىنەر جەردە ونى قولتىعىنان دەمەپ جىبەردى. وسى ارادا عانا ول قان-قان ولىكتەردىڭ اراسىنان قارت جۇمىسشىنىڭ شولاق قول بالاسىن كوردى. وزنوبين دە بالاسىنىڭ ولىگى جانىنا تىزەرلەپ وتىرا قاپ، سۋ قاراڭعى بولعان كىسىشە قۇپ-قۋ ءجۇزىن جوعارى كوتەرىپ، دىبىسىن شىعارماي تىستەنىپ الدى. سونان ءبىر كەزدە ەسىن جيىپ، الدىندا جاتقان قان-قان ولىكتىڭ اۋەلى باسىن سيپادى. دىرىلدەگەن قولىمەن بالاسىنىڭ بەتىن سيپاپ وتىرىپ: «اندريۋش... اندريۋشام» دەدى جاسىن جۇتىپ.
***
ەرتەڭىنە ەلامان سەليۆانوۆتى ىزدەپ دەپوعا بارىپ ەدى، مۇندا جينالىس ءوتىپ جاتىر ەكەن. ءيىن تىرەسكەن حالىقتىڭ اراسىنان سەليۆانوۆتىڭ ءوزى كوزگە تۇسپەسە دە، ءبىراق اڭعال-ساڭعال دەپونىڭ ورەگىرەك ءبىر تۇسىندا وتىن سوندىرگەن پاروۆوزدىڭ الىپ تۇلعاسى قاراۋىتقان ماڭنان ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەن بىرەۋدىڭ ساڭقىلداعان داۋىسى قۇلاقتى جارىپ باراتتى. مىنا قىزىل كەڭىردەك جينالىستىڭ جۋىق ارادا بىتپەسىنە كوزى جەتكەسىن سەليۆانوۆپەن كەيىن سويلەسكىسى كەلدى دە، كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتتى.
ىزعىرىق سۋىق جەل شاڭداعىن سۋىرعان سارى توپىراق بوراپ جاتتى. قامساۋى جوق شينەلدەن سۋىق ءوتىپ بارادى. ءبىر جاقسىسى، ىققا قاراپ ءجۇرۋ جەڭىل. جەل ارتىنان يتەرىپ، دەدەكتەپ كەلە جاتقان-دى. كەنەت الدىندا كەتىپ بارا جاتقان بىرەۋگە كوزى ءتۇستى دە ىركىلىپ، توقتاپ بارىپ قايتا ءجۇردى. ۇستىندە قاپ سياقتى دوربيعان بىردەڭەدەن تىككەن قىزىلقوڭىر پالتو. نە تۇيمەسى، نە بەلبەۋى بولماعاسىن ومىراۋىن قاۋسىرىنىپ اپتى.
ەلامان ونان كوزىن ايىرمادى. كىم دە بولسا، ايداۋدان قايتقان بىرەۋ. انا جىلى فەدوروۆتى ءولتىرىپ، قول-اياعىندا تەمىر كىسەن، ورسكىگە جاياۋ ايدالىپ بارا جاتقاندا جولدا وسىنداي كىسىلەردىڭ تالايىن كورگەن-دى. ەلامان وعان قاتارلاسىپ قالعانىن بايقاپ، كىلت توقتادى. ات بويى العا جىبەرگەسىن قايتا ءجۇردى. ەندى وعان كوبىنە سىرت جاعىنان قاراپ، قالقيعان قۇلاعى مەن قىلقيعان موينىن كورىپ كەلەدى. اقجەم بەتىندە جالقىلداعان ىلەلى قىزىل تاڭداق. ەندى ونى باسىپ تا وزباي، قالىپ تا قويماي، سوڭىندا قول سوزىمداي كەيىندە كەلە جاتىپ، باس-اياعىنا انىقتاپ قاراعان سايىن «اپىراي، — دەپ ويلاندى ەلامان، — ادام بالاسى ولىمگە وڭايلىقپەن مويىن ۇسىنبايدى-اۋ. تۇرمەدەن بوسانىپ شىققان بولدى عوي. بۇندا تۋعان-تۋىسقانى بار ما ەكەن؟»
اياعىن سۇيرەپ باسىپ كەلە جاتقان كىسى كەنەت كىلت توقتادى. ەلامان دا توقتادى.
— ورىسشا بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ول ەلامانعا.
— ازداپ...
— تەمىرجولشىلار وتريادى قايدا؟
— ءجۇرىڭىز! — دەدى ەلامان. مىنا كىسىنىڭ سالعان جەردەن وتريادتى سۇراعانىنا تاڭدانىپ كەلەدى.
— ۇلتىڭ كىم؟
— قازاق.
— وتريادتا سەنەن باسقا قازاق بار ما؟
— جوق.
— كومانديرلەرىڭ قايدا؟
— وزىندە شىعار.
— كەل، تانىسالىق، پەتر دياكوۆ.
— ەلامان.
— بۇل قالادا ەندى ءبىر تانىسىم بار دەۋگە بولادى، — دەدى دياكوۆ كۇلىمسىرەپ.
— قالاي؟.. ءسىز... ءسىز بۇندا ەشكىمدى...
— ءيا، وزىڭنەن باسقا تانىسىم جوق.
— بۇندا بۇرىن بولماپ پا ەدىڭىز؟
— جوق. بۇيدەپ نەگە سۇرادىڭ؟
— جوق، جاي. مىنە، مىناۋ — شتاب، — دەدى ەلامان كىشىلەۋ ەكى قابات ءۇيدىڭ الدىنا كەلگەسىن. — ساۋ بولىڭىز.
— ءبىز ءالى كەزدەسەمىز، — دەدى دە دياكوۆ جىلدام باسىپ ىشكە كىرىپ بارا جاتتى.
ەسىك الدى لىق تولى ەكەن. ءبارى دە قارۋ اسىنعان اسكەري كىسىلەر. دياكوۆتى كورگەندە ۇستەرىنە تۇيە كىرگەندەي، ءبارى بىردەن بۇعان ودىرايا قارادى. دياكوۆ ءمان بەرگەن جوق؛ ول وزىنە جۇرتتىڭ وسىلاي قاراعانىنا ۇيرەنگەن-دى. ۇستىندەگى ارەستانت شەكپەننىڭ ءوڭىرىن قىمتاپ، قاۋسىرىنىپ الدى دا، اياعىنداعى جۇلىعىنا جاماۋ تۇسكەن ەتىكتى سىرپ-سىرپ باسىپ، ءتۇپ جاقتاعى اق سىر ەسىكتى اشا بەرگەن-دى.
— پاردون، — دەپ، ءبىر جاس سولدات ەسىكتى جاۋىرىنىمەن باسىپ تۇرا قالدى. — ساعان كىم كەرەك؟
— مەن... مەن بۇندا...
— جوق، سەن سوۆدەپپەن شاتىستىرىپ تۇرسىڭ. بۇندا وترياد كومانديرى تۇرادى. كوماندير! پونيماەش؟
— ەندەشە، مەن ميۋلگاۋزەن جولداسقا كەلىپ تۇرمىن.
— وندا، كىدىرە تۇر. سەنەن دە باسقا كۇتىپ تۇرعاندار بار.
دياكوۆ مىنالاردى كۇتسە، جۋىق ارادا وترياد كومانديرىنە اياعى جەتپەسىن ءبىلدى. جانە اۋىزعى بولمەنىڭ اۋاسى تار ەكەن. بۇندا كەلگەندەردىڭ ءبارى تەمەكى شەگىپ، تۇلا بويىنداعى ءيىس-قوڭىستى وسىندا قالدىرىپ كەتەتىن سياقتى. دياكوۆ قالتاسىنان ءمور باسقان قاعاز شىعاردى.
— ءبارىبىر جىبەرمەيمىن! — دەپ ەسىكتى ارقاسىمەن باسىپ تۇرعان الگى سولدات قاسارىسىپ جولىن بوگەپ تۇرىپ الدى: — مىنالاردى كورەسىڭ بە؟ بارىندە دە ءبىر-بىر قۇلاش ماندات بار.
جاۋىنگەرلەر قارق-قارق كۇلدى. دياكوۆتىڭ كوزىنىڭ الدىندا قالتالانىپ تۇرعان كۇلتىلدەك ەتى جىبىرلاپ، وزىنەن-وزى جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى.
— وقى!
جاس سولدات قىڭا قويماپ ەدى؛ دياكوۆتىڭ جاعى قۋارعان ىلەلى اقجەم بەتىنىڭ ءار جەر-ار جەرىنە تەڭبىل-تەڭبىل قان جۇگىرىپ، ءوزى دە قاتتى دەمىگىپ:
— وقى! — دەپ زەكىپ ەدى، جاس سولدات الگىدەي ەمەس، وسى جولى جونگە ءتۇسىپ، وزىنە ۇسىنعان قاعازعا كوز قيىعىن سەلقوس تاستاسا دا، بىر-ەكى ءسوزىن وقىر-وقىماستا كىرپىگى جىپىلىقتاپ كەتتى. ءۇستى-باسىن اسىعىس جوندەدى. جاۋىرىنىمەن باسىپ تۇرعان ەسىكتى دە جالما-جان اشىپ:
— كىرىڭىز!.. كىرىڭىز!.. — دەدى.
دياكوۆ ەندى اسىقپادى. ىشكە كىرەر الدىندا ءسال بوگەلىپ، اۋەلى مىجىرايعان كەپكانى باسىنان الىپ ەدى، سۇيقىلتىم شاشى كەيىن قاشقان قوس شەكەسى، توقپاقتاي ماڭدايى جارقىراپ قويا بەردى، جاس جاۋىنگەر اشقان ەسىكتەن ول وترياد كومانديرىنىڭ ۇستىنە سابىرلى سالماقپەن اقىرىن كىردى. سوڭىنان ەسىك جابىلعان بويدا جاس سولدات سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى:
— قۇرىدىم...
دياكوۆ وترياد كومانديرىنىڭ ۇستىنە كىرگەندە ميۋلگاۋزەن الدىندا جاتقان الدەبىر قاعازعا ءۇڭىلىپ قالعان ەكەن. باسىن كوتەرمەدى. اۋەلى الدىنا كەپ توقتاعان كىسىنىڭ اياعىنداعى ەتىگىنە كوزى ءتۇستى. جۇلىعىنا جاماۋ تۇسكەن باقا باس ەتىكتىڭ تۇمسىعى تىنىشسىزدانىپ، ار جاعىندا بۇلكىلدەگەن باشايدىڭ قيمىلىنان حابار بەرىپ تۇرعانداي.
— ميۋلگاۋزەن جولداس، ۆوت ي پريبىل. — ميۋلگاۋزەن ەتىكتەن ەندى عانا كوزىن الدى دا، الدىندا تۇرعان كىسىگە سوندا دا سۋىق ءجۇزىن جىلىتپاي، نازارىن تىكتەپ قارادى. دياكوۆ قىسىلعان بويىن قايدا قويارعا بىلمەي، قيپاقتاپ قالدى دا، وزىنە جاقىن تۇرعان ورىندىققا وتىرا كەتتى.
— الدەقاشان كەلەتىن ەدىم. جولشىباي اۋىرىپ... ھحە-ھحە-ە...
— ا-ا!
— اۋىرىپ قالعانىم.
— ءا-ا...
— دارىگەرلەردىڭ قولىنا تۇسپەۋ كەرەك. قولىنا تۇسسەڭ، اسىرەسە، مەندەي ھحە... حە... كىسىلەردى جىبەرە قويمايدى. قاشىپ شىقتىم.
— ا-ا؟
— قاشىپ شىقتىم.
— تۇسىنگەنىم جوق. ءوزىڭ كىمسىڭ؟
دياكوۆ الگىندە جاس جاۋىنگەرگە كورسەتكەن قاعازدى وترياد كومانديرىنىڭ الدىنا تاستادى. ميۋلگاۋزەن اسىقپاي وقىپ شىقتى. جانىنان تەمەكى الدى. الدىندا جاتقان قاعازدىڭ شەتىنەن جىرتىپ العان قيىندىعا ورار جەردە قولى دىرىلدەپ، تەمەكى شاشىراپ كەتتى. سىرىڭكەگە سۋ تيگەن بە، قانشا شاقسا دا وت الماي، كۇكىرتتىڭ باسى ۋاتىلىپ، ىزاسىنا تيە باستاپ ەدى، قۇداي وڭداعاندا، كەلەسى ءبىر تالى تۇتاندى.
ميۋلگاۋزەن اششى ماحوركانىڭ ءتۇتىنىن كەڭ تاناۋىنان بۇرق-بۇرق شىعاردى. دياكوۆ وزىنە قاراي قالقىپ كەلە جاتقان كوكشىل تۇتىنگە زارەسى ۇشا قاراپ، ورىندىعىن قوزعاپ، كەيىنىرەك ىسىرىلىپ وتىردى.
— شالقاردى بۇلاي دەپ ويلاعام جوق-تى. سويتسە ءوزى... ھحە-ە... اجەپتاۋىر...
دياكوۆ بۋلىعىپ، دەمى جەتپەي بارا جاتقاسىن الاقانىمەن اۋزىن باسىپ الدى.
— ھحە... ھح-ە... كەشىرىڭىز... دەمىكپەم بار. — ميۋلگاۋزەن تەمەكىسىن اندا-ساندا ءبىر بۇرق ەتكىزىپ قويعانى بولماسا ءالى ءۇنسىز.
— قالادا دەپو بارىن بىلەم. جۇمىسشى سانى قانشا؟ — دەدى دياكوۆ.
ميۋلگاۋزەن داۋسىن سوزىپ:
— دا-ا... — دەدى دە، تۇك دەمەستەن ورنىنان اقىرىن تۇرەگەلە بەردى. تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ، سىرتقا ەنجار، كەرەناۋلانا كوز سالدى. وزىمەن تىلدەسكىسى كەپ، جالتاقتاپ قايتا-قايتا قاراپ وتىرعان كىسى بار ما، جوق پا، قاپەرىنەن مۇلدە شىعىپ، ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى.
دياكوۆ تۇرەگەلدى. تەرەزەنىڭ الدىندا سىرتىن بەرىپ تۇرعان ميۋلگاۋزەنگە جاقىنداپ بارىپ:
— تانىسايىق، — دەپ قولىن سوزىپ ەدى، ميۋلگاۋزەن قولىن بەرمەدى.
— كوميسسار، كەشىر. الدىڭنان شىعىپ، مۋزىكامەن كۇتىپ الا المادىق، — دەدى ول.
— ونىڭ قاجەتى قانشا؟
— كاك جە، كوميسساردى سالتاناتتى تۇردە كۇتىپ الۋ كەرەك ەمەس پە؟..
— تۇسىنبەدىم.
— ەح-ح، توجە منە كوميسسار. سەنىڭ كەسىرىڭنەن كورەسىنى كوردىك. انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ جولىڭا قاراپ، ءجىپسىز بايلانىپ وتىرعاندا كىسىلەرىمىزدى قىرىپ الدىق.
بۇنى كۇتپەگەن دياكوۆتىڭ اۋزىنا قاپەلىمدە ءسوز تۇسپەدى. مىناۋ نە دەپ تۇر؟ بۇنىڭ كەسىرى... ءجىپسىز بايلانىپ... كىسىلەرىن قىرىپ العان... بۇنىڭ نە جازىعى بار؟ سونىڭ ءبارىنىڭ ءجونىن سۇراعالى ەندى وقتالا بەرگەندە، بۇعان وسىنداي قىسىلتاياڭدا تاپ بولاتىن جوتەلى قۇرعىر كەۋدەسىن قىسىپ تاعى دا قىپ-قىزىل بوپ بۋلىعا باستادى. ءاي... ءاي-ي، مىناۋ كەتىپ بارا ما؟ بۇل «توق-تا!» دەگەنشە بولمادى، وترياد كومانديرى الگىدەن ارتىق سوزگە كەلمەي، ەدەننىڭ جامان تاقتايىن سولقىلداتا باسىپ شىعىپ كەتتى.
دياكوۆ جۇلگەلەنگەن تەمەكى ءتۇتىنىن كەپكاسىمەن قاعىپ، جەلپىپ جىبەردى. ەرنى كەزەرىپ، تاماعى قۇرعاپ قالدى. كوزىمەن ءۇي ىشىنەن سۋ ىزدەپ وتىر. وترياد كومانديرىنىڭ جاڭاعى قىلىعىنا قايران. حان-داۋروۆ تا وسى جىگىتتى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ءوزىمشىل، ەشكىممەن ەسەپتەسكىسى كەلمەيدى، سەن ونىڭ ىعىندا كەتىپ قالما دەپ ەسكەرتىپ ەدى؛ جولشىباي اۋىرىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ ولەك-شولەك بوپ جۇرگەندە، ديۆيزيا كومانديرىنىڭ ەسكەرتكەنى ەندى ەسىنە ءتۇستى. ەسىنەن شىقپاعاندا دا، قانقۇيلى جاۋ ەمەس، تاپ دۇشپانى ەمەس. جانە ءبىر وتريادتى بىرگە باسقارعاسىن بىر-بىرىمەن ءتىل تابىسىپ ىستەگەندى ءجون كورگەن-دى. ءبىر ەسەپتەن كومانديردىڭ باسقادان ءبىر دەمى ۇستەم بولعانى دۇرىس. كومانديرگە ازداپ وكتەم بولعان دا جاراسادى. ازداپ ءزابىر بەرگەندە دە تۇرعان ەشتەڭە جوق. ويلاپ قاراسا: كوز اشقاننان بەرى كورىپ كەلە جاتقانى — ءزابىر. اكە-شەشەسى ەرتە ءولدى. ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەنشە قايىرىمسىز قاتال اعا-جەڭگەدەن بۇل قانشا ءزابىر كوردى. ونان «سكوروحود» فابريكاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاپ-جاس بالا جاسىرىن ۇيىمعا قاتىسىپ، جاندارم قولىنا ءتۇستى. قول-اياعىندا تەمىر كىسەن. قىستىڭ كوزى قىراۋدا سىبىرگە ايدالدى. ون جىل جەر استىندا شاحتادا جۇمىس ىستەدى. پاتشا تاقتان قۇلار الدىندا ءبىر توپ كىسى تۇرمەدەن قاشىپ شىقتى. ءبىراق ورىنبورعا كەلە بەرگەندە قولعا ءتۇسىپ، بۇنى ساياسي سەنىمسىز كىسىلەردىڭ ەشەلونىنا وتىرعىزىپ، ورتا ازياعا ايدادى دا جىبەردى. وسىنىڭ بارىندە دە ونىڭ ءومىر جولىندا كەزدەسكەن كىسىلەر - قۇي فابريكانت، قۇي پوليسەي، قۇي، مەيلى، تۇرمە ناچالنيگى بولسىن، مەيىرى ءتۇسىپ ماڭدايىنان سيپاعان ءبىر جان بولماپتى. ءبارى قاتال. ءبارى وكتەم. ءبارى وزبىر. جانە وزبىرلىعى مەن وكتەم قاتالدىعىن بىرىنەن-بىرى اسىرعىسى كەپ باستەسىپ قويعانداي. نەشە ءتۇرلى قورلىق پەن زورلىقتىڭ كىسى باسىنا كەلمەيتىن قايداعى ءبىر قيىن جولدارىن ويلاپ تاباتىن. ولار، ءبىراق، جاۋ بولاتىن. سوندىقتان زابىرلەنبەيتىن. ال دوستان كورگەن ءزابىردىڭ قانداي بولاتىنىن ول ءالى كورگەن جوق-تى.
«جاڭاعى قايدا؟ كەلمەيىن دەگەنى مە؟» دەپ ويلادى دياكوۆ. كۇزەتشىدەن باسقانىڭ ءبارى كەتكەن. كوپ بولمەلى ۇلكەن ءۇيدىڭ ءىشى اڭعال-ساڭعال. سىرتتا جەل ىزىڭدايدى. ايداي الەمنىڭ ۇستىنەن ءزىل باتپان سالماقپەن سالبىراپ باسىپ كەلە جاتقان سىرتتاعى ءتۇن وسى ءقازىر ءۇيدىڭ ىشىنە دە ەنىپ، بۇرىش-بۇرىش تۇنجىراي باستادى. باتىسقا قاراعان قوس تەرەزەنىڭ اينەگىنەن الگىندە باتقان كۇننىڭ قىزعىلت شاپاعى بىرتە-بىرتە السىرەپ، اقىرىن-اقىرىن ءسونىپ-سونىپ بارىپ، ەندى مىنە، اقىرى تۇنگە تۇتاسىپ بارا جاتتى.
وترياد كومانديرىنىڭ ەندى ورالماسى بەلگىلى بولدى. ءۇي ىشىندە قيسايىپ دەمالا قوياتىنداي ەشتەڭە جوق ەكەن. قاس قارايعاسىن دياكوۆ سىرتقا شىقتى. كۇزەتشىمەن سويلەستى. ءبىراق جەلەڭ بويىنان جەل ءوتىپ بارا جاتقاسىن سىرتتا ۇزاق تۇرا الماي، ىشكە قايتا كىردى. باعاناعى قىلجاڭباس سولدات «كوميسسار كەلدى» دەپ جۇرتقا جار ساپ قويعان سياقتى. كۇزەتشى جاۋىنگەر بۇعان جاڭا كادىمگىدەي ىزەت ءبىلدىرىپ، سىپايى سويلەستى. ءسوز اراسىندا ءبىر رەت بۇعان «كوميسسار» دەپ تە سالدى. دياكوۆ ءوز ءحالىن ءوزى سىقاقتاعانداي مىرس-مىرس كۇلدى. «كوميسسار!.. شالقار تەمىرجولشىلار وتريادىنىڭ كوميسسارى!»
دياكوۆتىڭ قالجىراعان جۇزىنەن مىسقىل ايىقپادى. حان-داۋروۆ بۇنىمەن كەڭ وتىرىپ ۇزاق سويلەسكەن ەدى. تۇركىستان ارمياسى تاياۋدا عانا ۇيىمداسقان كورىنەدى. سوعان دەيىن اقتوبە ماڭىندا شالقار تەمىرجولشىلارىنىڭ جاساعى سياقتى ونداعان ۇساق اسكەر بولىمشەسى بوپتى. سونىڭ ءبارى ەشكىمگە بويۇسىنباي، ءارقايسىسى باس-باسىنا دەربەس ءومىر سۇرگەن. حان-داۋروۆ ولاردىڭ ءبورىنىڭ باسىن قوسىپ جاتقان كورىنەدى. شالقار، قازالى، جوسالى، اقمەشىت، تاشكەنت تەمىرجولشىلارىنىڭ قارۋلى جاساعى دا ەندىگى جەردە تىكەلەي بۇعان باعىنادى. «تەك ميۋلگاۋزەن باعىنعىسى كەلمەيدى» دەگەن-دى حان-داۋروۆ.
دياكوۆ تاڭ الدىندا ستولعا باسىن سالىپ بىرەر ساعات مىزعىپ الدى... ويانسا تەرەزە اينەكتەرى بوزارىپ، ءۇي ءىشى ساۋلەلەنە باستاپتى. ءۇي ءىشى جىم-جىرت. تەك اۋىزعى بولمەدە ساعات تىق-تىق...
دياكوۆ تۇرەگەلدى. كەشەدەن بەرى ءنار تاتقان جوق-تى. سوعان قاراماستان اسقا زاۋقى شاپپاي، شولدەپ وياندى. كەشە قورا ىشىنەن قۇدىڭ كورگەن-دى. سىرتقا شىقتى. كەشەگىدەي ەمەس، ءبۇتىن كۇن اشىق، ءبىراق ءالى سالقىن ەكەن. ءبۇل قۇدىققا جەتە بەرگەندە قاقپادان سوڭىندا ەرگەن ەكى كىسى بار، ميۋلگاۋزەن كىردى. ءبۇل امانداسقىسى كەلسە دە، ءبىراق ونىڭ قايىرىلماسىن بايقادى. وسى قىزمەتكە كەلىسكەنىم قاتە بولعان جوق پا دەگەن وي كوڭىلىن اۋىرلاتىپ ءتۇر. دەنەسىندە ءدىرىل بار. الاقانىمەن اۋزىن باسىپ، كۇرك-كۇرك جوتەلدى. ىشكە كىرەر-كىرمەسىن بىلمەي، ەكى ويلى بوپ تۇرعاندا بۇعاعى سالبىراعان بىرەۋ قاسىنا كەپ، ءوزىن وسى وتريادتىڭ ستارشيناسىمىن دەپ تانىستىردى.
— ە، دەگەندەي. ماعان كەرەك كىسى ەكەنسىڭ، — دەدى دياكوۆ.
— سىزگە بولمە تابا المادىق. ازىرشە ءبىر كومانديرمەن بىرگە جاتا تۇراسىز.
— وقاسى جوق.
— اش شىعارسىز؟.. ءجۇرىڭىز، اسحاناعا اپارايىن.
— ەركىڭىز ءبىلسىن.
***
ەلامان وسى كۇننىڭ ەرتەڭىنە سوۆدەپكە سوعىپ ەدى؛ كوك شاتىرلى ۇلكەن ءۇيدىڭ الدى قارا-قۇراعا تولى ەكەن. قارا كيىمدى قالا حالقىنىڭ اراسىنان ارا-تۇرا ەل قازاعىنىڭ تىماعى دا كورىنەدى. ولار اۋىلداعى مىنەزىن قالاعا دا ىستەپ، اتىن ەسىك الدىنا بايلاي سالىپ، بولماشى جۇمىسپەن باستىقتاردىڭ ۇستىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ ءجۇر.
قابىرعا بولىسىنىڭ ەكى قازاعى بازارعا ايداپ اكەلگەن مالدارىنىڭ پاگورنويى جاڭساق شىعىپ، شىرعاتىلىپ، ءجىپسىز بايلانىپ قاپتى. ەل قازاعىنان ىلگىش ىزدەپ ۇيرەنگەن بازارباسى مالدارىن ماتاپ تاستاپتى. ولار ەلاماندى كورە ساپ، انادايدان «اينالايىنداپ»، ەتەگى دالاقتاپ جۇگىرىپ كەلدى. «مۇنداعى باستىقتاردىڭ ىشىندە تامىر-تانىسىڭ بار ما؟» دەپ جاتتى دا جابىستى. ەلامان ەشكىمدى بىلمەيمىن دەپ ات-تونىن الا قاشسا دا، انالار بولماي، ەكەۋى ەكى جاقتان شاۋجايلاپ جاتىر.
— سلەيبانوۆتى بىلەتىن كورىنەسىڭ عوي؟
— ەپتەپ...
— ە، سول بولادى. وسى ارادان ەپتەپ-سەپتەپ قۇتىلىپ كەتسەك جەتىپ جاتىر. سونان ارتىق تانىستىقتى قايتەمىز؟! قىز ايتتىرىپ، قۇدا تۇسەر دەيسىڭ بە ول ورىسپەن؟!
— جارايدى، سويلەسىپ كورەيىن.
— ە، بارەكەلدى، وركەنىڭ ءوسسىن، شىراعىم.
— كوسەگەڭ كوگەرسىن.
— اپىراي، «جاۋدا دا ءبىر كوزىڭ بولسىن» دەگەن راس. سىرتىن بىلعارىمەن تىستاعان بيىك قارا ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان بىرەۋدىڭ ساڭقىلداعان داۋسى ەستىلىپ جاتتى. ەلامان ۇزاق اينالىپ قالام با دەپ تۇرعاندا، كۇتپەگەن جەردەن جينالىس اياقتالىپ، كىسىلەر جاپىر-جۇپىر تۇرەگەپ جاتتى. ىلە-شالا ەسىك اشىلدى.
— و، كوگو يا ۆيجۋ؟!
ەلامان وزىنە قولىن سوزىپ كەلە جاتقان جاس جىگىتتى كوردى. بۇل دا قۋانىپ كەتىپ، ونى قۇشاقتاي الدى. ەكەۋى قۇشاقتارىن جازباستان ءماز بوپ كۇلىپ، قايتادان كابينەتكە كىردى.
ەلامان تابالدىرىقتان اتتاي بەرە تۇرىپ قالدى. كەڭ كابينەتتىڭ قاڭ تورىندە قىزىل ماساتى جاپقان جالپاڭ ستول. سىرلاعان ورىندىقتار. كوز تارتار جالتىراعى كوپ تەلەفون.
— وسى قالاداعى مىقتى باستىق ءوزىڭسىڭ بە، قالاي؟
— ءتۇبى وسى ورىنعا سەن وتىراسىڭ. ال، جاي ءجۇرسىڭ بە؟
— مەن... — دەپ ەلامان شارۋاسىن ايتۋعا ىڭعايلانا باستاعاندا، قىزۋ جىگىت ونى كيىپ كەتىپ:
— سەنى كەشە ءبىر جەردەن كوردىم عوي. توقتا، قايدا؟.. — دەدى. — سەن جاقسى سويلەدىڭ. ءيا، ءيا، ەسىمە ءتۇستى، جينالىس بىتكەن بويدا، ىلە-شالا ىزدەدىم. ءبىراق اتىڭ اۋزىما تۇسپەدى. ۇمىتىپ قالىپپىن. سەن رەنجىمە.
ەلامان شارۋاسىن ايتقالى وقتالا بەرگەندە، سەليۆانوۆ ءسوزىن ءبولىپ:
— ايتقانداي، وسى سەنىڭ كومانديرىڭ قايدا؟ — دەدى.
— قالادا.
— ءقازىر قايدا؟
— كىم ءبىلسىن، ستانسا جاقتا جۇرمەسە...
— ماعان كەرەك ەدى. سەن وسى ماعان ءبىر شارۋامەن كەلدىڭ عوي؟ ال، كانە، ايت!
— وسىندا ءبىر تانىس ايەل بار ەدى...
— تاك، تاك...
— تۇرمىسى ناشار. مۇمكىن بولسا، سوعان...
— جاردەم سۇراي ما؟
— جوق، ءبىر جەرگە...
— كەشىر، — دەپ سەليۆانوۆ سىرت جاعىندا شار ەتە قالعان تەلەفونعا قول سوزدى. الدەكىممەن شاپىلداپ الىم-بەرىم سويلەستى دە، ترۋبكانى ىلە سالدى. — چەرت زناەت چتو. سەن وسى قاي جەردەن ەدىڭ؟
— ارالدانمىن.
— وندا سەنىڭ جەرلەستەرىڭ. پونيماەش، بازارعا جىلقى ايداپ اكەلگەن. قاعازدارى دۇرىس ەمەس.
— اۋىلدا حات تانيتىن كىسى جوق. قاتەلەسىپ كەتكەن شىعار.
— ۇلىڭ مال بولۋى مۇمكىن.
— جو-جوق، ۇرلىق ەمەس. ناقاق كۇيدىرمە سورلىلاردى.
— سەن قايدان بىلەسىڭ؟
— ولار جاڭا ماعان ەسىك الدىندا كەزدەستى. قالاعا بارا جاتقاسىن اۋىلداستارىنىڭ كەزدەمە، شاي، شەكەر الا كەل دەپ قوسقان ءبىر-جارمالى.
— ءاي، قايدام؟..
— راس. راس ايتام. قايتارىپ بەرگىز!
— جوق، بۇل مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى.
— تۇسىنسەم نە دەيسىڭ؟..
— شىن ايتام. مەن كەلىسكەنمەن، ميۋلگاۋزەن كونبەيدى. ونىڭ مىنەزىن بىلەسىڭ عوي.
— جىلقىلاردىڭ وعان كەرەگى قانشا؟
— كاك جە؟ وتريادقا ات كەرەك. ءبارىن بىردەي ساتىپ الۋعا قارجى جوق.
— سوندا تارتىپ الا ما؟
— ايتا كورمە. تارتىپ الۋعا ەشكىمنىڭ دە حاقى جوق.
— ال مىناسى نە؟
— بۇل زاڭسىز مال. زاڭسىز، پونيماەش؟! — بۇلاردىڭ ۇستىنە سوۆدەپتە ىستەيتىن بىرەۋ كىردى. كەڭ كابينەتتىڭ تورىنە جەتكەنشە يمەنشەكتەپ قىسىلىپ كەلدى دە قولتىعىنا قىسقان پاپكانى سەليۆانوۆتىڭ الدىنا اقىرىن قويدى. سەليۆانوۆ قاعازدارعا كوز جۇگىرتىپ جاتپاستان سويداقتاتىپ قول قويا سالدى دا، الىپ كەت دەگەندەي يشارا ەتتى. سوسىن ەلامانعا بۇرىلدى:
— ال قۇلاعىم سەندە. شارۋاڭدى ايت!
— الگى ايەلدى ءبىر جەرگە جۇمىسقا...
سەليۆانوۆ شارىلداپ جاتقان تەلەفونعا قايىرىلماي، شاڭداپ سىرتقا شىقتى.
— ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدى تۇسىنەسىڭ عوي، — دەدى ول. — ءبىز كوشپەلى حالىقتى وتىرىقشى ەل ەتىپ، قالا مادەنيەتىنە تارتپاقپىز. ول ءۇشىن، پونيماەش، جەرگىلىكتى حالىقتى جۇمىسقا تارتۋ كەرەك. ال، قازاق ايەلدەرىن قۇشاق جايا قارسى الامىز.
— ەندەشە، مىنا كەلىنشەكتى...
— ول قايدا؟
— ۇيىندە.
— ماعان اكەل. تەك تەز. سەندەردى تەمىر جول اسحاناسىندا توسام.
ەلامان كەلگەندە اقبالا تەرەزە الدىنداعى سارى شۋاققا بەتىن بەرىپ، ءوزىنىڭ باياعى قىز كەزىندەگى ەسكى كويلەگىن جاماپ وتىر ەكەن. ەسىكتەن اسىعىس كىرگەن ەلاماندى كورگەن بويدا، بۇ دا ورنىنان تۇرەگەلدى.
— جۇمىس ىستەگەنىڭ جاقسى. ەشكىمگە تاۋەلدى بولمايسىڭ، — دەدى ەلامان سىرتقا شىققاسىن.
— بىلەم عوي، — دەدى اقبالا.
— راس، العاشقىدا قيىن بولادى. ءبىراق ءتوزۋ كەرەك. اقبالانىڭ جۇدەۋ جۇزىنە جابىرقاۋ كۇلكى ءبىلىندى. وسى ءتۇرى، بەينە: «توزبەي ءجۇرمىن بە؟!» دەپ كوڭىلىندەگى ءبىر نازدى اڭعارتقانداي ەدى.
— ءبىرازداسىن ۇيرەنەسىڭ، — دەدى ەلامان. اقبالا تاعى دا ەزۋ تارتتى:
— تالايعا ۇيرەندىك قوي. ءبىز وسى... كىمگە كەلە جاتىرمىز؟
— تەزىرەك جۇرەيىك. كۇتىپ قالعان بولار.
اقبالا جەلگە قارسى ومىراۋلاپ باسىپ كەلە جاتقان مىنا الا كوز ءىرى جىگىتكە ىلەسە الماي، ۇنەمى قول سوزىمداي كەيىن كەلەدى.
— انە، ءبىزدى كۇتىپ تۇر ەكەن.
اقبالا ەلامان يەگىن كوتەرگەن جاققا قاراپ ەدى. الدارىنان ەتىپ بارا جاتقان تۇيەلى اربانىڭ ارعى جاعىنان ۇزىن بويلى ورىس جىگىتتى كوردى. ول اق حالاتتى جۋان سارى ايەلگە بىردەڭە دەپ، جان-جاعىنا شىدامسىزدانا كوز ساپ تۇر ەكەن. اربالى تۇيەنىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن بۇلاردى كورگەندە قۋانىپ كەتتى.
— ەھە-ە! ال، تانىستىرمايسىڭ با؟ — دەدى سەليۆانوۆ، ەلاماننىڭ تاساسىنا تىعىلىپ تۇرعان جاپ-جاس سۇلۋ كەلىنشەكتى كورگەندە كوزى ۇشقىنداپ.
— قايتەسىڭ؟ تيمە، — دەدى ەلامان.
سەليۆانوۆ اق حالاتتى ايەلگە سىبىرلاپ ەدى، ول سۋ-سۋ قولىن الدىنا بايلاعان حالاتتىڭ ەتەگىنە ءسۇرتتى دە، اقبالانىڭ قاسىنا كەپ «تانىسايىڭ!» دەپ قولىن ۇسىنىپ ەدى، اقبالا «مەن نە ىستەيىن؟..» دەگەندەي كوزىنىڭ استىمەن ەلامانعا قارادى. ەلامان «قولىڭدى بەر» دەپ ىمدادى. بۇلاي تانىسۋ وزدەرىندە ءۇردىس بولماعاندىقتان، اقبالا ءالى دە بولسا كوزىن تومەن سالىپ قىسىلىپ تۇرىپ، ورىس ايەلىنىڭ قولىن بولار-بولماس قىستى دا، تەز تارتىپ الدى.
— اتىڭدى ايت، — دەدى ەلامان.
— اقبالا.
— مەنىڭ اتىم مارفا. مارفا اپاي دەۋىڭە بولادى. — اقبالا جۇمعان اۋزىن اشپادى.
— مەن تاماق اسام. سەن ماعان جاردەم بەرەسىڭ. سۋ تاسيسىڭ، اعاش جاراسىڭ، — دەدى مارفا.
اقبالا ءبىر جانعا نازار سالماي ءۇن-تۇنسىز تۇر. ەلامان تۇسىنبەگەنىن بايقاپ، مارفانىڭ ءسوزىن قازاقشالاپ ەدى؛ اقبالا بۇ جولى دا ۇندەمەدى. تەك تومەن سالعان كوزىن جەردەن كوتەرمەستەن اقىرىن قوزعالىپ، اناداي جەردە ءۇيىلىپ جاتقان اعاشتاردىڭ جانىندا جاتقان بالتاعا قولىن سوزدى.
***
دياكوۆ سوڭعى ۆاگونعا مىنگەن-دى. بۇندا ءوزنوبيننىڭ ۆزۆودى ورنالاسقان ەكەن. ءبىراق ولار وزدەرىنىڭ اراسىندا كوميسساردىڭ بارىن بايقاماعان سياقتى. ونىڭ بار-جوعىن ازىرگە ەشكىم بايقاي قويعان جوق-تى.
دياكوۆكە دە ءوزىنىڭ وسى كۇنگى ەلەۋسىز ءحالى ۇنايتىن سياقتى. ەسىك الدىنا جاقىن وتىرعان جاۋىنگەرلەردىڭ قاسىنا جايعاستى. ءبىرازعا دەيىن ەنتىگىن باسا الماي، دىمقىل الاقانىمەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ قويادى. پويىز ءبىر جەرگە توقتامادى. اندا-ساندا ءبىر كەزدەسەتىن رازەزد، ستانسا بولماسا، وسىناۋ كول-كوسىر يەن دالانىڭ قالعان جاعىنداعى تىرلىك قاداۋ-قاداۋ. كەيدە كوز ۇشىنان تىرناداي ءتىزىلىپ كوش وتەدى.
ءبىر رەت تەمىر جول بويىندا جاپادان-جالعىز وتىرعان ءۇي كەزدەستى. يتارقا عىپ تىككەن قوڭىر ۇزىكتى ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان اقشىل ءتۇتىن شىعادى. ءۇي ماڭىندا بوتاسىن ەرتكەن جابۋلى تۇيە تۇسىنان دۇرسىلدەتىپ ءوتىپ بارا جاتقان پويىزعا موينىن بۇرىپ، قۇددى مىنا بۇيىعى دالانىڭ بۇ دا ءبىر بويكۇيەز ەنجارلىعىنىڭ انىقايعاعىنداي، كاۋكيىپ قالا بەردى.
— ءومىر وسىلاردىكى، — دەدى قىرما ساقال جاۋىنگەر.
— ءاي، مىنالار كىم؟ — دەدى تاعى بىرەۋ.
— اقتار! اقتار عوي.
وننان استام اتتى كازاك الىستاعى سارى بەلگە شاۋىپ شىقتى. وق جەتەتىن جەرگە جاقىنداماي، قاپتالداسىپ ەرىپ وتىردى دا، بۇلار زەڭبىرەكتەن بىرەر اتقىلاعاسىن كەيىندەپ قالا بەردى. جاۋىنگەرلەر ولاردىڭ ءتۇپ-تۇقيانىن قالدىرماي بوقتاپ، ءوزدى-وزىنىڭ ورنىنا بارىپ وتىردى.
— بۇلار بارلاۋشىلار.
— ءتۇرى سولارعا كەلەدى. سوندا، قالاي... نەگىزگى مول كۇش...
— قۇداي ءبىلسىن، قالاي دا ساق بولۋ كەرەك.
— ءيا، بۇل يتتەر قاپىلىستا سوعادى.
— كوميسسار، مىنانى ەندى ورنىنا سالىپ قويىڭىز! — دياكوۆ قولىنداعى ناگاندى جاڭا بايقادى. جاڭاعى قاربالاستا قولىنا ۇستاعانى بولماسا، ءبىر وق اتپاعانى ەسىنە ءتۇستى. سوعان قىسىلدى ما، ناگاندى جالما-جان كابۋرعا تىعا سالدى. «مەنى بىلەدى ەكەن عوي» دەدى ىشىنەن. وسى كۇنگى ءحالى وزىنە وڭاي ءتيىپ جۇرگەن جوق. بۇندا كەلگەن ءۇش-تورت كۇننىڭ ىشىندە ەشتەڭەگە ارالاسپاي، وزىمەن-وزى ەلەۋسىز ءجۇرىپ، بۇنداعى ءبىراز جاعدايعا قانىعىپ الدى. باستا بۇل جاقتا الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان ەشتەڭە جوق سياقتانىپ ەدى. ورىس، تاتار كوپەستەرى داۋىرلەپ تۇرعان كىشكەنتاي شالقار بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن، باس-اياعى ءبىر-اق ۋىس قالا سياقتانعان. سويتسە، ۇلى جولدىڭ ۇستىندە جاتقان كىشكەنتاي قالاعا وسى ءقازىر دوس پەن دۇشپان بىردەي كوز تىگىپ وتىر ەكەن. ءبىر جاعىندا ماسكەۋ، ورىنبور، سامار قالالارى جاتسا، ەكىنشى جاعىندا ارال، اقمەشىت، اۋليەاتا، تاشكەنت، تۇركىستان. ەكى جاققا بىردەي قول سوزىپ، ازيا مەن ەۋروپانى بىر-بىرىنە جالعاپ تۇرعان تەمىر جول بويىنداعى ستانسا. ۆاگون وڭدايتىن سەح بار. پاروۆوز وڭدايتىن دەپو بار. قالا حالقىنىڭ جارتىعا جۋىعى جۇمىسشى. قازىرگىدەي الاسات كەزدە اتامان دۋتوۆقا ازىرشە ىرگەسىن الدىرماي تۇرعان ايدالاداعى قامال قالانىڭ ءبىرى ەكەن.
دۋتوۆتىڭ اتتى اسكەرىن دياكوۆ ءالى كورگەن جوق. سىرت حاباردان ەستۋى — سوعىس ءتاسىلى باياعى تاتار-موڭعول اسكەرىنە كەلەدى. بۇلار دا سالت اتتى. بۇلاردا دا قىلىش، نايزا. بۇلار دا ۇشقىر، جۇيرىك اتپەن كەڭ دالادا قۇيىنداي جوسىپ ءجۇرىپ، ىلعي قاپىڭدى تاۋىپ، قاپىلىستا تۇتقيىلدان ءتيىپ، قان-جوسا عىپ قىرادى دا، سەن قامدانعانشا تايىپ تۇرادى. بۇگىن ءبىر قالانى شاپسا، ەرتەڭ باسقا جاقتا، باسقا قالانى، نە ستانسا، نە اۋىلدى تالاپ، قىرىپ-جويىپ كەتەدى.
كولچاكتىڭ قازاق جەرىنە كىرگەن تۇستىك ارمياسى ءالى دە باس-اياعىن جيناپ توپتاسىپ بولا قويعان جوق-تى. اتامان دۋتوۆتىڭ جەل قۇيىن اسكەرىن قاي جەردەن توسارىن بىلمەدى. اتى جۇيرىك اسكەردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، وكشەلەپ قۋا المادى. ەل ءىشى ابىگەرگە تۇسكەن وسى ءبىر الماعايىپ زاماندا بۇل ءوڭىردى قوتان شەتىن كۇزەتكەن سەرگەك ساقشىداي كىرپىك قاقپاي تۇرعان جالعىز كۇش — شالقار، اقتوبە، تاشكەنت، اقمەشىت، قازالى، جوسالى تەمىرجولشىلارىنان قۇرالعان قارۋلى جاساق ەدى.
اتتى كازاكتار ءقازىر قايتا باس كوتەرىپ، ەكى كۇننەن بەرى سول-ەلەڭكىدە قاتتى ۇرىس بوپ جاتتى. قالانى قورعاعان قىزىلداردا كۇش از. تەز ارادا قولما-قول كومەك بولماسا، اتتى كازاكتار قالاعا انە-مىنە باسا-كوكتەپ كىرەتىن ءقاۋىپ تونگەسىن حان-داۋروۆتىڭ امىرىمەن كومەككە شالقار وتريادى كەلە جاتتى. شالقاردان شىققالى ەش جەرگە توقتاماي قاتتى كەلە جاتقان پويىز اقتوبەدەن ءوتىپ مارتەككە جاقىنداپ كەلە بەرگەندە قىزىل ۆاگوندار كەنەت ءبىرىن-بىرى سۇزگىلەپ، سالدىر-كۇلدىر توقتادى. اسكەرلەر جەرگە جاپىرلاپ تۇسە باستادى.
— نە بولدى؟ نەگە توقتادىڭ؟ — دەدى ميۋلگاۋزەن قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان تەمىرجولشىعا.
— اقتار جولدى بۇزىپ كەتتى.
— جوندەپ جاتىر ما؟
— ءيا.
— قاشان بىتەدى؟
تەمىرجولشى جاۋاپ بەرمەدى. اسكەري ەشەلوننىڭ باس جاعىندا ابىر-سابىر بوپ جاتقان الدەبىرەۋلەرگە ايقايلاپ، ىلگەرى قاراي جۇگىرىپ بارا جاتتى. ميۋلگاۋزەن قاسىنا كەپ قاتارلاسىپ توقتاعان دياكوۆكە كوز قيىعىن دا تاستامادى. قارا قۇمانداي ناگان ءبىر جاق مىقىنىندا سالاقتاعان وسى ءبىر اۋرۋ ەكەنى، ساۋ ەكەنى بەلگىسىز ءمۇساپىر كىسىنىڭ قاسىندا قاتار تۇرعانىن ۇناتپادى ما، بۇ دا جاڭاعى تەمىرجولشى كەتكەن جاققا جۇگىرە جونەلدى. كىدىرمەي قايتىپ كوپ اسكەرىن كوتەرىپ، جولدى جوندەپ جاتقان جۇمىسشىلارعا كومەككە اپاردى. بۇلار بىلەك سىبانىپ، جاڭا كىرىسە باستاعاندا «اقتار!» دەگەن ايقاي شىقتى. ميۋلگاۋزەن بۇيرىق بەرەم دەگەنشە قارۋ-جاراعى بويىندا جۇرگەن سولداتتار جۇمىستى تاستاي-تاستاي سالا رەلستى بەتكە ۇستاپ جاتا-جاتا قالدى. سويتكەنشە اتتى كازاكتار دا وق جەتەتىن جەرگە كەلىپ قالعان ەدى. ميۋلگاۋزەن: «دايىندالىڭدار»،— دەپ ۇزىن ءشوپتىڭ ءون بويىنا ايقاي سالدى. سونى سەزدى مە، ەمىنىپ كەلىپ قالعان جاۋ كەنەت كۇتپەگەن جەردەن اتتارىنىڭ ءسىرىسىن جاپىرا جالت بەردى. انە-مىنە دەگەنشە ءىز-تۇزسىز كوزدەن عايىپ بولدى. ءبىراق ولاردىڭ قايتىپ ورالىپ سوعارى كومىل ەدى. ونى ءبارى دە ءبىلدى.
ەلامان شپال تاسىدى. اقتاردىڭ قاراسى باتقان جاققا مويىن سوزىپ قاراپ ءجۇردى دە، ءبىرازداسىن ەسىنەن شىعىپ كەتتى. جۇمىس ىستەسە كوڭىلدەنىپ كەتەتىن ادەتى. جولدى جوندەپ جاتقاندار مەن اناداي جەردە ءۇيىلىپ جاتقان شپالدىڭ ەكى اراسىندا تابانى جەرگە تيمەي زىرلاپ جۇرگەن-دى. كەنەت تۇرا قاپ، كوزىنە قۇيىلعان تەردى سۇرتە بەردى دە، ويلاماعان جەردەن اقبالا ەسىنە ءتۇستى. يىعىن باسقان اۋىر سالماق استىندا بەلى بۇگىلىپ تۇرىپ «جۇمىسقا ورنالاسقانى جاقسى بولدى» دەپ ويلادى. بۇرىن بىلمەۋشى ەدى، سويتسە اقبالا يتتەن قورقادى ەكەن. جۇمىسقا العاش كەلگەندە باۋىرىن جاڭا كوتەرگەن كۇشىكتەي كىشكەنتاي اق قاندەن اسپازشى ايەلدىڭ جۋان بالتىرىنىڭ اراسىنان جۇگىرىپ شىعىپ، شابالاڭداپ ءشاۋ-شاۋ ەتىپ ۇرگەندە اقبالا ىرشىپ ءتۇسىپ: «مىنا شىركىن، كايتەدى-وي» دەپ ولەك-شالەك بولىپ ەدى.
سول كۇنى بۇل ەزىن قانداي باقىتتى سەزىنىپ ەدى! اۋەلى اقبالا ەكەۋى ىشكە سۋ تاسىدى. سوسىن بۇل اعاش جاردى. اعاشتاردى قورىس عىپ جارا كەلگەندە قاراعاي ما، الدە قابىعى سىدىرىلعان قايىڭ با، تۇلا بويى تولعان بەز كۇپشەك اعاشقا بالتا باتپادى. قۇلاشتاپ قانشا سەرمەسە دە بالتا ءجۇزى زىكىلدەپ قولىنا قايتا تەۋىپ، بۇل اق تەر، كەك تەرى شىعىپ القىنا باستادى. ىزا بولعان ەلامان بالتانى كىجىنىپ، قايتا سىلتەپ ەدى، ءسىڭىرى تارتىلدى ما، قولىنان بالتا ءتۇسىپ، وتىرا قالدى. انا جاقتان قۇستاي ۇشىپ كەلگەن اقبالا بالتانى ارى قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
— وسى اعاش جەتەدى، — دەدى ول.
— مەن ەندى نە ىستەيمىن؟ — دەدى بۇل.
— ەشتەڭە ىستەمەيسىڭ. وسىلاي مەنىڭ قاسىمدا وتىراسىڭ. — سول كۇن بۇل ەكەۋىن بىر-بىرىنە ىشتەي ۇمتىلدىرىپ، بۇرىنعىدان دا گورى جاقىنداتا تۇسكەن-دى. ونى بۇ دا ءبىلدى، و دا ءبىلدى. ءبىراق بۇنىڭ اقىرى قايدا اپارىپ سوعارىن، نەمەن تىنارىن بۇ دا، و دا ويلاعان جوق-تى. — اقتار!
ەلامان يىعىنداعى شپالدى جەرگە اتىپ ۇردى. جۇگىرىپ بارىپ ەشەلون تۇرعان جولدىڭ تاسا بەتىنە جاتا قالدى دا، كوزىن ىلگەرى جاققا تاستاپ ەدى؛ قارامى باعاناعىدان الدەقايدا كوپ قالىڭ قول قاپتاپ كەلىپ قالعان ەكەن. ەلامان بەلدىگىندە جۇرەتىن ەكى گراناتتى بوساتىپ الدى. مىلتىعىن وقتادى. سوسىن كوڭىلىنە قوبالجۋ ەندى مە، جۇرەگى لۇپىلدەپ بارا جاتقاسىن باياۋ جەل استىندا ىرعالىپ تۇرعان ءبىر ءتۇپ جۋسانعا قول سوزىپ، جالعىز تالىن جۇلىپ الدى.
وسى كەزدە ميۋلگاۋزەننىڭ «دايىندالىڭدار!» دەپ ايقاي سالعان داۋسى شىقتى. سول ەكى ارادا اتتى كازاكتاردىڭ الدىڭعى لەگى بۇلار بەكىنىپ جاتقان تەمىرجولدىڭ تۋرا قارسى الدىنداعى سايعا جەتىپ قالعان-دى.
— پۋلەموت!.. — دەدى ميۋلگاۋزەن ايقايلاپ.
— ءازىرمىز.
— زەڭبىرەك!
— بىزدە...
انا جاقتان قاھارىن تىگىپ كەلگەن قول سايعا تۇسكەن بويدا جەر جۇتقانداي اتتار دا، ادامدار دا كوزدەن عايىپ بوپ، تەك اۋەدە مىڭ سان تۇياقتىڭ ءدۇبىرى قالدى. ەلامان كوزىن گراناتقا تاستادى. سوسىن، انە-مىنە دەگەنشە سايدىڭ جارقاباعىنان شىعا كەلەتىن جاۋدىڭ قاراۋىلعا قاي بۇرىن ىلىككەنىن نىساناعا الۋعا ازىرلەنىپ، دەمىن جۇتىپ، تىم-تىرىس بولا قالدى.
ءدۇبىر الگىدەن دە گورى بەرمەن جاقىنداي ءتۇستى. دەگبىرى قاشقان ەلامان باسىن ءبىر كوتەردى، ءبىر بۇقتى. ءبىراق ونى ءوزى سەزگەن جوق. تەك ايقاسقا ازىرلەنىپ مىلتىعىن كوتەرە بەرىپ ەدى، قاراۋىلى شورشىپ تۇر ەكەن. ەلامان شوشىپ كەتتى. كەنەت كوزى ەكى ساۋساق اراسىندا قىستىرىلعان جالعىز تال جۋسانعا ءتۇستى. تاستاي سالعىسى كەپ تۇردى دا، الدەنەگە مۇرنىنا اپاردى. وي-حوي، دالا ءشوبىنىڭ وسى ءبىر تىنىس اشار ءيىسى-اي! ءبۇي دەپ ول ءبىراق كەيىن... كوش كەيىن ويلاعان-دى. وندا دا، ساتىر-سۇتىر سوعىس بىتكەسىن، سارت-سۇرت سولدات ءومىرىنىڭ انەبىر ازعانتاي تىنىشتىعىندا تەمىر جول بويىندا بولعان وسى ءبىر جان الىپ، جان بەرگەندەي جاعالاستى ويلاعاندا عانا دالا ءشوبىنىڭ سول ءبىر كوڭىل اشار داھۋايى ءيىسىن جانى سۇيسىنە ەسكە العان بولار-اۋ!
ال الگى تەمىر جول بويىندا بولعان سوعىستا... ءيا، سول سوعىستا قالاي دەسە دە جالعىز تال جۋسان ءيىسى اسەر ەتتى مە، ەلامان قايتا سىعالاعاندا مىلتىق قاراۋىلى شورشىماي ورنىندا تۇر ەكەن. سويتكەنشە، يەك سوزىم جەردەگى سايدان اۋەلى نايزا ۇشى قىلتىلدادى. سوسىن قىلىش جارقىلداپ، ىلە-شالا وڭمەڭدەپ ۇمتىلعان اتتى كازاكتاردىڭ وزدەرى شىعا-شىعا كەلگەندە ەلامان مۇرنىنا اپارعان الگى جالعىز تال جۋساندى ادەتتەگىدەي قۇشىرلانىپ يىسكەۋگە شاماسى كەلدى مە، جوق پا، ونى كەيىن قانشا ويلاسا دا ەسىنە تۇسىرە المادى. ەسىندە قالعانى — جۋساندى لاقتىرىپ جىبەردى دە، جالما-جان مىلتىققا جابىسىپ، داۋسىن داۋسىنا قوسا الماسا دا، ءتۇتىنىن تۇتىنىنە قوسىپ، قاتارىنان ۇستى-ۇستىنە ەكى اتقانىن بىلەدى. ءدال سول كەزدە تەمىر جول بويىنا بەكىنگەن شالقار جۇمىسشىلارىنىڭ جاساعى ءبارى بىردەن وڭ جاۋدىرىپ، پۋلەمەتتەر تاقىلداپ، مىلتىقتار تارسىلداپ، زەڭبىرەك كۇركىرەپ، اسپان استى الاعاي دا بىلاعاي بولدى دا كەتتى. سايدان شىعا-شىعا كەلگەن كوپ اتتىلىنىڭ ىشىنەن ەلامان كوزىنە الدىمەن ىلىككەن جيرەن سارى ساقالدىنى اتىپ ەدى؛ ول قىلىش ۇستاعان قولى سىلق ەتىپ، اتتان ۇشىپ ءتۇستى. تاس بۇرشاقتاي سەبەلەپ جاتقان مىڭ سان وقتىڭ ىشىندە بۇل ءوزى اتقان وقتىڭ كىمگە ءتيىپ، كىمگە تيمەي، قۇلا دالاعا زۋلاپ لاعىپ كەتتى مە، جوق پا، ول اراسىن بىلگەن جوق...
سونان ءبىر كەزدە ۇزىن شەپتىڭ ءون بويىنان «جاۋ!»، «جاۋ قاشتىلاعان» داۋىس شىققاندا عانا بۇ دا، باسقالار دا ەسىن جيىپ، اينالاعا كوز سالسا، جاڭا عانا بۇلان-تالان ۇرىس بولعان دالا اسپانىنان ءدارى ءيىسى ءالى دە ايىعا قويماپتى. ەلامان «تىم قۇرىسا اۋىز شاياتىن سۋ بولار ما ەدى» دەپ ويلادى. دياكوۆتى قاسىنا كەلگەندە عانا كوردى.
— قالايسىڭ؟ — دەدى دياكوۆ.
— قۇداي ساقتاپ، ايتەۋىر ءتىرى قالدىق.
— نە بولسا ول بولسىن، اكەسىن تانىتتىق. قالاي ويلايسىڭ، قايتىپ سوعار ما ەكەن؟
— كىم ءبىلسىن؟..
— مەنىمشە، سوقپايدى، — دەدى دياكوۆ. كەۋدەسى سىر-سىر ەتەدى. ەنتىگىپ، اۋىر دەم الىپ تۇر. سوعان قاراماستان ءوزى كوڭىلدى. ەلامان كوز قيىعىن وعان كولدەنەڭنەن بىر-ەكى تاستادى. «جاڭا ءوزىن قالاي ۇستادى ەكەن؟» دەپ ويلادى. «ءسىرا، بۇنىڭ قولى دىرىلدەمەگەن بولار...» دەدى ىشىنەن. ورىس-تۇرىك سوعىسىندا كورگەنى بار: جايشىلىقتا ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، اينالاسىن اپىرىپ-جاپىرىپ جۇرەتىن انەبىر وكىرەكتەگەن اپەرباقانداردان گورى قىزىل قىرعىن سوعىسقا كىرگەندە قايتا وسىنداي قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن جۋاس، مومىن كىسىلەرگە ارقا پايدا بوپ، ءبىرتۇرلى ارۋاقتانىپ كەتەتىن-دى. دياكون، شىنىندا دا، جاڭاعى شايقاستىڭ اسەرىنەن ءالى دە بولسا ارىلا الماي، ماڭايداعى مىنا جۇرتتى، اسپان استىنداعى مىنا ايداي الەمدى ءقازىر، تاپ وسى ءقازىر عانا كورىپ تۇرعانداي تاڭىرقاپ تا، تاڭدانىپ تا قارادى. كەنەت انەبىر اق سەلەۋ مە، الدە مىنا ءبىر بوز جۋساننىڭ تۇبىنەن بە، شەگىرتكە شىرىلداپ، ىلە-شالا اناداي جەردەگى ىننەن سارىشۇناق جىلتىڭداپ، جاڭا عانا قىرعىن سوعىس بولعان دالاعا جان ەنە باستاعان-دى.
— اقتار!
***
بۇل دياكوۆتىڭ ءوز ومىرىندە قاتىسقان ءبىرىنشى سوعىس ەدى. بۇل باعانا ۇرىستا ءوزىمدى ۇستاي الماي، ماسقارا بولام با دەپ قورقىپ ەدى. راس، العاشقىدا كوڭىلى قوبالجىدى. الا-قيعاش ۇرىس ۇستىندە ميۋلگاۋزەن بۇعان بىرەر رەت بۇرىلىپ قارادى.
قالاي دەسە دە وسى جورىقتان بۇل كوڭىلدى قايتتى. دالا. كوك اسپان. تازا اۋا. بۇرقىراعان اششى جۋسان ءيىسى ءالى مۇرنىندا تۇر. دەرتكە شيپا، ءدارى، داۋاھي ءشوپ كورىنەدى. وسى جولى كۇن دە ايتا قالعانداي ىستىق بولعان جوق. جاز بەن كۇز ايىنىڭ ارالىعىنداعى سارى شۋاق؛. كوك تە، جەر دە، كۇللى جان-جانۋار، ايداي الەم ماۋجىرادى دا تۇردى. كوڭىلگە بولماسا، وسى جورىقتان كەيىن بۇل اناۋ-مىناۋدى ەلەمەي، اياق ءۇستى جۇرە بەرەتىن بولدى.
جورىقتان كەلگەسىن دە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، اسكەردىڭ جاتتىعۋ ويىنىنا قاتىستى. ونان ءسال قولى بوساسا جۇرتتىڭ باسىن قۇراپ، ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى جايىن اڭگىمەلەدى. بۇگىن دە جۇرت الدىنا شىعىپ سويلەپ تۇرعاندا ارت جاقتا وتىرعان قارت سولداتتىڭ قور ەتە قالماسى بار ما؟! جۇرت دۋ كۇلدى. قارت سولدات وعان قىسىلعان جوق، قايتا جاعى جىرتىلعانشا ەسىنەپ الدى دا، «تۇندە كۇزەتكە تۇرىپ ەدىم» دەي سالدى.
وترياد كومانديرى بۇنى كوزىنە ءىلىپ جۇرگەن جوق. سونى بايقاعاسىن بۇ دا ونىڭ كوزىنە تۇسە بەرگىسى كەلمەي، سىرعاياقتاپ كەتە بەرەتىن. تەك جورىقتان كەلگەسىن، كوپ ۇزاماي بۇل ەكەۋى ءبىر رەت بەتپە-بەت كەزدەستى.
— جىگىتتەر شارشاعان سەكىلدى. ءۇستى-باستارى دا كىرلەپتى. ەگەر قارسى بولماساڭ...
ءۇي ءىشى جىم-جىرت. بۇرىن ءدال وسىنداي تىنىشتىق ورناسا اۋىزعى بولمەدەن قابىرعاعا ىلگەن ەسكى ساعاتتىڭ تىقىلى ەستىلەتىن. تاياۋدا و دا توقتاپ قالعان-دى.
ميۋلگاۋزەن ءدال قاسىنان كوميسساردىڭ قۇددى ورگە قارال جۇگىرگەن كىسىدەي سىر-سىر ەتكەن كوكىرەگىن ەسىتتى. «مىنا بەيشارانىڭ ساۋ كۇنى جوق ەكەن عوي» دەپ ويلادى. ءبىر ەسەپتەن باسى مەن اياعىنا قارا سۇرىك كيىپ سىقىرلاعان الگى بىرەۋلەردەن گورى، قايتا وسىنى جىبەرگەنى دۇرىس بولدى. «بۇعان جىلى جەر، جايلى توسەك بولسا جەتىپ جاتىر. ۇمىتپاي تۇرعاندا بۇعان جاعداي دەپ ستارشيناعا تاپسىرىپ قويايىنشى» دەپ ويلادى ميۋلگاۋزەن، دياكوۆتىڭ جاڭاعى اڭگىمەگە وراي وزىنەن جاۋاپ توسىپ وتىرعانىن بايقاپ:
— قارسى ەمەسپىن، — دەي سالدى.
— جارايدى. تەك ارتىنان اقىلداسىپ ىستەمەدىڭ دەپ...
— جوق. دەگەنىڭ ءبىلسىن.
دياكوۆ ەندىگى جەردە ءتىل تابىسىپ كەتەرمىز دەپ دامەلەنىپ ەدى؛ ءبىراق ول ويلاعانى بولمادى. وتريادقا تىرەلگەن بار شارۋاعا بۇنى ارالاستىرماي، بۇرىنعى ادەتپەن ءبىر ءوزى شەشىپ ءجۇر. سونى بايقاعان جۇرت تا بۇنىڭ الدىنا كەلە بەرمەيدى. بۇنىڭ كوميسسارلىعىن سىيلاعاننان گورى اۋرۋلىعىن ايايتىن سياقتى. ميۋلگاۋزەنگە سالساق: حالىق ءوز الدىنا، قارۋلى كۇش ءوز الدىنا. ەل ۇلتانى قازاق... مال باققان مومىن حالىق بولسا دا، ارعى زاماندا بۇلاردا دا ءوز ەلىن، جەرىن قورعاعان باتىرلار از بولماپتى. تەك وسى وڭىردە كوتىبار باتىر، ارىستان باتىر، ەسەت باتىر بوپتى. ەلاماننىڭ دا جەتىنشى اتاسى تويعوجا باتىر كوپ سوعىستىڭ بىرىندە بالتىرىن ساداق وعى كوكتەپ وتسە دە «جاۋ مارقايىپ كەتەدى» دەپ، جارالى اياعىن قانجىعاعا قايىرىپ بايلاپ تاستاپ، الىسىپ-جۇلىسىپ جۇرگەندە اقىر اياعىندا ۇشىنا ءتيىپ، جارالى اياق كۇپ بوپ ءىسىپ، ولۋگە قاراعاندا سىنىقشىعا كەسكىزىپ تاستاپتى. سونان ەل اراسىنا «ءاقساقبورى» اتانىپ كەتىپتى. ەندەشە، بۇل ەل ءقازىر قۇرىق، قاۋعا ۇستاپ مال سوڭىندا كەتسە دە، باياعىدا بۇلاردىڭ دا ىرگەسىنەن جاۋ ارىلماي، ەر-ازاماتى ەرلىك پەن ىرىلىك سىنالاتىن جەردە نامىستى قولدان بەرمەپتى.
دياكوۆ وسى ويىن وترياد كومانديرىنە قۇلاققاعىس قىپ ەدى، ميۋلگاۋزەن مىرس ەتىپ:
— تاعى نە ايتاسىڭ؟ — دەدى.
— مەن بولدىم. مۇمكىن، ءوزىڭ بىردەڭە دەرسىڭ؟
— سولاي دە...
— ءيا، وسىنى ويلاسساق...
— سوندا... سەنىڭ ويىڭشا ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەيتىن كيرگيز...
— قازاق.
ميۋلگاۋزەن ءمۇدىرىپ قالدى. سونىسى جىنىنا ءتيدى.
— كيرگيز! تاعى كيرگيزدار.
— شارادان شىعىپ كەتتىڭ عوي.
— سەن شارادان شىقپاي تۇرسىڭ با؟ ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەيتىن... قارا نادان كىسىلەرمەن ۇرىس ۇستىندە ىمداسىپ جۇرمەكپىز عوي؟ سولاي عوي، ءا؟
— ۇعىسۋ وڭاي. ءتىل ۇيرەنۋ ءتىپتى قيىن ەمەس.
— بروس! ولار ءتىل ۇيرەنگەنشە...
— ولار دا ۇيرەنسىن. ولاردىڭ ءتىلىن ءوزىمىز دە ۇيرەنەيىك.
— مەن ۇيرەنبەيمىن. ۇيرەنگىم دە كەلمەيدى. ك چەرتۋ! ال ولار ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەنشە سوعىس تا بىتەدى.
— حالىق سوعىس بىتكەسىن دە كەرەك.
ميۋلگاۋزەن تاعى دا ءمۇدىرىپ قالدى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ىزاعا بۋلىعىپ، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى.
— حالىق... حالىق! ك چەرتۋ!
دياكوۆ ۇندەمەدى. ميۋلگاۋزەن ءولى دە ءبىراز بۇرقىلدادى. بايقاپ وتىر، اشۋدان گورى بايبالام باسىم.
— كوميسسارسىڭ عوي. بۇل سەنىڭ شارۋاڭ.
— ەندەشە ەلاماندى اۋلىنا جىبەرەم. جەرلەستەرىن جيناپ اكەلەدى.
— مەيلىڭ ءبىلسىن.
دياكوۆ جىلدام باسىپ سىرتقا شىقتى. ميۋلگاۋزەن ءۇي ورتاسىندا ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. وڭاشا قالعاسىن وزىنەن ءوزى مىرس ەتتى. بۇنى وترياد ومىرىنە ارالاستىرماسپىن دەپ ويلاپ ەدى؛ وسى ارادا جاڭاعى ىلميگەن ءاپ-الجۋاز كىسىنىڭ قاپەلىمدە تىزگىندى قولىنا قالاي الىپ كەتكەنىنە تاڭ. ءبىر جۇبانىشى: ەرتەڭ ونىڭ مىنا ىسىنەن ەشتەڭە شىقپاسىنا كامىل سەنەدى. «سەن كوكساۋمەن سوندا سويلەسەرمىن» دەپ ويلاپ، ءزارى مەن ءزىلىن سوڭىراعى كۇنگە ساقتاپ تۇر.
***
اقبالا بۇگىن ۇيگە كۇندەگىدەن كەش قايتىپ ەدى. وسى بۇگىن كۇندەگىسىنەن الا-بولە قاتتى شارشادى. ارباكەش ورىس بۇگىن تارى دا ماس بوپ، ىڭىرشاعى اينالعان ارىڭ اتقا جەككەن ەسكى ارباسى قيسالاقتاپ ءتۇس اۋا ازەر جەتتى. وندا دا اسحانا الدىنداعى جالعىز تەرەككە تۇمسىعىن تىرەي توقتاعان جامان تۇعىردىڭ جانىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتىپ: «حال جامان، مارجا. وي، وي!..» دەپ، قوس شەكەسى سولقىلداپ اكەتىپ بارا جاتقان باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى.
ونان قايىر جوعىن كورگەن اقبالا شىت كويلەكتىڭ شالعايىن جوعارى كوتەرىپ ىشقىرىنا قىستىرا سالدى دا، اياعى جەرگە تيمەي زىرلاپ ءجۇرىپ ءبىر بوشكە سۋدى اسحاناعا جالعىز ءوزى تاسىدى. سول كۇنى ول ۇيگە ازەر جەتكەن ەدى. بۇرىن بۇندايى جوق ەدى، قاتتى شارشاعاندىكى مە، كىشكەنە جۇرگەسىن جىلىنشىگى جەمىرلىپ بارا جاتتى دا، كاپۋستا سورپا قۇيعان توپاتاي شەلەكتى جانىنا قويىپ وتىرا كەتتى. وسى جۇمىسقا ۇيرەنە الماي-اق قويدى. اياق-تاباعى ارالاسىپ وتىرعان ابىسىن-اجىن بولسا ءبىرسارى. تىم قۇرىسا ءتىلىن تۇسىنسە ەكەن-اۋ! ەڭ ارىسى انانى اكەل، مىنانى ىستە دەگەندە دە سوزبەن تۇسىندىرە الماي ىمداپ جاتقانى. بۇل سونىڭ ءوزىن بىردە تۇسىنسە، بىردە تۇسىنبەي، ءار ايەلگە ءبىر قاراپ، كوزى جاۋتاڭداپ تۇرعانى. جۇمىستى تاستايىن دەسە، ەلاماندى رەنجىتىپ الاتىنداي كورەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر اياق جولىن تانيتىن ءبىر-جار ءسوز ۇيرەندى.
وسىلاردى ورىس دەپ بەكەر بولەكتەيدى. ءتىلى، ءدىنى باسقا بولسا دا جىنىسى ءبىر بولعاسىن ايەل قاسىرەتىن ايەل تۇسىنبەۋشى مە ەدى؟!
كوكىرەكتى قارس ايىرىپ بارا جاتقان قاسىرەتتى تۇسىنگەسىن قاي ۇلت بولدى نە، جۇرەكتى سىزداتقان مۇڭ مەن زاردى ءتىلسىز-اق ۇعاتىن كورىنەدى عوي. اسپازشى ايەل اتىن قانشا ايتسا دا ءتىلى كەلمەدى. سوسىن بىلشيعان ساپ-سارى بەتىنە قاراپ، اۋىلداعى كوپ قاتىننىڭ بىرىندەي ونى دا ىشىنەن «سارى اپا» دەپ اتاپ كەتتى. وسى ءبىر قوبىراعان-سوبىراعان مەيىرىمدى جان بۇعان ءقازىر رايدىڭ اجەسى مەن ءاليزادان ءبىر دە كەم ەمەس. بۇل ءوزىنىڭ باسىنداعى قيىندىقتى ءتىلىنىڭ ۇشىنا الماسا دا، سارى اپا زاتى ايەل عوي، ءبىر جولىن تاۋىپ، بۇنىڭ بار جاعدايىن ءبىلىپ اپتى. سونان بەرى كۇندە جۇمىس اياعىندا جەتىم بالالارعا قالعان-قۇتقان تاماقتى توپاتاي شەلەككە قۇيادى دا، اقبالانىڭ قولىنا ۇستاتادى. بۇنى باسقا ايەلدەر دە ايايدى. بۇنى ەلامان دا ايايدى. وتىنىن جارىسادى. سۋىن تاسىسادى. ونىڭ كەلگەنىن، ءتىپتى ءجيى كەلگەنىن ار جاعى تىلەپ تۇرسا دا، باسقا باسقا، ءبىراق تاپ ەلاماننىڭ اياعانى جانىنا قاتتى باتادى، قورلانادى. كەشە دە... ءيا، كەشە تۇستە اسكەري ەشەلون كەلدى. تۇلا بويىنداعى تەمىرلەر كۇلدىر-سالدىر توقتاعان قىزىل ۆاگونداردان وپىر-توپىر تۇسكەن سولداتتار لاپ بەرىپ رەستورانعا جۇگىردى. قاشان كەلسەڭ دە قىشقىل كاپۋستا ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن تەمىر جول رەستورانى اپ-ساتتە ساتىرلاعان سولداتتارعا تولىپ، ابىر-سابىر بولدى دا كەتتى. ءبىرى اس سۇراپ، ءبىرى سۋ سۇراپ، تۇس-تۇستان شۋلاپ جاتتى. اقبالا سىرتتاعى سۋدى ىشكە تاسىپ ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جاتقان ۇستىنە ەلامان كەلدى. جەم بويىنان جورىقتان كەلگەن بەتى ەكەن. قاي جاقتان قاشان ورالسا دا ەشقايدا مويىن بۇرماستان سالىپ ۇرىپ بىردەن اقبالاعا كەلەتىن ادەتى-تۇعىن. اقبالا دا ونى اسىعا كۇتەتىن-دى. الا-بولە بۇعان سول كۇنى بىردەڭە كەرىندى. ەكى شەلەك سۋدى ۇستىنە توگىپ-شاشىپ ازەر كوتەرىپ ءجۇرىپ تە سول كۇنى ەلامان باسىنان ءبىر ءسات شىقپاي قويعانى. ونىڭ انە-مىنە كەلىپ قالاتىنىن وزىنەن بۇرىن جۇرەگى سەزەتىن سياقتى. ءيا، جۇرەگى... جۇرەگى قۇرعىر سەزگەن ەدى. سويتكەنشە، تۋ سىرتىنان باعىپ تۇرعان ءبىر ىستىڭ جاناردى سەزگەنى سونشا، جەردەن ەندى عانا كوتەرە بەرگەن ەكى شەلەك قولىندا، قالشيىپ تۇرىپ قالدى. جۇرەگى ابلىعىپ القىمعا تىعىلدى. قاس قاعىم قىبىر ەتپەي تۇردى دا، كەنەت وقىس بۇرىلىپ، جالت قاراسا... شىنىندا دا سول!.. سونىڭ ءدال ءوزى!.. داپ-دارداي باسىمەن جاسىرىنباق ويناعان جاس بالاشا ءبىر تەرەكتىڭ تاساسىنان بۇعان موينىن سوزىپ قاراپ تۇر ەكەن. اقبالا بۇرىلعاندا و دا تاسادان كۇلىمدەپ شىعا كەلدى. ءار كەزدەگىدەي بۇل جولى دا ءۇن-تۇنسىز كەپ اقبالانىڭ قولىنان شەلەگىن الدى.
— ەكەۋلەپ تاسيىق، — دەدى ەلامان.
— جوق-ق، ءوزىم... سەن دەمال، جولدان شارشاپ قايتقان شىعارسىڭ؟..
اقبالا تاعى بىردەڭە دەگىسى كەلگەندەي وقتالا ءتۇستى دە، توقتاپ قالدى. ەلاماننىڭ جولىنان ىعىسىپ كەيىن شەگىنىپ تۇردى. جاڭا دەدەكتەپ سۋ تاسىپ جۇرگەندە قوبىراپ كەتكەن شاشىن جالما-جان جاۋلىق استىنا جيناپ، باسىنا قايتا تارتتى. باياعىدا بۇلار ۇيلەنگەندە دە وسى جىگىت قاڭتاردىڭ نە ءبىر قاقاعان سۋىعىندا بالىقتان ءۇستى-باسى سىقىرلاپ كەلەتۇعىن. سوندا دا ءدال وسى قازىرگىدەي ءۇن-تۇنسىز اقبالانىڭ قولىنان ىستەپ جاتقان شارۋاسىن الاتۇعىن. سىرتتا جاتقان وتىندى ىشكە كىرگىزەتىن. سۋدى اكەلەتىن. وتتى جاعاتىن. ىبىرسىپ جاتقان وت باسىن قاعىپ-سىلكىپ، اپ-ساتتە ءۇي ءىشىن تاپ-تۇيناقتاي عىپ جياتىن. اقبالا سونىڭ بارىندە دە ءوزىنىڭ وسى ۇيگە كەلىنشەك بوپ تۇسكەننەن بەرگى نەگە دە ەنجار، سۇلىق قالپىن بۇزباي، كۇيەۋىنە كولدەنەڭنەن تاڭدانا قاراپ، كوز ساپ تۇراتىن دا، ەركەك كىسىنىڭ وت باسىنىڭ شارۋاسىنا كىرىسكەنىن نە جاقسىلىققا، نە جاماندىققا جورىرىن بىلمەيتىن. سونىڭ ءجونىن قانشا ويلاسا دا، ءبىراق تاپ وسىنى قاي ورىنعا قويارىن بىلمەيتىن دە، يىعىن قىسىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەرەتىن. ەندى ءقازىر... باسىنداعى جاۋلىقتىڭ ءبىر ۇشىمەن كوزىنىڭ الدىندا سىناپتىڭ سىركەسىندەي شۇپىرلەگەن تەردى ءسۇرتىپ، ەكى شەلەك سۋدى قاڭباق قۇرلى كورمەي زىرلاپ جۇرگەن جىگىتكە كۇلىمسىرەي قاراپ ءتۇر. ال ەلامان الدەنەگە سۇقتانا قالعان ايەل كوزىنەن قىسىلدى ما، ءجۇزى تايساقتاپ، بەتىن ارى بۇرا بەردى.
اقبالا كۇلدى. «ادام وزگەرمەيدى ەكەن عوي» دەدى اقبالا ىشىنەن. ءالى سول باياعىسى. شىنىندا، بۇل سونان بەرى باسىنان نە كەشپەدى: شىنجىر كىسەندى شىلدىرلاتىپ سىبىرگە دە ايدالدى. ونان قىرعىن سوعىستا قان كەشىپ قايتتى. ءقازىر دە شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ وت ىشىندە ءجۇر. سونان كەلە... ءالى سول باياعىسى. سول باياعى ۇياڭ مىنەز، سول باياعى ءسال نارسەگە قوڭ ەتىندە مەيىرىم جوق: كورە قال، سۋدى ءقازىر-اق تاسىپ بىتەدى. بالكىم، ەكەۋى بىرگە قايتاتىن شىعار. سوندا قايدا بارادى؟ مۇمكىن، كول جاراسىنا بارار؟! ەگەر ول... كولدى قالاماسا... مەيلى. دەگەنى ءبىلسىن. ءبىر بۇگىن ەمەس، ەندىگى جەرگە، بۇنان بىلايعى بار كەز، بار ۋاقىتتىڭ بارىندە دە سونىڭ، تەك سونىڭ دەگەنى بولسىن. ەركەكتىڭ الدىنا شىققان ءبىر ايەل مۇراتىنا جەتسە، باسقانى قايدام، بۇنىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل بولار ەدى عوي. ەندىگى جەرگە، ەندىگى قالعان ومىرگە و ل قايدا بارام دەسە دە ءجون سۇراماستان، باس بيلىگىن سونىڭ ىقتيار-ەركىنە بەرىپ قويىپ، ال بۇل ءوزى وسى مىنا الا كوز قارا جىگىتتىڭ جانىندا قارا جەردى قاتار باسىپ بارا جاتقانىنا دا پەيىل بولار ەدى-اۋ!
اقبالا كەپ تەرىن ءسۇرتىپ تۇرعان ەلاماندى كەش بايقادى. وندا دا ەلاماننىڭ ءتىل قاتقالى وقتالعانىن كورىپ، ول ءقازىر: «ءجۇر، كەتەيىك!» دەيتىندەي ۇمىتتەنە جالت قاراپ ەدى، ول ءبىراق تايساقتاپ كوزىن الىپ قاشتى.
— مەن... مەن ەندى...
اقبالا قاتە ەسىتكەن جوقپىن با دەپ قالدى.
— سارى اپاڭ سۋ جەتەدى دەدى. مەن... مەن ەندى...
— راقمەت!
— كەتەيىن.
— كەتە بەر!
وسى ءسوز اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن اقبالا ءوزى دە اڭداماي قالدى. ەلامان بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ەكى يىعىنىڭ باسى سالبىراپ، ەڭكىش دەنەسى بۇرىنعىدان دا گورى يىلە تۇسكەن. ارتىنا قايرىلمادى.
— جىگىتىڭ بە؟
اقبالا سارى اپادان بەتىن قاشىرتىپ بۇرىلىپ كەتتى.
— جاقسى جىگىت. رەنجىتپە! بار، قۋىپ جەت!
— جو-ق...
— بەكەر ىستەيسىڭ. بۇنداي جىگىت تابىلمايدى. — اقبالا ءوزىن ارەڭ ۇستاپ تۇرعان-دى. مىنا ءسوز قامشى بولدى ما، سارى اپانىڭ كوپشىكتەي كەڭ كەۋدەسىنە بەتىن باسىپ، وكىرىپ جىلاپ جىبەردى. سارى اپا وسىدان قاشان كوز جاسىن تاۋىسىپ، سولىعىن باسقانشا جۇباتپادى. ايەل سىرى بەلگىلى: قاشاندا كوكىرەگى شەرگە تولىپ جۇرەتىن سورلىلاردىڭ، ءبىر ەسەپتەن، وسىلاي ىشتەگى قاسىرەتىن سىرتقا شىعارىپ، جەڭىلدەنىپ العانى دۇرىس.
سول كۇنى اقبالا ۇيگە ازەر جەتتى. ەشتەڭەگە زاۋقى شاپپادى. تەزىرەك قاراڭعى تۇسكەنىن قالادى. تەزىرەك ۇيىقتاعىسى كەلدى.
اقبالا توسەك الدىندا جايۋلى جاتقان ءبىر قاعار الاشاعا سۇلدەرى قۇرىپ وتىرا كەتتى. قۇلازىعان ۇيدە قوس تىزەسىن باۋىرىنا تارتىپ قۇشاقتاپ الدى دا، ءبىر شوكىم بوپ ءبۇرىسىپ وتىرىپ قالدى. سىرتتان وسىلاي قاراي كەلە جاتقان الدەبىرەۋدىڭ اياق تىقىرى شىقتى. ءبىراق اقبالا وعان سەلت ەتپەدى. وسىناۋ ايداي الەمدە ءدال وسى ءقازىر بۇنى ىزدەپ كەلەتىن ءتىرى پەندە جوق-تۇعىن. ءتايىرى، كىم دەيسىڭ، مىناۋ دا، بۇنىمەن جاپسارلاس تۇراتىن جەڭىل ءجۇرىستى كەلىنشەككە كەش تۇسسە-اق ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتاتىن وسى قالانىڭ ايەلسىرەگەن ەركەكتەرى شىعار. اياعىن ۇرلانا باسقانىنا قاراعاندا، سول الگى استىمەن الىسىپ جۇرەتىن نەمەلەردىڭ ءبىرى بولدى. انە، كورمەيسىڭ بە، بىردەن باسا-كوكتەپ كىرىپ بارماي، اۋەلى ەسىك جاپسارىندا جابىسىپ تۇرىپ، ىشكە قۇلاعىن تىگىپ تىڭ تىڭداپ الدى. قاراڭعىدا قىزىل شوعى جىلتىراعان تەمەكى تۇقىلىن تاعى ءبىر قۇنىعا سوردى دا، اياق استىنا لاقتىرىپ تاستادى. سوسىن سىقىرسىز اشىلعان ەسىكتى ىلە-شالا تەز جاۋىپ، ىشىنەن ءىلىپ الدى. «وسىنىكى دۇرىس» دەدى اقبالا. بۇرىن-سوڭدى باسىنا كەلمەگەن قياڭقى ويعا يمانى سەلت ەتپەدى. بۇرىن ءوزى بەت كۇيگەندەي كۇنا كورەتىن نارسەنى ءوزىنىڭ وسىنشا جايباراقات ويلاپ وتىرعانىنا دا تاڭدانبادى. نەسىنە تاڭدانسىن، تىم قۇرىسا، بۇل بەيباققا كەشەگى اڭ نەكەسىن قيىپ باس قوسقان ەكى ەركەكتىڭ — نە تاعدىر قوسقان، نە ءتاڭىر قوسقان ءبىرى بۇيىرماپتى. تىرىدە كورەر قىزىق پەن قۋانىشتى، باقىتتى بۇل كوكتەن قيالداپ، اسپانداعى جۇلدىزعا قول سوزىپ جۇرگەندە جەردەگى سىباعا ۇلەسىنەن قۇر قاپتى. تىم قۇرىسا، اۋىلداعى تومەن ەتەكتى كوپ قاتىننىڭ ءبىرى دۇرلى كۇن كەشىپ، ەركەك قۇشىپ، ءناپسى قىزىعىن كورە الماعاسىن، شىنىندا دا، مىنا ادىرا قالعىردى سول انا كورشى بولمەدەگى جەزوكشە ايەلشە شايتانسىراعان الدەبىر ەركەكتىڭ زارۋىنە جاراتپاي، سارى مايداي ساقتاپ نە قىلادى؟ سەنىڭ ەندىگى ادالدىعىڭ مەن يناباتتىلىعىڭ كىمگە كەرەك؟ نەمەنەگە قاجەت؟
اقبالا ىزالانا مىرس ەتتى. ول ءبىراق ءوزىنىڭ ءقان-سولسىز قۇپ-قۋ بەتىندەگى ءدال انا اشۋشاڭ شاقار شالعا اۋماي ۇقساعان اششى مىسقىلدى بايقاعان جوق-تى.
اقبالا قوزعالۋعا قۇلقى بولماعاسىن سىرت جاعىندا جاتقان ءبىر جاستىقتى وزىنە تارتىپ الدى دا، وتىرعان جەرىنە قيسايا كەتتى. وسى بۇگىن ونىڭ كوپ نارسەگە كوزى جەتتى. ەلامان بۇنى ءالى دە ءدال باياعىداي ءجان-تانى ءۇزىلىپ ءسۇيۋىن سۇيسە دە، ءبىراق كەشىرمەگەن. ءسىرا، نە قىلسا دا، باياعىدا ءبىر قالعان كوڭىل — شىققان جانمەن پارا-پار بولعانى عوي. توسەكتە قالاي دوڭبەكشىسە دە، اقبالا بۇل ءتۇنى دە كوز ىلمەدى. سونان با، ەرتەڭىنە كۇنى بويى باسى زەڭىپ، كوزىنىڭ ءتۇبى سۋىردى دا ءجۇردى. قولى جۇمىسقا بارمادى. نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن ءوزى دە بىلمەدى. ايتەۋىر، ادەتتەگىشە بۇگىن دە قول-اياعىنا تىنىم جوق. ءوزىنىڭ كۇندەگى كۇيبەڭ تىرلىگىن قايتالاپ، قۇر سۇلدەرى اسحاناعا قالقيىپ كىرىپ، قالقيىپ شىعىپ ءجۇر. كىرەردە بىردەڭەنى كوتەرىپ كىرسە، شىعاردا بىردەڭەنى قولىنا ۇستاپ بارا جاتادى. تەك ءبىر كەزدە الدەبىرەۋ ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن:
— ۇيگە قايتپايسىڭ با؟ — دەگەندە عانا بويىن جيىپ الدى، قۇشاعىندا كوتەرىپ تۇرعان وتىن جەرگە سالدىر-كۇلدىر اقتارىلىپ ءتۇستى. اعاش تۇسكەن اياعىنىڭ باسى شىم ەتتى. الاقانىمەن باسا قالدى. قۇرىسىنشى، كورسە كورە بەرسىن. قۇدايعا ايان باسىنداعى قاسىرەتتى قاسىنداعى ايەلدەردەن قاشانعى جاسىرادى؟.. وسى ءقازىر ەلاماندى دا كىنالاعان جوق. سونان كەلە ەندىگارى ەلامان قولعابىس بەرۋگە كەلە قالسا ءوزىنىڭ «كەت!» دەيتىنىنە دە كۇماندانبادى.
— ۋھ، قۇرىسىنشى ءبارى دە!
باسىنداعى جاۋلىقتىڭ شەتىمەن كوزىن ءسۇرتتى. ۇيگە جەتكەن بويدا ەشتەڭەگە مويىن بۇرماستان بىردەن جاتا قالارمىن دەپ ويلاپ ەدى، ءبىراق كوزدەرى جاۋتاڭداپ، ءوزىن كۇتىپ وتىرعان شيكىل سارى بالالاردى كوردى. ال ءبۇل كۇندە-كۇندە جۇمىستان قايتقاندا توت باسقان ءشيتى مىلتىعىن قولتىعىنا قىسىپ، كۇزەتكە كەتىپ بارا جاتاتىن ءانۋار دا ۇيدە جوق ەكەن.
ءۇش بالا اقبالانى كورگەندە ۇشىپ تۇرەگەلدى. ەستيار ەكى بالا اقبالانىڭ كەشەدەن بەرى قاباعى كەلىسپەي جۇرگەنىن بايقايتىن. ەكەۋى ەكى جاعىنان جالپىلداپ:
— ءاياي اپا! ءاياي اپا! — دەپ بايەك بوپ جاتىر. ءبىرى جۇگىرىپ توسەك سالدى، ءبىرى جۇگىرىپ بارىپ شاي قويدى.
اقبالا سارى اپا سورپا قۇيىپ بەرگەن قولىنداعى شەلەكتى جەرگە قويدى.
***
بوبەك جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋىلىنا كەپ جاتقالى ءبىر جەتى. اۋىل اراسى ونشا قاشىق بولماسا دا كۇيەۋگە شىققالى بۇل جاققا سيرەك قاتىنايتىن. بۇل جولعى كەلىسى تىم وقشاۋ. ويدا جوقتا جارىمجان اپاسى اۋىرىپ قالدى دەپ ەسىتكەسىن تاعاتى قالمادى. كۇيەۋى ۇيدە جوق-تى. ەت جەگىسى كەلگەندە ايت جوق، شايت جوق اتقا ءمىنىپ، ەل ارالاپ قىدىرىپ كەتەتىن ادەتى. وسى جولى دا اياعى الىسقا ءتۇسىپ كەتكەنىن بىلگەسىن، ءبىر ەسەپتەن وجار كۇيەۋى ۇيدە جوقتا اپاسىنا بارىپ قايتقىسى كەپ، كىشكەنتاي بالاسىن الىپ ءجۇرىپ كەتكەن-دى.
ءاليزا ءقازىر مۇگەدەك. ءبىر قول، ءبىر اياعىنان ايىرىلعالى وت باسىندا شوگىپ وتىرىپ قالعان-دى. بوبەك كەلگەلى كۇتىمى جوندەلدى. كىر-قوڭى جۋىلدى. باياعى ەر ازامات بار كەزدەگىدەي، وشاقتا وت جانىپ، قارا قازان مەن قارا شاينەك ءاسىپ-تۇسىرىلىپ جاتتى. ەلمەن بىرگە اس-سۋ ءىشىپ، ەرتە جاتىپ، كەش تۇراتىن بولعالى جەتىم كەمپىردىڭ جۇدەۋ وڭىنە قان جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەدى. ءبىر كۇنى بوبەكتىڭ سوتقار قايناعاسى شىرت ۇيقىدا جاتقان اۋىلدىڭ ءيتىن شۋلاتىپ شاۋىپ كەلدى. جولدا تۇرعان قۇماندى قۇلاتىپ، شىلاپشىن، شەلەكتى داڭعىراتىپ، ءۇي ءىشىن بوقتاپ كىرىپ كەلە جاتتى.
— اتاڭنىڭ كورى... كىسىلەرى قايدا، كوردەي عوي تۇگە!
بوبەك شام جاقتى. جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىرا كەلگەن كۇيەكتەي قارا ساقالدى كىسىگە بۇ دا نازار سالماي سىرتىن بەرىپ وتىردى دا، شوشىپ ويانعان بالانى باۋىرىنا قىسىپ الدى.
— تۇر، جينال!
— قايناعا، بۇل دا بىرەۋدىڭ ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعان ءۇيى. سالەم جوق، ساۋقات جوق، كىرمەي جاتىپ وكىرەڭدەپ...
— ءاي!.. اتاڭنىڭ كورى... نە دەيدى مىنا مۇندار، ا؟ — دەدى قارا كىسى ساسقالاقتاپ. بۇل عۇمىردا شۇيكەدەي ايەل تۇگىل وسى ءوڭىردىڭ نەبىر وركوكىرەك جىگىتتەرى دە ءدال وسىلايشا بۇنىڭ قاھارىنا قارسى كەلە بەرمەۋشى ەدى. — قاپ، مىنا سايقالدىڭ ءزابىرىن-اي! كانە... كانە، ءجۇر، الدىما ءتۇس! وسىدان سەنى بايىڭا اپارىپ اۋىل اينالدىرا ساباتپاسام با، بالەم!
— ونىڭ ءبارى كورىپ جۇرگەن قۇقايىم. كەمتار اپامدى تاستاپ كەتە المايمىن.
— ءا-ا، سولاي دە؟
— سولاي...
— وي، اتاڭنىڭ كورى، ەندەشە، سەنىڭ سازايىڭدى ءوزىم بەرەيىن، — دەپ قارا كىسى ۇمتىلىپ كەپ، ءمىز باقپاي وتىرعان كەلىنشەكتىڭ بۇرىمىن قولىنا وراپ-وراپ الدى.
— قۇدايدان قورىقساڭشى! — دەپ سۇيرەتىلىپ كەپ شالعايىنا وراتىلا بەرگەن ءاليزانى ول ءبىر تەپتى. ەندى ءبىر قيمىلمەن قامشىنى قاھارلانا كوتەرە بەرگەن-دى. ءبىراق ءبۇل سىلتەيمىن دەگەنشە ىشكە بىرەۋلەر جۇگىرىپ كىردى. ءالي مەن رزا قارا كىسىنى تىرپ ەتكىزبەي قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلادى دا، ءۇن-تۇنسىز سىرتقا الىپ شىقتى. مىنا ەكى جىگىتتىڭ كۇشىن سەزگەسىن قارا كىسى قارسىلاسپادى. ءۇي الدىندا بايلاۋلى تۇرعان اتقا دا ەكى جىگىت ءۇنسىز مىنگىزدى دە، اۋىل شەتىنە الىپ شىقتى.
— ال، ەندى، ءجونىڭدى تاپ!
— وي، اتاڭنىڭ كورى! تۇرا تۇرىڭدار، بالەم! — دەدى دە، ءىرى قارا كىسى شابا جونەلدى. ءاليزا ءبۇل ءتۇنى كوز ىلمەدى. ەرتەڭگى شاي ۇستىندە ول: «بەكەر ىستەدىڭ عوي، شىراعىم. ءالى دە بولسا ۇيىڭە قايت»، — دەپ قۇلاققاعىس قىپ ەدى، ءبىراق بوبەك تىڭداعىسى كەلمەيتىن سىڭاي تانىتتى.
«اي، سورلى بالام-اي، سەنىڭ دە كۇنىڭ مۇشكىل. انا جىندى كۇيەۋىڭ ساۋ بولسا، الداعى كۇنى ءالى تالاي ولىپ-تىرىلەرسىڭ-اۋ. ءاليزا كەلەسى كۇنى دە كوز ىلمەي شىقتى. تەك ونان كەلەسى كۇنى تاڭ اعارىپ اتىپ كەلە جاتقاندا قالجىراعان كارى ايەل كوزى ءىلىنىپ بارادى ەكەن. بەيساۋات بىرەۋ ات باسىن ۇيگە تىرەي توقتادى. ءاليزا: «وجىراي بولدى-اۋ» دەپ ويلاپ، قول سوزىم جەردە جاتقان بوبەككە قاراپ ەدى، و دا ويانىپتى. باسىنان سىپىرىلىپ تۇسكەن اق جىبەك ورامالدى قايتا تارتىپ، قارا ماقپال قامزولدىڭ جەڭىن كيگەنشە شىداماي سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ ەدى.
اسكەرشە كيىنگەن بىرەۋ اتتان ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. «جاساعان يەم-اۋ، مىناۋ... مىناۋ رايجاننىڭ اعاسى عوي» دەپ ويلاپ، قول-اياعىنان ءال كەتىپ، سۇلدەرى قۇرىعان بويىمەن ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا سۇيەندى. ءبىر جەڭىن عانا كيگەن قارا ماقپال قامزول سۋسىپ، يىعىنان سىپىرىلىپ بارا جاتتى. اسكەري كىسى ۇزەڭگىدەن اياعىن الا بەرگەن كۇيى بۇرىلىپ ارتىنا قاراپ ەدى. ەسىك الدىندا ەس-تۇسسىز سىلەيىپ قالعان تالدىرماش بويلى كەلىنشەكتى كوردى دە، بۇل دا ات تىزگىنىن تاستاي سالا «بوبەك... قاراعىم-اي» دەپ قولىن سوزا ۇمتىلدى. بوبەك ەلاماننىڭ قۇشاعىنا قۇلاي كەتتى. ەلامان جاس كەلىنشەكتىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— بوبەگىم... مۇڭدىعىم!
سودان ارتىق ءسوز اۋزىنا تۇسپەدى.
بالىقشىلار اۋىلى ويانا باستاپ ەدى؛ بۇل اۋىلعا كەلگەن كىسىنى ەلدەن بۇرىن كورەتىن قاراقاتىن سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى. جىلاعان بالاسىنا دا قايىرىلعان جوق.
— ويباي، ەندى نە بەتىمدى ايتايىن؟! ماسقارا! ماسقارا! — ونىڭ بارقىراعان داۋسىنان سۋدىر احمەت وياندى. ۇيقىلى كوزىن ۋقالاپ، كويلەكشەڭ، دامبالشاڭ بويىمەن دەدەكتەپ ەسىككە باردى. ىننەن شىققان سۋىرداي ۇزىن موينىن سىرتقا سوزىپ، اقجارعاق قۇلاعىن دىبىس شىققان جاققا تىكتى.
— تفا... تفا-ا! مىنا پالەلەر تابىسقان ەكەن عوي.
ءبىر-جارلاپ بالىقشىلار دا كورىنە باستادى. ءقايسىبىر ەرتە تۇرىپ، تەڭىزگە بەتتەپ كەتىپ بارا جاتقان تالاپكەر بالىقشىلار دا ءتۇسى باسقا جولاۋشىنى كورىپ، ىزىنشە كەرى قايتىپ كەلە جاتتى.
كوپ كىسى قاپەلىمدە جينالىپ قالدى. ءالي مەن رزانىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. ال، قاراقاتىن كيمەشەك استىنان قۇلاعىن شىعارىپ اپتى. ەكى كوزى بوبەك پەن ەلاماندا. كەنەت، ول الدەنەگە قىبى قانىپ قۇشىرلانىپ كەتتى دە، قاسىندا تۇرعان موسقال ايەلدى سانىنان بۇراپ ءۇزىپ الىپ ەدى، اناۋ جالت قاراعاندا بۇل جالما-جان يەگىمەن بوبەكتى ىمدادى:
— ويباي، ويباي... بۇل سايقالدىڭ باسقان ءىزى بۇلىك قوي. كورە قال، وسىدان كەيىن تاعى دا قانتوگىس بولادى.
— تەك، ەستىپ قالار.
— ە، ەسىتسە قايتەيىن؟!
— ەلدەن ۇياتتا.
— نەسى ۇيات؟ قۇداي شەبەر-اۋ، كىسى ءولىمى بولايىن دەپ جاتقاندا ۇياتى نەسى؟.. كۇنى كەشە الىپ كەتەم دەپ كەلگەن قايناعاسىن قۋىپ جىبەرمەدى مە؟!
— قوي ارمەن، شۇيكەدەي ايەل الپامساداي ەركەكتى قالاي قۋۋشى ەدى؟..
— اي، قۇداي-اي! كوزىڭ قايدا؟ انا جىلعى اقبالانى بىلەسىڭ عوي؟.. اقبالا سياقتى، مىنا سايقال دا وسى اۋىلدىڭ دىڭداي ءبىر ەركەگىنىڭ باسىن اينالدىرىپ الدى ەمەس پە؟ ءيا، ءاليدىڭ باسىن اينالدىرىپ الدى عوي.
— قويشى ءارى! سوندايعا اۋزىڭ قالاي بارادى؟!
— قاپ، مىنانى-اي... قاراپ تۇرماي ەرنىمدى قىشىتقانى نەسى-اي. ءبۇل ايگىلى سايقال ەمەس پە؟! بەتىم-اۋ، انا جىلى ەكى اۋىل وسى سايقالعا تالاسىپ...
— تۋھ!..
— تۋھ. دەيتىن تۇگى جوق. ەركەك يتتەردە ەس بار ما؟ اجارلى قاتىن كورسە اقىل-ەسىنەن تانىپ قالادى. قىزىل كورگەن قۇزعىنداي اۋكەسىن سالىپ، شۇرقىراپ ۇستىنە تۇسە قالاتىنىن قايتەرسىڭ؟! اجارى ادىرا قالسىن-اۋ! اجارىنا اس قۇيىپ ىشە مە ەكەن، سوندا؟!
— ءوش! وي، ماسقارا!..
— ءيا، ءيا، ماسقارا... ماسقارا!.. وزىنەن باسقا ايەلدىڭ ءبارى بىتەۋ جاراتىلعانداي.
ءالي ەلاماندى ۇيىنە الىپ كەتتى. جينالعان جۇرت شوعىرىن بۇزباي ولاردىڭ سوڭىنان ەردى. كوپ دۇرمەك ىشكە سىيماعان سوڭ سىرتقا توسەك سالىندى. ەلاماننىڭ كەلگەن بەتتە بىردەن بايقاعانى: بۇل جاڭ، تەڭىز جاعاسى ءالى دە ماي توڭعىسىز ەكەن. شوپتەرى دە بىتىك، قاۋ. شىبىن-شىركەي ازايسا دا، ءۇي-ىشى مەن كۇنگەي-شۋاقتاردا جاز ايلارىنداعىداي ءالى دە ازىن-اۋلاق ماسا، سونا ىزىلدايدى.
جينالعان حالىڭ قوناقتان قالا جايىن سۇرادى. وزدەرىندە تىشقاق لاق بولماسا دا، بازاردا مال قالاي، قاي مالدىڭ نارقى قانشا، ءتورت تۇلىكتىڭ قايسىسى ءوتىمدى دەپ سۇرادى. وزدەرىنە قاتىسى جوق، جابدان بوس اڭگىمەنى ۇناتپاعان ءالي وسىنداي جەردەگى ءوزىنىڭ تىك مىنەزىنە باسىپ، ءۇي ىشىندە ەتەك الىپ بارا جاتقان كەۋ-كەۋدى قاتتى جەكىپ تىيىپ تاستادى دا، ەلاماننان جاڭا وكىمەت جايىن سۇراپ ەدى. ەندى ءبىرى: «بىزدەردى قاشان جارىلقايدى؟» — دەدى. «بايلاردى قاشان قۇرتادى؟» — دەدى، «جەر ءتاڭىرىسى دەپ جۇرگەن پاتشانى قۇلاتقاندا، بەرگى جاعىنداعى بايلارعا ءالى جەتپەي جاتىر ما؟» — دەپ كوپ كىسى قاۋقىلداسىپ كەتتى. ارا-تۇرا سۋدىر احمەت سوزگە ارالاسىپ كەتىپ وتىر. وسى ءقازىر ءوزى كوڭىلدى. ىرعايداي ۇزىن موينىن قايتا-قايتا قازان جاققا سوزىپ، كەڭىردەگى قىلق ەتىپ، سىلەكەيىن تارتىپ قالادى.
قاراقاتىن ەكى جەڭىن سىبانىپ العان. قازاندا بىلقىپ ءپىسىپ جاتقان بالىقتىڭ ءدامىن كورگەن، تۇزىن بايقاعان بوپ سورپاسىن شايىپ ءىشتى. كوبىگىن ساپىرعان بوپ سىلتاۋراتىپ، قازاننىڭ بەت جاعىندا جاتقان شۇراي كەسپەنىڭ ءبىر شەتىن وجاۋ قاسىقپەن شەكىپ الدى.
— قاپ! مىنا قارا الباستى قارعاداي شوقىپ قۇرتاتىن بولدى-اۋ، — دەدى سۋدىر احمەت.
ەلامان كۇلىپ جىبەردى. قانشا بەرەكەسىز بولسا دا، بالا كەزدەن بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناعان ورتاسى.
وسىدان قاشان ءاليدىڭ كەلىنشەگى تىسقا توسەك سالعانشا ونىڭ وڭىنەن شاتتىق كۇلكى ايىقپادى. تەك وسىندا كەلگەننەن بەرى ارا-تۇرا كوڭىلىن الاڭداتىپ، ويىن ءبولىپ، ەسىنەن شىقپاي وتىرعان ءبىر ءۇيدىڭ جاندارىن كوپ اراسىنان كوزىمەن ىزدەپ قاپ وتىر. ەندى بىردە: «وسى تولەۋدىڭ ءۇيى قايسى ەدى؟» دەپ ويلاپ، جار باسىندا جىپىرلاعان جەرقازبالارعا كوز جۇگىرتەدى.
بالىق جەلىنگەسىن دە جەرلەستەرى جۋىق ارادا تاراماي دالانى باسىنا كوتەرىپ، قاۋقىلداسىپ وتىر ەدى. ءبىر كەزدە كىشكەنتاي بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ، ءبىر شەتتە وقشاۋ تۇرعان كەنجەكەيگە كوزى ءتۇستى. ءوڭى جۇدەۋ. كيىمدەرى جۇپىنى. ايعانشانىڭ جاقسى كورەتىن جەڭگەسى ەدى. سىرت حاباردان ەستۋى: كىشكەنتاي ءۇش بالامەن جالعىز تۇراتىن كورىنەدى.
ەرتەڭىنە ەلاماننىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ءالي مەن رزا بۇل اۋىلدىڭ ەر-ازاماتىن تۇگەل جينادى. باس-اياعى ەكى جۇزدەن استام مول جيىن اۋىل سىرتىنداعى ءدوڭ باسىنا شىعىپ، ەلاماندى ورتالارىنا الا وتىردى. ەلامان ءسوزىن باستاماس بۇرىن ءبىر شەتتە باسىن باۋىرىنا الىپ تۇقىرايىپ وتىرعان دوسقا كوز تاستادى. دوس بۇنىمەن ءالى تىلدەسكەن جوق؛ جاڭا دا بۇنىڭ سالەمىنە باسىن يزەدى دە، ءتۇسىن بەرمەي ىلگەرى ءوتىپ كەتتى. جانىندا قالاۋ. تاعى سونداي وننان استام كىسىمەن ءبىر شەتتە ءوز الدىنا وقشاۋلانىپ وتىر. سويلەپ تۇرىپ تا كوز قيىعىن سولاردان ايىرماعان ەلامان ءقازىر دۇنيەنىڭ ەكىگە قاق بولىنگەنىن ايتتى. قىزىل مەن اق. دوس پەن دۇشپان. ەكى جاعى دا بىتپەس جاۋلىقپەن بەتىن اشىپ الدى دەدى ەلامان. ءبىرىن-بىرى جەرگە تىعىپ جىبەرگەنشە تىنبايتىنىن ايتتى. وت پەن سۋداي شارپىسقان ەكى جاقتىڭ تاپ قازىرگىدەي جان الىپ، جان بەرەتىن اقىرعى ايقاس الدىندا قىزىلدار جاعى قازاق جىگىتتەرىنەن قارۋلى جاساق قۇرماق بوپ ۇيعارىم العانىن، سول ماقساتپەن بۇنى وسىندا جىبەرگەنىن ايتتى. بالىقشىلار ۇندەمەدى. باسى باۋىرىنا ءتۇسىپ، جەر شۇقىلاپ قاپتى.
— ءبىز ەشكىمدى زورلامايمىز، — دەدى ەلامان.
— ە، وندا جاقسى ەكەن، — دەدى دوستىڭ جانىندا وتىرعان ءبىر جىگىت.
— بۇل ورىس پەن ورىستىڭ سوعىسى عوي. قازاق ارالاسىپ نە بىتىرەدى؟ — دەپ سولاردىڭ توبىنان تاعى بىرەۋ داۋىس كوتەردى.
— سوزىڭە بولايىن. جاڭا ەلامان كەدەي مەن بايدىڭ سوعىسى دەگەن جوق پا؟ — دەدى مىنا جاقتان الاسا، ءبىراق نىعىز دەنەلى دەمبەلشە ءبىر جىگىت.
— ە، دەسە ءوزىڭ نەگە بارمايسىڭ؟
— بارسام بارام. ال قايتەسىڭ؟
— قايتەيىن؟ شالعايىڭا ورالىپ جابىسار دەيسىڭ بە؟
— حا-حا!
— جولىڭ بولسىن! — دەمبەلشە جىگىت نامىسى ورتەنىپ، كۇيىپ تۇر. الدەبىرەۋ ءوزىن قوستاي ما دەگەن ۇمىتپەن ول ەكى بەتى دۋ-دۋ قىزارىپ، توبە باسىندا دوڭگەلەنىپ وتىرعان كىسىلەرگە جاعالاي قاراپ ءوتتى. جۇرت جەردەن نازارىن كوتەرمەگەن سوڭ، ول شيراق باسىپ ىلگەرى شىقتى.
— ەلاعا، مەن ءازىرمىن.
— راقمەت. — ەلاماننىڭ ءدال قاسىندا تۇرعان ءالي مەن رزا قاتار ءتىل قاتتى:
— وسى اۋىلدا اياق ارتار كولىك جوق! شەتىنەن قارا جاياۋ.
— وعان قاراپ تۇرعان نە بار؟
— ءبارى سوعان بايلانىستى. ات بولسا ادام تابىلادى... — دوس باستاعان توپ ورىندارىنان ءۇنسىز تۇرەگەلىپ، سىرتتاپ كەتىپ بارا جاتتى. ەلامان كەشەگىدەي ەمەس، بۇگىن سوزگە ساراڭ، اسىرەسە، مىنا جيىن الدىندا ۇلكەن كوزىنىڭ قاراشىعى قۋىرلاپ، كىسى وڭىنە ءتىل قاتار كەزدە جانارىن جوعارى كوتەرىپ، ءارقايسىنا سالماقپەن ءبىر-بىر قاراپ شىقتى. دوس پەن ونىڭ ابىزىنداعى از عانا توپ بولماسا، بالىقشى اۋىلدىڭ باس كوتەرگەن باسقا ەر-ازاماتى تىزگىنىن بۇنىڭ قولىنا بەرەتىنىن بايقاتتى. سوسىن ەلامان رزانى قاسىنا شاقىرىپ اپ تاڭىربەرگەنگە اتتاندىردى. «بار، مەنەن سالەم ايت، جىلقىسىنان قىرىق-وتىز ات بەرسىن» دەپ تىلەك جولداسا دا، ارعى جاعىندا سەنىمى از ەدى... «ەگەر بەرمەسە نە ىستەيمىز؟» دەگەن كۇدىك كوكىرەگىندە تىكەندەي قادالدى دا تۇردى. توبە باسىنان توپ-توپ بوپ تاراپ بارا جاتقان جىگىتتەردىڭ اراسىندا اياعىن اقىرىن باسىپ كەلەدى. قاسىنا وسى اۋىلدىڭ ءبىر توپ شالىن ەرتىپ، ءاليزانىڭ ۇيىنە بۇرىلدى. ءاليزا سىرتقا شىعىپ كەتكەن ەكەن. قوناق تورگە جايعاسقاسىن بوبەك قارا شاينەكتى قولىنا ۇستاي تۇرەگەلدى. ونىڭ شاي قوياتىن ىڭعايىن سەزگەن سۋدىر احمەت:
— بوبەكجان، — دەپ توقتاتتى، — اعاڭ اسىعىس. بالشايبەكتىڭ ءبىر شارۋاسىمەن ءجۇر ەكەن. ازاماتىم امان ورالعاسىن، ءالى تالاي شاي دا ىشىلەر، ەت تە جەلىنەر. ءقازىر، اينالايىن، نان اۋىز تيگىز. قىسىلاتىن تۇگى جوق. ءيا، ءيا، بۇندايدا ىمىراتىن ىستەسەڭ بولعانى، — دەپ بۇل ءۇيدى دە بيلەپ-توستەپ شىعا كەلدى. بوبەك قوناقتاردىڭ الدىنا داستارحان جايىپ، نان قويدى. ەلامان دا، قاسىنداعى قالعان جىگىتتەر دە ناننىڭ شەتىنەن شىمشىپ تىستەپ، ىمىراتىن ىستەدى. سۋدىر احمەت قازان كوتەرىپ جاتپاعان ۇيدە وتىرۋعا ىقىلاسسىز. داستارحان جينالار-جينالماستان-اق:
— ال!.. ال، كەتتىك! — دەپ شەكپەننىڭ شالعايىن قاعىپ، ەلدەن بۇرىن تۇرەگەلدى. باسقا جۇرت تا ءۇنسىز قوزعالىپ سىرتقا شىقتى. تەك ەلامان ءاليزانى كۇتەتىن ىڭعايىن تانىتىپ، ءتور الدىندا جالعىز وتىرىپ قالدى. كىسىلەر كەتكەسىن، كوپ ۇزاماي ءاليزا ىشكە كىردى. قولتىعىنان ۇستاعان ءبىر جاس كەلىنشەككە سۇيەنىپ اپتى. ەلامان جاققا كوز تاستاپ قىسقالاۋ امانداستى دا، تورگە شىقپاي ەسىك جاققا قازاندىققا شىنتاعىن سۇيەي وتىردى. ءتۇسى سىنىق. كيىمى جۇپىنى. كيمەشەك استىنان شىققان ساماي شاشى اپپاق؛ ەلامان ءسال ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن ءاليزادان دەنساۋلىعىن، حال-جايىن سۇرادى.
— ءاي، قاراعىم-اي، حال دەيتىن حال قالدى ما؟.. ءوزى جاعدايىڭ قالاي؟
— شۇكىر.
— سوعىستىڭ ىشىندە جۇرەدى دەيدى عوي سەنى؟
— وندايىمىز بولادى.
— ە-ە. دەگەندەي... «ءورت ىشىندە قامىستى ساقتايدى» دەگەن. بۇيرىقسىز اجال جەتپەيدى. ال، ۇزاق بولاسىڭ با بۇندا؟
— ون شاقتى كۇندەي...
— ە، شىراعىم، قايدا جۇرسەڭ دە امان بولىڭدار، ايتەۋىر، — دەپ ءاليزا باسىن يزەي ءتۇستى دە، ەلامانعا ءجۇزىن قايتا تىكتەپ، — وسى جۇرتتىڭ نە ءبىلىپ ايتاتىنىن قايدام. راس بولسا، سەن اقبالاعا حابارلاسىپ تۇراتىن كورىنەسىڭ عوي، — دەدى.
ەلامان قىزارىپ كەتتى.
— كەشىرىمدى بولعانىڭ دۇرىس. ول بايعۇس اداستى عوي. ايتپەسە، قاي ايەلدەن كەم ەدى؟.. — دەدى ءاليزا.
ەلامان قايتقانشا تاعى دا سوعاتىنىن ايتىپ، تىسقا شىقتى. بوبەك ەسىك الدىن سىپىرىپ جاتىر ەكەن. ەلامان تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، وعان كوز قيىعىن تاستادى. ەركىن ءوڭى سىنىق دەمەسەڭ، اجارى تايماپتى. قاراتورى بەتىنىڭ ازداپ قانى تاراعان. ال قوس سامايىنداعى باياعى ءبىر كەزىندەگى بۇيرا بالاپان شاشى وسى ءقازىر دە ساقينالانىپ، شيراتىلىپ، اق جىبەك ورامال استىنان بۇرقىراپ شىعىپ تۇر ەكەن.
بوبەك ەلاماننىڭ نازارىن بايقاپ، باسىن جەردەن كوتەرمەي، يىلە ءتۇستى.
***
رزا بارعان جاعىنان تەز ورالدى. تاڭىربەرگەن ەلاماننىڭ سويلەمىن ءۇنسىز تىڭداپتى. سوسىن ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاستان ءبىر جىگىتتى شاقىرىپ الىپتى دا، ورىستە جاتقان جىلقىدان ەكى ءۇيىرىن العىزىپ، رزانىڭ الدىنا سالىپ بەرىپتى.
— ەشتەڭە دەمەدى مە؟ — دەدى ەلامان.
— جۇمعان اۋزىن اشقان جوق، — دەدى رزا.
ەلامان مىرس ەتىپ كۇلدى دە، رزانى قويا بەردى. قارسىلاسار قاۋقارى قالماسا دا، كوردىڭ بە، ءولى دە بولسا بەلىن بەرمەي، ىزا مەن اشۋ ىشىندە بۋلىعىپ قالعانىن. «ءجا، دوڭ ايباتىڭنىڭ اۋسەلەسىن سوڭىرا كورەرمىز» دەدى ەلامان ىشىنەن. ەلامان قاسىنا كەلگەن سۋدىر احمەتتى بايقاماپتى. تەك بىرەۋ جەڭىنەن اڭىرىن تارتقاندا عانا وعان نازار اۋداردى.
— بەرى... بەرى شىعىپ كەتشى، — دەدى احمەت.
— جاي ما؟
ەلاماندى وڭاشالاپ الىپ شىقسا دا، الدەنەگە ءسوزىن باستاماي، سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز كۇرمەلىپ، جىنىنا تيە باستادى. سۋدىر احمەت اۋەلى قامىعىپ، تاناۋى سۋلانىپ جىلاپ الدى. يەگىنىڭ ۇشىنداعى بەس تال ساقال شورشىپ، كەمسەڭدەي ءتۇسىپ:
— ءبارىمىز دە بۇل دۇنيەگە كەمدى كۇن قوناقپىز عوي. ولمەيتىن كىم بار؟! — دەدى.
ەلامان وسى قىرتتىڭ كۇلكىسى مەن كوز جاسى ارالاس قاتار جۇرەتىنىن بىلەتىن. تەك بۇندايدا بۇرىن قامشى سالعىزباي، الدىنا ءتۇسىپ سۇڭقىلداي جونەلەتىن كىسىنىڭ وسى جولى وزىنەن-وزى ءتىلى بايلانىپ، توباناياقتانىپ، تۇسپالداپ باستاعان ءتۇرى ۇنامادى.
— ەلامانجان... بەكەم بول. ەسبول اتاڭ دۇنيە ساپتى. جارىقتىق، جاقسى كىسى ەدى. يمانى جولداس بولسىن!
ەلامان دەرەۋ قامدانىپ اتقا قوندى. قاسىنا ءالي مەن رزانى الدى. «ءجۇر» دەپ ايتپاسا دا، سۋدىر احمەت تە ءوزىنىڭ نار قاراسىنا ءمىنىپ، ويقاستاپ شىقتى. بۇلار اتتارىن اۋىزدىققا كەرىپ، جازباستان سىدىرا شوقىتىپ وتىرىپ، تۇبەكتەگى قازالى اۋىلعا ەل ورىنعا وتىرا جەتتى. ەلامان تۇندە بايقاماعان-دى. ەرتەڭىنە ەرتە تۇرىپ تىسقا شىعىپ ەدى، دالا قاراقۇرىم قاپتاعان كىسى ەكەن. اتتىسى، جاياۋى ارالاس. بۇلار كەلگەنشە ات اياعى جەتەتىن جەر تەگىس حابارلانىپتى.
مال جايىن ويلاعان شارۋا كۇز تۇسكەن-اق قىستاۋعا جاقىندايدى. ىقتاسىن ىزدەپ، ءار شۇقىردا ءبىر-بىر ءۇي وتىرادى. ولار وسىنداي وقشاۋ سەبەپپەن قازا ۇستىندە، نە قىز ۇزاتىپ، كەلىن ءتۇسىرۋ سياقتى ەل اراسىنىڭ كادەلى ايت-تويلارىندا عانا باس قوساتىن. ەسبول قارياعا دا ەكى بولىستىڭ قول استىنداعى حالىقتىڭ ەر-ازاماتى تايلى-تاياعىنا دەيىن قالماي تەگىس جينالىپتى. سارى شۋاق كۇز بۇل جاققا جاڭا كىرگەن. قىس قاشىق بولسا دا، الىس جولعا شىققان وتى، سۋى باسقالار قالىق كيىنىپتى. اسىرەسە، شالدار جاعىنىڭ كۇپىلى، تىماقتى بويى قورباڭداپ، اۋىل شەتىندە ۇيەزدەگەن مالداي ءۇيىر-ۇيىر، توپ-توپ بوپ ءجۇر. مال سويىپ جالاقتاعان جىگىتتەر. ىشەك-قارىن ارشىپ سىپىلداعان كەلىنشەكتەر مەن اس باسىندا جۇرگەن قازانشىلاردا تىنىم جوق؛ وسى ءوڭىردىڭ يتتەرى دە قالماعان؛ سويىلىپ جاتقان مالدىڭ قان-جىنىن بىر-بىرىنەن سىرتتاي قىزعانىپ ىرىلداسىپ تۇرادى دا، شاڭى بۇرق ەتىپ تالاسا كەتەدى.
ولىكتى جونەلتۋ ون-ون بەس كىسىگە جۇكتەلىپتى. ءبارى دە ەسبولعا ەت جاقىن كىسىلەر. ەرتەڭگى كۇنى مىنا قىرىق رۋدان قۇرالعان جيىننىڭ قىبىن تاۋىپ، باسى-اياعىن ىرزا عىپ اتتاندىراتىن اسابا وسىلار. ءالى دە بولسا جان-جاقتان قۇيىلىپ كەلىپ جاتقان سونشاما حالىقتىڭ ءۇش مەزگىل اسىن ازىرلەپ، كولىكتەرىنىڭ وت-سۋىن قاندىرىپ، ەڭ اياعى ۇلكەندەردىڭ ىشدارەت الاتىن جىلى سۋىنا دەيىن دايارلاپ تۇرۋعا مىندەتتى ەدى.
سيىر ساسكەدە ەت ءپىستى. سىرتتا جۇرگەن حالىڭ جاپىرىلىپ ىشكە كىردى. جاس جىگىتتەر قايىڭ تەگەشتى قايقاڭداپ كوتەرىپ، ءتور الدىنا تاباق-تاباق ەت تارتتى. ولىك شىعاتىن كەز جاقىنداعان سايىن اۋىل ءۇستىنىڭ ابىگەرى ۇلعايىپ، ايرىقشا اسابالار قايتا-قايتا قىر باسىنا شىعىپ، ءماسليحات قۇرىپ، الداعى كادەلەر جايىن كەڭەستى. كادە جايى — اۋىر. ءۇيىر-ۇيىر مال كەرەك. مىنا جينالعان كىسىلەرگە ۋىستاپ شاشاتىن قارجى كەرەك. ەسبول جەلىسىنە مال اينالىپ، باق-داۋلەتى تاسىعان كىسى ەمەس. حالىق اتاسى بولعان اتى بار، ءقادىرلى، سىيلى قارتتى اۋىلداس اعايىندار اجارلاپ، ورتادان كومۋگە ءپاتۋا قىلدى.
اسابانىڭ اقساقالى — سۇيەۋ قارت. ەسبولدىڭ كوپ جىل قانجىعالاس بولعان قادىرمەن دوسى. ءبىر جاعىنان سۇيەك تىستەسكەن قۇداندالى جەكجات. سۇيەۋ سوزگە ساراڭ. دۇنيە-مال جايىنداعى سوزگە ءتىپتى ارالاسپايتىن. كۇنىبۇرىن كەڭەسىپ الماق بوپ اۋىل سىرتىنا وقشاۋلانىپ شىققاندا دا، ول شيدەم كۇپىنىڭ مول شالعايىن تاقىمىنا باسىپ، مالداسىن قۇرىپ، تىپ-تىك بوپ شانشىلىپ الدى. سونان قايتىپ قاسىندا قاۋقىلداعان كوپتىڭ بەتىنە كوز سالماي، تەبە باسىنا جينالعان جۇرتتىڭ ۇستىنەن اسىپ جوعارىلاي قاراپ وتىر. باعانا ەلامانعا جۇرت جابىلا كورىسىپ، جىلاپ-سىقتاپ جاتقاندا دا، سۇيەۋ قارت سىر الدىرمادى. كەن الدىندا قايعىسى مەن قۋانىشىن بىردەي تەجەپ، ازالدان ءوڭىن بيلەپ ۇيرەنگەن بولاتتاي بەرىك كىسى بۇل جولى دا ءمىز باقپاي، بەزەرىپ وتىرىپ:
— ءا-ا، كەلدىڭ بە؟ ە-ە!.. كەبەنەك كيگەننەن تۇڭىلمە! — دەپ، قۋانعانى، الدە كەكەتكەنى بەلگىسىز، ەلاماننىڭ قولىن ۋىسىندا قىسىپ ۇستاپ، كەسكىنىنە ىركىلە قارادى. سونان كەيىن ول: — بالاڭدى باعىپ وتىرمىز. وزىڭە تارتقان... ونىڭ دا جانى سىرىدەي بەرىك، — دەپ كۇلە ءتۇستى دە، تەز تىيىلدى. سونان قايتىپ ۇندەمەدى.
سۇيەۋ قارتتان كەيىنگى اۋزى دۋالى كىسى — ءالىبي. تۋىستىڭ جاعىنان تابىسپاسا دا، ەجەلدەن بەرى بالىقشىلارمەن قىستاۋى قاتار، ەلامانمەن كوڭىلدەس. ءاليزا مەن بوبەكتىڭ اكەسى بولعان سوڭ كەشەگى موڭكە دەرەكتى بالىقشىلارعا باۋىرى بۇرىپ تۇرادى. جانە بۇل ءوزى ادام بالاسىنا كوڭىلىندە قۇتتاي الاسى جوق، اعالىق ءادىل ءسوزىن ايتىپ، ءاردايىم اعىنا توقتايتىن كىسى. جيىندى جەردە جاپىرىپ سويلەمەسە دە، ەل اراسىنىڭ ەسكىلىك اڭگىمەسىن باققان ساققۇلاق ساھادا شال. كوبىنە وڭىرىنە تۇسكەن كۇيەكتەي قارا ساقالىن الاقانىمەن اقىرىن سيپاپ قويىپ، قالىڭ قاباق، قالىڭ ەتتى ماناكوك بەتى ماناۋراپ، ويعا شومىپ وتىرادى. رەتتى ەرىندە قىسقا قايىرىپ، مىقتاپ ءبىر ايتادى. اڭىسىن اڭدىپ، اقىلعا قونىمدى ءسوز ايتقاسىن اعايىن-تۋما اراسىندا ابىرويلى.
وسى ءقازىر ون-ون بەس كىسى سۇيەۋ قارت پەن ءالىبيدى ورتاعا الىپتى. اۋىل سىرتىنداعى توبە باسىندا وقشاۋلانىپ ءيىرىلىپ وتىرىپ، سوڭىرا سۇيەك جۋاتىن كىسىنى، ءقابىر قازاتىن كەتپەنشىنى، قۇران وقيتىن موللا جايىن اقىلداسىپ جاتىر ەدى. سونىڭ ۇستىنە سۋدىر احمەت پەن ناعىمەت كەلدى. بالاسى سوت كەڭسەسىنەن قۋىلىپ، اڭگىمەلى بولعاسىن ناعىمەت ءقازىر بۇل جاقتاعى اعايىن-تۋمانى ساعالاپ جۇرگەن. انا جاقتا بالاسىنىڭ باسىنا بۇلت اينالىپ تۇرعانىن بۇنداعى اعايىنعا سادەتتەپ، كوڭىل جەتەرلەردەن قارجى جيناپ الا قايتاتىن ويى بار.
ناعىمەت ولىكتەن وزىنە ەشتەڭە تيمەيتىن سىڭايىن بايقاعاسىن قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. ەندى بىردە قاتار وتىرعان سۋدىر احمەتكە ەڭكەيىپ، قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ ەدى، سۋدىر احمەت ونى شۇعىل قوستاپ، باسىن يزەپ، قۇنجىڭداپ قالدى. سول سول-اق ەكەن، ناعىمەت «سەن ۇندەمەي تۇرا تۇر» دەگەندەي، احمەتتىڭ تاقىمىنان باسىپ-باسىپ قويدى دا:
— اعا-ەكەمنىڭ باستى ءبىر كيىمىن مەن الام! جول مەنىكى، — دەپ كيمەلەپ ورتاعا شىقتى. ەلاماننان ءسال تومەنىرەك وتىرعان ءالي ءوزىن ۇستاي الماي، اقىرىپ:
— ءاي، كورگەنسىز، — دەدى، بارا سالا جاعاسىنان الا كەتەتىندەي، ءوزى دە ورنىنان اتىپ تۇرعان-دى، — كوز اشقالى قول جايىپ، جالاقتاپ جۇرسەڭ دە، ءبۇيىرىڭ ءبىر شىقپاعان ەكەن. قۇداي قۇراماعان سوڭ قول جايىپ سۇراپ، قازىعىڭا قارا اينالدىرام دەيسىڭ بە؟
— اۋ!.. اۋ، اعايىن-اۋ...
— ءۋا، قوي ءارى! ءتىرىنىڭ الاپاسىن تاۋىسىپ، سەن ەندى ولىكتىڭ كەبىنىنە كوز ءسۇزدىڭ بە؟!
بىرەۋدەن بىردەڭە جىراتىن ىڭعايىن سەزگەندە، سۋدىر احمەت سياقتى ناعىمەت تە سوزگە توقتامايتىن. وندايدا، اسىرەسە، وسى ءبىر وندىرشەگى سورايعان، ءبىر كوزى سوقىر، ءسۇدىنسىز، ارىق قارا كىسى ار-ۇياتتى قويىپ، ويىنا العان ىسكە وزەلەنىپ كىرىسەتىن. وسى جولى دا ءاليدىڭ سوزىنەن كەيىن ول ءدال ءبىر كۇيىك كوتەرگەندەي قالشىلداپ ۇشىپ تۇرەگەلدى. سارى توبەنىڭ باسىندا دوڭگەلەنىپ وتىرعان كىسىلەردىڭ قاق ورتاسىنا دەدەكتەپ جۇگىرىپ شىقتى. تىماعىن باسىنان جۇلىپ اپ، جەرگە تارتىپ ۇردى. سوقىر كوزى جۇمىلىپ جۇرەتىن. بۇل جولى ءتىپتى بۇرىنعىسىنان دا قاتتىراق جۇمىلىپ، ال انا جالعىز ساۋ كوزى شىراداي جانىپ، وسى وتىرعان كىسىلەردىڭ بەتىنە تەبەن ينەدەي تەسىرەيە قاراپ:
— ويباي-اۋ، مەن... مەن بەيباق ارىستاي ازاماتىم... سو سەكىلدى اسىل اعا-ەكەمنىڭ الاپاسىنا قىزىقتىم با؟ — دەپ ۇزىن موينىن وسى تۇستا وزەۋرەي سوزىپ، قىپ-قىزىل بوپ قىلعىنا سويلەدى. قوس شىقشىتىنداعى كۇرەتامىرلار بىلەۋلەنىپ بادىرايىپ كەتتى. ءيىرىلىپ وتىرعان كىسىلەردى جاعالاپ شىقتى. ءبىراق ءبىر جان ۇندەمەدى. ءبورىنىڭ سىرت بەرىپ، ءۇنسىز سازارىپ العان ءتۇرىن كورگەندە، ناعىمەت ىزادان جىلاپ جىبەردى. كوپ ىشىنەن سۇيەۋ قارتقا جۇگىرىپ بارىپ، الدىنا تىزەرلەپ وتىرا قالدى:
— ويباي-اۋ، مەن الاپانى قايتەيىن؟.. مەن اتا-بابام سالعان اق جولعا تالاسىپ تۇرمىن عوي.
— ءتايت!.. ءتايت ارمەن! — دەپ سۇيەۋ قارت كۇپىنىڭ ۇزىن جەڭىمەن جاسقاپ. — ءوماي، ءوماي، شىركىن-اۋ... سەن اق جولدان... اتا-بابا جولىنان ساداعا كەت. قارعىس جولىنان باسقا جول بار ما سەندە؟ — دەپ جەكىرىپ تاستادى.
ناعىمەتتىڭ بەتى قايتىپ قالدى؛ ءبىراق جاسىعان جوق؛ ول ەندى سۇيەۋ قارتپەن قاتار وتىرعان الىبيدەن تورەلىك ىزدەپ:
— ەسبول اعام... قانداي اعا-ەكەم ەدى... ونىڭ قارا باقايىنا... باسىپ كەتكەن ىزىنە تۇرام با؟! سو سەكىلدى ارىستاي ازاماتىم ءولىپ، حالقىم قارا جامىلىپ وتىرعاندا، مىنالار ماسقارالادى. ماسقارا بولدىم... قور بولدىم... قۇرىدىم! قۇرتتى مەنى! ويباي!.. ويباي!.. — دەپ ءوز باسىن ءوزى توپەپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. سۋدىر احمەت سياقتى بۇدا ءوزىنىڭ كۇزەن بەل ۇزىن بويىمەن كيرەڭدەپ كەپ ءالىبيدىڭ اياعىنا جىعىلا كەتتى. ءالىبي دەنەسى تۇرشىگىپ، وعان تىكسىنە قارادى. وسى انت سوققىرلاردىڭ انەبىر كەزدە كورشىلەس وتىرعان ءبىر اۋىلعا سالعان لاڭى ەسىنە ءتۇستى. سول جولى سۋدىر احمەت پەن ناعىمەت جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ، ەسبول قارياداي ەل سىيلايتىن ءبىر كىسىنىڭ قازاسى ۇستىنەن شىعادى. قايعىلى اۋىل بۇلارعا كوڭىل بولە قويمايدى. سوعان قيتىققان بۇل ەكەۋى بۇلىك شىعارايىن دەسە ەلىك جولى اۋىر. جىلاپ-سىقتاعان حالىڭ ولىكتى جونەلتكەلى سىرتقا الىپ شىعادى. سول ارادا اكەسى ولگەن ەكى جىگىت حالىققا قاراپ: «اكەمدە كىمنىڭ قارىزى بار؟ موينىنا پارىز بولماسىن، ايتىڭدار»، — دەگەن ەكەن، وسىعان دەيىن ورايىن توسىپ وتىرعان ناعىمەت ىلگەرى جىلجىپ:
— مەنىڭ الاجاعىم بار. قابەنجان سوت بولىپ تۇرعاندا سەن ەكەۋىڭنىڭ اكەڭ مەنىڭ كۇرەڭ اتىمدى ءمىنىپ كەتىپ ەدى، — دەپتى. حالىق سىلتىدەي تىنا قاپتى. بۇنداي جاعدايدا الاجاق كىسىگە ىقىرارىن ىستەپ، ىرزا عىپ جىبەرۋ لايىق. ايتپەسە، موينىندا قارىزى بار ولىكتىڭ تابىتىن كوتەرىپ، قارا جەرگە بەرۋگە ەشكىمنىڭ قولى بارمايدى.
ناعىمەت سونى ءبىلىپ:
— اكەڭنىڭ موينىنداعى قارىزىمدى قايتار، — دەپ كوپ الدىندا قادالا تۇسكەن ەكەن. سول كەزدە مىنا جاقتان سۋدىر احمەت شاڭق ەتىپ:
— ءاي، ناعىمەت. قوي، جارقىنىم، قويا عوي. ويباي-اۋ، سول سەكىلدى اسىل اعاڭ ۇيىڭە قوناق بوپ كەلسە، استىنا ات مىنگىزىپ، ۇستىنە شاپان كيگىزىپ جىبەرمەيسىڭ بە؟! مىنا ەكى جامان نەمەنىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتتى عوي. الاجاعىڭ بار-اق شىعار. ءبىراق قازا جولى اۋىر عوي. سەن-اق قيا عوي. كوپ بولسا كوزى تىرىدە اعاڭنىڭ استىنا مىنگىزگەن اتىڭ بولار، — دەپتى.
مىنا ەكەۋىنەن سونداي سويقان شىعىپ كەتە مە دەپ قورىققان ءالىبي:
— ءاي، ناعىمەت! ەسبول حالىق اعاسى ەدى عوي. ونى بۇگىنگى كۇنى اق جولعا ابىرويمەن جونەلتىپ سالايىق دەپ جاتقاندا، جارقىنىم، بۇل قاي قىلىعىڭ؟!. ۋا، قوي ەندى! — دەپ ەدى.
— قويمايمىن... نەگە قويام؟.. قويمايمىن! ورتاڭا ويباي سالام. وشاعىڭنىڭ كۇلىن شاشام. ءبىزدى وسال كورمە، باس-اياعىمىزدى جيعاندا ءبىز دە ءبىر اۋىلمىز. ءبۇيتىپ «ولمەسەڭ تۇرما» دەپ شابىمدى شاباقتاپ، شامىما تيەر بولساڭدار، شىنىمدى ايتايىن، وسى ارادا وشاعىنا تاعان قىپ قاقساڭ دا، ەرتەڭ بار توبىمىزبەن وردا قونعان بولىسىنا وشارىلا كوشەمىز. ال سوندا قايتەسىڭ؟ ا؟ ا؟
سوزگە ەندى سۋدىر احمەت ارالاستى. قاقپا شەكپەننىڭ جاعاسىنان وندىرشەگىن سوزىپ، توبە باسىندا دوڭگەلەنە وتىرعان كوپ اراسىنا كيمەلەپ كىرە بەردى:
— اۋ!.. اۋ! ناعىمەت اعا-ەكەمدى يتتەي تالاپ، تۇششى ەتىنە اششى تاياق سالىپ، مىنا سەندەر كىمدى باسىناسىڭدار، ا؟ كىمدى يىقتايسىڭدار، ا؟ جوق! جوق، ءبىز ونداي قورلىققا كونبەيمىز. مىنا ءبىز تابانىڭا قادالار تىكەنبىز. قارنىڭدى قىرنايتىن قارا پىشاقپىز...
توبە باسى ۋ-شۋ، ازان-قازان بولدى دا كەتتى. مىنا پالەلەردىڭ ايقايى سىرت حالىقتىڭ قۇلاعىنا شالىنا ما دەپ قىسىلعان ءالىبي قاسىنداعى بىرەۋگە مويىن بۇردى.
— مىنا سوقىر ءيتتى تىنىشتاندىر. سۇيەككە كىرەتىن ءبىر كىسىنىڭ ساناتىنا ال.
سۋدىر احمەتتىڭ اقجارعاق الامان قۇلاعى ەلەڭ ەتتى. اۋەلى مىنا ءسوز قۇلاعىنا جىلى ءتيىپ، جىمىڭ ەتسە دە، ءبىراق ىلە-شالا ناعىمەت العان الاپادان بۇنىڭ وزىنە تيەر ەشتەڭەنىڭ جوعىن كورگەسىن:
— اۋ، ءالىبي-اۋ! ناعىمەت مارالبايدىڭ بالاسى بولعاندا، اۋ... اۋ، مەن جەردەن شىقتىم با؟ سو سەكىلدى ارىستاي اعامنىڭ جاعالى ءبىر كيىمىن مەن نەگە كيمەيمىن؟ ەرتەڭگى كۇنى حالىق الدىندا يىعىم جارقىراپ شىقپايمىن با؟ سونداي اسىل اعا-ەكەمنىڭ كوزىندەي كورىپ كيەم عوي.
— وي، وڭكەي ءباددۇعاعا ۇشىراعان نايساپ. بالەدەن ماشايىق قاشىپ قۇتىلعان. قۇرىسىن، مىنا پالەگە دە بىردەڭە بەرىڭدەر.
— الەكە-اۋ، ەشتەڭەنىڭ ىڭعايى جوق قوي.
— بىلەم. ءبىراق امال قايسى، ءقابىر قازۋشىلاردىڭ بىرلىگىنە كىرسىن.
— ە، ە، بارەكەلدە! مىنە، مىناۋ اقىل! اۋ، ەسبول اعامنىڭ ءقابىرىن مەن قازباعاندا كىم قازادى؟!
ءالي ءبىر كىسىگە دەربەس ءالى كەلەتىن قارۋلى جىگىت ەدى؛ ول قولىنداعى سەگىز ورمە ءبۇزاۋتىس قامشىنى ىزالانا قىسىپ، ىرعالىپ قويدى.
— اتتەڭ، نە پايدا؟.. ولىك ءۇستى بولماعاندا، نە قىلاسىڭ — قىزىل جون عىپ بورىكتىرىپ الاتىن-اق كىسىلەر ەكەن.
ناعىمەت پەن احمەتتىڭ لاڭىنان كەيىن جۇرت ءبىرازعا دەيىن ءۇن-تۇنسىز تومسارىپ قالعان-دى. ءالىبي سۇيەۋ قارتتىڭ سۋىق ءجۇزىن سىرت سالىپ، اشۋعا بۋلىعىپ وتىرعان تۇرىنە قاراپ، ونىڭ جۋىق ارادا سوزگە ارالاسا قوياتىن سىڭايى جوعىن بايقادى. سۇيەۋ قارتتان كەيىن بۇل جيىننىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرعان ەندىگى ۇلكەنى ءوزى بولعاسىن ءالىبي ەڭسەسىن تىكتەپ، الگى جانجالدان كەيىن ءۇنسىز تومسارىپ قالعان توپقا كوز تاستادى. ءبىراق ءسوزىن باستاماي، اق شالعان كۇيەكتەي قارا ساقالىن الاقانىنا تولتىرا ۋىستاپ وتىردى دا:
— ەسبول بالا دا جوق، پانا دا جوق، جالعىز جەتىم شال ەدى، — دەپ داۋىسىن كوتەرىپ ورلەي سويلەدى. — كوزى تىرىسىندە جيعان از عانا مالى ازىعى دا، ەل اينالار قازىعى دا ەدى. بۇگىنگى كۇنى ارامىزدان جەتىم شال دۇنيە سالىپ، ىسرات ساپارىنا جول شەككەندە... ۋا، مىنا ارتىندا قالعان بىزدەر ونىڭ از عانا الاپاسىنا كوز سۇزەتىن سياقتىمىز. ايتىڭدارشى، سونىمىز ءجون بە؟ ءبىز اسابا ەمەس پە ەدىك؟! ءوز قولىمىزدان جايعارىپ، اجارلاپ جونەلتۋگە ءتيىس ەدىك قوي. بىلە بىلسەك، بىزگە جەتىم شالدىڭ كيىمى دە، تىرنەكتەپ جيعان تيىنى دا كەرەك ەمەس. ءجون كورسەڭدەر، اعايىن، سۋىرتپاق ءجىبىن بويىمىزعا جاپسىرماساق دەيمىن. مىنا قوڭسىلاس وتىرعان قالىڭ اعايىن اعىس پەن كوگىس ءبولىسسىن. سۇيەگىنە كىرگەن شالدار السىن. نامازىن شىعارعان مولدالار السىن. ءقابىرىن قازعان كەتپەنشىلەر السىن، كەسىم وسى بولسا قايتەدى؟
— ءجون. دۇرىس!..
— ايتقانىڭ ورىندى.
— ەندەشە، ءپاتۋا وسى بولسىن.
سۇيەۋ قارت پەن ءالىبي شالعايىن قاعىپ تۇرەگەلدى. وزگەلەر دە جاپىرلاپ تۇرىپ جاتتى. ءالي مەن رزا ءقابىرشى جىگىتتەردى جيناپ الدى دا، اۋىل سىرتىنداعى ۇلكەن قورىمعا باردى. توبە باسىنىڭ جەرى قاتتى، قىزعىلت تاستاق ەكەن. قانداي قارۋلى جىگىت بىلەك سىبانىپ تۇسسە دە، ءبىر باۋىر جەرگە دەيىن ارسى-كۇرسىسى شىعىپ قيمىلداعاسىن قاجىرى قايتىپ قالا بەردى. قۇلاشتاپ سىلتەگەن كەتپەننىڭ ءجۇزى قيىرشىق تاسقا ءتيىپ، شاقىلداپ تايىپ ءتۇسىپ جاتتى. سۋدىر احمەت كەشتەۋ كەلگەن-دى. ول جولىندا تۇرعان كىسىلەردى كيمەلەپ سويلەپ كەلدى دە، بۇل كەزدە جۋان بەلدەن قازىپ تاستاعان قابىرگە قارعىپ ءتۇستى. ءقابىر ىشىندەگى جىگىتتىڭ قولىنداعى كەتپەندى اي-شايعا قاراتپاي جۇلىپ الدى. «ويباي-اۋ، بۇگىن جان ايايتىن كۇن بە؟ بىلاي نەگە قازبايسىڭ؟» دەپ قۇلاشتاپ شابا جونەلدى. بۇل قالاي كىجىنسە دە، قيىرشىق تاس ارالاس قۇم مەن قىزىل سازعا تيگەن كەتپەن ءجۇزى شاقىلداپ، ءبىر سۇيەم باتپاي قويدى. سۋدىر احمەت ونان سايىن ورشەلەنىپ كەتپەندى ارى-بەرى سىلتەدى. اق تەر، كوك تەر. ءيتى شىعىپ ىرس-ىرس دەم الادى. جان-جاعىندا كۇلكىگە بۋلىعىپ، انتالاپ تۇرعان كىسىلەرگە كوز سالماي، كەتپەنىن شىر اينالىپ جۇگىرىپ شىقتى. بۇلاردىڭ كەزەك سۇراي قوياتىن ءتۇرىن بايقاماعاسىن قايتا قيمىلدادى. ءبىراق الگىدەي ەمەس، بەتى قايتىپ قالعان.
— كەتپەنى قۇرعىر دا اپ-اۋىر... ۇڭعىسىنا قورعاسىن قۇيعان با، قالاي؟..
سۋدىر احمەتتىڭ سىرىنا قانىق بىرەۋ:
— ءيا، جامان قاتىن سياقتى جامان كەتپەن دە كىسىنىڭ جىگەرىن قۇم قىلادى عوي، — دەپ قوستاپ ەدى، وسى ءسوزدى ارقالانعان سۋدىر احمەت ءجۇزى جايناپ شىعا كەلدى:
— شىركىن-اي، قالانىڭ كوكەك باس اق شوتى بولار ما ەدى! — دەۋى مۇڭ ەكەن، ءبىر جىگىت جۇگىرىپ بارىپ اناداي جەردە جاتقان اق شوتتى اكەپ، قولىنا ۇستاتا قويدى. سۋدىر احمەت ەكى الاقانىنا كەزەك تۇكىرىپ الدى. سوسىن قولعا ۇستاۋعا ىڭعايلى جەپ-جەڭىل شوتتىڭ سابىنا ءبىر، باسىنا ءبىر قاراپ سۇيسىنگەنىن جاسىرماي جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. ءبىراق انادان تۋعالى جانىن قيناپ جۇمىس ىستەمەي، ىسىك وكپە بوپ كەتكەن نەمە سالدەسىن-اق القىنىپ قالدى. شوتتى سەرمەسە قۇددى تەرىسىن سىپىرعان كۇزەندەي جالاڭاش قابىرعالار ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى. تەر سورعالاعان بەت تۇتىگىپ كەتكەن.
بۇرىن جانى كىشكەنتاي قينالسا، بىردەڭەنى سىلتاۋراتىپ، جۇمىستى تاستاپ قايقايىپ جۇرە بەرەتىن. بۇل جولى مىنا ءبىر وڭشەڭ كورگەنسىز، ساكاكۋ، جاركەلەش، جارىمەس جىگىتتەر جان-جاعىنان انتالاپ، بۇل شوت سەرمەسە شۋىلداپ: «وي، ءپالى!»، «و، بارەكەلدە!»، «شىركىن، جۇمىستى ىستەسە اقاڭ ىستەسىن!»، «باسقامىزدى بىلمەيمىن، ال مىنا اقاڭنىڭ قىزمەتىنە ەسبول اتامىزدىڭ ارۋاعى ىرزا شىعار»، — دەپ قوت-قوتتاپ كوتەرمەلەپ تۇر. وي، ءناسىلسىز اتەڭە ناعلەتتەر. وسىنداي كىسى جانى قينالىپ تۇرعاندا قولعابىس بەرسە نەسى كەتەدى ەكەن؟ ە، قۇداي، كەشەگى لاڭكەستى قۇلدار، ءناسىلسىز يتتەر، اعا سىيلاۋشى ما ەدى؟ اۋ! اۋ، جەر ءتاڭىرىسى اق پاتشانى جاعادان الىپ جۇرگەن جارىمەس جىندىلار ەمەس پە؟! بۇلار... بۇلار شە، قۇدايدى دا سىيلامايدى.
ءالى قۇرىعان سۋدىر احمەت ارى-بەرىدەسىن جەپ-جەڭىل شوتتى زورعا كوتەردى. جانى كۇيگەن ءبىر كەزدە ول شوتتى لاقتىرىپ تاستاپ، ءقابىر تۇبىنە تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا توپىراقتى قوس قولداپ وسىپ-وسىپ الدى:
— كەتپەن دەيسىڭ، شوت دەيسىڭ... ال ەندى، ەندى بار عوي، وسى ءوزىڭنىڭ قۇداي بەرگەن مىنا قوس قولىڭنىڭ قاسىندا سونىڭ ءبارى مۇلىك ەمەس.
ءالي قابىرگە قارعىپ ءتۇستى. سۋدىر احمەتتى جاس بالا قۇرلى كورمەي كوتەرىپ اپ سىرتقا اتىپ جىبەردى دە، كەتپەندى قولىنا الدى.
***
ەسبولدى جەرلەگەسىن ولىككە جينالعان قاراقۇرىم قالىڭ ءنوپىر توپ-توپ بولىپ تاراي باستادى. اتتىلىسى، تۇيەلىسى، ايەلى، ەركەگى ارالاس شۇبار الا جيىن جان-جاققا بىتىراپ كەتىپ جاتتى.
اعايىن-تۋما تىم بولماسا جەتىسىنە قارا دەپ جابىسسا دا، ەلامان ءبىر كۇننەن ارتىق بولا المادى. اسىعىس جايىن ايتىپ، ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا اتقا قوندى. جۇرەر الدىندا ەسبول اتاسىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىدى. ەسبولدىڭ جاقسى كورەتىن قارا تازىسى ەرە بارعان-دى. ەستى ءيتتىڭ ءىشى ءبارىن سەزەتىن سياقتى. ءقابىر باسىندا قول جايعان كىسىلەردىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ قىڭسىلاپ ءجۇر. جەر استىندا جاتقان بۇ دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى جاناشىرىن قيماي، قاسىنداعى كىسىلەردەن كومەك سۇراعانداي. ەلامان وسى يتكە قارايمىن دەپ وتىرىپ قۇران سۇرەسىنەن جاڭىلىپ قالا بەردى. قانشا كۇننەن بەرى اس ىشپەگەن ءيتتىڭ ەكى ءبۇيىرى سۇعىلىپ كەتىپتى. ءقابىر باسىندا كوزىن تومەن سالىپ سازارىپ العان مىنا ءبىر كىسىلەردەن تۇك شىقپاسىن سەزدى مە، ءبىر كەزدە قارا تازى جاس ءقابىردىڭ توپىراعىن يىسكەلەپ، جانى قىزىعىپ شىر اينالىپ جۇگىرىپ-جۇگىرىپ الدى.
— اپىر-اي، مىنا ءيتتىڭ داۋسىن-اي! قانشا كىسى جينالعاندا ولىكتى جانى كۇيىپ جوقتاعان جالعىز وسى بولدى-اۋ، — دەدى ءالي. كوڭىلشەك جىگىتتەر كوزىنە جاس الدى. ەلامان جىلامايتىن. اسىرەسە، ءدال وسىنداي ولىك شىعىپ، ەل-جۇرت ىزى-شۋ بوپ جاتقاندا، كوزىنەن جاس، وڭىنەن قان قاشىپ سۇپ-سۇر بوپ الاتىن-دى.
قۇران وقىلعاسىن ەلامان ورنىنان تۇرىپ جاتىپ قارا تازىعا كوز قيىعىن تاستاپ ەدى؛ ءناسىلى يت دەمەسە، مىنا پاقىردىڭ وڭىندە ناق ءبىر جاناشىر ادامنىڭ جۇرەگىن دىرىلدەتكەندەي ءزىل باتپان اۋىر مۇڭ تۇرعانىن كوردى. قارا تازى ءقابىر باسىنان ۇزاپ كەتىپ بارا جاتقانداردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ تۇمسىعىن كوككە كوتەرىپ، داۋسىن ۇزاق سوزىپ ۇلىدى دا، سوسىن ءشاۋ-شاۋ ءۇردى.
ەلامان قايدا بارسا دا ەكى ەلى قاسىنان قالماي ەرىپ جۇرگەن مىنا كىسىلەردىڭ بارى-جوعىن بايقاعان دا، سەزگەن دە جوق. وسى ءقازىر ول وزىنە دە، وزگەلەرگە دە ىزالى. وسى ءوڭىر قاتتى سىيلايتىن قاريانى قارا جەرگە بەردى. كەشە ءبۇتىل ەل كۇڭىرەنىپ جوقتاپ ەدى. ارۋلاپ جۋىپ، اققا وراپ، قوس ارشىن قارا جەرگە قالاي كومدى، سولاي كوڭىلدەن دە كەتتى. ەندى، انە، تۇك بولماعانداي اتتىسى اتقا، تۇيەلىسى تۇيەگە ءمىنىپ، كاجىك-كۇجىك اڭگىمەلەرىن سوعىپ، اۋىل-اۋلىنا تاراپ بارادى. بۇ دا اتتانعالى بەلىن بۋىپ قۇنتيىپ وتىر. سوندا، ءباتىر-اۋ، ولىككە جينالعان وسىنشا حالىق ىشىندە الگىندە ءالي ايتسا ايتقانداي، ەسبولدى شىنىمەن جانى كۇيىپ جوقتاعان جالعىز جاڭاعى قارا تازى بولعانى ما؟ سولاي ما؟ نەعىلسا دا، وسى جۇرتتىڭ قىزىعى مەن رەنىشىنە قاتار كەنەلىپ جۇرگەن اسپان استى، جەر ءۇستىن جالعان، الدامشى، وپاسىز دۇنيە دەپ قارالاي تۇڭىلەتىنى تەگىن بولماعانى عوي. جو-جوق... دۇنيە شىركىن وپاسىز بولسا بولار. ءبىراق ءدال سول ايتقانداي، وپاسىز بولعاندا دا ونىڭ ءبىر اينالىمعا كەلمەي شولتاڭ ەتە قالاتىن وتكىنشىلىگىن ايتپاعان شىعار. وزالدان تۋۋ حاق، ءولۋ حاق. دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر ادامنىڭ قۇلاق قاقپاي مويىنداعان جالعىز اقيقات شىندىعى ەدى عوي بۇل. ءجا، سوندا وسى ادامداردىڭ اۋزىن اشسا دۇنيە وپاسىز دەپ وكسىگىن باسا المايتىنىنا ءجون بولسىن؟.. وپاسىز دۇنيە مە، جوق، ادامداردىڭ وزدەرى مە؟
ەلامان جاڭا قارا تازىعا قارايمىن دەپ قۇران سۇرەسىنەن جاڭىلىپ كەتە بەرگەن-دى. ءقابىر باسىنداعىلاردىڭ بەت سيپاپ جاتقانىن كورىپ، بۇ دا تيە بەرسىن دەدى. جۇرەلەپ وتىرعان جەرىنەن جالما-جان تۇرەگەلدى. ەڭكەيىپ، تىزەسىنە جۇققان توپىراقتى قاقتى دا، كوپ دۇرمەككە ىلەسىپ قايتىپ كەلە جاتقاندا دا وسى وي ءبىر ءسات باسىنان كەتپەدى.
بۇگىن ەسبول اتاسى دۇنيە سالدى. كەمپىرى بىلتىر ءولدى. ەندى مىنا تۇلدىرسىز ۇيگە تۇلعا بولار ءتىرى جان جوق. ەسىك-تەرەزەسىن سىرتىنان تاس قىپ بەكىتكەسىن بۇل ۇيگە بۇنان بىلاي قاراي الگى بيشارا تازى بولماسا، ونان باسقا كىم اياق باسا قويار دەيسىڭ؟! و دا قورادا كۇن كوزىندە قاقسىپ جاتقان يتاياقتى يىسكەلەپ-يىسكەلەپ، قىڭسىلار-قىڭسىلار دا جونىنە كەتەر. ەلامان تۇرەگەلدى. ەسىكتەن شىعار جەردە قاسىنداعى كىسىلەردى ىلگەرى وتكىزىپ جىبەردى دە، ءوزى ءسول ىركىلىپ، ەسبول اتاسىنىڭ ۇيىنە اقىرعى رەت بۇرىلىپ ءبىر قارادى. كۇن بەتتە جالعىز تەرەزەسى بار، باس-اياعى ءبىر بولمە. ءبىراق دارياداي كەڭ. قاشان كەمپىر قايتىس بولعانشا وسى وڭىردەگى قوناعى ۇزىلمەگەن، داستارحانى مول، مەيماندوس ءۇي-تۇعىن. ەلامان سىرتقا ەرە شىققان كىسىلەرمەن ەسىك الدىندا تۇرىپ قوشتاستى دا، جىگىتتەرىن ەرتىپ ءجۇرىپ كەتتى. ماڭدايى — بولىس اۋلى. سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاسىن بۇلار دا بولىستى كەشەگى قارا سيراق جالشىدان سايلاعان-دى. ەدىرەڭدەگەن جاس جىگىت ەكەن. ەكى كۇن بىرگە بولعاندا بايقاعانى -الدىنا كەلگەن كىسىنىڭ جاقپاس بىردەڭەسىن بايقاسا بولدى، قولىندا سىعىمداپ ۇستاپ تۇرعان قىلىشتى ءبىر سوزگە كەلمەي سۋىرىپ الاتىنداي، سىرتىنا سۇسىن شاشىپ شىرەنىپ الادى ەكەن. بەس قارۋى بەلىندە تۇرعاسىن با، ول تەك ەلامانعا ۇيتپەدى. ەلامان:
— جاساق قۇرام، ەلدەن جىگىت جيىپ بەر! — دەپ ەدى.
— ول وڭاي عوي، — دەدى جاس بولىس.
— سوسىن... ولارعا ات كەرەك، — دەپ ەدى.
— و دا وڭاي، — دەدى.
— قانشا دەپ سۇرامايسىڭ با؟
— قانشا كەرەك بولسا، سونشا جيناپ بەرەم. — ەلامان ايتقانىن ەكى ەتپەي ەدىرەڭدەپ تۇرعان مىنا جىگىتكە سەنىمسىزدەنە قاراپ ەدى. جوق، قولىنان بىردەڭە كەلەتىن سياقتى. ءدال وزىندەي وڭشەڭ قىلىش اسىنعان جىگىتتەردى دەرەۋ جيىپ الدى دا، ءبىر توبىن جايلاۋدا وتىرعان جالپاق ەلدەن جىگىت جيناپ كەلىڭدەر دەپ شاپتىردى. ءدال سولارداي جالاقتاعان جانە ءبىر توپتى وسى ءوڭىردىڭ ەلامان جاقسى بىلەتىن بايلارىنا شاپتىردى. بۇلاردى دا قىزىل اسكەرگە جىلقى جيناپ اكەلىڭدەر دەپ، بەت باقتىرمايتىن قاتال امىرمەن اتتاندىرعان-دى. سول كۇنى اق پەن قىزىل اراسىندا جان-جاقتان شاڭداتىپ جىلقىلار كەلە باستادى. كىل سايگۇلىك جاراۋ اتتار.
— بۇل تاڭىربەرگەننىڭ جىلقىلارى.
— نەگە از؟ — دەدى بولىس.
— مىرزانىڭ ءوزى جوق ەكەن. الدابەرگەن وسىنىڭ ءوزىن شاققا...
— نە دەپ وتتاپ تۇرسىڭ؟ سۇراما دەگەنىم قايدا، بەرسە — قولىنان، بەرمەسە — جولىنان.
— توبەلەس شىعىپ كەتە مە دەپ قورىقتىم.
— قول كوتەرىپ كورسىن... تۇندىگىن ءتۇرىپ قويىپ شاۋىپ الام. وجار وسپاننىڭ جىلقىلارى قايدا؟
— قيقار نەمە ءوز ىقتيارىمەن قوتىر تاي دا بەرەتىن ەمەس.
— ا-ا؟! قاپ، مىنا ءيتتىڭ ىزاسىن-اي. ەندەشە اتتان. دەرەۋ... دەرەۋ اتتان! ءوزىڭ باستاپ بار. تەز! قارسىلاسسا — قارۋ جۇمسا. ات! شاپ! جاۋابىن ءوزىم بەرەم. ال وجار نەمەنىڭ ءوزىن وسىندا جاياۋ ايداپ اكەل! ۇقتىڭ با، الدىڭا ساپ، جاياۋ ايداپ اكەل!
ەلامان جاس بولىسقا ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا قالعاسىن تىم قاتتى كەتىپ بارا جاتقان جوقسىڭ با دەپ ەسكەرتىپ ەدى. بولىسقا بۇل ءسوزى ۇنامادى.
— جىگىتتەردى دە، جىلقىنى دا جيناپ بەرەم. ال، اعاسى، تەك بايلارعا ارا تۇسپە. ءقازىر زامان باسقا. ولاردى تىپ-تيپىل عىپ قۇرتپاي، بىزگە تىنىشتىق جوق. ءوي، نەعىپ تۇرسىڭدار، تەز اتتان دەگەنىم قايدا؟
ەلاماندا ەندى ونىڭ ءىسى بولعان جوق. ونىڭ ءدال وزىندەي سارى الا قىلىشى سارتىلداپ ىشكە ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جۇرگەن اپەرباقان جىگىتتەردى شۇعىل بۇيرىقپەن جان-جاققا اتتاندىرىپ جىبەرىپ جاتىر.
ءيا، زامان وزگەردى. ادامدار دا وزگەردى. كەشە مال سوڭىندا سىلپىلداپ كۇن كەشكەن مىنالار دا ءقازىر باسقا. بولىس ءبىر جاندى بەتىنە قاراتپايدى. بۇنىڭ ۇعىمىندا مالى باردىڭ ءبارى — باي. ال باي اتاۋلىنىڭ ءبارى — جاۋ. اسىرەسە، بۇرىن بولعان-تولعان كىسىلەرگە بۇيىدەي تيەدى. باي اۋىلعا تاسىرلاتىپ شاۋىپ بارادى. الدىنان ءۇرىپ شىققان يتتەردى اتادى. استىندا اق تەر، كوك تەرى شىققان اتتىڭ باسىن اقبوز ۇيگە تىرەپ تۇرىپ ايقايلاپ سويلەسەدى. ايتقانىن قالت ەتپەي، الدىنا ءتۇسىپ ەمپەڭدەپ جۇگىرە جونەلسە جاقسى. ەگەر قارسى كەلسە كوزى اقيىپ، قولى قىلىشقا سارت ەتەدى. باسقا باسقا، وسى بولىس تاياۋدا وزىمەن بىرگە تۋعان باۋىرىن، تاڭىربەرگەننىڭ مالىن جاسىردى، بايدىڭ قۇيىرشىعى دەپ ۇستاپ، قالادان كەلگەن ميليسياعا ايداتىپ جىبەرگەن-دى. سول سۇمدىقتى كورگەن وسى ءوڭىردىڭ حالقى ءقازىر بۇنان قارالاي تىتىركەپ تۇراتىن بوپتى. جاڭاعى جىگىتتەر دە بارا سالا، اي-شايعا قاراتپاي، وجار وسپاندى الدارىنا ساپ دىردەكتەتىپ جاياۋ ايداپ اكەلەدى.
ەلاماننىڭ ءىشى مۇزداي بولدى. قولى تەڭدىككە جەتكەن كەشەگى قارا سيراقتار وزدەرىنىڭ ەندىگى تىرلىگىن تەك كەك الۋدان باستاسا كەلەشەكتە ءالى تالاي باس دومالاماي قايتەر دەيسىڭ؟..
***
ەلامان تۇبەكتەگى اۋىلدان ەرتەلەتە اتتاندى. اتى مىقتى. سۋىت جۇرىسكە ءوزى شىداسا، شالقاردان شىققالى باۋىرىن تارتىپ جاراپ العان كۇرەڭ قاسقا جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋلىنا كۇن بارىندا جەتكىزەتىنى كامىل. كىسىدەن قاتەلەسسە دە بۇل ءوزى جىلقىعا كوزى ءجىتى جىگىت-تى. تاقىمى استىنداعى ات تۇگىل جەلى باسىندا ۇيىر-ۇيىرىمەن ۇيەزدەپ تۇرعان جىلقىعا كولدەنەڭنەن كوز سالسا بولعانى، قايسىسىنىڭ قانداي مال ەكەنىن ءبىر قاراعاننان بىلە قوياتىن.
كۇرەڭ قاسقا، ءسىرا دا، قامشى سالعىزبايدى. قايىس تىزگىندى قاسارىسىپ تارتىپ وتىرعاننىڭ وزىندە ارى-بەرىدەسىن دەنەسى قىزىپ، تاس توبەسىندە شانشىلعان قوس قۇلاقتىڭ تۇبىنەن شىپ-شىپ تەر شىققاسىن، ءتىپتى، دەلەبەسى قوزىپ كوتەرىلىپ كەتەتىن. سونان كەيىن ەزۋىن ايىرعان اۋىزدىقتى ەگەسپەن قارش-قارش شايناپ، تىزگىنىن سوزىپ شابا جونەلەتىندەي جول بويى ۇنەمى سۇزە ۇمتىلىپ وتىراتىن ۇرىنشاق.
ەلامان ءقازىر كۇرەڭ قاسقاعا ابدەن باۋىر باسىپ الدى. قايدا جۇرسە دە وزىنەن بۇرىن اۋەلى وسى اتتىڭ بابىن ىستەپ، وتى-سۋىن قاندىرىپ وتىرادى. كۇرەڭ قاسقا ءقازىر ءتىپتى كۇيلى. تۇبەكتەگى اۋىلدان شىققالى ءتورت تۇياعى توپىلداپ cap جەلىپ كەلەدى. جەتەتىن جەرى قاشىق بولسا دا، كۇيلى ات قويمادى. نامازدىگەر-نامازشامدا بەل-اراننىڭ سىرت جاعىنداعى بوز جۋساندى بۇيراتقا ىلىكتى. سونان قاشان بالىقشىلار اۋلىنا جەتكەنشە كوك اسپان استىندا داليعان كوك تەڭىز جولاۋشىنىڭ بۇتكىل ءبىر قاپتالىن الىپ جاتتى. اڭعاردان سوققان باياۋ عانا ەسكەك جەل جول بويى كۇرەڭ قاسقا اتتى دا، بۇنى دا ومىراۋىنان قاعىپ جەلپىدى دە وتىردى.
ەلامان جول بويى ءاليدىڭ ۇيىنە تۇسەرمىن دەپ كەلە جاتقان-دى. اۋىل شەتىنە كىرە بەرگەندە ات باسىن دوستىڭ ۇيىنە قالاي بۇرىپ العانىن بايقامادى. ءجا، ءبىر ەسەپتەن بۇنىسى دا دۇرىس. ارالارىنداعى ارازدىقتى اسقىندىرا بەرگەنشە، قايتا ءبىر ەسەپتەن وسىلاي ىعىتىن تاۋىپ، قازىرگىدەي ءتۇس شايىسىپ جۇرگەن قىرعي قاباق كەزدە سەن-اق كىشىرەي.
— بىرەۋ كەلدى عوي، — دەدى قاراقاتىن ات تۇياعىنىڭ تىقىرىنا ەلەڭ ەتىپ.
دوس تورگە جايعان الاشانىڭ شەتىندە ناسىباي ۋقالاپ وتىرعان-دى. ورنىنان قوزعالمادى. سىرتقا سۇرىنە-قابىنا جۇگىرىپ شىققان قاراقاتىن ءۇي الدىنداعى جالعىز قازىققا اتىن بايلاپ جاتقان جولاۋشىنى كورە سالا، «ەي، مىناۋ... ويباي، بەتىم-اۋ... ءوزى نە بوپ كەتكەن؟ ءۇستى-باسى تىرتىسقان مىناۋ نە كيىم؟ قۇرىسىن، قۇرىسىن، قاتپا بولعان اتانداي قول-اياعى سيديىپتى دا قالىپتى». كۇلكى قىشتاعان قاراقاتىن الاقانىمەن اۋزىن باسا قالدى. قان تەپپەيتىن قايىس قارا بەتىن سىرت اينالا بەرە شىمشىپ ءبىر ءۇزىپ الدى.
— ءاي، تۇر! ەلامان كەلىپ اتتان ءتۇسىپ جاتىر.
دوس بۇل جولى دا ءبارىبىر قۇلاق اسپاي، ناسىبايىن ۋقالاپ وتىرا بەردى. قاراقاتىن قوپىرسىپ جاتقان ءۇي ىشىنەن توسەك-كورپە ىزدەپ، زىر جۇگىرىپ جۇرگەن ۇستىنە ەلامان كىرىپ كەلدى. قاراقاتىن ساسىپ قالدى. قاس قىلعاندا، مىنا جامان نەمە دە كوك ناسىبايدى مۇڭكىتىپ قوزعالماي وتىرعانىن قاراشى.
— قاينىم، جوعارى شىق.
— راقمەت، جەڭەشە.
— جامان اعاڭنىڭ ەسىگىن اشپايتىن ەدىڭ، وسى ءجونىڭ ءتۇزۋ، جاقسى كەلدىڭ.
— ءوي، سۇڭقىلداماي، شايىڭدى قوي!
قاراقاتىن مىرس ەتتى:
— اعاڭ وسى.
— ءاي، قاتىن...
— كوردىڭ عوي، ءبىزدى قورقىتادى.
دوس كۇلتىلدەگەن قاباق استىنان قاتىنىنا الارا ءبىر قارادى. قاراقاتىن وعان «تۇتاڭ» دەپ ەرنىن شىعاردى دا، ورەشە جاقتا تۇرعان قارا شاينەكتىڭ سۋىن توگە-شاشا سىرتقا الا جونەلدى. دوس بۇكىل ۇيدە قوناقپەن ەكەۋى وڭاشا قالعاسىن دا ۇندەمەدى. اقىرعان كوك ناسىبايدىڭ ءيىسى تاناۋىن جىبىرلاتىپ، تۇشكىرە جازداپ كوزى جاساۋراپ وتىر. ەلامان راي بەرمەي قويعان ءۇي يەسىنە ءتىل قاتۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي، قوزعالاقتاپ مازاسىزدانىپ وتىردى دا، سوسىن سىرت جاعىندا جاتقان جاستىقتى وزىنە تارتىپ الدى. جۇمارلاپ قولتىعىنىڭ استىنا باستى. شاي ۇستىندە دە سوزدەرى جاراسپادى. «بەكەر كەلدىم بە؟» دەگەن وكىنىش كوڭىلىنەن كەتپەي وتىرعان. ايتەۋىر، شايدان كەيىن دوس ءتىل قاتىپ:
— بالاڭا سوقتىڭ با، پاقىر قالاي ەكەن؟ — دەپ ءجون سۇراپ ەدى، سارقىپ ىشكەن شايدىڭ؛ شامبەسىن سىرتقا اپارىپ توككەلى ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتقان قاراقاتىن قايىرىلىپ تۇرا قالدى.
— بار، شارۋاڭدى ىستە، — دەدى دوس. ادەتتە ونى ەشقاشان جىر دەمەيتىن قاراقاتىن قايتىپ كەلىپ، كۇيەۋىمەن تاقىمداسىپ وتىرىپ الدى.
— بالا جۇدەۋ، — دەدى ەلامان.
— شالا تۋدى عوي. سونان بولار، — دەدى دوس.
— نە قىلعان؟.. — دەدى قاراقاتىن، — كىسى بالاسىن كىسى باعا ما؟ قۇداي بىلەدى، سۇيەۋدىڭ قاقباسى قايماعىن العان كوك شالاپ ءسۇتتى بەرەتىن شىعار.
— قوي دەدىم عوي ساعان.
— قوي دەدىم، قوي دەدىم. سونان باسقا بىلەرىڭ بار ما سەنىڭ؟
— ءاي، قاتىن... ولگىڭ كەپ وتىرماسا، قوي ەندى.
— سەن بە ولتىرەتىن؟! تۇتاق. وي، ءشىر... — قاراقاتىن كۇيەۋىنىڭ قول سوزعان جاعىنا كوز تاستادى دا، جىم بولدى. جاڭا ناسىباي ۋقالاعان جيدە قادانى دوستىڭ وزىنە جاقىنداتىپ تارتىپ العانىن كورگەندە قارا قاتىننىڭ تىرىلي ارىق دەنەسى كويلەك استىندا قايقاڭداپ كەتتى. ول ەندى وتىرسا دا، تۇرسا دا كوز قيىعىن جيدە قادادان ايىرمادى.
— ەندى ۇيلەن، — دەدى دوس.
— ءوزىمنىڭ دە ويىمدا بار.
— وي-سويدى قايتەسىڭ. باس سال دا ۇيلەن. — قاراقاتىن جيدە قادانى بىلدىرمەي ەسىك الدىندا جاتقان ءبىر ارقاداي وتىننىڭ استىنا سۇڭگىتە سالدى.
— ماكۋ-ساكۋدى قوي دا ۇيلەن. «شۇيكەباس الماي شىر بىتپەس» دەگەن، — دەدى دوس دۇڭكىلدەپ.
— دۇرىس ايتاسىڭ. تەك، دوس اعا، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، مەن ايەلدەن اۋزى كۇيگەن كىسىمىن عوي.
— بەتىنىڭ اجارىن قايتەسىڭ؟ Ac قۇيىپ ىشەسىڭ بە وعان؟!
— قايدام، بۇيىرعانى بولار.
— ءاي، بالا، بۇيىرعان-سۇيىرعاندى قوي. وسى اۋىلدا ساعان لايىق ءبىر قاتىن بار. تولەۋدىڭ ۇلكەن قاتىنىن بىلەسىڭ عوي. ءدال سوعان ۇيلەن.
— وي، قۇداي-اي... سونى دا قاتىن دەپ...
— ە، نەسى بار؟
— اتى ۇرعاشى دەمەسەڭ، سول سورلىدا ەركەكتىڭ كادەسىنە جارايتىن نە بار دەيسىڭ؟..
— نە دەيدى، مىنا نايساپ؟!
— قاينىم ونداي سالپى ەتەكتى ءقايتسىن؟! جانە سىباي-سالتاڭ دا ەمەس، سوڭىندا ەرتكەن شيەتتەي بالالار بار.
— ءاي، قوياسىڭ با، جوق پا سەن وسى؟
كۇيىپ كەتكەن قاراقاتىن وت كوسەپ وتىرعان قولىنداعى كۇلدى-كۇيەلەش كوسەۋمەن جەردىڭ شاڭىن بۇرق ەتكىزىپ سالىپ-سالىپ قالدى:
— قوي، قوي دەپ سەن-اق كىسىنىڭ اۋزىنا قاقپاق بوپ قۇرتتىڭ عوي. جۇرتتىڭ ءبارىن وزىڭدەي قارابورباي جامان بالىقشى كورەسىڭ بە؟ قىز تاڭداپ جۇرگەن جىگىت سالپى ەتەك سالداقىنى ءقايتسىن؟
دوس تۇنجىراعان قالپىن بۇزباي، الگىدە وڭ جامباسىنا وڭتايلاپ قويعان قاداعا قولىن سوزىپ ەدى، كۇيەۋىنىڭ قيمىلىن باعىپ وتىرعان قاراقاتىن مىرس ەتتى.
دوس جاڭاعىنىڭ اراسىندا زىم-زيا جوق بوپ كەتكەن جيدە قادانىڭ ءجونىن بىلمەي اقىرىپ قالدى. بۇلاردىڭ ۇرىسىنىڭ ىشىندە بولعىسى كەلمەگەن ەلامان شينەلىن جامىلىپ سىرتقا شىقتى. كۇن باتىپتى. الا بۇلتتى اسپاندا جالعىز قاداق جۇلدىزدار جىلتىرادى. ىزىڭداپ ماسا شىعىپتى. ءۇي الدىندا قاڭتارۋلى تۇرعان ات يەسىن تانىپ وقىراندى. ەلامان اتتى اۋىل سىرتىنداعى قالىڭ بوزعا اپارىپ تۇساپ جىبەردى. قايتىپ كەلە جاتىپ قارا مولاعا سوقتى. موڭكەنىڭ ءالى باسى قار ايتىلماپتى. قارا ءدوڭنىڭ باسىندا ءوزىنىڭ سوناۋ ءبىر ءتىرى جۇرگەن كەزىندەگىدەي، ولگەندە دە وزگەلەردەن جوتاسى اسىپ، استاۋداي توپىراق استىندا دوڭكيىپ جاتىر ەكەن.
كوز بايلانار الدىندا تەڭىز بەتى قاپ-قارا بوپ تۇكسيىپ الىپتى. پرومسول جاقتان وگىزشاعالا وكىردى. ولاردىڭ قيعىلىق ۇرعانىنا قاراعاندا شاماسى، ءسىرا، الىسقا سالعان اۋىن قاراپ قايتقان بالىقشىلار سىرالى ورالعان. بۇنداي كۇندەرى كەنجەكەي جۇمىستان كەش ورالادى. تولەۋ قازا تاپقالى «ماعان تي» دەپ قالاۋ جەسىر ايەلگە كۇن كورسەتپەي جۇرگەن كورىنەدى. ايعانشانىڭ جاقسى كورەتىن سىرلاس جەڭگەسى بولعاسىن با، وسى كەلىنشەك بۇعان دا ءبىرتۇرلى ىستىق. ونىڭ ۇستىنە شيەتتەي جاس بالامەن قالعان جاس كەلىنشەكتى ايايدى. جاڭاعى دوستىڭ ءسوزى كوڭىلىنە قوندى. بەتى اجارلىدان تاپقان وپاسى بەلگىلى. ەندىگى جەرگە بالاسىن بارىپ، وتباسىنىڭ از عانا ىرزىق-نەسىبەسىن ۇلگەرتىپ وتىراتىن ايەل بولسا نەسى بار!
وسى ويمەن ەلامان بالىقشىلار اۋلىنىڭ شەتىنە كىردى. كوپ ءۇي كەشكى اسىن الدىنا الىپتى. كەي ۇيدەن كۇنى بويى تەڭىز ءۇستىنىڭ كوك تولقىنىمەن الىسىپ، تيتىعى قۇرىپ قايتقان كىسىلەردىڭ قالجىراعان قارلىعىڭقى داۋسى ەستىلەدى. تەك وسى اۋىلداعى ەڭ ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگى الدىنان وتە بەرگەندە ەلامان دومبىرا ساعاعىندا قىلقىلداعان الدەبىر كۇيگە قۇلاعىن تىكتى. قۇداي بىلەدى، مىناۋ ءالي. كۇنى بويى ەسكەك تارتىپ، ەكى قارى سالدىراپ قايتقان جىگىت باۋىرىنا قىسىپ العان كىشكەنتاي جيدە دومبىرانىڭ ەكى شەگىن بەبەۋلەتىپ وتىر.
ەرتەڭىنە ەلامان ەرتە تۇردى. كۇندەگى داعدىسى بويىنشا اۋىل شەتىنە شىعىپ، اتىنا كوز ساپ قايتتى. كۇرەڭ قاسقا كەشە تۇساپ جىبەرگەن جەرىنەن تاپجىلماپتى. ەرتەڭگى سالقىنمەن قۇنىعىپ تيىسكەن قارا وتتان باسىن الماي، ارا-اراسىندا راحاتتانىپ پىر-پىر ەتىپ قويادى.
جەل كوتەرىلىپتى. تۇنىمەن شىراداي تىنىپ جاتقان تەڭىز ءقازىر تاڭمەن تالاسا بىلىنگەن اڭعاردىڭ ازانعى قاتقىل جەلىمەن جىندانىپ، دوڭبەكتەي اۋىر تولقىندار اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ جاتىر ەكەن. ەلامان «داۋىل بولادى-اۋ، ءسىرا» دەپ توپشىلادى. بارانا، بۇل تۇرعان كەزدە قاراقاتىن كورپەمەن باسىن بۇركەپ اپ ۇيىقتاپ جاتىر ەدى؛ ءقازىر و دا ويانىپتى. ىدىس-اياق داڭعىرادى. ىلە-شالا ءۇي ىشىنە بۇيىدەي ءتيىپ جاتقان قاتىننىڭ بارقىلداعان جارقىنشاق داۋسى شىقتى. ەلامان ءوزى تۇنەپ شىققان ۇيگە بىرەۋ جەلكەلەپ يتەرگەندەي، اياعىن زورعا باسىپ، ارەڭ كەلە جاتىپ، بۇل كەزدە سوناۋ كوز ۇشىندا شاعالالار قيعىلىق ۇرىپ، شاڭقىلداپ جاتقان كوك تەڭىزدە ءتوسىن تولقىن سوعىپ سەكەكتەگەن بالىقشى قايىقتارىنا كوز سالدى.
تاڭ قاراڭعىسىنان ويانعان بالىقشى اۋىل ابىر-سابىر. پرومسولدا ىستەيتىن قاتىندار جۇمىسقا كەتەر الدىنداعى ونى-پۇنى شارۋاسىن ۇلگەرە الماي، ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، قاپىلىپ جاتىر ەكەن. ەلامان كەنەت كەنجەكەيدى كوردى. كەنجەكەي قىڭقىلداپ جىلاعان كىشكەنتاي بالانى باۋىرىنا قىسىپ وتىرا قالدى دا، قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلادى. بالانى الداپ-سۋلاپ جۇباتقاسىن باسىنان سىرعىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان اق جاۋلىقتى اسىعىس-ۇسىگىس جوندەپ تارتتى دا، بۇل كەزدە پرومسولعا بەتتەپ بارا جاتقان قاتىنداردىڭ سوڭىنان جۇگىردى.
— ەلامانجان، سەندە شارۋام بار ەدى، — دەدى بىرەۋ بۇنى شىنتاعىنان تارتىپ.
وسى كىسىنى ۇناتپاسا دا، ىرقىنا كونىپ، جەتەلەگەن جاعىنا كەتىپ بارادى. ءۇي سىرتىنا ۇزاپ شىقتى. كوگى قالىڭ جەرگە قاتار وتىردى. سۋدىر احمەت تاماعىن كەنەدى. سوسىن وتىرعان جەرى جايسىز بولعانداي، سيپاڭ قاعىپ قوزعالاقتاي باستادى. بوكسە باسىپ وتىرعان جەرى كىلكىلدەگەن جۋسان، قوڭىرباس، جوڭىشقا بولاتىن. ءبىراق سۋدىر احمەت سونىڭ بىرىنە تيمەي، سوزىلىپ بارىپ اناداي جەردەگى قىزىل باۋىر يزەننىڭ ۇزىن ءبىر تالىن ءۇزىپ الدى.
— ەلامانجان، سەنى جەڭىل-جەلپى جۇمىسپەن وڭاشالاپ وتىرعام جوق. ۋا، مىنا جاڭايىم جەتەس بي ايتقان ەكەن... — ەلامان
سۋدىر احمەتكە شوشىنا قارادى. سۋدىر احمەت ءوزىنىڭ جاڭاعى قورازدانىپ ەدىرەيگەن قالپىنان كەنەت كۇرت وزگەرىپ، تاماعىنا تاس تۇرعانداي توقتاپ قالدى. ونان سايىن ەلاماننىڭ زارەسى ۇشتى. «تەگىن بولماس» دەپ ويلادى دا، يەگىندەگى بەس تال ساقالدى ، تۇبىنەن قىسىپ، تەمەن قاراپ تۇڭىرايىپ وتىرعان كىسىدەن كوزىن ايىرمادى. ونىڭ قوس ەزۋلىكتىڭ تۇسىندا ءجونسىز-جوسىقسىز جىبىر-جىبىر ەتە قالعان بەس-التى تال قىل دا، تاس قىپ جۇمىپ العان كوزى دە، اسىرەسە، قوس شەكەلىگى قۇشيعان ەشكى باسىنىڭ ەكى قاپتالىندا قالقيعان انا اق جارعاق الامان قۇلاعى، ءبارى-بارى جۇرەگى سەزگەن ءبىر جاماندىقتى راستاپ تۇرعانداي. ەلامان ورى-بەرى قيپاقتاپ وتىردى دا، اقىرىندا ءتوزىمىن تاۋىسىپ، انانى يەگىن ۋىستاپ العان قولىنان تارتتى. سۋدىر احمەت كوزىن اشىپ الدى. ءبىراق ەلامانعا كوز سالماي، الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان قۇمىرسقانى كورىپ قالدى، كۇزەن بەل ۇزىن بويىمەن ۇمتىلىپ باردى دا، قولىنداعى قىزىل يزەنمەن ۇرا باستادى. دەنەسىنە تاياق باتقان قۇمىرسقا اۋزىنداعى تىستەپ العان ءداندى تاستاي قاشتى.
ەلاماننىڭ ەتەك-جەڭى كەڭىپ سالا بەردى. «وي، بەرەكەسىز سورلى».
— ايتپاساڭ دا ەستىدىم. كەنجەكەيگە ۇيلەنگەلى جاتقان كورىنەسىڭ، — دەدى سۋدىر احمەت.
— وي، ءسوزىڭ بار بولسىن.
— وۋ، « ەل قۇلاعى ەلۋ»... سەن جاسىرعانمەن جامان اعاڭ ەسىتتى.
ەلامان بۇعان نە ىستەرىن — كەيىرىن، الدە رەنجىرىن بىلمەي وتىر.
— Ay! اۋ، اينالايىن-اۋ! سەنىڭ كەنجەكەيگە ۇيلەنەتىنىڭدى ءبىر دەگەننەن بىلگەم. ويباي-اۋ، ەلامانجان-اۋ، جامان اعاڭنىڭ جۇرەگى جاقسىلىقتى جەر تۇبىنەن سەزەدى عوي.
— ءجا، قايتەسىڭ.
— قايتەسىڭىڭ نە؟ قاتىن الۋ قۇداي بۇيرىعى. ونى ايتاسىڭ با، مەن، ءتىپتى، سەنى كەنجەكەيگە سىرتىڭنان تانىستىرىپ جۇرگەم، — دەپ وسى ارادا سۋدىر احمەت ءوزىنىڭ وتىرىگىنە ءوزى يلانىپ كەتتى دە، قۇددى مەشەل بولعان بالاداي ىرعاڭداپ، قۇيرىعىمەن جىلجىپ، ەلامانعا جاقىنداي ءتۇستى.
ەلامان تۇرەگەلدى. سۋدىر احمەت تە شالعايلاسا تۇردى. ەلاماننىڭ قۇلاق اسپاعانىنا قاراماي، ونىڭ بىرەسە وڭ، بىرەسە سول جاعىنا شىعىپ، الدىن وراپ ەمپەلەڭدەپ كەلەدى.
— ال! ال، ەندى سەن دەگەندە بۇل اعاڭنىڭ پەيىلى باسقا. سەن دەگەندە اعاڭنىن؛ ءتىلىنىڭ تيەگى اعىتىلىپ كەتەدى. جىگىت سوزبەن اجارلى بولسا، ايتپادى دەمە، سەن وسال ەمەسسىڭ. وسى جولى سەنى كەلىنشەك الدىندا اجارلاپ باقتىم. ەكى يىعىڭا ەكى ۇكى، باسىڭا ءبىر ۇكى تاعىپ اجارلاپ تانىستىردىم.
ەلاماندى رەنىش پەن ىزا قابات قىسىپ، ەكى قۇلاعى دۋىلداپ قىزارىپ الدى. جانىندا بىردەڭەلەردى بىلدىرلاپ بۇلكەكتەپ ەرىپ كەلە جاتقان سۋدىر احمەتتى ءبىر ءتۇيىپ، جالپ ەتكىزدى. بالىقشىلار اۋىلى وتىرعان تىك جاردىڭ باۋرايىن قيالاپ تومەن ءتۇستى. تەڭىز جاعالاۋىندا قاقالىپ، تۇنىپ تۇرعان الابۇتا، اششىلىق سوراڭدى سولدات ەتىكپەن پىتىرلاتىپ باسىپ كەلەدى.
قۇداي-اۋ، بۇل نە؟ بۇلارعا نە بولدى؟ پاتشا قۇلادى. ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلادى. جەر-جەردىڭ بارىندە دە حالىق قولىنا قارۋ الىپ، وسى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا تىنىش تۇكپىر قالماي دۇرلىگىپ جاتىر. ال بۇلاردىڭ ءتۇرى مىناۋ. جۇدەۋ دالا. باياعى جايباسار تىرلىك. باياعى بويكۇيەز اۋىل. سول باياعى ءومىر بويى ۇيقى مەن وياۋ اراسىندا ءيىنى تۇسكەن بەرەكەسىز جاندار. الدە بۇلار دا قارا داۋىل قاپتاي سوعىپ كەتكەندە قامىس اراسىندا ىقتاپ قالاتىن شۇرەگەي قوڭىر ۇيرەكتەي مە؟ اناۋ اشىق ايدىندا ءىرى قۇستار بۇرشاق سوعىپ مەرتىگىپ جاتقاندا، بەرگى جاقتا - ساياز، قىزىل سۋلاردا سولار جان ساقتاپ، امان قالاتىن ەدى عوي.
ەلامان پرومسولعا كەلگەنىن بايقادى. قىسى-جازى كۇن تۇسپەي قاراكولەڭكەلەنىپ تۇراتىن دالاداي لابازدا قازاق-ورىس قاتىندارىنىڭ جاۋلىعى اعاراڭدايدى. ولار سويىپ جاتقان بالىعىن جەرگە قويا ساپ، ءبارى بىردەي ءتۇسى باسقا كىسىگە بۇرىلدى. تەك دوڭگەلەك زەرەن ءجۇزدى كەلىنشەك مىنا جىگىتتىڭ ءوزىن ىزدەپ كەلگەنىن ءبىلىپ، شىرىش-شىرىش قولىن الجاپقىشىنا ءسۇرتىپ، ورنىنان اقىرىن تۇرەگەلە بەردى.
— ماعان كەلدىڭ بە ؟
— ءيا-ا...
— سىرتقا شىعايىق.
* * *
ەلامان ۇيدە جالعىز. الگىبىردە ءاشىمدى ارقالاپ، ۇرشىعىن الىپ قىدىرىپ كەتكەن كەلىنشەگىن كۇتىپ جاتىر. كەنجەكەيگە ۇيلەنىپ، ءبىر تۇندىك استىندا تۇرعالى دا ءبىراز. ءوز كوڭىلى قالاماسا دا، كەلىنشەگى قوياردا-قويماي قيىلىپ وتىرىپ العان سوڭ، ول ەكى-ۇش كۇن تۋراسىندا انەبىر جىلى اقبالا ەكەۋى تۇرعان ەسكى ءۇيدى وڭداپ كىردى.
ەلامان باياعى ءومىردى ەسكە سالاتىن ءبىر نارسەنى قالدىرعىسى كەلمەدى. ەسىك-تەرەزەنى قايتا سالدى. ەسكى شىمىلدىق پەشتى بۇزىپ، كەسەگىن سىرتقا شىعارىپ تاستادى. ءۇيدىڭ قابىرعالارىن اق بالشىقپەن مايلاپ شىقتى. بۇل كۇندەرى ءالي باستاعان بالىقشى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتى قولعابىس بەرگەن-دى. كوزكورگەن كىسىلەر ەلاماننىڭ قۇلاعان شاڭىراعىن قايتا كوتەرىپ، ءوز الدىنا ءۇي بولىپ جاتقانىنا ءماز. ءتۇس كەزىندە ءۇش اۋىلدىڭ كارى-جاسى جينالىپ، ەلامان مەن كەنجەكەيدى جاڭا ۇيگە كىرگىزدى.
قالاۋ كەنجەكەيدىڭ توسەك-ورنىن بەرمەي، الىپ قالعان-دى. كۇندىز كىسى-قارا بار كەزدە بايقاماپتى. كەشكە وزدەرى وڭاشا قالعاسىن ءبىر جايار توسەنىشى جوق بولمە ۇڭىرەيىپ قويا بەردى. جاتاردا وزدەرى تۇگىل بالالاردىڭ استىنا نە توسەرىن بىلمەي، ەرلى-زايىپتى ەكەۋى قينالىپ تۇرعاندا، كەنەت سىرتتان دابىرلاعان داۋىس شىقتى. ىلە-شالا ءالي باستاعان ءبىر توپ جاس كىردى. ءبارى تىلەۋ-قاباق رۋىنان. اقجارقىن جىگىتتەر ازىل-قالجىڭمەن ءجۇرىپ، قولتىعىنا قىسا كەلگەن الاشا، تەكەمەتتەرىن تورگە جايىپ، تۇسقا ۇستاپ، جاڭا عانا اڭعال-ساڭعال بوپ تۇرعان ءۇيدى جايناتتى دا جىبەردى.
كوڭىلدى جىگىتتەر كەتكەسىن ءۇي ءىشى قايتادان جىم-جىرت بولا قالدى. تولەۋدىڭ ءۇش بالاسى مىنا ءبىر ءتۇسى باسقا جات كىسىدەن قىسىلدى ما، الدە جاتىرقادى ما، ءۇرپيىپ بۇرىشقا تىعىلا قاپتى. ولاردان ەلامان دا قىسىلدى. باسقالاردان گورى الا-بولە انەبىر ەستيارلاۋ سارى بۇجىر بالانىڭ اجارىندا انىق جاۋلىق بار. وزدەرىنىڭ جۇدەۋ تىرلىگىنە قايداعى بىرەۋدىڭ قايدان تاپ كەلگەنىنە ىرزا ەمەس سياقتى.
ەلامان كوبىنە-كوپ وسى سارىدان قىسىلدى. ونىڭ قىسىلاتىنىن بايقاعان بالا اكەسىندەي كىسىنى ىقتىرعانىنا ءدان ىرزا. تەك بۇنىڭ ايبات شەگىپ ىقتىرعان مىنا ءبىر كىسىگە اناسىنىڭ نەگە ىقىلاسى باسقا ەكەنىنە تۇسىنبەدى. سارى بالانىڭ جىنىنا تيگەن تاعى ءبىر جاي: كۇندىز الاسا ۇيدە ۇزىن بويى وڭكيىپ، ەبەدەيسىز قوزعالىپ جۇرەتىن وسى ۇيالشاق كىسى، كۇندە كەشكىسىن شام سونەردىڭ الدىندا كويلەك، دامبالى اعاراڭداپ شەشەسىنىڭ توسەگىنە كىرىپ بارا جاتادى.
العاشقى كۇنى كەنجەكەي دە قينالدى. كۇندە قاسىندا جاتىپ جۇرگەن كىشكەنتاي بالالارىن ول قالاي بولەكتەۋدىڭ ەسەبىن تابا المادى. كەشكى استى ىشكەننەن كەيىن كەنجەكەي بالالارىنا توسەكتى بولەك سالدى. ۇستىنە كورپە جاۋىپ جاتىپ تا ۇلكەن بالاسىنا قاراماۋعا تىرىستى. توسەك جانىندا تۇرىپ شەشىنىپ جاتقان كۇيەۋىنە، ءتىپتى كوز سالمادى. سىرتقا شىعىپ بارا جاتىپ، ەسىك جاقتا سىعىرايعان شامدى سوندىرە كەتتى. سونان قايتىپ ورالمادى.
ەلامان دا قاراڭعى ۇيدە كوزى اشىق جاتىر. ەت قىزۋىمەن ۇيلەنىپ سالسا دا، كەيىن ويلاپ قاراسا، ءۇش قاتىننىڭ ءۇش بالاسى ءبىر وتتىڭ باسىنا سىيىسۋى قيىن سياقتى. الا-بولە بۇجىر سارىدان شوشيدى.
قىسقا ءتۇننىڭ قاي ۋاقىتى بولعانى بەلگىسىز. ءبىر كەزدە وسى كۇنگى ءوز ءحالىن ويلاپ جاتىپ «ىستەپ سالدىم ءبىر ءىستى، اللا وڭعارسىن بۇل ءىستى» دەپ الدەقالاي اۋزىنا تۇسكەن ولەڭ جولىن ىشىنەن قايتالاعانى ەسىندە. سونان ارعىسىن بىلمەدى. ۇيىقتاپ كەتىپتى. قاشانعى داعدى بويىنشا كۇندە وياناتىن كەزدە كوزىن اشسا، تاڭ ءالى اتپاپتى. ءبىراق تاڭ الدىندا تۋعان تولىق اي تاس توبەدەگى تەرەزە اينەگىنە بوزامىق رەڭ بەرىپ، اق سۇتتەنىپ تۇر ەكەن. ءۇي ءىشى دە اي ساۋلەسىمەن بوزارىپ، انا جەر، مىنا جەردەگى نارسە-قارانىڭ بەدەرى ءبىلىنىپتى: ەسىك جاققا تاستاعان سولدات ەتىكتىڭ ەكى قونىشى ەدىرەيەدى. ءوزى جاتقان توسەكتىڭ اياق جاعىنان قازاندىق ۇستىندە قونجيىپ العان قۇلاقتى ءدوي قازان قاراۋىتادى. ال ۇستەرىنە جامىلعان ۇلكەن كورپە استىندا ايقىش-ۇيقىش جاتقان ءۇش بالانىڭ بىرەۋى توقتى قوشقارداي مەكىرەنەدى. كەنجەكەي ىشكە بالالار ويانعاسىن كىردى. شايدى سىرتتا قايناتىپ اكەپتى. قارا شاينەك بۇرق-سارق.
— بالالار، تۇرىڭدار! مەنىڭ جۇمىسقا كەتەتىن ۋاقىتىم بولدى.
داۋسى ۇپ-ۇياڭ. جاس كەلىنشەكتىڭ دوڭگەلەك زەرەن جۇزىندە دە ءزار جوق. ءۇي ىشىندە اياق باسقانى بىلىنبەيدى. ىشكە كىرىپ كەلە جاتىپ تا بالالارىنان بۇرىن ىرگەگە قاراپ بۇرتيىپ جاتقان كۇيەۋى جاققا كوز تاستادى. ەلامان جاڭاعى قۇلاققاعىستى دا بۇنىڭ ءبىر وزىنە ارناپ ايتقانىن ءبىلدى. كەنەت كوڭىلدەنىپ كەتتى. توسەكتەن اتىپ تۇردى. تەز-تەز كيىندى.
— بالاعا لايىق قانداي جۇمىس بار؟
كەنجەكەي قاسىنا كەپ، كۇلىمسىرەپ تۇرعان كۇيەۋىنە تاڭدانا قارادى. مىناۋ الدە ءازىل، الدە شىن ەكەنىن بىلمەي، بەتىنە قاراپ اڭىرىپ قالدى دا، «ءازىل بولار» دەپ ويلاپ، ىستەپ جاتقان شارۋاسىن ءۇن-تۇنسىز جالعاي بەردى.
كەنجەكەي كۇندە جۇمىسقا ەرتە كەتەدى. كەش قايتادى. ەلامان كەلىنشەگى كەلگەنشە ءۇي ءىشىن قاعىپ-سىلكىپ، الدىنان اسىن دايارلاپ قويادى. از عانا كۇن ىشىندە ءۇي جانىنا وتىن ءۇيىلىپ قالدى. بۇرىنعى جالعىزىلىكتى كەزدە كۇتىمى بولماي، ءۇستى-باسى كىر-كىر بوپ جۇرەتىن بالالار ءقازىر مۇنتازداي.
ەلامان بالىقشىلار اۋىلىنىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭ-كۇيبەڭ تىرلىگىنە ءدال باياعى كەزدەي ءقازىر تاعى دا باۋىر باسىپ كەتتى. ەڭ اقىرى سۋدىر احمەت كىشكەنە كەشىكسە دە ول كادىمگىدەي ەلەڭدەپ، شىدامسىزدانىپ بىتەدى. كەشە ەرتەڭگىسىن كەنجەكەي جۇمىسقا كەتكەسىن ەلامان سىرتقا شىقسا سۋدىر احمەت نار قاراسىنا ءمىنىپ العان. قاتىن-بالالارىمەن قوشتاسىپ، اۋىل-ايماق تۇگەل ەستىسىن دەگەندەي، شاڭق-شاڭق سويلەپ شارۋا جايىن تاپسىرىپ جاتىر ەكەن. سىرتقا شىققان ەلاماندى كورىپ ول نار قاراسىن تەبىنىپ قالدى. ات ۇستىندە قوقيلانىپ، قاتتى باستىرىپ جەلىپ كەلدى.
— احا، جولعا شىقتىڭ با؟
— قاراپ جاتا المادىم.
— ە، ساپار وڭ بولسىن!
— ايتقانىڭ كەلسىن. ايتقانىڭ كەلسىن، ەلامانجان. كىسىنى قاتىن-بالا ولتىرەدى عوي. سوڭىرا قىس تۇسكەسىن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قىزىل قارىن بالالار ۇياداعى اش بالاپاندارداي اس سۇراپ شۋلاي باستاعاندا، ويباي-اۋ، ەلامانجان-اۋ، كىرەرگە تەسىك تابا الماي قالاسىڭ عوي. سوسىن قاتىن-بالانىڭ قىس ازىعىن جىلى كۇزدىڭ باسىندا قامداپ الايىن دەپ جولعا شىقتىم.
ەلامان ۇندەمەدى. قابى مەن دورباسىن اتتىڭ ارتىنا بوكتەرىپ اپ، نار قارانىڭ ۇستىندە ناعىز ەر-ازاماتتارشا قوقيلانىپ كەتىپ بارا جاتقان سۋدىر احمەتتىڭ سىرتىنان قاراپ كۇلىپ قالا بەردى. تەك كەلىستىرە المادى دەمەسەڭ، بۇل پاقىردىڭ، ايتەۋىر، ءارقاشان دا نيەتى دۇرىس بولادى دەپ ويلادى ەلامان. كۇنى بويى ول سۋدىر احمەتتى قايتا-قايتا ەسىنە الىپ، مىرس-مىرس كۇلۋمەن بولدى. ەرتەڭىنە ەلدەن جيناعان جىگىتتەردىڭ الدى كەلە باستادى. ەلامان ولاردى بالىقشىلاردىڭ ۇيىنە ءبولىپ ورنالاستىردى. قولى كىشكەنە بوساسا ۇيىنە جۇگىرىپ كەپ، جاس بالالاردىڭ جاعدايىن ىستەدى. بۇگىن جۇمىستان كەلە سالا كەنجەكەي كورشى ۇيلەرگە قىدىرىپ كەتىپ ەدى. كۇن باتتى. قاس قارايدى. كەنجەكەي كەشىكتى. ءۇش بالا سىرتتا ويناپ ءجۇر. مىسىق كوز سارى ەكى ىنىسىنە الىمجەتتىك قىپ قوجاڭ-قوجاڭ ەتەدى.
ەلامان ءۇي ىشىنە كوز ساپ وتىردى دا، كەنەت ويلى ءجۇزىن كەنجەكەي ەكەۋىنىڭ توسەگىنە تىگە قالدى. العاشقى ۇيلەنگەن كۇنى ءوزىنىڭ ماسقارا بوپ ۇيىقتاپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇستى. ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى. ناپسىسىمەن الىسقان ەركەكتەي ەمەس، اسىلى ايەل ءناسىلىنىڭ ۇياتى بار عوي. ءالى ەسىندە، العاشقى اڭ نەكەلى كۇنى اقبالا دا تاپ وسى ورىنعا توسەك سالىپ ەدى-اۋ! قوس قابات كيىز ۇستىنە كورپە جايدى. قۇس جاستىق استىنا ەلاماننىڭ ەسكى تونىن تاستادى. سونان سوڭ ءتور جاقتا جۇك اراسىندا جيناۋلى تۇرعان قىزىل ساتەن كورپەنى ساقينا تولى ساۋساقتارىمەن كەۋدەسىنە قىسىپ اكەپ، ەكەۋىنە سالعان توسەكتىڭ اياق جاعىنا جازىپ تاستادى. ەلامان قوزعالسا قۇلاپ قالاتىنداي سەزدى. ءقازىر كەلىنشەگى ءتىل قاتسا داۋسى شىقپاي قالاتىنداي قورىقتى.
اقبالا كۇيەۋىنىڭ بار-جوعىن بايقامايتىن سياقتى. شاپانىن باسىنا بۇركەندى دە، كۇيەۋى تۇرعان جاققا كوز سالماستان سىرتقا شىعىپ بارا جاتتى. سونان ول جۋىق ارادا ورالمادى.
— اي، اقبالا-اي! — دەدى ەلامان. ءۇي ءىشى قۇلازىپ سالا بەردى.
— كوپ اينالدىق پا؟
ەلامان سەلك ەتە قالدى. مىناۋ اقيقات اقبالا ەكەن دەپ قالىپ ەدى، سويتسە كەنجەكەي ىشكە كىرىپ، ءاشىمدى ارقاسىنان ءتۇسىرىپ جاتىر ەكەن.
— كورشىنىڭ ايەلى شاي ءىشىپ كەت دەپ جىبەرمەدى. سونىڭ اراسىندا ءاشىمجان دا ۇيىقتاپ كەتتى...
— ءا، جاقسى بولعان ەكەن...
— شاي قويايىن با؟
— جوق...
— ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىرعان جوق پا؟
— جو-جوق، جاي...
كەنجەكەي سونان ءارى قازبالامادى. ول تەك كۇيەۋىنىڭ قۇددى ۇرلىعى ۇستالعان بالاداي وسىنشا قىسىلىپ قىزارىپ كەتكەنىنە تاڭداندى.
***
ەلامان شالقارعا ءبىر اي دەگەندە ارەڭ ورالدى. قاسىندا وسى جولى ەلدەن جيناپ الىپ قايتقان ءجۇز قارالى جىگىت. ءبارىنىڭ استىندا ءبىر-بىر ات. كەيىنگى كۇندەرى تاقىم جازباستان بىرگە بولىپ، كوڭىلدەرى جاراسىپ قالعان جىگىتتەر تەڭىز جاعاسىنان شىققالى ات ۇستىندە ءازىل-قالجىڭى ۇزىلمەي، كۇلىپ-ويناپ كەلە جاتقان-دى. قالانى كورگەندە ءبارى دە ءۇنى ءوشىپ، جىم-جىرت بولا قالدى. تەمىركەنىڭ كوك دۇكەنىنە تاقاپ كەلە بەرگەندە ىلگەرگى جاقتاعى ءبىر كوشەنىڭ قايىرىلىسىنان ءۇش جۇزدەي كىسى شىعا كەلدى. قارۋ-جاراق اسىنعانى بولماسا، ءبارى دە قالاي بولسا سولاي، القام-سالقام كيىنگەن. تەك سولاردىڭ اراسىندا اسكەري كيىمدى بىرەۋ سوڭىنداعىلارعا بۇرىلىپ: «باسساڭدارشى اياقتارىڭدى. تەزىرەك... تەزىرەك جۇرىڭدەر»، — دەپ زەكىرىپ قويادى. ەلامان ميۋلگاۋزەندى بىردەن تانىدى.
ەلامان ورتالىقتاعى ەكى قابات ءۇيدىڭ الدىنا كەپ، اتتان ءتۇستى. كۇرەڭ قاسقانىڭ تىزگىنىن قاسىنداعى ءبىر جىگىتكە ۇستاتا سالدى دا ىشكە ۇمتىلدى. بۇلاردىڭ قاراسىن كورگەننەن-اق ايقارا اشىلعان قاقپانىڭ ارعى جاعىنان دياكوۆ تا شينەلىنىڭ جەڭىن اسىعىس كيىپ، جۇگىرە باسىپ كەلە جاتتى.
— ەلامان! دوروگوي! ال، قالاي؟..
— كوبىرەك اينالىپ قالدىم...
— وقاسى جوق. ال؟..
— جۇزگە تارتا جىگىت اكەلدىم...
— جارايسىڭ. راقمەت. ال ءبىزدىڭ ءحالىمىز ونشا ەمەس. ەسىتكەن شىعارسىڭ؟
— نەنى؟
— چەحتار جايىندا ەستىپ پە ەدىڭ؟
— شيح؟
— جوق، چەح.
— ءا، شەك پە؟
— بارەكەلدى، سەن ءالى بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي. جارايدى، كەيىن سويلەسەرمىز، — دەدى دە، دياكوۆ ارتىق تىلگە كەلمەي جۇگىرە جونەلدى. شينەلدىڭ تۇيمەلەرىن دە جۇگىرىپ بارا جاتىپ سالدى.
ەلامان اڭ-تاڭ. «شە-ك؟» دەدى ىشىنەن. ول ءوزى كىم؟ دوس پا، قاس پا؟ الگى... دياكوۆ قايدا كەتتى؟ ەتەگىنە ءسۇرىنىپ نەعىپ ءجۇر؟ جىگىتتەر اتتان تۇسپەي، ءالى سىرتتا، قاقپا الدىندا ءيىرىلىپ تۇر.
ەلامان اندا-بۇندا جۇگىرىپ، اقىرى، ايتەۋىر شتابتا ىستەيتىن بىرەۋدەن الگى شەك پە، شيح پا، سولار جونىندە بىردەڭە ءبىلدى. سويتسە، ول ءوزى ۆلاديۆوستوكتان كەمەگە وتىرىپ، ءوز ەلىنە ءوتىپ كەتپەك بولعان چەح كورپۋسى ەكەن. ءسىبىر تەمىر جولىمەن كەتىپ بارا جاتقاندا اعىلشىن، فرانسۋز، جاپون ەلىنىڭ قيىر شىعىستاعى توتەنشە ەلشىلەرىنىڭ قوت-قوتتاپ ايداپ سالعانىنا ەرگەن چەح كورپۋسىنىڭ سولداتتارى كوتەرىلىس اشىپ، ءسىبىر قالالارىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن باسىپ الىپ جاتىر ەكەن. ءالى دە اياعىنا ءمىنىپ كەتە قويماعان جاس ەلدى ىشتەگى، تىستاعى جاۋلاردىڭ جان-جاقتان جابىلىپ تالاپ جاتقانى از دەگەندەي، ەندى ءبۇتىل ءسىبىر باس كوتەرىپ، ەل باسىنا تاعى دا ءبىر توتەننەن قاتەر ءتونىپتى. وسى ءبىر جانتالاسقان قاربالاستا شالقارلىقتار دا قاراپ جاتپاي، قالا-دالادان ادام جيناپ مايدانعا اتتاندىرعالى جاتىر ەكەن. دياكوۆ سولاردى شىعارىپ سالۋعا كەتىپتى. ەلامان ستانساعا جۇگىرىپ ەدى؛ ءبىراق ۇلگىرمەدى. دياكوۆ تا، سەليۆانوۆ تا كوزگە تۇسپەدى. ستانسا باسىنداعى كىسىلەر ولاردىڭ وسى ءقازىر عانا دەپوعا كەتىپ بارا جاتقانىن كوردىك دەدى. ەلامان اتىن ستانسا الدىنداعى تەرەككە بايلادى دا، دەپوعا تارتتى. كەتىپ بارا جاتىپ قايتا-قايتا ارتىنا بۇرىلىپ، اسحانا جاققا قاراي بەردى. اقبالا كوزىنە تۇسپەدى. تەك سوڭعى رەت قاراعاندا اسحانادان ءبىر جۋان ايەل شىقتى. «اقبالا ايتا بەرەتىن الگى سارى اپا وسى شىعار» دەپ ويلادى ەلامان.
— بارەكەلدە، قوناققا شاقىرعانىڭا بولايىن، — دەدى دياكوۆ كۇلىپ.
سەليۆانوۆ تا ءماز. تاعى بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الاتىنداي اينالاسىن سيپالاپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە ءبىر جەردەن سىرىڭكە تاپتى. شام جاندى. دياكوۆ ستول جانىندا تۇرعان ورىندىققا وتىردى.
— پەتر ياكوۆليەۆيچ، قوناق بولعانىڭمەن بۇل ۇيدە قولىڭ قيمىلداسا عانا اۋزىڭ قيمىلدايدى، — دەدى سەليۆانوۆ.
— كورىپ وتىرمىن.
— وت جاعىڭىز، مەن ەدەندى جۋىپ تاستايىن.
— وي، قۋ بالا! قوناق قىپ سىيلايدى ەكەن دەسەم، مەنى جۇمساۋعا اكەلگەن ەكەنسىڭ عوي.
بۇل ەكەۋى قالجىڭداسىپ كۇلىپ ءجۇرىپ ءۇيدى جينادى. ەدەندى جۋدى. شاي قايناتتى. سەليۆانوۆتان گورى ءۇي شارۋاسىنا قايتا دياكوۆ يكەمدىرەك بوپ شىقتى. جانە نە ىستەسە دە جان-تانىمەن ىقىلاستانىپ ىستەيدى ەكەن. شاي ءىشىپ، دەنەسى جىلىنعاسىن ماۋجىراپ، كوزىنە ۇيقى تىعىلدى. سويلەسىپ وتىرىپ تا، اۋىق-اۋىق كوزى ءىلىنىپ بارا جاتادى دا، جوتەل بۋىپ ويانىپ كەتەدى. قاسىندا وتىرعان سەليۆانوۆتى بىردە سەزسە، بىردە سەزبەيتىن سياقتى. كەرەك دەسە، ونىڭ ەرتەدەن بەرى كولدەنەڭنەن وزىنەن كوزىن الماي قاراپ وتىرعانىن دا سەزگەن جوق-تى. باسى باۋىرىنا ءتۇسىپ، كىشكەنتاي قاعىلەز دەنەسى بۇكتەتىلىپ كەتكەن. اشەيىندە ءبىر جاق مىقىنىن باسىپ، سالاقتاپ جۇرەتىن قارا قۇمانداي ناگان ءبىر كەزدە جامباسىنا باتتى ما، دياكوۆ قوزعالىپ، ەكىنشى جاعىنا قيسايىپ وتىردى.
— پەتر ياكوۆليەۆيچ، جاتىڭىز، — دەدى سەليۆانوۆ.
— ا-ا؟
— توسەك سالىپ بەرەيىن، جاتىڭىز.
— جوق، راقمەت! كەتەم.
— كەش قوي.
دياكوۆ الاقانىمەن اۋزىن باسىپ ەسىنەدى. سوسىن ۇيقى قىسىپ، توپىراق تۇسكەندەي تۇينەپ وتىرعان كوزىن اشسا دا، ءبىراق شاقىرايعان شام ساۋلەسىنە قاراي الماي، قولىمەن كولەگەيلەدى.
— پەتر ياكوۆليەۆيچ...
— ا؟
— ءومىرىڭ... ءومىرىڭىزدى ايتام.
— ا، مەنىڭ ءومىرىم بە؟ تەمەكىڭ جوق پا؟
— سىزگە بولمايدى عوي.
— ءيا، ماعان بولمايدى. ساعات قانشا بولدى ەكەن؟
— ەكى.
— شىعارىپ سالايىن.
— جوق، قايتەسىڭ، — دەپ دياكوۆ بەتىن ارى بۇرىپ، تاعى دا الاقانىمەن اۋزىن باسىپ ۇزاق ەسىنەدى.
— سەن وسى جاڭا نە دەدىڭ؟
— جاڭا ما؟.. قونىپ قالىڭىز دەدىم عوي.
— جوق، ونان باسقا... ءيا، ەسىمە ءتۇستى. — دياكوۆتىڭ قالجىراعان قاجىڭقى جۇدەۋ وڭىنە كۇلكى تەپسىندى:
— ەمۋ سۋدبا گوتوۆيلا،
ۆەك كراتكيي، يميا سلاۆنوە،
چاحوتكۋ ي سيبير! ءيا، باۋىرىم، ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ۇلەسىنە تيگەن سىباعا وسى، — دەپ دياكوۆ جاڭا عانا وت جاعىپ، اس پىسىرگەن جىگىتتىڭ ىپ-ىستىق قولىن ۋىسىندا قىسىپ ءبىراز تۇردى دا، شىعىپ كەتتى.
***
دياكوۆ كومانديرلەرگە «دايارلانىڭدار، اتتانامىز» دەپ ءامىر بەردى. كومانديرلەر ءۇنسىز قۇپتاپ، جۇگىرە جونەلدى. بىردە-بىرى قايدا اتتانامىز دەپ قايىرىپ سۇراعان جوق. ونسىز دا كۇن ساناپ، ەل جاعدايى قيىنداپ بارا جاتقانى بۇلارعا ايان. كەيىنگى كەزدە مايداننان كەلگەن ءاربىر حابار بۇلاردىڭ جابىرقاۋ جانىن بۇرىنعىدان دا گورى جۇدەتىپ تۇرعان-دى. چەحوسلوۆاكيا كورپۋسى باسىپ العان ءسىبىردى العاشقىدا ديرەكتوريا باسقارعان ەدى، ءقازىر ۇكىمەت باسىنا ادميرال كولچاك كەلدى دە، ءبىر ادامنىڭ باسىنا پاتشا تاجىنەن كەيىنگى رەسەيدەگى بار قۇدىرەتتى لاۋازىمنىڭ ءبارىن ۇيىپ-توگىپ جاتىر. وداقتاس ەلدەر قولداعان كولچاكتىڭ قارۋلى كۇشى ءسىبىر مەن قيىر شىعىستىڭ بيلىگىن قولىنا الىپ، ءالى دە اياعىنا ءمىنىپ كەتە قويماعان جاس رەسپۋبليكانىڭ القىمىندا پىشاعىن جالاقتاتىپ تۇر.
حالىق اش. بار ءۇمىت — جەم بويىنىڭ بيىلعى استىعى ەدى، ءبىراق و دا بۇيىرمادى. كوپەستەر مەن قالتاسى قالىڭ بايلار جىلداعىداي بيىل دا جەم بويىنىڭ بار استىعىن ساتىپ الىپ، استىرتىن ورىنبور، ورسك، ومبىعا جونەلتىپ جاتتى. مىنا جاقتان ورىنبور اتامانى دا ەل ءىشىنىڭ ىلاڭىن ۋشىقتىرىپ، كۇندە-كۇندە قوتانعا شاپقان قاسقىرداي قان جوسا عىپ قىرىپ كەتىپ، شاۋىپ كەتىپ، ىرگەڭدە ات ويناتىپ، مازانى الىپ تۇرعان-دى.
بۇل وڭىرگە اتتى كازاكتار ەڭ العاش نۇرالى حان تۇسىندا گەنەرال-گۋبەرناتور نەپليۋيەۆپەن بىرگە ەرىپ كەلگەن-دى. سونان بەرى اتتى كازاكتار انا جاقتا ەدىل، جايىق، مىنا جاقتا جەم، كەيىنىرەك ارقاعا، ونان جەتىسۋعا ىرگە تەۋىپ، جىلدان جىلعا نىعايىپ، اتى بەلدەۋدە، بەس قارۋى بويىندا، «ال» دەسە ءازىر تۇرعان اپەرباقاندار ەدى.
ورىنبوردى باسىپ العالى ءقازىر دۋتوۆتىڭ ءتۇۋ دەگەندە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيدى. ىرگەتاسى اق وفيسەرلەر. قالابەردى يۋنكەرلەر، كادەتتەر. ارقا تىرەر نەگىزگى كۇش — ورىنبور، ورال، ترويسكىنىڭ اتتى كازاكتارى. پاتشا قۇلاپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ اياعى اسپاننان كەلگەن كەشەگى. اۋدارىسپاق-توڭكەرىسپەكتە ب ا ق قۋعان، .بيلىككە تالاسقان ەسەرسوقتار مەن ەسەك دامەلىلەر ەل تىزگىنىنە تالاسىپ، تۇسىندە ءتاج كيىپ، تاق مىنبەگەنى كەمدە-كەم. انا جاقتا انتانتانىڭ ايتاعىنا ەرگەن اق گەنەرالدار — دەنيكين، يۋدەنيچ، ۆرانگەل، بۇندا كولچاك جاس رەسپۋبليكاعا جابىلىپ جاعادان الىپ، شالعايعا جابىسىپ، جان-جاعىنان تارتقىلاپ جاتقان وسى ءبىر جانتالاستا دا ءىش ەسەبى ءبۇتىن زىميان، اككى اتامان ازيا مەن ەۋروپانىڭ ناق ارالىعىندا جاتقان قالاعا كۇشىن توپتاپ بەكىنىپ الدى. ءتاجدى دە، تاقتى دا ارماندامادى. ءوزىن نە ۆەرحوۆنىي پراۆيتەل، نە ديرەكتوريا عىپ جاريالاپ، دۇنيەگە دابىرا دا سالمادى. ءوزى قوجالىق ەتكەن ورىنبوردى دا ونشا دابىرايتپاي، جاي عانا كۇمۇچ دەپ جاريالاپ، جەر تۇبىندەگىنى ارىدەن ويلايتىن اككى اتامان بۇل جولى دا اياعىن كورپەسىنە قاراپ سوزعان ەدى.
كەشە پاتشا قۇلاعاندا قارا ورمانىن تاستاپ قاشقان التىن يىق تورەلەر، داۋرەنى ەتكەن مىرزالار، اسكەرىنەن ايىرىلعان تۇل گەنەرال، تۇل وفيسەرلەر ءقازىر ورىنبور اتامانىن ساعالاپ كەلە باستادى. باعى، بايلىعى باسىندا داۋىرلەپ تۇرعاندا دۋتوۆ سياقتى ونداعان اتامان قاناتىنىڭ استىنا سىيىپ كەتەتىن قۇدىرەتتى كىسىلەر ەندى بۇگىن دە ونان وزدەرى پانا سۇراپ، ونىڭ كازاچيي شاپانىنىڭ قوينى-قونىشىنا كىرىپ بارادى.
شىنىندا دا، اتامان دۋتوۆ ءوزىن ءدال وسى قازىرگىدەي كۇشتى دە قۇدىرەتتى سەزىنگەن كەزى بولعان جوق-تى. سونىڭ وزىندە دە ورىنبور اتامانى ۇزىلدى-كەسىلدى ءبىر جاعىنا شىعايىن دەپ ەشقاشان بەلدەسىپ سوعىسقا تۇسكەن ەمەس. اشىقتان-اشىق كەپ الىسقا تۇسكەننەن گورى اڭدىسىپ، ىشتەن تىرەپ جاتىپ الاتىن ونىڭ ەجەلگى ءتاسىلى ەدى. ۇرلانىپ كەلەدى. قاپىڭدى تاۋىپ، تۇتقيىلدان ءتيىپ قان-جوسا عىپ قىرىپ-جويادى دا، تايىپ وتىرادى. سول جىمىسقى اككى قۋلىعىن بيىل تاعى ىسكە اسىرىپ، جەم بويىنىڭ بار استىعىن ءسوزىن تىڭدايتىن سەنىمدى ادامدارى ارقىلى ساتىپ الىپ، ونسىز دا ىسىپ-كەۋىپ وتىرعان اش حالىقتى ازىق-تۇلىكسىز قالدىردى. حان-داۋروۆ جەم بويىنا بۇل جولى دا دياكوۆتىڭ پولكىن جىبەرىپ ەدى، دياكوۆ كەلە سالا قاراۋىنداعى كىسىلەردى بىرنەشە ۇساق وتريادقا ءبولدى. ولارعا جەرگىلىكتى جەردىڭ جىگىتتەرىن قوسىپ بەرىپ، تىعىپ تاستاعان استىقتاردى ىندەتىپ تاۋىپ الىپ، ۆاگون-ۆاگونعا تيەپ، قارۋلى كۇزەتپەن جونەلتە باستاعان-دى. بۇندايدا كورسە دە كورمەگەندەي بوپ بويىن باعىپ قالاتىن اتتى كازاكتار ما، ولار دا ەرۋلىگە قارۋلى قىلىشىن قايراپ، اتقا قونىپ جاتىر دەگەن حابار دياكوۆقا جەتتى دە، ول دەرەۋ ديۆيزيا شتابىمەن حابارلاسىپ، كومەك سۇرادى. كومەككە جاساعانبەرگەننىڭ وتريادىن جىبەرگەن ەكەن، قاس قارايا بەرگەندە كەلگەن ولار، الدەنەگە بۇلاردان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ىلگەرىرەك بارىپ، ءوز الدىنا وقشاۋلانىپ توقتادى. سىرتقا ءبىر ادام شىقپادى. ۇزىن ەشەلوننىڭ بار ۆاگونى ەسىگىن تارس جاۋىپ العان. دياكوۆ وزدەرى كەلىپ حابارلاسار دەگەن دامەمەن ءبىراز كۇتسە دە، نە كومانديرى، نە شتاب ناچالنيگى تۇياق سەرىپپەي تىم-تىرىس جاتىپ الدى. دياكوۆ بۇل جىگىتپەن بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن-دى. ءبىراق ول جونىندە اركىمنەن ءار ءتۇرلى اڭگىمە ەسىتەتىن: ميۋلگاۋزەن وسى جىگىتتىڭ ءوزى تۇگىل، اتىن ەستىسە قانى قايناپ، «بارچۋك» دەپ تىجىرىنا قالاتىن. ال ەلامان ونشا كەتارى ەمەس. ايتىپ ساپتاۋى — ورىسشا وقىعان. ءتورت اعايىندى: ۇلكەنى — ءپىرادار، سوفى. ورتانشىسىن ون التىنشى جىلى كوتەرىلىسشىلەر ءولتىرىپتى. ال كىشىسى — تەڭىز جاعاسىن جايلاعان جالپاق ەل جاقايىم ىشىندەگى ەڭ مالدى دا، باقتى دا جىگىت. جاساعانبەرگەن ءبىر جولى وسى اعاسىمەن تىلگە كەلىپ، قاتتى ءتۇس شايىسىپتى دا، ءبىر-بىرىن كورمەستەي بوپ ارازداسىپ كەتىپتى.
دياكوۆ وعان ءوزى باردى. جاساعانبەرگەن شاي العىزدى.
— سەندە قازاق، جىگىتتەرى بار كورىنەدى عوي؟ — دەدى ول.
— ءيا، بار. ءوز الدىنا دەربەس ەسكادرون.
— ەسكادرو-ن؟ — دەدى جاساعانبەرگەن قوناعىنا كوزىنىڭ قيىعىن كۇلىمسىرەي تاستاپ. — وسىعان وزدەرىنىڭ ءتىلى كەلە مە ەكەن؟
دياكوۆ ۇندەمەدى.
— ەسكادرون كومانديرى مەنىڭ جەرلەسىم. ەكەۋمىز ءبىر اۋىلدانبىز.
— بىلەم.
— ءوزى ايتتى ما؟
— ءيا، ءوزى ايتتى.
— ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جىلقىسىن باقتىم دەپ تە ايتقان بولار؟
— ول اراسىن ايتقان جوق ەدى.
جاساعانبەرگەن دياكوۆكە سەنىمسىزدەنە قارادى. جاق سۇيەگى قۋارعان جۇدەۋ بەتى الدەنەگە دۋ ەتىپ قىزاردى دا، قايتا بوزاردى. قولى قىزدىڭ قولىنداي ەكەن. اپپاق نازىك ساۋساقتارى تىم جىڭىشكە. تىرناقتارى دا ار جاعىنان ەتى كورىنىپ تۇرعانداي قاباجاقتاي جۇپ-جۇقا. «قۇرت اۋرۋ ەمەس پە ءوزى؟» دەپ ويلادى دياكوۆ. وسىعان دەيىن ءوزى كورىپ جۇرگەن قازاقتاردان مىنا جىگىتتىڭ بويىندا ءبىر وزگەشەلىك بار. كىسى وڭىنە وقتا-تەكتە سابىرلى سالماقپەن قاراپ قالاتىن قارا كوزى، ادەمى قىر مۇرنى، ات جاقتى اشاڭ جۇزىنە دەيىن ونىڭ تورە سۇيەك ءناسىلىن انىق تانىتقانداي. جانە ورىس ءتىلىن ناقىشىنا كەلتىرىپ تازا سويلەيدى ەكەن. قوشتاسار الدىندا دياكوۆ اتتى كازاكتارعا قارسى تىزە قوسىپ ارەكەت ەتەيىك دەپ ەدى؛ ول ونشا ىڭعاي بەرمەي، «جاعدايعا قاراي كورەيىك» دەدى دە، ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
دياكوۆ پولككە قايتىپ كەلدى. ايدالادا جالعىزسىراعان كىشكەنتاي رازەزدىڭ كىپ-كىشكەنتاي تاس ۇيىنە ءبۇيىرىن بەرىپ توقتاعان اسكەري ەشەلوننىڭ ورتا تۇسىنداعى ءبىر ۆاگوننان اقىرىن اڭگىمەلەسكەن كۇبىر-كۇبىر داۋىس شىقتى. دياكوۆ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتتى دا، ءسول ىركىلىپ ىشكە باسىن سۇرىپ ەدى، قاراڭعى ۆاگوننان بىرنەشە كىسى قوسارلانا جامىراپ:
— ە-ە، كومىسار... كىر، كىر! — دەدى.
دياكوۆ كوبىنە-كوپ تەمەكى شەكپەيتىن قازاق جىگىتتەرىنىڭ اراسىنا كەپ جاتاتىن-دى.
— نەگە ۇيىقتاماي جاتىرسىڭدار؟
— اقتار الدە قايتەدى دەپ...
— ءيا، ولارعا سەنىم از. ءبىراق سىرتتا كۇزەت مىقتى ەكەن. بۇل قايسىڭ؟ ءا، ەلامان، سەنبىسىڭ؟ — دەدى دياكوۆ قاراڭعى ۆاگوننىڭ الدەبىر جاعىنان كەپ قاتارلاسىپ جاتا كەتكەن كىسىگە قاسىنان ىعىسىپ ورىن ۇسىنىپ. — جەرلەسىڭە كەزدەستىم. سويلەستىك.
— ءتىل تابىسا الدىڭ با؟
— سويلەستىك دەدىم عوي.
ەلامان ۇندەمەدى. دياكوۆ تا ءبىراز ءۇنسىز جاتتى دا الدەنە ايتقىسى كەلگەندەي، كەنەت ەلامانعا جاقىنداي ءتۇسىپ:
— سلۋشاي، سەنەن سۇراعىم كەپ ءجۇر ەدى. تەمىر جول اسحاناسىندا ىستەيتىن سۇلۋ كەلىنشەك... سونىڭ ساعان قانداي جاقىندىعى بار؟ — دەپ ەدى.
— ونى قايتەسىڭ؟ — دەدى ەلامان.
— جوق، جاي... ءاشيىن...
— ول مەنىڭ بۇرىنعى ايەلىم.
— ءا-ا...
وسىدان كەيىن ەكەۋى دە ۇندەمەدى. قىزىل ۆاگوننىڭ ءىشى تاس قاراڭعى. قاسىندا قاتار جاتقان كىسى كورىنبەيدى. تەك ءار جەردەن قورىلداعان داۋىس ەستىلەدى. سىرتتا جەل كوتەرىلىپ كەتكەن سياقتى. دياكوۆ ىشتەگى، تىستاعى دىبىسقا قۇلاعىن تىگىپ، تىڭ تىڭداپ جاتتى دا، تۇرەگەلدى. تىنىشتىعىنان ايىرىلىپ، تىسقا شىققىسى كەپ اقىرىن جونەلە بەرگەندە ەلامان قولىنان ۇستاي الدى.
— قايدا باراسىز؟
ەلاماننىڭ الاقانى تيگەن جەر كۇيدىرىپ بارا جاتتى. كەشەدەن بەرى وسى جىگىتتىڭ ءتۇسى كىرمەي، كىربيىپ جۇرگەنى ەسىنە ءتۇستى. ول ەلاماننىڭ باسىن ۇستادى.
— اۋىرىپ ءجۇرسىڭ بە؟
— سالقىن ءتيدى عوي دەيمىن. تۇلا بويىم كوتەرتپەيدى.
— ءيا، قىزۋىڭ بار ەكەن.
— قايتەر دەيسىڭ.
— جوق، سەن ەندى قوزعالما. جات، — دەدى دە، دياكوۆ اقىرىن باسىپ سىرتقا شىقتى. قارا سۋىق جەل قاقاپ تۇر ەكەن. دياكوۆ جالما-جان شينەل جاعاسىن كوتەردى. جان-جاعىنا سەرگەك قاراپ، قۇلاعىن تىگىپ كەلەدى. قانشا قاراسا دا ءبىر جان كوزىنە تۇسپەدى. «كۇزەتشىلەر قايدا؟» دەپ ويلاپ، جۇرەگى مۇپ-مۇزداي بوپ كەتتى. ءبىر جاۋىنگەردى دەرەۋ جاساعانبەرگەنگە جۇگىرتتى دە، كوزدى اشىپ-جۇمعانداي ۋاقىتتىڭ ىشىندە بۇكىل پولكتى اياعىنان تۇرعىزدى. وسى ەكى ارادا جاساعانبەرگەنگە جىبەرگەن كىسى ورالىپ، تاشكەنت وتريادىنىڭ زىم-زيا جوق بوپ كەتكەنىن حابارلادى.
دياكوۆ بۇنىڭ تەگىن ەمەسىن ءبىلدى. جاعدايدى انىقتاپ قايتىڭدار دەپ جان-جاققا بارلاۋشىلار جۇگىرتتى. ول ءالى دە بولسا كۇزەتتى كۇشەيتىپ، قاۋىرت ازىرلىك جاساپ ابىر-سابىر بوپ جاتقاندا، كەنەت ارەگىرەكتەن مىلتىق اتىلدى.
— كىم اتقان؟ جاڭاعى بارلاۋعا كەتكەندەر ەمەس نە ەكەن؟ — دەپ جۇرت ەلەڭدەسىپ قالدى.
جىگىتتەر جاپىرلاپ ۆاگوننان ءتۇسىپ جاتىر. كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تاستاي قاراڭعىدا توڭ جەردى توپىرلاپ باسقان اياقتار. ساتىر-سۇتىر وقتالىپ جاتقان مىلتىق. ەشەلوننىڭ باس جاعىندا وتىن ءسوندىرىپ مەلشيىپ قالعان پاروۆوزعا دا كەنەت جان ەنىپ، ىستىق بۋدى بۋداق-بۋداق شىعارا باستادى. وسى كەزدە شولعىنشىعا جىبەرگەن بارلاۋشىنىڭ ءبىرى جۇگىرىپ كەپ:
— كوميسسار قايدا؟ جاۋ.. اق-تار... — دەدى دە، سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى، دياكوۆ باسىن سۇيەدى. ساۋساعىنىڭ ۇشىنا بىلجىراعان بىردەڭە ءتيدى.
دياكوۆ وزدەرى ءۇشىن ءار مينۋتتىڭ قىمبات ەكەنىن بىلە تۇرسا دا اسىقپادى. قايتا قاۋىپ-قاتەردى نەعۇرلىم انىق سەزگەن سايىن سوعۇرلىم بار قيمىلى ءبىرتۇرلى باياۋلاپ، اۋىرلاي ءتۇستى. قولىنا جۇققان قاندى سۇرتكىسى كەن ماڭايىن سيپاپ ەدى، قولىنا ەشتەڭە ىلىكپەدى. سوسىن قولىن شينەلىنىڭ شالعايىنا ءسۇرتىپ جاتىپ تا «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەپ ويلادى. باسە، بۇندايدا كوماندير نە ىستەۋگە ءتيىس؟ ايداۋدا جۇرگەندە ءبىر جولى بۇلاردىڭ ۇستىنە ءبىر توپ ساياسي قىلمىستىلاردى ايداپ اكەپ قاماعان-دى. ىشىندە فرۋنزە دە بولعان-دى. ونىڭ ءبىراز عانا ۋاقىت بۇلارعا استىرتىن قۇپيا كرۋجوك ۇيىمداستىرىپ، سوعىس ءىلىمىن ۇيرەتكەنى بار-دى. كەيىن بۇلار ونى «فرۋنزەنىڭ استىرتىن اسكەري اكادەمياسى» دەپ اتاپ كەتكەن-دى. ءبىراق ونان قازىرگى مىنا قىسىلتاياڭدا بۇلارعا قولما-قول كەرەك بوپ تۇرعان جاعدايعا قاجەت ەشتەڭە تاپپادى. نە ىستەۋ كەرەك؟
ءۇش-تورت كىسى جۇگىرىپ كەلدى. دياكوۆ قاراڭعىدان ءوزنوبيننىڭ وڭكيگەن ۇزىن بويىن اڭعاردى.
— كوميسسار، نە ىستەيمىز؟ — دەدى ول.
— وزدەرىڭ... قالاي ويلايسىڭدار؟
— كەتۋ كەرەك. ولاردىڭ كۇشى باسىم.
— ءيا، كەتۋ كەرەك.
الگى كىسىلەردىڭ ىشىنەن بىرەۋ پاروۆوزعا جۇگىردى. ىلە-شالا پويىز اقىرىن جىلجىپ قوزعالا بەرگەن-دى. وسى كەزدە تۇس-تۇستان اتىلعان وق تاس بۇرشاقتاي جاۋىپ كەتتى. انا جەر، مىنا جەردەن گۇرسىلدەپ گراناتالار جارىلا باستادى. كەيىنگى ۆاگونعا باسا-كوكتەپ كىرگىسى كەلگەن كازاكتار ات ۇستىندە قيقۋلاپ، كەپكە دەيىن قاپتالداسىپ وتىردى. پويىز قاتتى ءجۇرىپ كەتتى. اتتى كازاكتار سوندا دا قالماي، كەيىنگى ۆاگوندى شاۋجايلاپ شاۋىپ كەلە جاتىپ، بۇلار قاشان قارا ءۇزىپ كەتكەنشە مىلتىقتان اتقىلاي بەردى.
ەكىنشى ءبولىم
تاڭىربەرگەن ويانسا، تاڭ جاڭا-جاڭا سىبىرلەپ اتىپ كەلەدى ەكەن. وسى ءبىر ەلەڭ-الاڭ شاقتاعى بوزعىلت ساۋلە ەنگەن بولمە-ىشى اجەپتاۋىر بوزامىقتانىپ، ادالباقانعا ىلگەن جاعالى كيىمدەر مەن ەسىكتەن تورگە دەيىن توسەپ تاستاعان تۇكتى كىلەم، تەكەمەت، الاشا بەدەرىن بەرمەن بەرە باستاپتى. ءۇيدىڭ ءبىر باسىنا جيعان جيھاز-جاساۋلاردىڭ تومەنگى جاعىندا كوك باس ەر جاتتى. مىرزا ءۇي ىشىندەگى ۇيرەنشىكتى دۇنيەلەرگە سامارقاۋ قاراپ جاتتى دا، كوزى ەرگە تۇسكەندە عانا: «مەن اتقا مىنبەگەلى قاي زامان» دەپ ويلادى. شىنىندا دا، قىس تۇسكەلى ۇيدەن اتتاپ شىقپاي، سارىجامباس بوپ جاتىپ العان ەدى.
نە قىلسا دا بيىل وزىنە بىردەڭە كورىندى. قىس بويى ءوزىن وي قاجاپ، ىشىنەن ازىپ ءجۇر. سوعان ءجوندى سەبەپ تە جوق؛ سەبەپ جوعىن ءوزى دە بىلەدى؛ بىلە تۇرا بىلتىر كۇزدە ەلامان جاعاداعى ەلگە كەپ، جىگىت جيناپ اكەتكەننەن بەرى مازاسى قاشتى. باياعىدا باي اۋىلدىڭ جىلقىسىن باعىپ، قوقىن كۇن تەسىپ جۇرگەندە، كەرەك دەسە، تيەسىلى ەڭبەكاڭىسىن ءداتى جەتىپ سۇراپ الا المايتىن ەسىكتەگى جىگىتتىڭ ەندى بۇگىن بالىقشىلار اۋلىندا شىرەنىپ جاتىپ الىپ، سالەمشى ارقىلى ات سۇراتىپ جىبەرگەن ءزابىرى جانىنا باتتى. بۇل دۇنيەدە باياندى ەشتەڭە جوعىن بىلەتىن. ارىلەسە بايلىق؛ پەن باقىتتىڭ دا ءتۇبى بەلگىلى ەدى عوي. اۋمالى-توكپەلى زامان عوي، كوپ بولسا، بۇگىنگى كۇنى جالاڭاياقتاردىڭ جولى بولىپ، تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان شىعار. ءبىراق ول نەمەلەردىڭ جەلى وڭىنان سوعىپ، داۋىرلەپ تۇر ەكەن دەپ، بۇل نەگە ءوزىنىڭ كەشەگى قۇلاقكەستى ق ۇلىنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرادى؟ سونشا نەگە ەلبەكتەيدى؟ الدەبىرەۋ ارقىلى ايتقان سالەمىنە قولق ەتىپ، وپ-وڭاي تۇسە قالعانىنا جول بولسىن؟ جىلقى كەرەك بولسا، ءوتىنىشىن سالەمشى ارقىلى جولداماي، ءوز اياعىنان كەلىپ نەگە سۇرامايدى؟ وسىنى ويلاعان سايىن جاس مىرزانىڭ زىعىرى قايناپ، ولەردەي قورلانعان ەدى. بارىنەن بۇرىن، ەندىگى جەردە ولار ويىنا نە كەلسە سونى ىستەمەك. بۇگىن ىقتيار-ەركىڭمەن سۇراپ السا، ەرتەڭ قوراڭا باسا-كوكتەپ كىرىپ، جيعان-تەرگەن مالىڭدى بۇيداسىنان ءتىزىپ وكەتەدى. سوندا نە ىستەيسىڭ؟ قاي تەرەگە بارىپ شاعىناسىڭ؟ قاي بيگە جۇگىنەسىڭ؟
ەل ءىشىنىڭ تىرلىگىنەن تۇڭىلگەن مىرزا، ۇيگە سىيماي، سول جولى ەلامان كەتكەسىن بەتى قاتتى زاماننىڭ سىڭايىن بايقاپ قايتقىسى كەپ شالقارعا بارىپ ەدى؛ كەيىن سونىسىنا وكىندى. جابىرقاۋ جانى بۇرىنعىدان بەتەر ءپوس بولىپ، ەلگە جۇدەپ قايتتى. بۇرىن شالقارعا قانشا بارسا دا، وسى شاھارداعى كوك جال ۇيلەردىڭ تورىندە توبەسىمەن كوك تىرەگەندەي بوپ وتىراتىن التىن يىق شەنەۋنىكتەر دەيسىڭ بە، وياز ناچالنيگى دەيسىڭ بە، ءبورىنىڭ ءتورىن كەشىپ شىعاتىن. سوتتىڭ دا، ويازدىڭ دا — ءبارىنىڭ ەسىگى بۇعان اشىق، قۇددى ءوز ۇيىنە كىرگەندەي ءتورىن كەشىپ ارالاپ شىعاتىن-دى. بۇل جولى، اپىر-اي، ءبىر ەسىككە باس سۇعا المادى-اۋ. بۇرىنعى ءوزى بىلەتىن سارى الا يىق تورەلەر وتىراتىن ورىندا بۇل بىلمەيتىن، بۇعان بەيماعلۇم، جات-جابدان بىرەۋلەر ءۇستى-باسىن بىلعارىلاپ، ايقىش-ۇيقىش قارۋ اسىنىپ، مۇزداي بوپ قۇرسانىپ اپتى. ولاردىڭ ۇستىنە باتىپ كىرە الماعاسىن مىنا سۇم زاماننىڭ جايىن ءبىر بىلسە تەمىركە بىلەر دەپ، تاتار بايىنا بارىپ ەدى. ول بايعۇستا دا ەس-تۇس قالماپتى؛ بۇرىن دا جاعىنا پىشاق جانىعانداي شۇڭىرەك كوز، شۇلدىرلەك تاتار بايىنىڭ ەكى ۇرتى سۇعىلىپ كەتكەن. قۇلاعى قالقيىپ، كىشكەنتاي تىشقان كوز ءىن تۇبىنە كىرىپ كەتىپتى. بۇنى كورگەننەن-اق قوس قولىن سىلكىلەپ، زارلاپ قويا بەردى: «ي-ي، اللا، اللا-قايىم، مينەن يشنارسە سۇراما، سۇراما. زامان بۇزىلدى، ۆيت. بۇزىلدى، بۇزىلدى!»
ءيا، سول جولى بۇنىڭ قالادان كوڭىلى ءپاس بوپ قايتىپ ەدى. سونان باستاپ بۇيىعى تارتىپ، ءبىر اۋىر ءزىل ەڭسەسىن كوتەرتپەي، وزگە تۇگىل ءوزىنىڭ وتباسىنداعى جانداردىڭ دا ءجۇزىن كورگىسى كەلمەدى. ەشتەڭەگە زاۋقى شالپادى. ەڭ ارىسى اۋىل ادامى — اعايىن-تۋما ۇستىنە كەلە قالسا دا، جىلى بويىنا سۋىق جەل سوققانداي جيىرىلا قالاتىندى شىعاردى. ال بۇل اۋىلدىڭ قىسى-جازى ۇزىلمەيتىن داعدىلى قوناقتارىن بۇرىنعىداي دارقانسىتىپ جىبەرمەي، كەلىمسەك كوپتىڭ ىشىنەن ءبىرلى-جارىم ابىرويلى، اجارلىلارىن عانا قابىلدادى. قالعان قىدىرمانى سوفى اعاسىنا جىبەرىپ، وسى بيىل ول قاراسۇر بايبىشە ۇيىندە وڭاشالانىپ جاتىپ الدى. ايتەۋىر، سىرت كوزگە سىر بەرمەگەنسىپ باقتى. ءبىراق نەعۇرلىم سۇسىن سىرتىنا جيىپ سازارعان سايىن، سولعۇرلىم ءىشى الاقۇيىن. تاڭىربەرگەن كۇرسىندى.
— مىرزا... وياۋسىڭ با؟
تاڭىربەرگەن ۇندەمەدى. قاراسۇر بايبىشە قىلىمسىپ، ەرنىن قىرقىش تىستەپ الدى دا، قاسىندا جاتقان قاتىگەز كۇيەۋىنە يمەنە قول سوزدى.
— ءاي!.. بەرى... بەرى قاراشى...
وزىنە قاراي باۋراپ تارتپاق بولعان بايبىشەنىڭ قولىندا توقتاتا الماعان ءدىرىل بار ەدى؛ اسىرەسە، ونىڭ تەرشىگەن الاقانى دەنەسىنە تيگەندە تاڭىربەرگەن تىجىرىنىپ قالدى. قولىن يىعىنىڭ باسىمەن قاعىپ جىبەردى. «وسى-اق كۇيلەگەن قانشىقتاي قىلىمسىپ... وي، اتەڭە ناعىلەت...»
سىقىرلاپ ەسىك اشىلىپ، ىشكە مالاي قاتىن كىردى. اياعىنىڭ ۇشىمەن اقىرىن باسىپ كەپ، كەرەۋەتتىڭ اياڭ جاعىندا جاتقان مىرزانىڭ ەتىگىن الدى. كۇندەگى داعدىسىمەن ەتىكتى اۋىزعى بولمەگە اپارىپ تازالاپ اكەپ، بۇرىنعى تۇرعان جەرىنە قويدى دا، ارتىمەن ىعىسىپ شىعىپ كەتتى.
تاڭىربەرگەن وت جاققا قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى. ءبىراق بۇل جاقتا بۇرتيىپ جاتقان قاراسۇر بايبىشەنى كوردى دە، ۇستىنە جامىلعان تورعىن كورپەنى اياق جاققا قاراي سەرپىپ جىبەرىپ، اتىپ تۇرەگەلدى. مالاي قاتىن جىلتىراتىپ تازالاپ قويعان ەتىككە اياعىن سۇعىپ جاتتى دا، كەنەت وزىنەن-وزى مىرس ەتتى. ىزالى وڭىندە اششى مىسقىل تۇرىپ قالدى. جىلى توسەكتەن شىققان بويى سىرتتىڭ سالقىنىن جاقتىرماي، يىعىنا جامىلعان جەڭىل شاپاننىڭ ءوڭىرىن تەز قاۋسىرىنىپ الدى. باي اۋىلدىڭ مالى ورىسكە شىعىپ كەتكەن. سىرتتا ءتىرى جان جوق. تەك مالاي قاتىندار ىشكە وتىن كىرگىزىپ، كۇل شىعارىن، وسىدان قاشان ەل تەگىس ورىنعا وتىرعانشا بىتپەيتىن دە قويمايتىن وزدەرىنىڭ ميتىڭداعان جىگەرسىز تىرلىگىنە كىرىسىپ كەتىپتى.
«وسى ءبىز ەشتەڭەگە تۇسىنبەيتىن كەششە بولدىق پا؟ الدە زامان تۇسىنىكسىز بوپ بارا ما؟ ءجا، جارايدى، سوڭىرا تەڭدىك السىن، تەڭەلسىن. سوندا مىنا قۇلداردىڭ ءبارى شەتىنەن تورە، مىنا كۇڭدەر شەتىنەن حانشا بولعاندا، انا قورا تولى مالدى كىم باعادى؟ وتتى كىم جاعادى؟ كۇلدى كىم شىعارادى؟ مەن بە؟ بايبىشە مە؟» تاڭىربەرگەن تاعى دا مىرس ەتتى. ىزالى ۇشقىن لىپىلداعان اشۋلى كوزىن وڭى مەن سولىنا جىلدام تاستادى. اقباۋىر قۇمىنا ارقاسىن تىرەن وتىرعان باي اۋىلدىڭ بەت الدىندا جالپاق قوڭىر جال قاشان كورسەڭ جونى كۇدىرەيىپ كولبەپ جاتاتىن. بۇل شاقتا تىقىر كوك تەبىندەپ قالعان سول قوڭىر جالدىڭ قىر ارقاسىن كوكجيەكتەن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسى شالىپ، باسقا جەردەن ەرتە بوزامىقتانا باستاپتى. وسى قىرقانىڭ بەرگى، كولەڭكە جاق ەتەگىندە ءالى دە ءبىر جۇلگە اپپاق قار جاتىر.
تاڭىربەرگەن سوفى اعاسىنىڭ جاس توقالىنا ارناپ سالعان ەڭسەلى بيىك ءۇيدىڭ ىرگەسىن ىقتاپ ءوتتى. ەسىگى جابىق. تەرەزەسى ءتۇسىرۋلى. تۇمسىعىن شابىنا تىعىپ العان الا مويناقتار ءۇي الدىندا بۇيىعىپ جاتىر ەكەن. تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان تاڭىربەرگەنگە دوربا اۋىز، ءپىل تابان توبەتتەر ەلەڭ ەتىپ باسىن كوتەرىپ اپ، جانارى قىپ-قىزىل كوزدەرىن سۋىق تاستادى. ءبىراق ۇرگەن جوق. وسى ءۇيدىڭ كەش بوتالاعان سارى ىنگەنى عانا ۇلكەن قورانىڭ ءتۇپ جاعىنان ىڭىرسىدى. كۇندىز قاسىندا بولسا دا، كەشكە قاراي تۇيەشى شالدىڭ اۋىزعى بولمەسىنە الاتىن. قاراقۇلاقتانىپ قالعان بوتاسىن ىزدەپ مازاسىزدانادى-اۋ، جانۋار. ىشتەگى سەزىمدى سىرتىنا شىعارىپ، تىلمەن ايتا الماعانى بولماسا، وسى جارىقتىڭ تۇيەلەر جاس ءتولىن ىزدەپ كۇڭىرەنگەندە ادامنان بەتەر.
تاڭىربەرگەن توبەسىن كۇن شالعان قىر باسىنا شىعا بەرگەندە، وسى قىردىڭ ارعى جاعىنان ەكى سالت اتتى تىماقتارىنىڭ توبەسى شوشاڭداپ ەندى-ەندى كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن. بۇل اۋىلدىڭ كۇتىپ وتىرعان كىسىسى جوق ەدى؛ كىم بولدى ەكەن دەپ ويلاعان مىرزا مەزگىلسىز ۋاقىتتا سۋىت ءجۇرىپ كەلە جاتقان مىنا جولاۋشىلارعا كوزىن تىگىپ قارادى دا، «وي، قۇداي-اي» دەدى تورشولاق بالانى تاقاپ كەلە بەرگەندە تانىپ.
و دا قىر باسىندا تۇرعان تاڭىربەرگەندى تانىعان سياقتى. ەتەككە كوتەرىلە بەرگەندە اتتان ءتۇستى. ءۇستى-باسىن جوندەدى. قارا كەر اتتى تىزگىنىنەن جەتەلەپ، قىر باسىنا جاياۋ كوتەرىلدى. قازىرگىدەي جانى جۇدەپ جۇرگەندە مىنا جىگىتتىڭ ءىلتيپاتى كادىمگىدەي ءىشىن جىلىتتى؛ ەكەۋى ەكى جاقتان جامىراپ سالەم بەرىپ، قوس قولىمەن بۇنىڭ قولىن ۇستى-ۇستىنە قىسىپ جالپىلدان جاتقان جولاۋشىلارعا جاس مىرزا راي بەردى.
— ساپار وڭ بولسىن!
— ءاۋمين، ءتاڭىر اعا، ءبىر اسىعىس شارۋامەن ءتۇن قاتىپ كەلەمىز...
— ە، نە بوپ قالدى؟
— جاقسىلىق حابار اكەلە جاتىرمىن. قۇداي كوكتەن تىلەگەندى جەردەن بەردى. ءبىزدىڭ دە كۇنىمىز تۋدى.
— كۇن؟.. تۋ-دى؟!
— ءيا، تاڭىربەرگەن اعا، كۇن تۋدى. اقتوبەگە اقتىڭ اسكەرى كەلدى.
— اق بولعاندا... ول قاي اق؟ مىقتاسا اتامان دۋتوۆ شىعار؟ ونىڭ ءوزى ۇيگە بوكسەسىن تىعىپ ۇرەتىن يت سياقتى بەيبەرەكەت مازا العاننان باسقا بىتىرەر دانەڭەسى جوق بوپ كەتىپ ەدى عوي؟..
— جو-جوق، بۇلار باسقا. ادميرال كولچاكتىڭ اسكەرى. كوپتىگىنەن جەر قايىسادى. ءسىبىر سولاردىڭ قولىندا. ءقازىر ورال تاۋىنان اسىپ، ءارى قاراي شابۋىلداپ بارادى. وسى جاز، قۇداي قالاسا، ماسكەۋدى الىپ، بۇكىل رەسەيدى بولىپيەۆيكتەردەن تازارتپاقشى.
تاڭىربەرگەن سويلەگەن سايىن شولاق تاناۋى جەلپىلدەپ بارا جاتقان تورشولاق بالاعا سەنىمسىزدەنە قارادى. كولچاك جايىندا بۇدان بۇرىن دا بىرەۋلەردەن ەسىتكەنى بار. وعان شەت ەلدەر قارۋ-جاراقتى اعىل-تەگىل توگىپ جاتىر ەكەن دەگەن لاقاپتى وسى اۋىلدىڭ ۇستىنەن وتكەن-كەتكەندەر ايتاتىن. دۋاسىز اۋىزدان شىققان ءسوز بولعان سوڭ، جاس مىرزا سولاردىڭ بىردە-بىرىنە يلانا قويماۋشى ەدى. ەل اراسىنىڭ شۇلعاۋداي شۇبالىپ جۇرەتىن الگى ءبىر سۇيرەتىلە ءسوزىنىڭ ءبىرى بولار دەپ ويلايتىن.
— سەن نە دەپ تۇرسىڭ وسى؟ — دەپ تاڭىربەرگەن ەندى تورشولاق بالاعا تىكتەلىپ قارادى.
— ءتاڭىر اعا، شىن ايتام. اقتوبەگە كەلگەن اقتاردىڭ اسكەرىن ءوز كوزىممەن كوردىم. سول ءوڭىردىڭ يگى جاقسىلارى ارتىنىپ-تارتىنىپ بارىپ جاتىر. قولباسشىسى چەرنوۆ دەگەن گەنەرال.
— اپىراي، ءا!
— ونى ايتاسىز با، اق پاتشا ءتىرى كورىنەدى.
— ەي، جارقىنىم، نە دەپ تۇرسىڭ؟ ءبىزدىڭ كۇنىمىز باتتى دەپ ءجۇر ەدىك قوي.
— جوق، ءتاڭىر اعا.
— ال ەندى وسىنى مەن دە ەسىتتىم.
— ەكاتەرينبۋرگتى العان كولچاك اسكەرى اق پاتشانى دا امان-ەسەن بوساتىپتى.
— اپىراي، ءا! پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا شالىنعاي!
— سونان سوڭ، ءتاڭىر اعا، تاعى ءبىر جاڭالىق...
— ءجا، جارقىنىم، جاقسىلىقتى تىم كوبەيتىپ جىبەردىڭ. وسىنى بويعا ءسىڭىرىپ الساق تا وسال بولماس، — دەپ تاڭىربەرگەن كۇلدى دە، قوناقتاردى ۇيىنە ەرتىپ اكەلدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قوي سويىلدى. قازان كوتەرىلدى. وسىندايدا باي اۋىلدىڭ كىسى ويىن قاسى مەن قاباعىنان اڭعارىپ ابدەن ماشىڭقتانعان جاس قاتىندارى قوناقتار بەتى-قولىن جۋىپ، تورگە شىعىپ وتىرام دەگەنشە شاي دەمدەپ اكەلدى.
شاي ۇستىندە تاڭىربەرگەن ءسوز قاشىرتپادى. كوپتەن بەرگى ءوزىنىڭ جابىرقاۋ قالپىن بۇزباي، قوناقتاردىڭ كەسەسىن الىپ بەرىپ «ىش-جە» دەپ وتىرعان. جۇرت شايعا قانىپ، داستارحان جينالا بەرگەندە، بۇل ءجۇزىن تورشولاق بالاعا بۇردى. شىنتاعىنىڭ استىنا باسقان جاستىققا جانتايا بەرگەن تورشولاق بالا مىرزانىڭ ءتىل قاتاتىن سىڭايىن بايقاپ، جالما-جان اتىپ تۇرىپ، بويىن تىكتەپ الدى.
— سەن، وسى جاڭا «ارتىنىپ-تارتىنىپ» دەدىڭ بە؟ — دەدى تاڭىربەرگەن.
— ا؟.. ءيا، ءيا، راس، ءتاڭىر اعا... جۇرت ارتىنىپ-تارتىنىپ بارىپ جاتىر.
— ولار كىمدەر؟
— يگى جاقسىلار. انا جاعى جەم، جايىق بويى، مىنا جاعى ىرعىز، تورعاي ولكەسىنىڭ يگى جاقسىلارى. سولار ءقازىر اقتوبەگە جينالىپ، قازاق جەرىنە كىرگەن اقتاردى قۇتتىقتاپ جاتىر.
— قۇر ءسوز بە، جوق الدە اقتارعا كورسەتىپ جاتقان باسقا دا كومەكتەرى بار ما؟
— بار، بار...
— ءيا؟
— وزدەرىڭدەي يگى جاقسىلار مالدارىن ۇيىر-ۇيىرىمەن ايداپ اپارىپ جاتىر. ال تاتار بايلارى مەن ورىس بايلارى قارجى جيىپ دەگەندەي...
— ە-ە، ادىل كىرە باستادى دە! — دەپ تاڭىربەرگەن مىرس ەتتى دە، تاكاپپار سۇلۋ ءجۇزى قايتادان سۇپ-سۇر بوپ سىزداپ الا قويدى. سونان كەيىن ول ۇندەمەدى. شاي ءىشىلدى. ەت جەلىندى. ۇزاق جولدان شارشاپ كەلگەن قوناقتارعا توسەك سالىندى. ەرتەڭىنە جاس مىرزا توسەكتەن تۇرا سالا شۇعىل شارۋا قامىنا كىرىسىپ، وزىنە قاراستى اعايىن-تۋمانى جيىپ الدى. ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسىمەن اقىلداسىپ جاتپاستان ءوزىنىڭ ۋىسىنان شىعارماي، ايتقانىن ءۇنسىز تىڭداپ ۇيرەنگەن اعايىن-تۋماعا ۇيلەرىڭدى جىق، جايلاۋعا كوشەمىز دەپ بۇل جولى دا شەشىمى مەن كەسىمىن ءبىر-اق ايتتى. اسپاننىڭ الا بۇلتتانىپ تۇرعان جايسىزدىعىنا قاراماستان، جاس مىرزادان ءامىر العان مال-جاندى اۋىل سول كۇنى ۇباپ-شۇباپ كەشىپ ەدى. تاڭىربەرگەن تاعى دا ءبىر جانعا اقىلداسپاستان، سەنىمدى ەكى جىگىتتى ەل ورىنعا تەگىس وتىرعان كەزدە، اقتوبەگە اتتاندىرىپ جىبەردى. استارىندا قىستان قوڭدى شىققان ءبىر-بىر مىقتى ات. جەتەككە العان ءبىر-بىر قوسارى تاعى بار. ەكى جىگىتتى اۋىل شەتىنە شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، جاس مىرزا ولارعا: «اتتى اياماڭدار. زورىعىپ ولسە ورنىن تولتىرام. مىنا تورشولاق بالا تىم تاسىرتىپ جىبەردى. سونىڭ ءسوزىنىڭ ءتۇبىن تەكسەرىپ، راسى قايسى، وتىرىگى قايسى، انىقتاپ قايتىڭدار!» دەپ ءامىر ەتتى.
تورشولاق بالا جايلاۋدا وتىرعان جالپاق ەلدى ارالاپ كەتتى. مۇندا كەلگەندەگى ماقساتىن اشىپ ايتپاپ ەدى، ءبىراق ەل ارالاپ جۇرگەن جىگىتتىڭ سوڭىنان كوز تىگىپ وتىرعان تاڭىربەرگەن ونىڭ ءار قادامىن ءبىلىپ وتىردى. بۇنان اتتانعان كۇنى تورشولاق بالا تۇبەكتەگى اۋىلدىڭ يگى جاقسىلارىن تەگىس جيىپ اپتى. وسى ءوڭىردىڭ بەتكە شىعار اقساقال-قاراساقالدارىنىڭ باسىن قوسىپ وتىرىپ، ولارعا چەرنوۆ دەگەن گەنەرالدىڭ كوپ اسكەرمەن قازاق جەرىنە كىرگەنىن ايتىپتى. ءدىنسىز كاپىرلەرگە قارسى كۇرەسەتىن كۇن تۋدى دەپ ءيسى مۇسىلماننىڭ ارۋاعىن قوزدىرىپ ءبىراز تەبىرەنتىپ اپتى دا، ءسوزىنىڭ سوڭىن ءوزىنىڭ شارۋاسىنا سايىپتى. قىزىلدارعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن الاشوردا پارتياسى جەر-جەر- دەن جىگىت جيناپ جاتىر. پايعامباردىڭ جاسىل تۋى استىنا الاش اسكەرىن توپتان، كاپىردە كەتكەن ەسەمىز، اياققا باسىلعان ار-نامىسىمىز ءۇشىن، قورلانعان ءدىنىمىز ءۇشىن عازاۋات سوعىسىن اشامىز. سوعان ات، قارۋ-جاراق، كيىم-كەشەك كەرەك دەپ، ەل اراسىنان جىلۋ جيناپ جاتقان كورىنەدى. انشەيىندە باسى بىرىكپەيتىن بايلار، بيلەر، اتقامىنەرلەر وسى جولى تورشولاق بالانىڭ سوزىنە يلانىپ، ءۇيىر-ۇيىر قويلارمەن بىرگە ءىرى قارالاردى دا تۇمسىعىنان ءتىزىپ بەرىپتى. اقشا دا از جينالماعان سياقتى.
تاڭىربەرگەن مۇرتىنان كۇلىپ جاتىر. اتى الاشورداعا دەپ جينالسا دا، بۇنىڭ ءبارى كەلەشەكتە تورشولاق بالانىڭ قالتاسىنا تۇسەتىن تەگىن ولجا. قاشاندا يت پەن قۇسقا جەم بولعان قازاق سورلىنىڭ مالى كەلەشەكتە دە تالاي الاياقتىڭ جەتەگىندە كەتپەس دەيمىسىڭ؟!
جارى ايدىڭ ءجۇزى اۋا بەرگەندە اقتوبەگە جىبەرگەن ەكى جىگىت ورالدى. تاڭىربەرگەن ۇستىنە ءبىر جاندى كىرگىزبەي، ولارمەن وڭاشا وتىرىپ سويلەستى. مىرزانىڭ ادەتتە كومپىلدەتكەن قوسپا ءسوزدى سۇيمەيتىنىنە سىرمىنەز جىگىتتەر وعان ءوز كوزىمەن كورگەندەرىن عانا ايتتى. «كولچاك اسكەرى اقتوبەنى الدى دەگەن بەكەر. ءبىراق، ونىڭ ەسەسىنە، چەرنوۆ دەگەن كولچاك گەنەرالىنىڭ جەر قايىسقان كوپ اسكەرى ورسكىنى الىپ، ەندىگى سۇعىن اقتوبەگە قاداپ، قازاق جەرىنە قالىڭداپ كىرىپ كەلە جاتقانى راس»، — دەدى.
وسى كۇننىڭ كەشىنە تاڭىربەرگەننىڭ ۇيىنە تورشولق بالا كەپ ءتۇستى. جاس مىرزا بۇل جولى وعان راي بەرگەن جوق. قوناقاسىلارى دا اناداعىداي اجارلى بولمادى. ەرتەڭىنە جاس مىرزا كۇندەگىدەن گورى ەرتە تۇردى. شاي-سۋ ىشكەن سوڭ سىرتقا شىعىپ، اتقوسشى جىگىتكە ءامىر بەردى. ول تاڭىربەرگەننىڭ ايتۋى بويىنشا ورىستە جۇرگەن جىلقى ىشىنەن ءجۇز اتتى ىرىكتەپ اكەپ، اۋىل شەتىنە ءيىرىپ تاستادى. قىستاي مىنىلمەگەن اق ارعىماققا كۇمىس ەر-تۇرمان سالدى. ال ارعىماقتى ءبىر قوسشى جىگىت قوسارىنا الدى. تۋعان-تۋىس- قانداردىڭ بىردە-بىرىنە ءتىس جارىپ تۇك ايتپاعان تاڭىربەرگەن تەك بايبىشەسىن وڭاشالاپ وتىرىپ، «ءبىر اي شاماسىندا ورالارمىن» دەدى دە، قاسىنا ون شاقتى جىگىت ەرتىپ ءجۇرىپ كەتتى.
مىرزا جۇرەر الدىندا تورشولاق بالانى ءۇي سىرتىنا الىپ شىعىپ:
— اقتوبەگە بارام، — دەدى.
— ساپارىڭىز وڭ بولسىن، ءتاڭىر اعا!
— اۋەلى بايقاپ كورەم. سەن ايتقانداي مىنا كولچاك گەنەرالى قولىنان ءىس كەلەتىن كىسى بولسا، وزگە جۇرتتى بىلمەيمىن، ال ءوز باسىم قوراداعى مالىمدى تۇمسىعىنان ءتىزىپ بەرەم.
— ءتاڭىر اعا-اي... شەرت پوبەري، قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ءبارى سىزدەي بولسا...
— ءجا، جەتتى! كانە، سەن ەندى ءوز ءجونىڭدى ۇقتىرشى. بۇندا نە ىستەمەكسىڭ؟
تورشولاق بالا قيپالقتاپ قالدى. ىلە-شالا ول وزىنشە ءجون تاپقان بولىپ، قازاق جەرىنە كىرگەن كولچاك اسكەرى جونىندە حالىق اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەم دەدى. تاڭىربەرگەننىڭ سالقىن قاباق استىنان سەنىمسىزدەنە قاراپ تۇرعانىن بايقاپ، تورشولاق بالا ەر باتقان اتتاي قيپاقتاپ كەتتى. قىسىلعاندا كوزىن قايدا قاشىرارىن بىلمەي:
— مىرزا، — دەدى كۇلىمسىرەپ، — ءىنىڭىزدىڭ جايىن ەسىتتىڭىز بە؟
تاڭىربەرگەن تىكسىنىپ قالدى. ءتىرى جانعا ءتىس جارىپ ايتپاسا دا، شىنىندا دا، جاساعانبەرگەن جايى وسى كۇندەرى بۇنىڭ ءوزىن دە قاتتى ويلاندىرىپ ءجۇر ەدى.
— جاسانجان شىرىگەن جۇمىرتقا بولدى. قىزىلدار جاعىنا شىعىپ كەتتى، — دەدى تورشولاق بالا.
«ە، قايدا جۇرسە دە امان جۇرسە بولعانى» دەپ ويلادى مىرزا. وسىدان كەيىن ول تورشولاق بالا جەتەلەگەن اڭگىمەگە اياق باسپادى. جاساعانبەرگەننىڭ ەشكىممەن اقىلداسپاستان قىزىلدار جاعىنا ءوتىپ كەتكەنىن ەستىگەن. كوپ ۇزاماي ءىنىسىنىڭ تاشكەنت تەمىرجولشىلارىنىڭ قارۋلى جاساعىنا كوماندير بولىپ تاعايىندالعانىنان دا حاباردار ەدى. ول ءبىراق ءىنىسىنىڭ بۇل جولعا نە ءبىلىپ تۇسكەنىنەن بەيحابار. ءجونىن ۇقتىرمايتىن جاڭا زاماننىڭ بۇ دا ءوزى بىلە بەرمەيتىن ءبىر قىلىعى بولار دەپ ويلاپ قويعان-دى. ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن جاس مىرزا:
— ءتىل بىلەسىڭ. بىزبەن بىرگە جۇرسەيشى، — دەپ جابىستى.
— ارينە... سىزبەن بارعان... سىزبەن جۇرۋگە ءوزىم دە قۇشتارمىن عوي. تەك، قايدان بىلەيىن... سىرتتا ۇزاق ءجۇرىپ، تۋعان جەردى ساعىنىپ دەگەندەي...
— ە، دەگەندەي. ماۋقىڭدى باس، — دەدى دە، مىرزا اتىن تەبىنىپ، ىلگەرى ۇزاپ كەتكەن جىگىتتەردىڭ سوڭىنان جەلە جونەلدى.
***
بالالى ايەلدىڭ ۇيقىسى سەرگەك؛ ال قوينىنا جىگىت العان كەلىنشەكتىڭ سەرگەكتىگىنە، ءتىپتى جان تەڭ كەلمەيتىن ەدى. كوكتەم تاڭى تاقاۋ قالعانىن بايقاعان تورشولاق بالا تۇنىمەن يىعىنا باسىن سالىپ ۇيىقتاپ جاتقان كەلىنشەكتىڭ توسەگىنەن بىلدىرمەي كەتكىسى كەلسە دە، ءبىراق الدابەرگەن سوفىنىڭ اق توقالى ويانىپ كەتتى. تاق الدىنداعى ءتاتتى ۇيقىدان تالماۋسىراعان كەلىنشەك اۋزىن الاقانىمەن باسىپ ەسىنەدى. كوكتەم ءيىسىن ءۇي ىشىنەن دە انىق سەزىپ، «كوز ۇيقىدا، كوڭىل ماس» قوزعالماي جاتىر. تۇندىگى ءتۇسىرۋلى. ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى. ەسىك جابىق. تىم-تىرىس ءۇي ىشىندە بىرەۋ بيىك كەرەۋەتتەن ىسىلداپ-پىسىلداپ تۇسە بەردى. كەلىنشەك كوزىن اشقان جوق.
— كەتىپ باراسىڭ با؟
— يە-ە...
— نەگە اسىقتىڭ؟
— ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. تاڭ...
— كەلشى.
جىگىت ىزىنشە كەرى قايتىپ، بيىك كەرەۋەتتە جاتقان ايەلگە سوزىلىپ، ەرنىمەن ەرنىن ىزدەي بەرگەندە جۇپ-جۇمىر بىلەك موينىنا وراتىلا كەتتى. جىگىت تە سالعان جەردەن جىلانشا سىعىپ الا جونەلگەن بىلەك پەن ىستىڭ قۇشاقتا تۇنشىعىپ ولۋگە پەيىل بولعانداي. تۇك قاباق شىتپاستان قايتا ۋىزداي جاس ايەل تۇنەپ شىققان توسەكتىڭ جۇپار يىسىنە تاعى دا تۇتقىندالىپ، الدەبىر ءتاتتى ۋ اپ-ساتتە قانعا تاراپ، بويىن باۋراپ اكەتىپ بارا جاتتى. تورشولاق بالا باسىن سىلكىپ قالدى. تاڭنىڭ تاياۋ ەكەنىن ايتىپ، ىستىق قۇشاقتان ارەڭ بوسادى. قاراڭعىدا قالاي جۇرەرىن بىلمەي تۇردى دا، كەنەت كەرەگەنى جاعالاپ، ەسىككە قاراي قوزعالدى. كيىز ەسىكتى جامىلىپ تۇرىپ، سىرتقا باسىپ شىعارىپ، اينالاعا كوز تاستاپ ەدى، تاڭ الدىنداعى دالا جىم-جىرت. قىبىر ەتكەن ءتىرى جان كوزگە تۇسپەگەن سوڭ اياعىن مىسىقشا باسىپ، ءۇي سىرتىن بەتكە الىپ ۇزاي بەردى. شەتكى ۇيدەن قورىل شىقتى. جۇرەگى ورنىنا تۇسكەن جىگىت ەندى اسىقپادى، ءتۇن سالقىنىن بويىنا تارتىپ بالبىراپ تۇرعان دالا ءشوبىن اياعىمەن اقىرىن سيپاي باسىپ، اۋىل شەتىنە ۇزاپ شىقتى.
ماڭايدا دىبىس جوق. جان-جانۋار ۋىز ۇيقى قۇشاعىندا راحاتقا شومىپ كەتكەن. كۇن شىعار الدىنداعى اسپان بۇرىنعىدان دا گورى قاشىقتاي ءتۇسىپتى. توبە باسىنا شىققاسىن تورشولاق بالا ارت جاعىنا بۇرىلىپ، كەڭ جازىققا كوسىلە قونعان باي اۋىلدى ءبىر شولىپ ءوتتى. كوككە تويعان مالدار ورىسكە شىعۋعا اسىعاتىن ەمەس. سيىرلار بۇزاۋلارىن كوگەندەگەن جەلى باسىندا ءبىر ءبۇيىرىن جاستانىپ، بەيجاي كۇيىس قايىرادى. جاقىندا جۇرت اۋىستىرىپ قونعان تەپسەڭنەن بۇل اتىن بىلە بەرمەيتىن الۋان ءتۇرلى دالا ءشوبىنىڭ ءيىسى توبە باسىنا دا تاڭعى سالقىنمەن تالاسا جەتىپتى. جاس جىگىت سولاردىڭ ىشىنەن كوك مايقارا جۋسان ءيىسىن انىق ايىرىپ، كەۋدەسىن كەرە دەم الدى. جۇلدىزدار بىر-بىرلەپ ءسونىپ بىتكەن. اسپان الگىدەن دە گورى اقشىل تارتىپ، الىس-جاقىن ديدارىن بەرىپ انىق تانىلا باستاپ ەدى، اۋىل ارتىنداعى شىلىكتى جىرا بويىنان شەگىرتكە شىرىلدادى. ىلە-شالا بۇنىڭ ناق قاسىنان، قول سوزىمداي جەردەگى انەبىر اق ءشيدىڭ تۇبىنەن باسقا ءبىر شەگىرتكە شىرىلداپ، تاڭ سارىدە بىر-بىرىنە دىبىس بەرىپ، بۇل پاقىرلار دا وزدەرىنىڭ تىرلىگىن ءبىلدىرىپ جاتىر. جاڭا عانا كەلىنشەكتىڭ قوينىنان شىققان جاس جىگىتتىڭ الاۋلاعان ىستىق دەنەسى تاڭ سامالىنان راحات ءلاززات الىپ، تۇلا بويى سەرگىپ سالا بەردى. كەنەت ول شاپشاڭ قيمىلمەن قاقپا شەكپەندى يىعىنان سىپىرىپ تاستادى دا، تاڭ سارىدەگى شىققا مالشىنعان سالقىن كوككە باۋىرىن توسەپ جاتا كەتتى. «اسىعاتىن نە بار؟» دەپ ويلادى. «باسە، نە بار؟ ازار بولسا ءبىر كۇن كەش بارارمىن». ويدا جوقتا وسى اقىلدىڭ باسىنا كەلگەنىنە قۋانىپ، اقىرىن ەزۋ تارتتى.
استە، بۇلىنەر ىسكە ادامنىڭ ءوزى باسشى بولادى: ەگەر ول بۇگىن ەل ارالاپ، شارۋاسىن شارۋالاپ كەتكەندە قاسقىر دا توق، قوي دا امان بولار ەدى. تاڭ سامالىندا كوك مايقارا جۋسانعا ءبىر اۋناپ تۇرعان جىگىت بۇگىنگى تاتقان ءلاززاتىن وسىمەن تىيىپ تاستاعىسى كەلمەدى. ەل ارالاپ قىدىرىپ جۇرگەن سوفىنى بۇگىن-ەرتەڭ ورالا قويماس دەپ ويلاپ، تاعى ءبىر كۇنگە ەرۋلەپ قالدى. ءدال سول ارادا، ءاۋىل-ۇيدىڭ وسەگى ۇرى يتتەي سۇعاناق ەكەنى باسىنا دا كەلمەدى. ۇرى يتتەي سۇعاناق وسەكتى سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە وشاق باسىنا وت الۋعا كەلگەن قاتىن وزىمەن بىرگە الا كەلدى. الگى سۇعاناق وسەكتى سىقىلداعان سۋماقاي قاتىندار جەلى باسىندا شۇرقىراسقاندا، سۋعا بارعاندا، تەزەك تەرگەندە ءبىرىنىڭ اۋزىنان ءبىرى قاعىپ الىپ، اياق جەتەر جەرگە اسىرىپ جاتتى. ەڭ ارىسى تۋعان-تۋىسقانىن جاعالاپ توركىندەپ جۇرگەن قاتىن ەكەش قاتىن دا ءوزىنىڭ قونعان، تۇستەنگەن ۇيىنە شالا تاستاپ بىقسىتىپ جاتتى. سول بىقسىقتى ءار اۋىلدىڭ ءار قاتىنى ءبىر-بىر ۇرلەپ، اقىرى ول عالامات ورتكە اينالىپ، كەساپاتى كەسەلدىگە ءتيىپ، بىرەۋ ولەدى، نە مەرتىگەدى. تورشولاق بالا مەن اق توقالدىڭ وسەگى دە ەل ىشىنە الدەقاشان ايگىلەنىپ، گۋ-گۋلەپ جاتقان-دى. ول ەكەۋىنىڭ اشىنا ەكەنىن بەس جاسار بالا دا ءبىلدى. بۇكىل ءوڭىر بىلگەن وسەكتى تەك بۇلار سەزبەدى. سوندىقتان بۇل ەكەۋىنىڭ ەندىگى ءىسى سوقىر كىسىنىڭ ۇرلىعىنداي بولىپ بارا جاتتى. جىگىت پەن كەلىنشەك نەعۇرلىم باسقان ءىزىن بىلدىرمەۋگە تىرىسقان سايىن، سولعۇرلىم اينالا توڭىرەك ءبارىن كورىپ، ءبارىن ءبىلىپ، سىرتىنان بەتتەرىنە تۇكىرىپ وتىردى. ءبىرسىپىرا جۇرت:
— كارى شالعا تيگەن قىرشىن جاستا نە سىن بار؟.. بەلىنىڭ كۇشى، بەتىنىڭ اجارى تۇرعاندا تەڭىن ىزدەيدى دە، پاقىر. توردە جاتقان قوناق وت جاعىنان قول سالىپ، كورپە استىندا قول قىسسا دا جاس كەۋىل ءبىر ءوسىپ، جاپىراعىن جايىپ مارقايىپ قالماي ما؟ — دەپ اق توقالدىڭ جەڭىل ءجۇرىسىن سالاۋات كورسە، ءقايسىبىرى مىنا جاقتا كارى سوفىنى جەرلەيدى:
— قىزىل يەك شالدىڭ قىزىمەن جاستى قىزعا ۇيلەنگەنىن ايتام-اۋ! ول قاقباستىڭ وزىنە دە سول كەرەك! — دەپ كارى سوفىنى تابالادى.
— و، سورماڭداي! — دەپ، باسقا بىرەۋلەر تورشولاڭ بالانى تىلدەدى.
— ول سورماڭدايدىڭ ءجۇرىپ-جۇرىپ كەپ، اقىرى سالپى ەتەك سايقالعا تاپ بولعانىن قاراسايشى.
— بەۋ، الدا-اي! وسى اۋىلدا نە كوپ، قىز كوپ ەمەس پە؟ كوشكەن اۋىلدىڭ جۇرتىندا قىز ۇمىت قالىپ جاتقان جوق پا؟
— قۇرىسىن! ادام ازايىن دەسە قويسايشى. قايداعى ءبىر سايقالدىڭ ەتەگىنە شىرمالىپ، بۇل پاقىردىڭ باسىنا سونشا نە كۇن تۋدى ەكەن؟..
— ءاي، قۇداي-اي! بىرەۋدىڭ قاڭسىعى بىرەۋگە تاڭسىق ەمەس پە؟! ەركەك شىركىننىڭ قاي وڭعانى بار؟.. ايتپەسە، ساقالى تەر ساسىعان كارى سوفى جايلاپ كەتكەن جۇرتتا نە قاسيەت قالدى دەيسىڭ؟! — دەپ الىپ ڭقشتىسى كوپ ەل ءىشى گۋ-گۋلەپ، دۋ-دۋلاپ جاتتى.
وسى سىپسىڭ كارى سوفىنىڭ قۇلاعىنا شالىنعالى الدەقاشان. كوپتەن بەرى ەل اراسىندا شۇباتىلىپ جۇرگەن سۇيرەتپە ءسوزدى ەستىسە دە، ەسكەرمەگەن بوپ ىشىنەن تىنىپ جۇرگەن-دى. كورشى اۋىلدان كۇندىز قوناقاسىن جەپ العان سوفى الدىن كەشتەتە اتقا قوندى. ەل جاتار كەزدە اۋىل شەتىنە توقتادى. كوگى قالىڭ ساي بويىنا اتىن تۇساپ جىبەردى دە، ءۇن-تۇنسىز ۇيىنە كەپ توسەگىنە جاتىپ الدى. توقالىن تىسقا شىعارماي، ىرگە جاعىنا الىپ جاتتى. بۇدان مۇلدە بەيحابار تورشولاق بالا كەيىنگى كۇندەرى ءوزى دانىگىپ العان ماشىقپەن بۇگىن دە ەل تەگىس ۇيقىعا كەتكەندە تىسقا شىقتى. ءبۇل اۋىلدىڭ ءيتى وعان ۇيرەنگەن. تايىنشاداي توبەتتەر ءۇي ىرگەسىنەن اتىپ تۇرىپ تارپا باس سالاتىنداي قاسىنا جەتىپ بارسا دا، بۇلتيىپ قارنى شىعا باستاعان تاڭدى مۇرىن تورشولاقتى كورەدى دە، «سىرتتان كەلگەن بەيساۋات بىرەۋ مە دەسەك، ءتايىرى سەن ەكەنسىڭ عوي» دەگەندەي، قۇيرىعىن بۇلعاپ قالا بەردى. تورشولاق بالا ىشكە كىرەر الدىندا اۋەلى ءۇيدىڭ ىرگەسىنە جابىسىپ تۇرىپ جان-جاعىنا كوز تاستادى. تىستا ءتىرى جان جوق. تەك بۇلت اراسىنان جىلت ەتىپ شىعا كەلگەن جارتى ايدىڭ قيىن شەتىنە قاراپ، كوكتەن دە وزىمەن ۇرلىقتاس بىرەۋ تابىلعانىنا ءماز بولعانداي: جىميىپ كۇلىمسىرەدى دە، سىپ بەرىپ ىشكە كىردى. تۇندىگى ءتۇسىرۋلى ءۇي تاستاي قاراڭعى بولسا دا، كەيىنگى كەزدەگى ۇيرەنشىكتى ماشىقپەن اۋەلى ەسىك الدىندا تۇرىپ، قاراڭعىعا كوزىن ۇيرەتىپ الدى.
— قايداسىڭ؟ — دەدى اقىرىن.
كارى سوفى توقالدىڭ اۋزىن الاقانىمەن باسا قالدى. « ۇندەمەسەڭ ۇندەمە. ءقازىر، بالە بيىك كەرەۋەتكە قاراي قوزعالدى. قوس قولىن سولاي قاراي سوزىپ، اياعىن مىسىقشا باسىپ كەلەدى. كەلىنشەكتىڭ ىستى قۇشاعىن اڭساعان جىگىت سول كۇنى ەل جاتقانشا سىرتقا ءبىر شىعىپ، ءبىر كىرىپ، كۇندى باتىرا الماي قويعان-دى. جاس توقال جاتقان كەرەۋەتكە قاراي بەت قويعاندا جۇرەگى قاتتى - دۇرسىلدەپ كەتتى. قىز كورپەسىن العاش رەت اشقالى تۇرعان بالا جىگىتتەي تاعات-سابىرى تاۋسىلىپ، بار تىلەگى، بار جانى، بار-بار اڭسارى مەن ءلۇپ-لۇپ سوققان جۇرەك تە ىنتىقتىرىپ، ىلگەرى سوزعان قولىنىڭ ساۋساعى جىبەك شىمىلدىققا جاڭا-جاڭا تيە بەرىپ ەدى، ارعى جاعىنان بىرەۋ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. تورشولاق بالا بۇلقىنىپ ەدى... ءبىراق مىناۋ بولار بەيباق ەمەس، الدەكىمنىڭ كۇمپيگەن ءجۇن-جۇن جۋان ساۋساقتارى بۇنىڭ قولىنىڭ سۇيەگىن سىرقىراتىپ سىعىپ بارادى. سويتكەنشە بولماي:
— ءاي، قاتىن... ءتۇر، شام جاق! — دەپ بۇيىردى.
مالى قولىنا تيگەن سوفى اسىقپادى. قۇيرىعىمەن سىرعىپ توسەكتەن ءتۇستى. ۇيىنە ۇرلانىپ كەلگەن كىسىدەن كىمسىڭ دەپ ءجون سۇراعان جوق. ۇرىسقان دا جوق. ونى جاس بالاداي، ءار ساۋساعى باقانداي ءجۇن-جۇن قولىمەن كويلەگىنىڭ ومىراۋىن ۋىسىن تولتىرا سىعىمداپ ۇستادى دا، توسەكتەن ءالى تۇرا قويماعان توقالىنا بۇرىلدى. ەرتەدەن بەرى بوس ساقتاپ جۇرگەن ەكىنشى قولىمەن كورپە استىندا ءۇنى ءوشىپ ءبۇرىسىپ جاتقان توقالدى ءبىر جۇلقىپ، توسەكتەن جالپ ەتكىزدى:
— شامدى جاق دەدىم عوي!
سوفى شام جاققاسىن دا اسىقپادى. قازىرگى ءتۇرى ءدال ءبىر قاندى قول قاساپشى سياقتى، قولعا العان ءىسىن بار كادەسىمەن اسىقپاي-ساسپاي بابىنا كەلتىرىپ ىستەگىسى كەلگەندەي. تورشولاق بالاعا ەلى ءتىل قاتقان جوق؛ تۇرىنە دە كوز سالىپ قارامادى. كىسى نازار اۋدارۋعا تۇرمايتىن انشەيىن بىردەڭەدەي، ءوزى بارعان جاققا ونى دا دىرىلداتىپ سۇيرەپ اپارىپ ءجۇر. ونى الگىندە القىمىنان قىلعىندىرىپ ۇستاعان ەدى؛ قارۋلى قولدىڭ مانجامدى مول شەڭگەلى سونان ەندى قايتىپ جازىلمادى. ونى بۇيىم قۇرلى كورمەي، وزىمەن بىرگە سۇيرەتىپ ءجۇرىپ ەسىكتى ىشتەن بەكىتىپ الدى. سونان سوڭ... تاعى دا ونى وزىمەن بىرگە سۇيرەتىپ اكەلدى دە، توسەك ۇستىنەن بىر-ەكى جاستىقتى جەرگە قۇلاتىپ، ۇستىنە جايعاسىپ وتىرىپ الدى. سونان سوڭ عانا تورشولاق بالانى تۇندە جاتاردا كۇلگە كوتىن تىعىپ قويعان قارا قۇماننىڭ ءدال قاسىنا دىرىلداتىپ اكەپ، قارۋلى قولىمەن جاعاسىنان ءبىر باسىپ نۇقىپ قاپ، جالپ ەتكىزدى. شالدىڭ جارداي ءىرى دەنەسىنىڭ قاسىندا ءوزىنىڭ جاس بالاعا ۇقساپ قالعانىن كورگەندە تورشولاق بالا تىرلىكتەن كۇدەر ءۇزدى. سوفى، ءتىپتى، قىزعانىش ءىشىن ورتەگەن ىزالى كىسى سەكىلدى ەمەس، كوكشۋلان ساقال كوكىرەگىنە تۇسكەن جۇندەس بەتتە اشۋدىڭ ءىزى جوق. ءوزىنىڭ ادەتتە نامازعا جىعىلار الدىندا جاي قيمىلدايتىن جايباراقات قالپى. تەك ءبىر جاستىقتى استىنا باسىپ، جايلانىپ وتىرعاسىن عانا كوزى تورشولاق بالاعا تۇسكەندە زىعىردانى قايناپ:
— ءاي، سۇمىراي!.. — دەدى.
تورشولاق بالانىڭ بۇيرەكتەي بۇلتيعان بەتى قۇددى قانعا تويعان قاندالاداي ءىسىنىپ، كوزىنىڭ الدىنداعى كۇلتىلدەگەن ەتكە كوزىلدىرىك باتىپ كەتكەن. كارى سوفى وعان جيىركەنىشپەن قارادى:
— ءا، پارۋاردىگەر! بۇل ءباتشاعاردىڭ باس-اياعى ءبىر تۇتام. ال ەندى بۇل بەتباقتىڭ ايعىرلىعىنىڭ قاتتىسىن قايتەرسىڭ؟!
— اقسا-قا-ا-ا-ا...
— ءاي، مىنا بەتباق نە دەيدى؟
— قور-قور-لا...
— قورلاما دەي مە، ءاي؟ ال، قورلايمىن.
— ءتىل تي-گىزبەە...
— ال، ءتىل تيگىزەم، سوندا نە ىستەيسىڭ؟
— شا-اعىنام...
— ءا، زالىم! سازايىڭدى بەرەيىن... سەنەن كەلگەن كەردى كەيىن كورەرمىن.
سوفى ءالى دە اسىعاتىن ەمەس. تورشولاك، بالانى ءبىر قولىمەن تاپجىلتپاي باسىپ وتىرعان كۇيى ۇراتىن جەردى اۋەلى الدىن الا بەلگىلەپ الدى دا، سوسىن شوقپارداي جۇدىرىقپەن اسپاي-ساسپاي اۋەلى ونىڭ باسىنا، كوزىنە دالدەپ بىلش-بىلش ۇرا باستادى. اق توقال ءۇنسىز. ۇرەيلى قارا كوزىندە ايانىش جاسى دىرىلدەپ، ەرنىن قىرقىپ تىستەپ العان. الدابەرگەن سوفى «بۇل ءباتشاعاردىڭ ەندى قاي جەرىنە ۇرسام ەكەن؟» دەگەندەي، تورشولاق بالانىڭ باس-اياعىنا كوز توقتاتىپ تاعى ءبىر قاراپ الدى. ونىڭ شام ساۋلەسىمەن جىلتىلداعان كوزىلدىرىگىنە كوزى تۇسكەندە بار پالە وسىدان بولعانداي:
— ءا، ءباتشاعار!.. — دەپ بىتتيعان بەتكە، سوسىن اينەكتىڭ ار جاعىنان باجبيعان كوزگە قويىپ-قويىپ قالدى. شىنى شاتىر ەتتى. كۇلتىلدەگەن كوزىنىڭ الدىنداعى قالىڭ ەتتەن شىپ-شىپ قان شىقتى. تورشولاق بالا كوزى قاراۋىتىپ، ءبىر جاعىنا قاراي سالماعى اۋىپ قۇلاپ باراتتى. سوفى وعان دا قاراعان جوق، ءجۇن-جۇن جۇدىرىقپەن ءالى دە ءبىراز تومپەشتەپ، تەك قولى اۋىرعان ءبىر كەزدە استىنا باسىپ وتىرعان اياعىن سىرتقا شىعارىپ الدى دا، ەندى ونى ىشكە-ىشكە تەپكىلەدى. ابدەن ەسىنەن تانعاسىن جاعاسىنان سۇيرەپ، سىرتقا شىعارىپ، ەسىك الدىندا جاتقان الا مويناقتاردىڭ يتاياعىنىڭ جانىنا تاستاي سالدى. سول كۇنى الدابەرگەن سوفى اق توقالدى دا اۋىل اينالدىرا قۋىپ، قامشىنىڭ استىنا الىپ، ەرتەڭىنە كىشىقۇم بويىنداعى توركىن جۇرتىنا اپارىپ تاستادى.
***
مىرزا ءبىر توپ جىگىتپەن ىلگەرى ۇزاپ كەتتى. جىلقى ايداعاندار ولاردىڭ قاراسىن بىردە كورسە، بىردە كورمەي، كوبىنە كوز جازىپ قالادى. وندايدا كوكتەم ىلعالى دەگدي قويماعان اڭ كىرشىلدەك قۇمدا جوسىلىپ جاتقان كوپ جىلقىنىڭ ىزىنەن كوز ايىرمايدى.
بۇلار ەكىنشى كۇنى قاس قارايا شالقارعا جاقىندادى. ميداي جازىق دالادا اندا-ساندا ءبىر ۇشىراسىپ قالاتىن تاعى ءبىر قىراڭعا كوتەرىلگەندە ىلگەرگى جاقتان قۇددى شايتان وتىنداي جىپىرلاعان كوپ جارىق جىلتىلداپ قويا بەردى.
— مىناۋ شالقار عوي، — دەدى بىرەۋ.
جول تىزگىنىن قولىنان شىعارماي، ءوزى باستاپ اكەلە جاتقان مىرزا قالاعا سوقپاي، سىرت جولمەن تۋرا اقتوبەگە تارتتى. بۇندايدا كۇندىز جاتىپ، تۇندە جۇرەتىن ءوزىنىڭ ەجەلگى داعدىسى بويىنشا وسى جولى دا ۇزاق جولدىڭ ءبىرازىن تۇنگى سالقىنمەن ءوندىرىپ العىسى كەلگەن-دى. شەتكە شاشاۋ شىعارماي، باس-اياعىن جيناپ ايداعان جىلقىلار ءجيى پىسقىرىپ، تۇنگى دالانى دۇبىرلەتىپ كەلە جاتقان-دى. تاڭ الدىنداعى ءتاتتى ۇيقى قالجىراتقان جىگىتتەر تاقىمى بوساپ، ات ۇستىندە قالعي باستاعان قامسىز كەز ەدى؛ قالاي بولعانىن بايقاماي قالدى. استارىنداعى ات توبەگە ۇرعانداي تۇرا-تۇرا قالدى. بۇلار بويىن تىكتەگەنشە اۋزى-باسىن شۇبەرەكپەن بايلاپ العان الدەبىرەۋلەر ات تىزگىنىنە جارماسىپ، مىلتىعىن كەزەپ تۇر ەكەن. ءبىر سوزگە كەلمەي بۇلاردىڭ قارۋىن تارتىپ الدى. ءا دەگەندە تاڭىربەرگەن جول توناۋشى ۇرىلار ەكەن دەپ ويلاعان-دى. ەندى بايقاسا ءجونى باسقا. ەشقايدا مويىن بۇرعىزباي، تۋرا قالاعا تارتتى. جول بويى تىلگە كەلمەدى. ءجۇز جىلقىنى قول جاعاسىنداعى قامىس ىشىنە ايداپ كىرگىزدى دە، ءالى سول ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپاعان ءتۇسى سۋىق كىسىلەر بۇلاردى جان-جاعىنان قاۋمالاپ ورتاعا الىپ، سىدىرا شوقىتىپ وتىرىپ قالاعا كىردى.
تاڭىربەرگەن ءۇنسىز. قاسىندا كوزدەرى جاۋتاڭداپ وزىنە جالتاڭ-جۇلتاڭ قاراپ كەلە جاتقان جىگىتتەرگە نازار سالمادى. كوز قيىعى مىنالاردا. قارۋ اسىنعانى بولماسا، اسكەرشە كيىنگەن بىردە-بىرى جوق؛ كوبى ورىس؛ ولاردىڭ اراسىنداعى ءبىر-جار قازاقتى تانىما-دى. تەك اۋزى-باسىن شۇبەرەكپەن بايلاپ العان، جاۋىرىنى قاقپاقتاي جونە بىرەۋگە «وسى كىم؟» دەپ، ونان نازارىن ايىرماي، قايتا-قايتا قارايدى. ول ءبىراق سوڭىنداعى ءۇنسىز توپتىڭ الدىندا اتتى اۋىزدىققا كەرىپ كەلەدى. باسىندا شوشاڭ شلەم. بەلىندە قىلىش. ءبىر بۇيىرىندە قارا قۇمانداي ناگان. ۇستىندەگى شينەل وزىنىكى ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ يىعىنان اۋىسقان با، قامشى ۇستاعان قولى سيديىپ، جۇدىرىعى جەڭىنەن شىعىپ كەتە بەرەدى ەكەن.
قالاعا كىرگەسىن دە بۇلار ءجۇرىسىن باسەڭدەتپەي، سىدىرىپ وتىرىپ تەمىركەنىڭ كوك دۇكەنىنەن ءسال ارەگىرەكتە قاقپا الدىندا قارۋلى كۇزەت تۇرعان ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كىردى. شوشاق شلەمدى كىسى اتتان ءتۇسىپ، تىزگىندى الدىنان كۇتىپ العان سولداتقا تاستاي سالدى دا، اۋزى-باسىن بايلاعان شۇبەرەكتى الىپ ەدى، تاڭىربەرگەننىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ، قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. وسىعان دەيىن ول: «كىم دە بولساڭ ءتۇبى ءبىر تىلدەسەرسىڭ، كىم ەكەنىمىزدى بىلگەسىن بوساتىپ جىبەرەر» دەگەن ويدا ونشا اپشىسى قۋىرىلماي، نىعىز وتىرعان-دى. «ءيتىڭ قىرىن جۇگىرىپ تۇرعان كەز عوي. قالاي باسسام دا قادامىم قاتەگە ۇشىراي بەردى-اۋ» دەپ ويلادى دا، ءبىر جانعا ءتۇسىن بەرمەي سازارىپ الدى. قورا ىشىندە تولىپ جۇرگەن قارۋلى كىسىلەرگە دە نازار سالمادى.
— قاماڭدار مىنالاردى! — دەدى ەلامان اتتان ءتۇسىپ جاتىپ.
دياكوۆ سىرتتا ءجۇر ەكەن. ول بۇنان: «كوزگە تۇسكەن جوقسىڭدار ما؟» — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەدى ەلامان.
— ىشكە بارايىق. سويلەسەلىك.
وترياد كومانديرىنىڭ كابينەتى ميۋلگاۋزەن بارداعىدان قۇتتاي دا وزگەرمەگەن-دى. سالماق تۇسسە سىڭىر ەتىپ ءبىر جامباسىنا قيقاڭ ەتە قالاتىن ەسكى ورىندىقتار. توردە قىزىل ماتا جاپقان ستول.
— قالاي، جەرلەسىڭمەن سويلەستىڭ بە؟ — دەدى دياكوۆ.
— ءبىزدىڭ ءسوزىمىز باياعىدا بىتكەن...
— بۇلاردى قايتەمىز؟"
— بىلمەيمىن. ءوزىڭ شەش.
— ماعان ءبىر وي كەلىپ تۇر. — ەلامان ەنجار. ەسىل-دەرتى توسەگىنە تەزىرەك جەتىپ، كوز ءىلىندىرىپ الۋ.
— كولچاكتىڭ اسكەرى قازاق جەرىنە كىردى. «تۇستىك ارميا» دەپ اتالاتىن مول كۇش. ەستۋىمشە اەروپلانى، تانكىسى بار. قولباسى گەنەرال چەرنوۆ. كولچاكتىڭ ەڭ تالانتتى گەنەرالى، — دەدى دياكوۆ.
ەلامان اڭگىمە بەتى باسقا جاققا اۋعانىن بايقادى. جانە مىناۋ ءوزى جوندەپ بىلمەيتىن توسىن اڭگىمە بولعاسىن ىقىلاس قويىپ تىڭدادى.
— بۇلار اتامان دۋتوۆ ەمەس. قىرعىن سوعىس ەندى باستالادى. سوعان ازىرلەنۋىمىز كەرەك.
— ارينە، قاپى قالماۋ كەرەك قوي.
— حان-داۋروۆپەن سويلەستىم. سەنى گەنەرال چەرنوۆقا جىبەر دەپ وتىر. بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
ەلامان كۇلدى.
— كۇلمە. شىن ايتام. بويىڭ بار. مۇرتىڭ بار. ۇستىڭە ونىڭ كيىمىن كيسەڭ، مىرزانىڭ ناعىز ءوزى بولاسىڭ دا شىعاسىڭ. قاسىڭا ءوزىڭنىڭ وتريادىڭنان ون شاقتى جىگىت ال.
ەلامان ءالى دە بولسا دياكوۆتىڭ ار جاڭ ويىنا كوزىن جەتكىزە الماي، اڭگىمە ارتىن توسىپ وتىر.
— جەرلەسىڭنىڭ؛ جىلقىسىن گەنەرال چەرنوۆقا ايداپ اپار، تارتۋ ەت. قازاق جەرىنە كەلگەنىڭە قۋانىشتىمىز دە. سەنىمىنە كىرگەسىن كۇش قارامىن، قارۋ-جاراعىن ءبىل. بىزگە سول قاجەت بوپ تۇر.
ەلامان دياكوۆتان باسقا ءبىر جانعا ءجون-جوسىعىن بىلدىرمەي، كەلەسى كۇنى ءتۇن جامىلىپ، جولعا شىققالى ۇزەڭگىگە اياق سالعالى تۇرعاندا قاقپا اۋزىنداعى كۇزەتشى داۋىستاپ، سىرتتا ءبىر ايەل كۇتىپ ءتۇر دەدى. « سول! انىق سول!» دەدى ەلامان ىشىنەن. ءبۇتىل قالادا بۇنى بىلەتىن ونان باسقا ايەل جوق-تى.
ەلامان جىگىتتەرىن العا وزدىرىپ جىبەردى دە، كۇرەڭ اتتى جەتەلەپ قاقپاعا كەلدى. اقبالا اكەسىنىڭ اۋىرىپ قالعانىن ايتتى.
— الدا پاقىر-اي، — دەدى ەلامان، — كوپ بولىپ پا، قاشان اۋىرعان ەكەن؟
— بىلمەدىم.
— سىرقاتى... قالاي ەكەن؟
— بۇرىن اۋىرماعان كىسى عوي. قاتتى جىعىلىپتى. ەلدەن قالاشىلار كەلگەن ەكەن. سولارعا ىلەسىپ كەتىپ بارام، — دەدى اقبالا.
ەلامان بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەدى. نە دەگەنىن كەيىن ءوزى دە ەسىنە تۇسىرە المادى. اقبالا تەز قوشتاستى. ادەتتەگىدەي كەربەز بويىن قىمسىنباي ۇستاپ، قاراڭعىعا ءسىڭىپ، كوزدەن ۇزاپ بارادى. قوشتاسار جەردە كۇشپەن ىركىپ قالعان ىزالى جاس كوزىنەن ىرشي جازداپ كىرپىگىنە ءىلىنىپ تۇر. «نەگە كەلدىم، — دەدى ول بىلاي شىڭقاسىن، — سەنى ءقايتسىن؟.. سەنىڭ اۋرۋ اكەڭدى ءقايتسىن؟»
كىرەشىلەر قالا شەتىندە بۇنى توسىپ تۇر ەكەن. اقبالانى جەتەككە بوس العان جازىلى تۇيەگە وتىرعىزدى. «ءيا، قۇداي، جولىمدى وڭعارا گور!» دەدى اقبالا ىشىنەن.
ءۇنسىز كوش ىرعالاقتاپ تارتىپ كەتتى. ءبىرىنىڭ بۇيداسىن ءبىرىنىڭ ارتىنا بايلاعان تۇيەلەر جالعىز اياق جولعا ءتۇسىپ، تىرناداي ءتىزىلىپ كەلەدى. سونان ءتۇن ورتاسى اۋار-اۋماستا ۇلىقۇمدى قىسقا مويىننان كەسىپ ءوتتى. جۇك ارتقان تۇيەلەر سۋسىلداق قۇمعا كىرگەسىن اياق الىسى اۋىرلاپ، ىڭىرانىپ ارەڭ قوزعالىپ كەلەدى. اۋرۋ اكەسىن كوزى تىرىسىندە كورە الماي قالام با دەپ قورىققان اقبالا جول بويى مازاسىزدانىپ، تىنىشى كەتە باستاپ ەدى، الگىدە تاۋسىلماستاي كورىنگەن سالقار قۇمنىڭ شەتىنە شىعۋى مۇڭ ەكەن، كەرۋەن باسى استىنداعى اق اۋىز اتاندى قىنۋلاپ، جەدەلدەتىپ ءجۇرىپ كەتتى. «ەندى وسىدان تانباسا ەكەن» دەدى اقبالا ىشىنەن.
قوس ۇرەي كوڭىل سايابىر تاپقاسىن بويىن تىكتەپ، تۇيەگە دۇرىستالىپ وتىردى دا، توڭىرەگىنە كوز سالدى. ەلسىز ءتۇز جىم-جىرت. قىر ءۇستىنىڭ كوڭىل اشار قوڭىر جەلى تاڭ الدىنداعى داعدىلى قوڭىر سالقىنعا اۋىسىپتى. شىت كويلەكپەن جەلەڭ وتىرعان اقبالا دەنەسى توڭازىعانداي بولعاسىن يىعىنا شاپان جامىلدى. قاي جاققا قاراسا دا كوزىنە بۇتا تۇسەدى. ءبىرى جاقىن، ءبىرى الىس. كەيدە كوز ۇشىندا كوپ بۇتا شوعىرلانىپ، اي ساۋلەسى استىندا اندىزداپ، ەل شەتىندە تۇنگى سالقىندا جايىلعان قارا-قۇرا سياقتانادى.
كەرۋەنباسى الدا. قامشى سالعىزباي، ەلپىلدەپ كەلە جاتقان جۇردەك اق اۋىز اتان ۇستىندە تىپ-تىك بوپ قازىقتاي شانشىلىپ العان. اقبالا وعان دا، ونىڭ استىنداعى اق اۋىز اتانعا دا ءدان ىرزا. ءتۇنى بويى سابىلعان جۇرىستە ءبىر ءسات بەلى تالىپ بوساڭسىماعان بەرىكتىگىنە تاڭ قالادى. قالعان قالاشىلار دا ءۇنسىز. تۇيە ۇستىندە ىرعاڭ-ىرعاڭ. كەنەت ۇزىن كوشتىڭ ارت جاعىندا كەلە جاتقان بىرەۋ ءان شىرقاپ ەدى؛ اڭگۇدىك تۇيەلەر ۇركەكتەپ، جولدىڭ قاپتالىنا شىعىپ كەتتى. اقبالانىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. مىناۋ بۇنىڭ جاقسى كورەتىن ءانى ەدى. وسى ءاندى ءوزى دە ءجيى ايتاتىن. اسىرەسە، باياعى جاس كەزدە كوكتەم جىلت ەتىسىمەن ويدى قىستاعان ەل قىرعا كوشىپ شىققاندا قاتار قونعان ەكى-ۇش اۋىلدىڭ جاستارى كۇندە-كۇندە ءبىر قىردىڭ استىندا باس قوسىپ، تاڭ اتقانشا اسىر سالىپ، التىباقان تەۋىپ تۇرعاندا بۇل ىلعي وسى ءاندى ايتاتىن. و، وپاسىز دۇنيە! بۇل سوندا ءا دەگەندە ءدال مىنا كىرەشى جىگىتتەي، ءدال ءبىر باسىن الا قاشقان اساۋ اتتاي داۋسىن بارىنشا اسقاقتاتىپ شىرقاسا دا، ءبىراق سونان ارى سوزباي، باياۋ عانا كومەيىمەن قوڭىرلاپ:
وي، قارعاش، سەن قايتەسىڭ مەن دەگەندە،
بولامىن مەن سەرگەلدەڭ سەن دەگەندە، —
دەپ، الا-بولە وسى ءبىر جەرگە ەرەكشە ءمان بەرىپ ايتاتىن. بۇل كىنالاسۋ ەمەس. بۇندا رەنىش تە، وكپە دە جوق. تەك سۇيگەن جىگىتكە انمەن جولداعان قىز نازى عانا. اقبالا ەشكىمگە سىرىن اشپاسا دا، قۇربى قىزدار ءبارىبىر ونىڭ كوڭىلى كىمگە بۇرىپ تۇرعانىن بىلەتىن. ولاردىڭ بىلەتىنىن اقبالانىڭ ءىشى سەزەتىن. ول كەزدە بۇل ءبىراق جاس مىرزاعا جانى ۇزدىككەنىن قۇدايدان دا، ادامنان دا جاسىرعان ەمەس-تى. سويتكەن كىسى... ءاي، قۇرسىنشى... كىمدى كىنالايسىڭ؟! مەن دە وڭىپ تۇرماعان شىعارمىن. قاشان قاناتى كۇيگەنشە قاراڭعىدا قاڭعالاقتاپ وتقا تۇسە بەرەتىن ەسالاڭ كوبەلەك بولمادىم با؟
قالاشىلار ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىن، ءيتىنىپ-سوعىنىپ كەلەدى. كۇن شىعار الدىنداعى سالقىن جەل شۇعىل قاتايعاسىن اقبالا بەتىن ىققا بۇرىپ، شاپاننىڭ قوس ءوڭىرىن قاۋسىرىنىپ الدى. ءاننىڭ توقتاپ قالعانىنا قىنجىلىپ وتىر ەدى، الگى جىگىت ەندى بۇلار كۇتپەگەن توسىن ءبىر ءاندى اڭىراتا جونەلدى. قايران، ءاليما! قاتال اكەنىڭ قالاۋىمەن كارى شالعا قىرىق قاراعا ساتىلعان قىزدىڭ قايداعى ءبىر قاراقالپاق جەرىنە كوز اسىپ بارا جاتىپ ارتىندا قالعان ەل-جۇرتىمەن قوشتاساتىن زار. ات جەتپەيتىن، اتان جەتپەيتىن شالعاي.
ۋداي اششى تىرناق اقبالانىڭ ءىشىن تاعى دا وسىپ-وسىپ الدى. قالاشى جىگىت سارناتقان مىنا اندەگى ءاليما دا اقبالانىڭ ءدال وزىندەي باعى اشىلماعان مۇڭدىق. قىز زارىنىڭ قاي جەرىن باسسا دا، اقبالانىڭ قاسىرەتكە تولى كوكىرەگى قارس ايرىلىپ، قاي زاماندا قايداعى ءبىر مۇڭدىقپەن قوسىلا اڭىراعانداي. «كەزىندە كول شايقاعان ءاليما ەدىم...» قۇرىسىن، ايت، ايتپا، ادىرا قالعىر دۇنيە يت جىرتقان قارا تەرىدەي ىرىم-جىرىم. كەزىندە قاي قىز كول شايقامادى؟! ءبىر ءتۇيىر جاس ءمولت ەتىپ ومىراۋىنا تامىپ كەتتى. ونى ءبىراق اقبالا بىلگەن دە، سەزگەن دە جوق.
تاڭمەن تالاسا قالاشى كوش شىلىكتى سايعا توقتادى. تۇيە بەلىنەن جۇك ءتۇستى. ۇيقى قالجىراتقان كىسىلەر ساي بويىنىڭ تىقىر كوگىنە شەكپەنىن جايىپ، جاتا-جاتا كەتتى. سول بويدا قور ەتە قالدى. جالعىز اقبالا كوز ىلمەدى. مىنا كىسىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اكەسى بىردەن قاتتى جىعىلىپتى. جانە ءبىر دەگەننەن اقبالانى ىزدەپتى. تەز العىز دەپ ءامىر بەرىپتى. اقبالا جول بويى جۇرەگى سەزگەن ءبىر جاماندىقتان شوشىپ كەلەدى. اشيىندە قايتىمى جوق قاتال اكەنىڭ وسىعان دەيىن ءتۇسىن كورمەك تۇگىل، وت باسىندا اتىن اۋىزعا العىزباي قويعان قىزىنا اۋىرعان بويدا ىزدەۋ سالعانى تەگىن بە؟
اقبالا تەز جينالدى. تەمىر جول اسحاناسىندا جۇمىس ىستەگەننەن بەرى تىرنەكتەپ جيعان ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەنى بولاتىن. جانە وزىمەن بىرگە ىستەيتىن قاتىندار جولعا شىعار الدىندا بۇعان ورتالارىنان اقشا جيناپ بەرگەن-دى. اقبالا شاي-شەكەر، كويلەك-كونشەك الدى. كوز اشقالى كونى اعارماعان اكەنىڭ مىنا زاماندا دا قوڭ جيا قويماعانىن قاتىناعان كىسىلەردەن ەستىپ جۇرەتىن.
ۇيقىسى قانباعان قالاشىلار تۇرعىسى كەلمەسە دە، اقبالا ولاردىڭ ءبارىن قوياردا-قويماي جۇلقىلاپ وياتتى. قارا شاينەككە شاي دەمدەپ، قالادان الىپ شىققان اس-سۋىن الدارىنا قويدى. تەڭ-تەڭ جۇكتى تۇيەلەرگە تەز-تەز ارتىپ، كۇن ىسىماي تۇرعاندا ەرتەڭگى سالقىنمەن ءجۇرىپ كەتتى. ءال ۇستىندە جاتقان اكەنى كوزى تىرىسىندە كورگەنشە اسىعىپ، جول بويى ءبىر تىلەك ۇستىندە سارىلىپ ويلادى دا وتىردى. سونان بۇلار ۇزاق جولدىڭ ءۇشىنشى كۇنىنە قاراعاندا وسى ءوڭىردى جايلايتىن ەلدىڭ باياعىدا بوبەكتى ۇزاتاتىن جۇرتىندا وتىرعان سۇيەۋ قارتتىڭ اۋىلىنىڭ شەتىنە ىلىكتى. كەدەي اۋىلدىڭ ازعانتاي قويى ءبىر توبە استىنداعى تەپسەڭدە اۋىزعا ازەر-ازەر ىلىككەن قىربىڭ كوكتى قۋالاپ جايىلىپ ءجۇر ەكەن.
اقبالا قويشى بالادان اكەسىنىڭ ءازىر اقىل-ەسى دۇرىس، كوڭىلىن سۇراي كەلگەن كىسىلەردى تانيتىن ءحالى بارىن ءبىلدى.
***
سۇيەۋ قارت تۇندىگى ءتۇسىرۋلى ءۇيدىڭ تورىندە جەر توسەكتە باسىنىڭ استىنا بيىكتەن سالعان جاستىقتا ءجۇزى جوعارى قاراپ شالقالاپ جاتقان-دى. ول اۋىرعالى بۇل ۇيگە كىرگەن-شىققاننىڭ ءبارى دىبىس شىعارماي، اياعىن ۇشىنان باسىپ جۇرەتىن.
ەندى مىنە... الدەبىرەۋ اۋرۋ باققان ءۇيدىڭ داعدىلى تىنىشتىعىن بۇزىپ، قوسەتەك كويلەكتىڭ ەتەگى دۇركىرەپ سۇرىنە-قابىنا كىرىپ كەلە جاتتى. بيىك جاستىقتا تاناۋى قاتتى قۋسىرىلىپ، ەكى يىنىنەن ەنتىگە دەم الىپ جاتقان اۋرۋ قارت تىنىسىن كىلت ءۇزىپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ الا قويدى.
كوكىرەك تۇسى قاتتى شانشىپ كەتتى. كوزىن اشپاسا دا، سۇرىنە-قابىنا كىرىپ كەلە جاتقان مىناۋ باسقا ەشكىم دە ەمەس، ءوزى توسەك تارتىپ جاتقالى كوزى ءتىرى تۇرعاندا ديدارىن ءبىر كورۋگە زار بوپ ىشىنەن ءۇنسىز سارىلىپ كۇتكەن... جان دەگەندە جالعىز قىزى... اقبالاسى ەكەنىن ءبىلدى. اپپاق ساقالى شوشاڭداپ، يەگى كەمسەڭدەپ بارا جاتتى. باسىن جاستىقتان كوتەرەيىن دەپ ەدى، وعان ءبىراق كوكىرەگى سىرىلداپ، كەۋدەسى قىسىلىپ بارا جاتتى دا، اق كىرپىگىن سەرپىپ قاعىپ-قاعىپ قالدى.
اقبالا ىشكە اسىعىس كىرسە دە، اكە كوزىنە كوزى ءتۇستى دە، بوگەلىپ قالدى. تابالدىرىقتان اتتاعان اياعىن ىلگەرى باسارىن دا، باسپاسىن دا بىلمەي، ءجىپسىز بايلانىپ تۇرىپ، اكەنىڭ انتەك سەرپىپ لىپ-لىپ قاققان اپپاق اق كىرپىگىن كوردى. سوسىن ەتى سىلىنعان قۋ سۇيەك بەتتە جوتاسى شىققان قىرعىشتاي مۇرنىن كوردى. ال كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتكەنىن كورگەندە اقبالا وسى ءقازىر عانا بەتىن ورتەپ تۇرعان ءوز ۇياتى ەسىنەن تارس شىعىپ، اياعىن اسىعا باسىپ، اكەنىڭ باسى استىنداعى جاستىققا جەتە بەرە جۇرەلەپ وتىرا قالدى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. اقبالانىڭ سوڭىنان ىلەسە كىرگەن اۋىل ادامدارى ىلگەرى وزۋعا باتا الماي، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالعان-دى. وسى اۋىلعا كەلىن بوپ تۇسكەلى ارتىنان توركىن جۇرتى قاتىناماي، اتا-اناسىن ساعىنىپ، كوكىرەگى قۇسالانىپ جۇرگەن جاس كەلىنشەكتەر مەن كوڭىلشەك كارى-قۇرتاڭ قاتىندار الدەن كوڭىلى بوساپ، جاۋلىق شەتىمەن اۋىزدارىن باسىپ تۇر. كەيىنگى جاقتان ءبىر قاتىن كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ: «اھ، قايتەيىن!» — دەپ قالدى.
سۇيەۋ قارت كۇيىپ-جانىپ جاتقان ىستىق الاقانىمەن قىزىنىڭ قولىن تاس قىپ قىسىپ العان. اقبالا جاسىن تىيا الماي سولقىلداپ بارا جاتقاسىن سۇيەۋ قارت جۇباتقىسى كەپ ەدى، وعان ءبىراق ءدال وسى ارادا ونىڭ ءوزىن دە وكسىك قىسىپ، دەمى جەتپەي بارا جاتقاسىن دىبىسىن شىعارماي تىستەنىپ الا قويدى. قىزىنىڭ قولىن جىبەرمەي، ءاستى-ۇستىن سيپاپ وتىرىپ، الاقانىنا ءمۇيىز اينالعانىن بايقاعاندا جۇرەگى قۇرعىرى سىزداپ قويا بەردى. «اينالايىن-اي، ساعان دا و جاقتا وڭاي بوپ جۇرگەن جوق ەكەن عوي» دەپ ويلادى دا، سالدەن سوڭ:
— بار... بار، شەشەڭە بارا عوي، — دەدى.
سىرقات شالدىڭ قالاۋى بويىنشا سول كۇنى كەلىم-كەتىمگە تىيىم سالىندى. الىستان ادەيى كەلگەن باستاستارى بولماسا، قالعان جۇرت سىرقات شالدىڭ حال-جايىن سىرتتان ءبىلىپ ءجۇر. قىزى كەلگەسىن ەكى كۇن بەتى بەرمەن قاراعانداي بوپ ەدى، ءۇشىنشى كۇنى قايتا جىعىلدى. قاسىنا اقبالا كەلگەندە عانا كوزىن اشادى. قالعان ۋاقىتتا باسىنىڭ استىن بۇكتەتىپ، ىرگەگە قاراي اۋدارىلىپ جاتادى. سىرقات جانىنا قانشا باتسا دا، دىبىسىن شىعارمايدى. وندايدا ەسىكتەن باس سۇققان كىسىلەر كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن دەپ، ىشكە كىرمەي، ىزىنشە كەرى قايتادى. اكەسىنىڭ قينالىپ جاتقانىن كۇندىز-تۇنى تىرپ ەتپەي قاسىندا كۇزەتىپ وتىرعان اقبالا عانا ونىڭ ارا-تۇرا ءتىسىن قىشىر-قىشىر قايراعانىنا قاراپ بىلەدى. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە تاعى دا سىرقاتتىڭ بەتى بەرمەن قارادى. تۇنىمەن كوز ىلمەگەن اقبالا تاڭ اتىپ، ءۇي ءىشى ساۋلەلەنە باستاعاندا اكەسىنىڭ باسى استىنداعى جاستىقتىڭ شەتىنە قيسايىپ ەدى، قانشا ۇيىقتاعانى بەلگىسىز، ءبىر كەزدە كوزىن اشسا بىرەۋلەر داۋسىن كوتەرمەي كۇبىرلەسكەندەي بولدى. اكەسى دە باسىن كوتەرىپتى. ۇستىندەگى كورپەنىڭ ءبىر شالعايىمەن اقبالانى جاۋىپ تاستاپتى.
سۇيەۋ قارت:
— ارمانىم جوق. اقبالام كەلدى. ەندى مىنە، اللانىڭ اماناتىن وزىنە تاپسىرعالى... — دەي ءتۇستى دە، توقتاپ قالدى. ءبۇيىرىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتقان سىردىڭ شەتىن شىعارىپ شەشىلىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، سوعان شامىرقانعانداي سۋىق ءزارىن سىرتىنا جايىپ، لەزدە ءتاستۇيىن بوپ قاتايىپ الا قويدى. اقبالا «ءتاۋىر بوپ كەتەر» دەپ ويلادى. ەلگە كەلگەننەن بەرى ءوزى جاقسى بىلەتىن اكەسىنىڭ ءبىرىنشى رەت وسى جولى، تاپ وسى ءقازىر عانا ادەتتەگى كوكبەت قايسارلىعىنا قايتا مىنگەن قيقارلىعىن بايقاعان ەدى.
***
ەلاماندار اراعا ءۇش قونىپ، ءتورتىنشى كۇنى تۇستە اقتوبەگە جەتتى. اقتار ءالى اقتوبەگە كىرمەپتى. وسى تۇرعاندا ونى قورعايتىن قىزىلداردا اسكەر دەيتىندەي اسكەر دە قالماعان-دى. ال قالا ماڭىنداعى بارلى-جوقتى اسكەر قۇرامالارى وتكەن ۇرىستاردان قاتارى سەلدىرەپ، باسقانى قويعاندا، ءتىپتى، قولىنا قارۋ ۇستاۋعا جارايتىنداردىڭ ءوزى سارت-سۇرت سولدات ومىرىنەن اڭ يىق بوپ تيتىعى قۇرىعان. وسىنداعى باسشىلار جاۋ حابارىن ەسىتكەسىن جانتالاسىپ ءجۇرىپ تەمىرجولشىلاردان قۇرعان جۇمىسشى جاساعىن قارۋلاندىرا الماي جاتقان كورىنەدى. ال بۇنداعى پولك، ديۆيزيالاردا قارۋ-جاراق جەتىسپەيدى. ءوق-دارى دە تاق-تۇق، از.
بۇلاردىڭ باسىنداعى قيىندىقتى ەلامان جولعا شىعار الدىندا دياكوۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتكەن-دى. ەندى ءقازىر ءوز كوزىمەن كورىپ كەلەدى. قالانى قورعاۋدان گورى قالانى قايتكەندە ەسەبىن تاۋىپ تەزىرەك تاستاپ قاشۋعا ازىرلەنىپ، ابىر-سابىر بوپ جاتىر ەكەن. ەلاماندا ەشكىمنىڭ ءىسى بولعان جوق. سوندا دا بولسا، ساقتىق ويلاعان ەلامان كوزگە تۇسپەۋگە تىرىستى. قالاعا جاقىنداماي، الىستان اينالىپ، كوبىنە ەلسىز دالالىقپەن تۇندەلەتە ءجۇرىپ وتىرىپ، وڭتۇستىك ارميانىڭ ۇنەمى ىلگەرى وزدىرىپ، الدىنا سالىپ وتىراتىن شولعىنشىلار وتريادىنا كەزدەستى. ولاردان كەيىن كەزدەسكەندەر دە بۇلاردى ءجيى-جيى توقتاتىپ، ءارقايسىسى ءبىر تەكسەرىپ، زىقىسى كەتتى. اتامان دۋتوۆتىڭ اتتى كازاكتارى بۇلاردىڭ جىلقىسىنا كوز الارتىپ، تارتىپ الۋعا از-اق قالدى. ەلامان شەنى جوعارى ءبىر وفيسەرگە وزدەرىن تانىستىرىپ، مىنا جىلقىلاردى كولچاكتىڭ اسكەرىنە تارتۋ عىپ سىيعا اكەلە جاتقانىن ايتىپ، قاسىنا جولباسشى بىرەۋدى قوسىپ الدى.
ەلامان جول بويى كورگەن-بىلگەندەرىن كوكىرەگىنە ءتۇيىپ كەلەدى. قازاق جەرىنە كىرگەن جەر قايىسقان اۋىر قولدىڭ نەگىزگى سالماعى ءالى دە كەيىندە جاتقان-دى. شىنىندا دا، كەلەسى كۇنى ءتۇس اۋىپ، بۇلار وڭتۇستىك ارميانىڭ شتابىنا جەتكەنشە جولمەن دە، جولسىزبەن دە اعىلعان قاراقۇرىم قولدىڭ نەگىزگى دەنى اتتى اسكەرلەر. ءبىر پولكتەن كەيىن ءبىر پولك لەك-لەك بوپ جۋىق ارادا ەتىپ بولماعان اتتى اسكەرلەردىڭ سوڭىنان ىلە-شالا اتامان دۋتوۆتىڭ اتتى كازاكتارى ۇزىن نايزالارى سونادايدان زارە ۇشىرىپ، مىڭ سان تۇياقتان ۇشقان شاڭ اراسىنان قىلتىلداپ، قارا جەردى دۇبىرلەتىپ كەلە جاتتى.
— ەل-اعا... ەل-اعا، — دەپ ءالي ابلىعا داۋىستاپ، اتىن قاتارلاستىرا بەردى. ەلامان وعان جالت ەتىپ، ءتۇسىن سۋىتا قاراپ:
— ەسىڭدە بولسىن، ەندىگى جەردە مەنى نە تاڭىربەرگەن، نە مىرزا دە. قالعان جىگىتتەرگە دە سونى ەسكەرت، — دەدى اقىرىن، تەك ەكەۋى عانا ەسىتەتىندەي عىپ سىبىرلاپ.
— كەش-ىر-ر... ءتىلىم بارمايدى سونىڭ اتىن اتاۋعا.
— قايتەسىڭ، بارعىز.
— ماقۇل، تاڭىربەرگەن مىرزا. مىنالاردى كوردىڭ بە، كەشە جەمدە ءبىزدىڭ استىقشىلارىمىزدى...
— ءجا، بولدى.
ارالارى ۇزىلمەي، كۇن-كۇن، ءتۇن-تۇن اعىلىپ جاتقان وسىنشاما اسكەردىڭ سوڭعى جاعىن الا قارۋ-جاراق، ءوق-دارى تيەگەن ات اربالار، سنارياد ارتقان تۇيەلەر، پۋلەمەت ورناتقان تاچانكىلەرمەن بىرگە ارالاس-قۇرالاس. برونيەۆيكتەر ءوتتى. ەندى بىتكەن بولار دەگەندە سونادايدان نار تۇيەدەي زىڭكيگەن التى ديۋيمدى اعىلشىن زەڭبىرەكتەرىنىڭ جوتاسى كورىندى.
— ەل.. اا، كەشىر، تاڭىربەرگەن مىرزا، — دەپ ءالي تاعى دا ۇزەڭگى قاعىسىپ قاتارلاسا بەردى، — مىنالار... اپىرماي، ءتۇرى جامان ەكەن.
ەلامان ۇندەمەدى. بۇ دا سۋىق ۇرەي جۇرەگىنە شاۋىپ، قاتتى شوشىنىپ كەلە جاتقان-دى. ءبىر جاقسىسى، ايتەۋىر، قازاق دالاسى كەڭ، ەرتەڭ مىنا قاراقۇرىم اسكەر توپان سۋداي قاپتاپ بەرگەندە بۇلار ءتيىپ-قاشىپ، قاشا ۇرىس سالىپ بىردەڭە قىلماسا، قاسارىسىپ تۇرىپ تابان تىرەپ سوعىسۋ قيىن بولارىن ءبىلدى. قالاي دا كۇنى ەرتەڭ بۇلارمەن بىرمە-بىر جاعالاسادى. سو ءبىر جان الىپ، جان بەرەتىن قىزىل قىرعىندا جاعالاسقان جاۋىڭنىڭ كۇش قارامىن ءبىلىپ، ءوزىنىڭ دە الدىن الا قامدانىپ ءازىر تۇرعانىڭ دۇرىس ەكەنىنە كوزى جەتىپ ەدى. «اپىرماي، — دەدى ەلامان ىشىنەن، — جارتى ءومىرىن ءسىبىردىڭ شاحتاسىندا وتكىزگەن كوكساۋ كوميسساردى سوعىستان حابارسىز، ماقۇرىم كورەتىن. سويتسە، كوردىڭ بە، جەتى قات جەر استىندا جاتىپ ءبارىن ىشىنە ءتۇيىپ، وقىپ-توقىپ شىققانداي».
تۇستىك ارميا شتابى قازاق جەرىنە ورتالىق رەسەيدەن ەرتە زاماندا كەپ قونىستانعان ورىستاردىڭ پوسەلكەسىنە توقتاعان ەكەن. ەلاماندار اكەلگەن جىلقىلاردى قابىلداپ العاسىن بۇلاردى شتابتان اۋلاعىراقتا وقشاۋ تۇرعان ۇيگە ءتۇسىردى. بۇلار اتتارىن بايلاپ، ءۇستى-باسىنىڭ شاڭىن قاعىپ، ەندى ەسىك الدىنداعى قاراعاي قۇدىق جانىندا جۋىنىپ-شايىنىپ جاتقان ۇستىنە جيرەن مۇرتتى جاس مايور كەلدى. قاسىندا ءتىلماش.
— سالەم، باۋىرلار، — دەپ تاتار ءتىلماش قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ، باسىن ءيدى. ال مايور ءالى دە بولسا بالالىق مىنەزى باستىقپاعان جەڭىلتەك بولۋ كەرەك. قۇندىز بورىك كيىپ، ماقپال بەشپەت سىرتىنان قىزىل تۇرمە بەلبەۋمەن بۋىنعان قازاق جىگىتتەرىن انادايدان قىزىقتاپ، قاسىنداعى ءتىلماشقا بۇلاردى يەگىمەن نۇسقاپ كۇلىپ كەلە جاتقان-دى. بۇلارعا كەلگەسىن دە كۇلكىسىن كۇشپەن تەجەپ تۇرىپ، ءجۇز جىلقى ايداپ اكەلگەن قازاق بايى، ءسىرا، وسى بولار دەگەن دولبارمەن ەلامانعا قولىن سوزىپ ەدى؛ ءبىراق ول ويلاعانداي، ەلامان ەلپ ەتە قويمادى. سۋ قولىن اۋەلى ءالي ازىرلەپ تۇرعان سۇلگىگە ءسۇرتتى. سوسىن جاڭا جۋىنعاندا سۋ تيگەن مۇرتىن اسىقپاي، الاقانىمەن ءبىر سيپادى دا، سونان كەيىن عانا سالماقتى ءجۇزىن سابىرمەن اقىرىن بۇرىپ، قىلجاڭباس مايوردىڭ وزىنە سوزىپ تۇرعان قولىن كەشەۋىلدەپ الدى.
— زدراۆستۆۋي.
— وھ-و!..
ەلامان وعان ەندى نازار سالمادى. كۇن قاققان ءوڭى سۋىق تومسارىپ سازارا ءتۇستى. ءالي ىشتەن اكەلىپ يىعىنا جاپقان قارا ماقپال شاپاننىڭ جەڭىن كيمەي، يىنىنە جەلبەگەي سالىپ، كۇلەگەش وفيسەرگە سىرتىن بەرىپ ءتۇر. «قۇرمەت كورسەتىپ تۇرىپ تا قومسىنعانىن جاسىرمايدى. يتىنە دەيىن ءوزىن ارتىق سەزىپ، مىسقىلىن مۇرتىنىڭ استىنا جاسىرىپ جۇرگەندەرى».
— جىلقىلاردى قابىلداپ الىڭدار، — دەدى ءتىلماشقا.
— العان-بەرگەن جونىندە قاعاز...
— قاعازدىڭ قاجەتى جوق. ءبىزدى گەنەرال قاشان قابىلدايدى؟
— قولباسى سىرقات. سالقىن تيگەن. تۇماۋ... تۇماۋ دەگەندى تۇسىنەسىڭ عوي؟
— ەرتەڭ قابىلداي الا ما؟
— مەنىمشە... قابىلداۋعا ءتيىس. ال بۇگىن كەشىرىم وتىنەدى. ەلامان باسىن يزەدى. قىلجاقباس مايور مەن ءتىلماش قوشتاستى دا شاپشاڭداپ جونەلىپ بارا جاتتى. ولاردىڭ قاراسى ۇزاعان بويدا ءالي مەن رزا ءماز بوپ:
— الگى سارى سايتان سازايىن الدى! وزىنە دە سول كەرەك.
— جوق-اۋ، ءتىپتى... ءبىزدى كورسە ۇستىنە تۇيە كىرگەندەي بولاتىنىن قايتەرسىڭ؟! — دەپ قاۋقىلداسىپ جاتىر.
ەلامان ىشكە كىرمەي، اينالا توڭىرەككە كوز ساپ سىرتتا ءبىراز ءجۇردى. ءوزىنىڭ كورگەن-بىلگەندەرى ازدىق ەتەتىن بولعاسىن وسى ساپارىندا، وڭتايى كەلسە مىنالاردىڭ ءبىر وفيسەرىن تۇتقىنداپ الا كەتپەك ويدا. سوندا ءجۇز جىلقى مەن ەرتەڭ گەنەرالعا سىيعا تارتاتىن كۇمىس ەر-تۇرمان، اق ارعىماقتىڭ وتەۋى قايتار ەدى. ويىن اليگە ايتقىسى كەپ وقتالا ءتۇستى دە، ءوزىن تەجەپ قالدى.
ەلامان ىشكە كىردى. الدىنا الجاپقىش بايلاعان ادەمى كەلىنشەك ءۇي ورتاسىنداعى ستولعا اس دايارلاپ جاتىر ەكەن. ۇستىنە كىرگەن بۇعان قىزىل شىت كوفتانىڭ ار جاعىنان شىرەپ تۇرعان كەپشىكتەي كەۋدەسىن شۇعىل بۇرىپ، اياسى ۇلكەن كوك كوزىن قىمسىنباي دا قىسىلماي قاداپ تۋرا قاراپ ەدى، ەلامان اياق استىنان ابىرجىپ، «مىنا سايتان قايتەدى، ءاي؟» دەپ، كوزىن الىپ قاشتى. بىلايعى كەزدە دە ايەل الدىندا يمەنشەك جىگىت قىزارىپ كەتتى. ساماي شاشى اق بۋرىلدانىپ قالعان داپ-دارداي كىسىنىڭ وسىنشا ۇيالشاقتىعى قىزىق كورىندى مە، كەلىنشەك ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەدى دە، ارعى جاعىندا ىدىس-اياق سالدىراپ جاتقان اس ۇيگە جۇرە بەردى. «قازاق ايەلدەرىنە قاراعاندا وسى شىركىندەر دارقانداۋ كەلەدى-اۋ. ۋىزداي جاپ-جاس باسىمەن اكەسىندەي كىسىگە ءتيىسىپ تۇرادى» دەپ ويلادى ەلامان. ازدى-كوپتى جاساعان ومىرىندە ءوز تىرلىگى ەكى ايەلگە عانا جاناسىپتى. ولارعا ۇيلەنگەن كۇنىن ەسىنە الدى. ەكەۋى دە اق نەكەلى توسەك سالىنعاسىن جاتار الدىندا شاپاندى باسىنا جامىلىپ تىسقا شىعىپ كەتتى. سونان قاشان تاڭ اتقانشا ۇيگە كىرمەي قويعان-دى. كەيىن قانشا بىرگە تۇرعاندا دا ءوزى بىلەتىن وسى ەكى ايەلدىڭ ەكەۋى دە ەركەككە ەتى ۇيرەنبەي-اق قويدى. تار توسەكتە تىعىلىسىپ جاتقاندا دا بەت قارىپ تۇراتىن ۇيات ناپسىگە تىيىم سالىپ، بويلارىن تەجەپ قالا بەرەتىن.
ەلامان ەرتەڭىنە تاڭمەن تالاسا وياندى. سىرتقا شىعىپ، ەسىك الدىنداعى قاراعاي قۇدىقتىڭ شەكەڭنەن شىققانداي مۇپ-مۇزداي سۋىمەن بەتى-قولىن جۋدى. سونان بۇلار ەرتەڭگى اسىن اياقتاپ بولا بەرگەندە، كەشەگى جەڭىلتەك مايور كەپ «گەنەرال شاقىرىپ جاتىر» دەدى. ەلامان ەجەلگى ءبىر مۇسىلمان داستۇرىمەن اس سوڭىنان بەتىن سيپادى دا، جىگىتتەرىن ەرتىپ تىسقا شىقتى.
گەنەرال چەرنوۆ بۇلاردى شتاب ورنالاسقان ۇلكەن اق ءۇيدىڭ الدىندا كۇتىپ تۇر ەكەن. ەلاماننىڭ كوزى ءبىر دەگەننەن قولباسىعا ءتۇستى. تۇرىك جەرىندە بۇل ءبىراز ورىس گەنەرالىن كورگەن. ولار قىردا جايىلعان دۋاداقتاي كوزگە تولىق بولاتىن. جانە شەتىنەن التىن يىق، اجارلى ەدى. ال، مىناۋ ورتا بويلى، ءبىراق ىلميگەن ارىق. ۇستىندەگى كيىمدەرى دە كۇيسىز. اسىرەسە، جوتاسى مەن جاۋىرىنى كۇنگە كۇيىپ، بوياۋى وڭىپ كەتكەن كونەتوز كيتەل كارى گەنەرالدىڭ ارىق دەنەسىنە كەڭدىك ەتىپ قولپىلداپ تۇر. كىربيگەن كوڭىلسىز ءتۇرى دە وسى ومىردەن تاۋى شاعىلىپ، ابدەن قاجىعان ۋايىمى كوپ كىسىنىڭ ەنجارلىعىن بايقاتادى. كەشە قىلجاقباس مايوردىڭ قولباسىعا ومبىدا سالقىن ءتيىپ، تۇماۋراتىپ قايتتى دەگەنى ەسىنە ءتۇستى.
ەلامانعا قولباسىنىڭ سابىرلىلىعى ۇنادى. سارى الا كيىمى شۇباتىلىپ كەلە جاتقان دالا قازاقتارىنا ول وزگەلەردەي سىقسىڭداپ قاراماي، ويلى كوزىن سابىرلى سالماقپەن تاستادى. جاڭا قولىن بەرگەندە بايقادى، الاقانى ءارى ىستىق، ءارى جۇپ-جۇمساق ەكەن. گەنەرال قاسىندا تۇرعان ءتىلماشقا بۇرىلىپ:
— مىرزانىڭ بىزگە سىيلاعان اتتارىن كوردىم. وڭشەڭ جارامدى جاقسى جىلقى ەكەن. كولچاك ۇكىمەتىنىڭ اتىنان العىس ايتام! — دەدى.
تاتار ءتىلماش دەرەۋ قازاقشالاماق بوپ شۇلدىرلەپ كەلە جاتىر ەدى، ەلامان:
— قاجەتى جوق... — دەپ تىيىپ تاستادى.
— مىرزا، ورىسشا بىلەتىن بولدىڭىز عوي؟ — دەدى چەرنوۆ.
— قالادا ءجيى بولام. سوسىن ورىس بايلارىمەن ارالاسىم بار عوي.
— وسى ماڭنىڭ ءبىر جەرىنەن كەلدىڭىز بە؟
— ءبىزدىڭ جەرىمىز بۇل ارادان الىس. ارال تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان كەلدىم.
— و-و، شىنىندا دا ەڭبەگىڭىز زور ەكەن. نەشە كۇن ءجۇرىپ كەلدىڭىز؟
ەلامان بۇنداي سۇراقتىڭ بولاتىنىن ءبىلىپ، كۇنى-بۇرىن جاۋابىن ازىرلەپ كەلگەن-دى. بەس كۇندە جەتتىك دەدى. گەنەرال وزىنە سىيعا تارتقالى اكەپ تۇرعان اتقا بۇرىلدى. ەكى جىگىت — ءالي مەن رزا اق ارعىماقتى تىزگىنىنەن تۇقىرتىپ ۇستاپ تۇر. سونىڭ وزىندە اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ، كەڭ تاناۋى جەل تارتىپ پىر-پىر ەتەدى.
ەلامان بايقاپ تۇر: گەنەرال چەرنوۆتىڭ كوزى جايناپ كەتتى. قاسىنداعى كىسىلەردىڭ باسىمەن الىسقان اتتان قورقىپ ساقتاندىرعانىنا قاراماي، گەنەرال تارتىنباستان بىردەن ارعىماققا جەتىپ باردى.
— گەنەرال مىرزا، ابايلاڭىز! — دەدى وفيسەر.
چەرنوۆ ارعىماقتىڭ جالىن ۇستاپ ەدى، كەرەگەدەي جال ۋىسىن كەرىپ شىعا كەلدى. سوسىن ول تىپ-تىعىز تىقىر تۇگىن سيپادى. قولى تۇگىنە تيەر-تيمەستە-اق ارعىماقتىڭ دەنەسى ءدىر-دىر ەتتى. ات وسقىرىپ، قوزعالاقتاپ، ساۋىرىن بۇرعاندا ۇستىندەگى كۇمىس ەر-تۇرمان كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتتى. گەنەرال چەرنوۆ ارعىماقتىڭ قاسىنان كەتە الماي، اينال سوقتاپ ىركىلىپ تۇر. وسىنداي ارعىماقتىڭ تالايىن انەبىر زامان ءتۇزۋ كەزدە پاتشا سارايىنان كورەتىن. الىستان قىزىققانى بولماسا، ءدال وسىنداي ىستىق قاندى دەگدار جىلقىعا تاقىمى ءتيىپ كورمەگەن-دى.
گەنەرال چەرنوۆ شىن رازى بوپ:
— راقمەت، مىرزا! — دەپ ەلاماننىڭ قولىن قىستى دا، تۇسكى اسقا شاقىردى. سول كۇنى ولار كوكتەم ساۋلەسى شۇعىلاسىن مول توككەن وڭاشا كەڭ بولمەدە ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىرىپ سويلەستى. چەرنوۆ باياۋ باستالعان اڭگىمەنىڭ ءبىر تۇسىندا ارال وڭىرىندەگى حالىق نەمەن كاسىپ ەتەدى، بالىق اۋلاي ما دەپ سۇرادى.
— قازاقتىڭ كاسىبى — مال عوي. بالىق اۋلايتىندار دا بار.
— قىزىل بالىق بولا ما؟
— ە، بولعاندا قانداي.
گەنەرال چەرنوۆ كەلەسى اڭگىمەنى نەدەن باستارىن ويلاعانداي، ازىراق ىركىلىپ، شايعا سالعان قانتتى بال قاسىقپەن بىلعاپ وتىر. ەلامان الدىنداعى اسقا اۋىلداعى ادەتپەن قۇنىعا ۇمتىلماي، ءوزى كورىپ جۇرگەن اقسۇيەك مىرزالاردىڭ ماڭعازدىعىنا سالىپ، اسىقپاي باپپەن الدى.
— قىزىلداردى قالاي قابىلداپ جاتىرسىڭدار؟ — دەدى چەرنوۆ.
ەلاماننىڭ بۇل ءبىر كۇتپەگەن بەيقام تۇسى ەدى؛ سولاي بولارىن بىلگەندەي، اق گەنەرال دا ءوزىنىڭ وسىعان دەيىنگى سىپايىلىعىن بىلاي قويىپ، ەلاماننان ەكى كوزىن ايىرماي باعىپ قالدى. ءا دەگەندە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قىسىلىپ قالعان ەلامان ىلە-شالا سونىسىن جۋىپ-شايىپ ءسول ەزۋ تارتىپ ەدى، گەنەرال چەرنوۆ:
— نەگە كۇلدىڭىز؟ — دەدى.
— جوق، جاي عانا، — دەپ ەلامان اياق استىنان رايلانىپ كۇلە ءتۇسىپ، — وسىنى سۇرايتىنىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم، — دەدى.
— وندا جاۋاپ بەرمەي-اق قويۋىڭىزعا بولادى.
— نەگە، تاقسىر؟
— كۇنىبۇرىن ويلاپ قويعان جاۋاپتىڭ شىندىعى شامالى.
— جاقسى ايتتىڭىز.
— ەلىڭىزدە وقىعان ازاماتتار بار ما؟
— دەگەنمەن، گەنەرال مىرزا، ءسىزدىڭ جاڭاعى ساۋالىڭىزعا جاۋاپ بەرەيىن.
— مەيلىڭىز ءبىلسىن...
— ورىس حالقى سەكىلدى ءقازىر قازاقتار دا ەكىگە ءبولىنىپ كەتتى.
— كەدەيلەر جاعى، ارينە، قىزىلداردى قولدايدى عوي؟
— ءيا، قىزىلدار جاعىندا.
— دەمەك، قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قىزىلدار جاعىندا بولدى عوي؟
— سولاي.
— مىرزا... ءسىزدىڭ حالىق قىزىلداردى سوندا نە ءۇشىن قولدايدى؟
ەلامان اۋزىنا اپارا بەرگەن كەسەنى ەرنىنە تيەر-تيمەستە كەرى تارتىپ الدى. جول بويى نەشە كۇن ويلاسا دا، مىناۋ تاعى دا قاپىسىن توسقان تۇتقيىل سۇراق ەدى. ول ءبىراز وتىرىپ بارىپ:
— بوستاندىق... — دەدى.
چەرنوۆ تۇرەگەلدى. تەمەكى شەكتى. ەلامانعا ىركىلىپ تەسىلە قاراپ ءبىراز تۇردى دا:
— سوندا قالاي، قازاق بوستاندىق سۇيگىش حالىق دەمەكسىز بە؟ — دەپ ەدى، «جاڭاعىنى انتەك ايتتىم با؟» دەپ ويلادى دا: - قۇراندا ايتقان عوي: «بايلىق بارشا جۇرتقا ورتاق. تەك اللا تاعالانىڭ كوكتەن تاستاعان ىرزىق-نەسىبەسىن بولىسكەندە بەرگى جاعىنداعىلار بىرىنە-بىرى قيانات، زورلىق ىستەپ، بىرەۋگە از، بىرەۋگە كوپ تيەدى» دەگەن.
— ادەمى ايتقان ەكەن.
— قۇران ءسوزى بولعاسىن قارا حالىق بۇنى قۇدايدىڭ اۋزىنان شىققان اقيقات شىندىق دەپ بىلەدى. ەرتەڭگى كۇنى قارنى اشسا دا الدىنداعى اسىن ءسىز بەن ءبىز تارتىپ ىشكەندەي بولامىز.
گەنەرال چەرنوۆ كەنەت اڭگىمەگە ىقىلاسسىزدانىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ سىرتقا كوز تاستادى. اينەكتىڭ ار جاعىندا مولدىرەگەن كوك اسپاندا شۋداداي اپپاق بۇلت الدەبىر جاققا ماڭىپ بارادى ەكەن. گەنەرال تەرەزەنىڭ پەردەسىن ءتۇسىرىپ جىبەردى. مىنا قارا مۇرتتى مىرزا ويىنان كەتپەي تۇر. ءوزى بولسا، جەر قايىسقان قولدى باستاپ قىرعىز-قايساقتىڭ بۇلار بۇرىن-سوڭ ءومىرى اياق باسپاعان سىرى بەلگىسىز جۇمباق دالاسىنا تەرەڭدەپ كىرىپ كەلە جاتىر. كەشەگى پاتشا زامانىندا بۇلاردى ءتىلى-دىنى باسقا، جابايى، تاعى كوردى. ءوزىنىڭ تۇسىنىگى دە وسىنىڭ و جاق، بۇ جاعى ەدى. باياعى ەرماك جاۋلاپ الاتىن كوشىم حاننىڭ ورداسى قۇلاعاسىن جان-جاققا توز-توز بوپ بىتىراپ كەتكەن كوشپەلى رۋلار مەن تايپالار... قىرعىز-قايساقتار مەكەنى.
راس، كەيىن حاربيندە قارت دوسى روشال بۇعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كىتابىن بەردى. ءىشى پىسىپ زەرىككەسىن وقىپ ەدى. اتاقتى حان تۇقىمىنان شىققان قىرشىنداي جاپ-جاس جىگىت پاتشا اعزامنىڭ بۇكىل رەسەيلىك گەوگرافيا قوعامىنا مۇشە بوپتى. دوستويەۆسكييمەن دوس بوپتى. بۇعان دەيىن قىرعىز-قايساقتان ءدال وسىنداي وتكىر ويلى، زەردەلى وقىمىستى شىعادى دەگەن وي بۇنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرگەن جوق-تى.
كەيىن بۇل ومبىعا كەلگەسىن قازاقتىڭ تالاي-تالاي وقىعان ۇلتشىل ازاماتتارىمەن كەزدەستى. ارىسى پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، بەرىسى ورىنبور، ومبىدا وقىعان، ءبىلىمدى، ءتىلىن بەزەپ سويلەپ كەتكەندە تاپ ءبىر ەۋروپانىڭ باياعى ايتۋلى ءدىلمارلارى اۋزىنا تۇكىرگەندەي، شەتىنەن شەشەن، پاڭ، ماڭعاز. ولار دا ءوز حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن باقىتى جولىندا ەشتەڭەدەن تارتىنباي، باسىن وققا بايلاپ جۇرگەن سانالى ازامات سياقتى ەدى. قازاق جەرىنە كىرگەلى گەنەرال چەرنوۆ بۇل ەلدىڭ بۇل جاقتاعى شونجارلارىمەن كەزدەسە باستادى. ولاردىڭ ءبارى ۇلىق الدىندا وزدەرىنىڭ كىسىلىك قاسيەتىنەن ايىرىلىپ قاپ، يىلىپ-بۇگىلگەن بىردەڭە. ال مىناۋ... جوق، بۇل نىعىز. كىممەن دە تەرەزەسىن تەڭ ۇستايتىن سياقتى.
گەنەرال چەرنوۆ مىرزانىڭ ادالدىعىنا سەنگىسى كەلسە دە، ءتىپتى شىن كوڭىلىمەن سەنىپ تۇرىپ تا، ءبىر ءشۇبا، ءبىر كۇدىك ار جاعىندا تىكەندەي قادالىپ تۇرىپ الدى. شىعىس حالقىنىڭ زىمياندىعى جونىندە ەۋروپا ساياحاتشىلارىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن وقىعانى بار-دى. بۇنىڭ ەندى ءتۇۋ سوناۋ ارال تەڭىزىنەن كۇن-تۇن قاتىپ ىزدەپ كەلەتىندەي بۇلارعا سونشا نە باۋىرى ءبىتىپ بارادى؟ بۇندا قانداي سىر بار؟ جەر تۇبىنەن سابىلىپ ىزدەپ كەلۋ ءۇشىن ادامدى ىقتيار ەركىنە قاراتپايتىن نە ىستىق ماحاببات، نە وزىنە ءتيىمدى كوزدەگەن ۇلكەن ءبىر ماقسات بولۋ كەرەك قوي. باسىنان ب ا ق تايعان قازىرگىدەي زاماندا، باسقانى قويعاندا كەشەگى قاندى كويلەك دوستار قاشىپ جاتقاندا، باياعىدا ەرماك پەن چەرنيايەۆ قىلىشتىڭ ءجۇزى، نايزانىڭ ۇشىمەن باعىندىرعان بۇراتانا حالىقتان جان قيار دوس شىقتى دەگەنگە كىم سەنەدى؟
گەنەرال چەرنوۆ ەلامانعا بىلدىرمەي كوز قيىعىن تاستادى. ءبىر ەسەپتەن تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە بۇندا وداقتاس ەلدەردىڭ اسكەري ماماندارى كەلۋگە ءتيىس-تى. مىنانىڭ دوستىعى شىن بولسا، بۇنى سولاردىڭ الدىندا كوز عىپ ۇستاسا قايتەر ەدى دەپ ويلادى. نەسى بار، الدا تۇرعان ەرتەڭگى سۇراپىل شايقاستاردا تاپ مىنا قۇس ۇشپايتىن قۋ دالادا بۇلار جالعىز ەمەس ەكەنىن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ دا قولدايتىنىن كورسىن.
***
گەنەرال چەرنوۆ ومبىعا ەرتە كوكتەم باسىندا كەلگەن-دى. ءبۇل قىس بويى توڭى ويىلماي جاتقان ءسىبىردىڭ سىرەۋ قارى جاڭا-جاڭا كوبەسى سوگىلە باستاعان كەز. كەشە، جىل باسىندا جىرا-سايلاردى جەر بەتىمەن بىردەي عىپ باسىپ سالعان ءۇيىندى قاردىڭ ءقازىر ەپتەپ استىنان ەرىپ، سىلدىراپ سۋ جۇرە باستاعان شاق-تى.
حاربيننەن شىققالى قارت گەنەرال كوز ىلگەن جوق؛ ونان باسقا جولاۋشىلار كەشكى اسىن ءىشىپ، الدەقاشان ۇيىقتاپ قالعان. بۇنىڭ كۋپەلەس كورشىسى دە ۇيىقتاپ جاتىر. كوز ءىلىندىرىپ العىسى كەپ بۇ دا الگىندە قيسايىپ جاتا بەردى دە، باسىن كەنەت جاستىقتان كوتەرىپ الدى. وسى كۇندەرى ويىنان كەتپەي قويعان كۇدىك كوڭىلىنە قايتا ورالىپ: «وسىعان سەنەيىن بە، جوق پا؟» دەدى كۇبىرلەپ. ءسىبىر جاۋدان بوسادى. ومبىدا كولچاك ۇكىمەت قۇردى. بۇلاردىڭ دا باسىنا باياعى داۋرەن قايتا ورناپ، ەندى مىنە بۇ دا، بۇنىڭ ءوزى دە جات ەل، جات جۇرتتا وتكەن ەكى جىلعى سەرگەلدەڭنەن كەيىن وتانىنا ورالىپ، قايتىپ كەلە جاتىر. «وسى راس پا؟ سەنەيىنبە، سەنبەيىنبە؟» دەۋىن دەسە دە، ول ىلە-شالا وزىنە-وزى: «سەن، سەن، راس، ءبارى راس» دەدى. كولچاكتىڭ ۇكىمەتى راس. ءوزىنىڭ وتانىنا، سۇيىكتى وتانىنا قايتىپ كەلە جاتقانى دا راس. مىنە، كولچاكتان كەلگەن شاقىرۋ قاعاز قولىنا تيە سالا وزىمەن بىرگە حاربيننەن پويىزعا مىنگەن كورشىسى قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر. پاتشا تاقتان قۇلاعان كەشەگى الاعاي-بىلاعايدا شەت ەلگە قاشقان التىن يىق تورەلەر دە ءقازىر ومبىعا جان-جاقتان اعىلىپ كەلىپ جاتىر دەگەن حابار حاربينگە دە جەتكەن-دى. ەندى كورە قال،رەسەي ەل بولىپ، ەڭسەسىن قايتا كوتەرەدى. اق پاتشانىڭ تۋى استىندا بۇلار قايتا باس قوسادى. ەسكى دوستارعا قاۋىشادى. ەندىگى قالعان ءومىرى كەشەگى ورىس-گەرمان سوعىسىندا قارا بوران، قارلى وكوپتا يت ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن بىرگە تاتىپ، بىرگە كورگەن قاندى كويلەك دوستارمەن بىرگە وتەدى. نە كورسە دە ءبارى بىرگە كورەدى. گەنەرال ەندى قايتىپ توسەگىنە جۋىمادى. شەكاراعا جاقىنداعان سايىن شىدامسىزدانىپ ابدەن زىقى كەتىپ بولدى. مىنا پويىزى تۇسپەگىر جەتىپ بولماعاسىن ءبىر كەزدە تەرەزەگە ءتونىپ، مىنبەلەپ وتىرىپ الدى. مىنە، شەكارا! مىنا الا باقاننىڭ ارعى جاعى رەسەي! ال سوناۋ تۇكسيگەن قارا ورماننىڭ ورتاسىنداعى انەبىر الاقانداي الاڭدا بورەنەدەن قيىپ سالعان كىشكەنتاي ءۇش ءۇيدىڭ ار جاعىندا جاتقان ۇلان-بايتاق ەل-جۇرت بۇنىڭ وتانى. و، ساداعاڭ كەتەيىن!.. قۇسادا وتكىزگەن ەكى جىلدا تۇندە تۇسىنەن، كۇندىز ويىنان شىقپاعان ەل-جۇرتى!
گەنەرال چەرنوۆ سىرتقا ۇمتىلدى. قارت پروۆودنيك بۇنى كورگەن بويدا الدەنەگە ءتۇسىن بەرمەي، سىرت اينالىپ بۇرىلىپ كەتتى. الا باقاننان وتكەسىن پويىز الدە دە كىشكەنە ىلگەرىلەپ باردى دا، الگى ءۇش ۇيگە قاتارلاسا بەرە تۇلا بويىنداعى تەمىرلەرىن سالدىر-كۇلدىرلەتە كىلت توقتادى. پروۆودنيكتەن كەيىن تۇسكەن گەنەرال اياعىنىڭ ۇشى جەرگە تيەر-تيمەستە تىزەسى دىرىلدەپ كەتتى. « و، ءتاڭىرىم... ورىس جەرىنىڭ توپىراعىن باساتىن كۇنگە دە جەتتىك».
دالا تاستاي تۇمان. توبەڭنەن باسقانداي قورعاسىن سالماقتى اۋىر بۇلت كۇللى اسپاندى تۇتاس باسىپ بۇركەپ اپتى. مەزگىل قاي شاما؟ كۇن شىقتى ما، جوق پا، ءبىلىپ بولمايدى. بويىنا ىلعال تارتقان ازانعى اۋا اۋىر ەكەن. سىرتقا شىققان بويدا گەنەرال قاتىقتاي ىركىلدەگەن اۋانى اۋزىمەن قارپىپ بىرەر جۇتتى دا، ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنا ىلىككەن الدەبىر تاستى ءبىر تەپتى دە، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. ستانسا باسىنىڭ قارى اينالا توڭىرەكتە قاراۋىتقان ورمان اراسىنداعى قارداي توڭى بۇزىلماي، اپپاق بوپ سىرەسىپ جاتقان جوق، الا قانات. و دا تۇنىمەن ەرىپ، كوك سوقتالانىپ بىلجىراپ جاتىر ەكەن.
چەرنوۆ ىشكە كىرمەدى. اياعىنا ازداپ ىلعال وتكەنى بولماسا، دەنەسى ءازىر توڭازي قويعان جوق-تى. ستانسا باسىندا قىبىر ەتكەن جان جوق. ءۇش ءۇيدىڭ دە ەسىك-تەرەزەسى جابىق. تەك باسقالاردان گورى تەمىر جولعا جاقىن تۇرعان ءۇيدىڭ قوراسىنان سيىر موڭىرەدى. اسكەرگە العانشا بۇل كالۋگا گۋبەرنياسىنىڭ الىس تۇكپىرىندە ءوز شارۋاسى وزىنە جەتەتىن اۋقاتتى پومەششيك سەميادا وسكەن-دى. مال جايىن بىلەتىن. مىناۋ ەرتە بۇزاۋلاعان قاشار سيىر ەكەنىن بىردەن ءبىلدى. ماما سيىرلارداي ەمەس، بۇلار ساۋىنى مەزگىلىنەن ءسال اسسا دا، ءسۇت تولعان جەلىن دەرىتىپ، ءدال وسىلاي اسپان استىن ازان-قازان قىلاتىن ادەتى.
پويىز ۇزاق تۇردى. الگىدەي ەمەس، تۇمان ەپتەپ سەيىلىپ، جاقىن، جۋىق ماڭاي انىعىراق كورىنە باستادى. قاشار سيىر موڭىرەگەن ءۇيدىڭ قوراسى تولعان قاراقات پا، شيە مە، ولاردان دا باسقا بەيبەرەكەت وسكەن جەمىس بۇتالار شىق ءتۇسىپ، سۋ-سۋ بوپ سەلىگىپ تۇر ەكەن. الگىندە ءبىر توپ شوجە تورعاي وسى بۇتالاردىڭ بۇتاعىندا شۇپىرلەپ وتىرعان. وزدەرى بولىمسىز بىردەڭەدەن ۇرىكتى. ۇشسا دا، قونسا دا تاتۋ توبىن جازباستان شوعىرلانىپ جۇرەتىن پاقىرلار دۇرك كوتەرىلىپ ۇشقاندا تۇنگى شىققا مالىنعان بۇتا شۇعىل سىلكىنىپ، ءموپ-مولدىر مۇزداي تامشىلار سىركىرەپ قويا بەردى. شىققا مالىنعان ۇيلەردىڭ، ۆاگونداردىڭ توبەسىنەن سۋ سورعالاپ، ونسىز دا ميى شىعىپ جاتقان جەرگە تىرس-تىرس تامادى.
گەنەرال چەرنوۆتىڭ ەسىنە مانجوريا ءتۇستى. وندا دا ءقازىر وسى كوكتەم. وسى تورعايلار. وندا دا ءدال وسىنداعىداي الا قانات قار. الىس-الىستا قاراۋىتىپ، مۇنارتقان ورمان. وندا دا ءدال وسىنداي جىرتىق-تەسىگى تاۋسىلمايتىن جۇدەۋ ءومىر. گەنەرال مىنا دۇنيەنى جاڭا كورگەندەي، اينالاعا نازارىن ىركىپ، ويلانا قاراپ تۇر. نەگە كوزى تۇسسە دە ادام زەردەسى اقىرىنا دەيىن جەتىپ بولمايتىن مىنا دۇنيەنىڭ وسى ارادا، تاپ وسى ءقازىر ءوزى بايقاعان ءبىر سىرىنا قايران قالادى. «اپىراۋ، — دەدى گەنەرال ىشىنەن، — مىناۋ قىس بويى سىرەۋ قار استىندا جانى شىققان ەلىكتەي توڭى ويىلماي جاتقان جەرگە مۇلدە ۇقسامايدى عوي؟ قىس ىزعارى قايتىپ، كۇن جىلت ەتىپ ءسول راي بەرىپ ەدى، كوردىڭ بە، بۇل جارىقتىق تا بۋسانىپ، تۇلابويىنان بۋ بۇرقىراپ، جانى جايلى راحات تاپقانىن. اسىلى، ايت-ايتپا، جەر دە ادام ءناسىلدى عوي. قىس بويى قار استىندا قول-اياعى ءبۇرىسىپ جاتىپ ەدى. كۇن كوزى راي بەرگەسىن ايەل ءناسىلى ۇساپ، بۇ دا ناپسىسىنە يە بولا الماي، كوڭىلىنە جەلىك كىرىپ شىعا كەلدى. كورە قال، كۇنى ەرتەڭ تۇگى تۇلەپ، قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى. وسىدان بىلاي قاراي جەر بەتىندەگى كۇللى تىرلىك، جاندى-جانسىز، بار-بارىنە تويىمسىز ءبىر اشقاراقتىق تاپ بولىپ، كۇنى ەرتەڭ ءالى-اق ءار كودە، ءاربىر بۇتا تۇبىنە ۇرىق شاشىپ، جەر-دۇنيەنى جاس ۇرپاققا بولەپ، شەشەك اتىپ شىعا كەلەر-اۋ! «ءيا، دۇنيە توزبايدى»، — دەدى گەنەرال. «توزسا — جان توزادى. ءبىز توزامىز. مىنا دۇنيە -جەر، سۋ، تاۋ، تاس، ورمان، توعاي — قار مەن مۇز استىندا جاتسا دا، جىلدا-جىلدا كوكتەم جىلت ەتكەندە، وسى كەز، ءدال وسى ءبىر مەزگىلدە ءبىر جاسارىپ، جاستىڭ داۋرەنگە قايتا قاۋىشىپ، ءبارىن باسىنان قايتالاپ وتكىزىپ وتىرادى. قۇدىرەتتىڭ سونىسى قانداي جاقسى».
گەنەرال چەرنوۆ كوڭىلدى. وتانىنا جىلدىڭ باسقا مەزگىلى ەمەس، ءدال وسى كەزدە، ەرتە كوكتەمنىڭ باسىندا ورالعانىن دا جاقسى نىشانعا جورىپ، جۇرەگى دە ءدال باعانا شەكارادان وتەردە ءوزىن ىقتيار ەركىنە قاراتپاي، قۇيىنداي ءۇيىرىپ اكەتكەن ىستىق سەزىم ۇيتقىتىپ، لۇپىلدەپ قاتتى-قاتتى سوعىپ كەتىپ ەدى. «قايران، رۋس، — دەدى گەنەرال، — اسىلى، كىسى تۋعان جەردىڭ ءقادىرىن سىرتتا جۇرگەندە بىلەدى ەكەن عوي».
چەرنوۆ ءزاتى ەلجىرەك جان ەمەس-تى. نەگە ەكەنىن قايدام، سىرتتا وتكەن ەكى جىل اسەر ەتتى مە، وتانىنا ورالعاسىن بولماشىعا كوڭىلى بوسان، جانى، جۇرەگى ەلجىرەپ، مىنا ادىرا قالعىردىڭ توپىراعى مەن ءاربىر تاسىن ايمالاپ سيپالاعىسى كەپ كەتتى. ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر باقىتتى كۇنىنىڭ ەسكەرتكىشى بولسىن دەپ وسىناۋ ۇلان-بايتاق ەلىنىڭ قيىر شىعىستاعى شەكاراسىنان ءبىر تاستى الا كەتكىسى كەپ، كۇن ساناپ قيمىل-قوزعالىسقا قۇلىقسىزدانا باستاعان كارى دەنەسىن كۇشپەن ءيىن، اياق استىندا جاتقان ءبىر تاستى العالى قولىن سوزىپ ەڭكەيە بەرگەن-دى. كوزىنىڭ قيىعى ەرتەدەن بەرى بۇنى اناداي جەردە باعىپ تۇرعان قارت پروۆودنيكتى بايقاپ قالدى دا، قولىن جالما-جان تارتىپ الا قويدى. قىرسىق شالدان قىسىلدى ما، اۋزىنا تۇسكەن الدەبىر اسكەري اۋەندى ىڭىلداپ، سىرتتاپ كەتىپ بارا جاتىر ەدى. پروۆودنيك سوڭىنان ىلە داۋىستادى:
— گەنەرال، قالىپ قوياسىڭ. ءمىن! تەز! تەز! — شىنىندا دا، پويىز جىلجىپ بارادى ەكەن. ءبىر پالەسى: بۇنىڭ ۆاگونى ىلگەرى ۇزاپ كەتىپتى. گەنەرال امالسىز جۇگىردى. ۆاگوننىڭ باسقىشىندا ءماز بوپ كۇلىپ تۇرعان پروۆودنيككە قاراماۋعا تىرىستى. رەسەيدە مارتەبەلى گەنەرال لاۋازىمىنىڭ ءقادىرى قالماعانىن بىلەتىن. ول تەك... تىم قۇرىسا، بۇنىڭ جاسى مەن اپپاق قۋداي باسىن سىيلايتىن كىسى قالماعانىنا قىنجىلدى.
— جوق، تىم جاقسى جۇگىرەدى ەكەنسىڭ، — دەدى پروۆودنيك. گەنەرال چەرنوۆ وعان ءتۇسىن بەرمەي، تۇسىنان ءوتىپ كەتتى.
كۋپەلەس سەرىگى باعانا ىرگەگە قاراپ جاتقان كۇيىنەن ءالى قوزعالماپتى. ءقازىر قايتا كەسپەلتەك تولىق دەنەسى قاتتى ءجۇرىپ كەتكەن پويىزدىڭ ىرعاعىمەن ءدىر-دىر شايقالىپ، تاناۋى پىسىلداپ، راحاتتانىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. «باقىتتى جان ەكەن» دەدى گەنەرال ىشىنەن.
***
شەتتە جۇرگەنمەن گەنەرال بۇنداعى جاعدايعا قانىق ەدى؛ ماسەلەن، بۇل كولچاكتىڭ كوكتەمدەگى دىز ەتكەن شابۋىلىنىڭ دەمى تەز بىتكەنىن بىلەتىن. بۇل كەزدە قايتا قىزىلدار كۇش الىپ، بۇگۋلمە تۇبىندەگى شايقاستا كولچاك اسكەرىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ەس جيعىزباي قۋىپ كەلە جاتقان سياقتى ەدى. سوعان قاراماستان ومبىدا شىعاتىن گازەتتەر جەڭىمپاز ادميرال اسكەرىنىڭ جەڭىستەرى جونىندە قۇتىرتىپ جازدى. ال جوعارعى ستاۆكادا جەڭىستەن باسقا ءسوز اۋىزعا تۇسپەدى.
گەنەرال چەرنوۆ كىمگە سەنەرىن بىلمەدى. بۇل ءوزى ورىس-جاپون سوعىسىنا، ونان بەرەگىرەك كەلگەسىن ورىس-گەرمان سوعىسىنا قاتىسىپ، سونىڭ بارىندە دە سوققى جەپ ابدەن زارەزاپ بوپ قالعان قارت گەنەرالدىڭ كارى دەنەسىندەگى جاۋ تىرناعىنىڭ ءىزى ءالى جازىلىپ بىتپەگەن-دى. ول، اسىرەسە، شتاب ماڭىنداعى سارى الا يىق وفيسەرلەردىڭ سوزىنە سەنبەيتىن. قولباسىلار مەن كوسەمدەردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، قۇلقىنان شىعىپ ۇيرەنگەن جىلپوس نەمەلەر قۇلاققا جاعاتىن سوزگە شەبەر.
گەنەرال چەرنوۆ ومبىعا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە كولچاكتا بولدى. كولچاك:
— نيكولاي يليچ، قوش كەلدىڭىز! — دەپ بۇنى ىلتيپاتپەن قارسى الىپ، قولتىعىنان دەمەپ اپارىپ كرەسلوعا وتىرعىزدى. — ال قالاي جەتتىڭىز؟ جولدا قيىندىق كورمەدىڭىز بە؟
كولچاك ءزاتى ەلگەزەك كىسى ەدى؛ سوعان قاراپ ونى جەڭىلتەك دەۋگە بولمايتىن. اۋزىن باققان ۇستامدى دەۋ دە قيىن. جول ءتۇسىپ زاۋدە ءبىر نە ماسكەۋ، نە سانكت-پەتەربۋرگكە بارا قالعاندا زيالى قاۋىم باس قوسقان تالاي-تالاي ورتادا بولاتىن. سوندا ءدال وسىنداي جەردە ىشتەي اڭدىسىپ ۇيرەنگەن قاۋىم اۋزىن باعىپ، اركىم ءار جەر-ار جەردە ءۇنسىز تومسارا قالعان ۇستىنە، ادەتتە... ءيا، ادەتتە سونىڭ ۇستىنە ۇزىن بويلى سىپتىعىر كىسى باس-اياعىن سىقيتىپ، مولتتەي قارا مۋندير كيىپ، التىنداعان ادميرال پوگون سامالاداي شام جارىعىندا جارقىلداپ، ءوزى دە ات جاقتى اشاڭ ءجۇزى جايراڭداپ كىرىپ كەلگەندە الگىندە عانا تۇرعان-تۇرعان جەرگە تابانىن جابىستىرىپ تاستاعانداي شەتىنەن شىرەنگەن كىسىلەرگە ساتتە جان بىتەتىن. ءبارى جاپىرلاي ۇمتىلىپ، قاۋمالاپ ورتاعا الاتىن. ونداي كەشتە كولچاك ءوزىن ەركىن ۇستاپ، ەمىن-ەركىن سويلەيتىن. سول كەشتە جۇرتتىڭ كوزى تەك سونى كورەتىن. قۇلاق تەك سونى تىڭدايتىن. قارا تەڭىز فلوتىن بيلەپ-توستەپ تۇرعان سول زاماندا جۇرت باس قولباسىنىڭ توڭىرەگىنە وزىنەن ءوزى ءۇيرىلدى مە، الدە جۇرتتى ءۇيىرىپ تۇراتىن ونىڭ ەلدەن ەرەكشە سيقىرى بولدى ما، ونى ەشكىم ويلاپ جاتپايتىن. ويلاعان كۇندە دە جۇرتتى ءۇيىرىپ اكەتەتىن اقجارقىن، اشىق ادامنىڭ ەلگەزەك ۇيىرسەكتىگى ادميرال باسىنا جازاتايىم نۇقسان كەلتىرەتىن ءمىن دە، وسالدىق تا ەمەس، قايتا ەركە بالانىڭ شولجاڭ سۇيكىمدى قىلىعىنا كەشىرىممەن كۇلە قاراعانداي، بۇنى دا ەلەستىرمەيتىن.
ۇكىمەت تىزگىنى قولىنا تيگەلى ول دارقاندىلىقتان ايىرىلدى. الدىنا كەپ، قابىلداۋىندا وتىرعان كىسىگە ءتىل قاتپاس بۇرىن اۋەلى ءار ءسوزدى قۇددى بەزبەنگە تارتقانداي مىسقالداپ ولشەپ سويلەيتىن بولعان-دى.
گەنەرال چەرنوۆپەن دە مەيلىنشە نىعىز وتىرىپ سويلەستى:
— ءيا، ءقازىر قايدا دا قيىندىق جەتەدى. بىزگە دە وڭاي بوپ جاتقان جوق. حالىق اش. ءبىراق سابىر... سابىر كەرەك. كىشكەنە پۇرسات بەرىڭدەر. اۋەلى ەل باسىنداعى قازىرگى اۋىرتپالىقتى ءبىر جاعىنا شىعارىپ، تىنىشتالىپ الايىق. سوسىن كورە قالىڭىز، ءبىر كۇنگىدەي بولماي روسسيا باياعى قالپىنا... كەشىرىڭىز! — دەپ كولچاك بۇرىلىپ، سىرت جاعىندا شارىلداپ جاتقان تەلەفونعا قول سوزدى.
چەرنوۆ بايقاپ وتىر: كولچاك كوڭىلدى. سەرگەك. بۇندا كەلگەننەن بەرى بۇنىڭ جانىن قيناپ جۇرگەن كوپ قيىندىق، كوپ-كوپ ۋايىم ونىڭ قاپەرىنە كىرىپ شىقپايتىن سياقتى. شىن سولاي ما؟ الدە حاربيننەن كەلگەن بۇعان كوز قىلعانى ما؟ انا جاقتان تەلەفون سوققان كىسىگە دە ول كۇش سەزدىرىپ:
— استىق بولادى. ۆولگا بويىنىڭ بيىلعى استىعى بىزدىكى. ءيا! ءيا! تەك، بيىل و جاقتا جاۋىن قالاي ەكەن؟ — دەدى.
«جوق، بۇلاردىڭ جاعدايى جامان ەمەس سياقتى» دەپ ويلاپ، گەنەرال چەرنوۆ كوڭىلدەنە باستادى. ول ەندى كولچاكقا دا ءجۇزى جىلىپ، رايلانا قارادى. پاتشا قۇلاپ، ەل باسىنا قارا كۇن تۋعان انەبىر قيىن كەزدە ءوزىنىڭ قارا باسىن قايتتاپ، «ولسەڭ تۇرما» دەگەندەي، وتانىن ورتكە تاستاپ، شەت ەلگە تايىپ تۇرعانىنا وكىنەدى. ەندىگى قالعان جەرگە قاسىق قانى قالعانشا كولچاكتىڭ قول استىندا ءجۇرىپ، تاعدىرى تارازىعا ءتۇسىپ تۇرعان سورلى وتانىنا جاتپاي-تۇرماي ادال قىزمەت ىستەگىسى كەپ قۇلشىنىپ وتىر ەدى.
رۇقسات سۇراپ جاس وفيسەر كىردى. ونىمەن شالعايلاسا ءسۇرىنىپ-قابىنىپ تاعى ءبىر وفيسەر كىردى. ەكەۋى دە قولىنا ۇستاي كىرگەن كارتانى كولچاكتىڭ الدىنا جايىپ، سىپتاي بوپ تارتىلا قالدى. ءسال قوزعالسا دا كۇمىس شپور شىلدىراپ، تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى اۋەلى زەر پوگونگا، سوسىن ومىراۋداعى سارى جەز تۇيمەلەرگە شاعىلىسىپ، جىلت-جىلت ەتتى.
گەنەرال چەرنوۆ بەتىن بۇرىپ اكەتتى. شىركىندەر، اپىراي، ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي. انا جاقتا جەڭىمپاز اسكەرلەر كۇشىن قايتا توپتاپ، كەلەسى شابۋىلعا قاۋىرت ازىرلەنىپ جاتقانىن ايتىپ تۇرىپ تا سيپاقتاپ ءۇستى-باسىن، بەلبەۋىن، پورتۋپەيىن جوندەۋمەن بولدى.
— كوردىڭ عوي، گەنەرال. شابۋىلعا ازىرلەنىپ جاتىرمىز. دەر كەزىندە كەلدىڭ، — دەدى كولچاك.
گەنەرال چەرنوۆ قوستاۋدىڭ دا، قارسى بولۋدىڭ دا ءجونىن تاپپاي، سالماعىمەن جانشىپ وتىرعان بىلعارى كرەسلونى سىقىرلاتىپ قيپاقتاپ قالدى.
— جاڭاعىلارعا سەنەسىز بە؟
— سەن شە؟ سەن، ءسىرا، سەنبەيسىڭ عوي. حا-حا-حا! يا ۆيجۋ ۆى سكەپتيك.
گەنەرال كۇدىگىن ايتا باستاپ ەدى؛ ءبىراق كولچاك ونى تىڭداماي، كيىپ كەتىپ:
— ءسىز حاربيننەن كەلدىڭىز. ال، ماعان ۇرىستىڭ ىشىندە جۇرگەن كىسىلەر كەلەدى. ولارعا سەنبەسكە قاقىم جوق، — دەدى.
بۇل جايىندا بۇدان ارتىق سويلەسۋدىڭ قاجەتى جوعىن اڭعارتقىسى كەلدى مە، وتىرعان ورنىنان تۇرىپ، دالاداي كابينەتتىڭ تۇتاس ءبىر قابىرعاسىنا ىلگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ كارتاسى الدىندا ەرسىلى-قارسىلى كەزىپ ءبىراز ءجۇردى. گەنەرال جۇمساق كرەسلودا كومىلىپ وتىر. «سكەپتيك» دەپ ول الدەنەگە كولچاك ءسوزىن ىشىنەن قايتالادى. ءساتسىز اياقتالعان ورىس-جاپون سوعىسىنان كەيىن وسى ءسوزدى بۇل جۇرت اۋزىنان ءجيى ەستيتىن-دى. سوعان بۇل ادەپكىدە كادىمگىدەي تورساڭداپ رەنجىپ قالاتىن. كەيىن، بەرەگىرەك كەلگەسىن وعان دا ەتى ۇيرەندى. جۇرتتىڭ كوزى جەتىپ تۇرعان نارسەگە دە بۇنىڭ ۇنەمى سەنىمسىزدىكپەن ءشۇبالانىپ قارايتىن ادەتى. شىنىندا دا، سۇيەگىنە بىتكەن ءبىر كەمشىلىگى سياقتانىپ، ىشىنەن ءۇنسىز مويىنداپ العان.
كولچاك كەڭ كابينەتتى كەزىپ ءجۇر. الدىنان ەرسىلى-قارسىلى وتكەن سايىن ادميرالدىڭ قارا حروم ەتىك كيگەن تەرتەدەي ۇزىن اياعىن كورەدى. «تىرنا اياق ەكەن عوي!» دەپ ويلاپ، سونان ول قاشان ءوز ورنىنا بارىپ وتىرعانشا كەۋدەسىنە تۇسكەن باسىن كوتەرمەي، ىڭعايسىزدانىپ، وز-وزىنەن قىسىلىپ بولدى. كولچاك جونىندە كوپ ەستىگەنى بولماسا، بۇنان بۇرىن كورمەگەن-دى. كەشەگى پاتشا زامانىندا ءساتى تۇسپەدى. پاتشا قۇلاعاننان كەيىن بۇل ءۇشىن تىرلىكتىڭ تۇك قىزىعى قالماعانداي بولدى. ەندىگى قالعان ءومىرىن دوس-جارانداردان اۋلاقتا، ءتىلسىز تىلسىمداي تىنىش ءبىر تۇكپىردە وتكىزگىسى كەپ شەت ەلگە ءوتىپ كەتتى. العاشقىدا كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس ءتۇۋ-تۇۋ شەتتە جاتقان جاپونياعا شىعىنىپ كەتسە دە، كەيىن تاعى شىداماي، ءبىر تابان دا بولسا سورلى وتانىنا جاقىنداپ جۇرگىسى كەپ، حاربينگە ورنالاسقان ەدى.
كولچاك حاربيندە ءجۇر ەكەن. رەسەي ىشىنەن ىدىراي باستاعان سوڭ، بۇل دا نەمىستەرمەن ەندىگى سوعىستى قاجەتسىز دەپ ويلاپ، قارا تەڭىز فلوتىن تاستاپ كەتىپتى. گەنەرال چەرنوۆ كولچاكپەن حاربيندە دە كەزدەسە الماعان-دى. ساعاتتان استام سويلەسكەننەن كەيىن ۆەرحوۆنىي پراۆيتەلمەن سالقىن قوشتاسىپ، سۇلەلەنىپ سىرتقا شىقتى.
جوعارعى ستاۆكا ساپىرىلىسقان كىسى. دۋاداقتاي-دۋاداقتاي جۋان ينتەندانتتار مەن لىپىلداپ ينەنىڭ كوزىنەن ءوتىپ جۇرگەن جىلپوس، جاس وفيسەرلەر. سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەردىڭ كارتاسىن جازىپ ۇستاعان ءبىر ۋىزداي جاپ-جاس وفيسەر جۇگىرىپ جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتىپ، وسى كەزدە جوعارىدان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان بۇنى يىعىمەن قاعىپ كەتتى.
ءوز كوڭىلىندە رەنىشى اۋىرلاعان سايىن گەنەرال چەرنوۆ حاربيننەن ءبىر اي بۇرىن كەلگەن ءوزىنىڭ قانجىعالاس كارى دوسى — قارت گەنەرال ءروشالدى قايتا-قايتا ەسىنە الا بەردى. چەرنوۆقا تاققان اتاقتى وسىنداعىلار ول سورلىعا دا تەلىپ، كەز كەلگەننىڭ اۋزىندا ءاجۋا بوپ ءجۇر. ءبىر جاقسىسى، ول ايتەۋىر جالعىز ەمەس. قاسىندا وفيسەر بالاسى بار. زيالى سەميادان شىققان تاربيەلى وفيسەر.
سىرت جەلكەمدەۋ ەكەن. گەنەرال چەرنوۆ تىتىركەنىپ كەتتى دە، جالما-جان شينەلىنىڭ ءوڭىرىن قاۋسىرىنىپ، جىلى جەردەن شىققان بويىن قىمتانىپ الا قويدى. كوشەدە قار ەرىپ جاتتى. الابولە اتتى اسكەرلەر مەن باۋىرى سارى الا بالشىق پاۋەسكەلەر تىنىمسىز اعىلىپ ءوتىپ جاتقان ورتالىق كوشەلەردىڭ قارى قاۋىرت ەرىپ، ءجيدىپ ەزىلىپ كەتىپتى. كوكتەم كىرسە دە قىس ىزعارى قايتا قويماعان. ومبى دالاسىنىڭ وكپەك جەلى ىزعىپ، قوينى-قونىشىنا كىرە بەرگەن سوڭ، گەنەرال شينەلىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الدى. سولقىلداق رەسسورلى اربا ۇستىندە وتىرىپ تا ات تۇياعىنان ۇشقان قار سۋىنان تىجىرىنىپ قالادى. اسكەرلەر بولماسا كوشەدە جاي حالىق از. اعىلشىن شينەلىن كيگەن ورىس سولداتتارىنىڭ اراسىنان اندا-ساندا قوڭىر كيىمدى، جاق ءجۇنى ۇرپيگەن جۇدەۋ بىرەۋلەر كوزگە شالىنادى.
قالا لاس. سىلاعى تۇسكەن، قوتىر-قوجالاق ۇيلەردىڭ كىر-كىر تەرەزەسىنىڭ اينەكتەرى ىشكى جاعىنان بۋلانىپ تەرشىپ تۇر. كوكتەم شىققالى ءبىر قار، ءبىر جاڭبىرعا ابدەن سەلىككەن سيدا تەرەكتەر كوشە قاپتالىندا بۇتاقتارى سۋ-سۋ بوپ شايان اياقتانىپ سالبىراپ قاپتى. باعانادان بەرى بايقاپ كەلەدى. ءبىر ءۇيدىڭ مۇرجاسىنان ءتۇتىن شىققان جوق. گەنەرال چەرنوۆ ەشتەڭەنى كورگىسى كەلمەگەندەي، كوزى جۇمىلا ءتۇستى. بىلايعى كەزدە دە كيتەلىنىڭ جاعاسى قولپىلداپ تۇراتىن جىڭىشكە موينىن جيىرىپ يىعىنا تىعىپ اپتى. مىنا كىر، لاس قالا، جۇدەۋ حالىقتى كورگەن سايىن كوڭىلى اۋىرلاپ، جوعارعى ستاۆكانى دا قايتا-قايتا ەسىنە الادى. ەكى بەتىنەن قان تامعان الگى ءبىر دۋاداقتاي-دۋاداقتاي ينتەندانتتار، جالاقتاعان جاس وفيسەرلەر، جايلى كرەسلولار، جىلى، جارىق.كابينەتتەر... سونان سوڭ تەرتە سيراق كولچاك... ادميرال... ۆەرحوۆنىي پراۆيتەل!
ويى شاتىسا باستادى. اسىرەسە، كولچاك جونىندە ءبىر بايلامعا كەلە المادى. اسكەر ءتارتىبىنىڭ قاتال تەزىنە ءتۇسىپ شىققانىنا قاراماستان، كولچاك مەيلىنشە ەلپىلدەگەن اقكوكىرەك كىسى ەكەن. ادميرال ءمۋنديرىن كيىپ، ساپ-سارى الا بوپ العان بويىندا مۇلدە مەنمەن ىرىلىك جوق. وسىدان كەيىن ول كولچاكپەن قىزمەت بابىندا كۇنبە-كۇن كەزدەسىپ ءجۇردى، سونىڭ بارىندە دە كولچاكتىڭ بىردە بولماسا دا بىردە وسى ولكەنى پاتشادان كەيىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ وتىرعان ءامىرشى ەكەنمىن دەپ باسقا جۇرتتان بويىن بيىك ۇستاپ، شىرەنىپ وتىرعانىن كورگەن جوق. ول قايتا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى كاسىبىنەن قول جازىپ قالعانىنا قينالاتىن سياقتى ما، قالاي؟ سۋ ءۇستىنىڭ سوعىسىنان باسقا ءومىردى بىلمەيتىن، كەشەگى قاراپايىم كوپ ادميرالدىڭ ءبىرى ەدى. بۇگىنگى كۇنى جەر بەتىندەگى ەڭ ءبىر قيىن تاعدىرلى ەلدىڭ تىزگىنى قولىنا ءتيدى. حالىق اش. جالاڭاش. كۇشى باسىم جاۋعا قارسىلىق كورسەتە الماي قاشا ۇرىس ساپ، شەگىنىپ كەلە جاتقان اسكەردىڭ ءتۇرى اناۋ. ەل ەڭسەسىن ەزىپ بارا جاتقان وسىنشا قيىندىقتى كوتەرۋ بۇل سورلىعا دا وڭاي، بوپ تۇرعان جوق شىعار. باسىندا ەت قىزۋمەن بيلىك باسىنا ءبىر كوتەرىلىپ قالسا دا، ەندى ءقازىر وسىناۋ ءبىر كىسىنىڭ باسى اينالاتىن بيىكتەن قالاي ءتۇسۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي، الدىنا كەلگەندەردەن كومەك تىلەپ جاۋتاڭداپ قارايتىن سياقتى.
سونىمەن بىرگە كولچاكتىڭ اسا ۇستامسىز كىسى ەكەنى دە بۇنىڭ قىراعى كوزىنەن قاعىس قالمادى. ويىنا العان ءىسىن ءبىر ىڭعايلاپ بىتىرگەنشە جانى شىعىپ، قىزىعىپ بىتەتىن كۇيگەلەك. وندايدا ەكىلەنىپ كەتەتىن قىزبا. باسقا كىسىنى تىڭداعانى ءبىرتۇرلى. شەگىر كوك كوزىنىڭ قاراشىعى جىلتىراپ، شىن ىقىلاسىمەن سىعىرايىپ قاراي قالادى. قايماقتاي جۇقا ەرنىنىڭ ەكى شالعايلىعىنا مىسقىل جيىپ، جىمقىرىپ الادى. سوعان قاراپ الدىنا بارعان كىسى «ماعان كۇلىپ وتىرعان جوق پا؟..» دەپ قۋىستانىپ، قاشان كولچاك كوزىن تارتىپ العانشا سوزىنەن ءسۇرىنىپ قالا بەرەتىن.
گەنەرال چەرنوۆ كەيىن كولچاكپەن جاقسى ۇعىستى. چەرنوۆتى، اسىرەسە كولچاك قاتتى سىيلادى. ونى اۋەلى جوعارعى ستاۆكانىڭ باس ينتەندانتى عىپ تاعايىنداپ ەدى؛ ەكى جۇمادان كەيىن سوعىس مينيسترىنە ورىنباسار عىپ ءبىر-اق جوعارىلاتتى. گەنەرال چەرنوۆ جاسىنىڭ ەگدە تارتىپ، مۇقاپ قالعانىنا قاراماستان وزىنە جۇكتەگەن اۋىر جۇمىسقا ءجان-تانىن سالا كىرىستى. ۇرىس دالاسىندا قانسىراپ شەگىنىپ كەلە جاتقان اسكەردى الدەنەشە ارالاپ، نەبىر قيىندىق جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورىپ قايتىپ ءجۇر. بۇگۋلمە تۇبىندەگى شايقاستان كەيىن كولچاك ارمياسىنىڭ ءحالى وڭالماسقا قاراپتى. سوعىسقا ىقىلاسسىز. قاجىعان. ۇرلىق ەتەك الىپ كەتكەن. باسقانى قويعاندا، ازعانتاي ازىق-تۇلىك سولدات قازانىنا تۇسكەنشە سۇعاناق قولدار جان-جاقتان تارتقىلاپ، پىشاق ۇشىنان ءبولىپ اكەتىپ جاتتى. ول ول ما! ۇرىس ىشىندەگى وفيسەرلەر قاتىن-بالاسىن قاسىنا الىپ ءجۇر. كوكتەمدەگى شابۋىلدا كوپتەگەن دۇنيە-مۇلىك جيىپ اپتى. ءقازىر سولار اعىپ-تامىپ اياققا ورالعى بوپ العان. اسحانا، وبوز، ارتيللەريا اراسىندا وفيسەرلەردىڭ دۇنيە-مۇلكىن تيەگەن اربالار دا سىقىرلاپ، تار كوپىردىڭ اۋزىندا كەپتەلىپ تۇرىپ الادى ەكەن. وندايدا وفيسەرلەر اۋەلى ارعى بەتكە قاتىن-بالاسى مەن دۇنيە-مۇلكىن وتكىزبەك بوپ قيعىلىق سالىپ جاتادى. ىزالى سولداتتار ايقايلاپ، ۋ-شۋ، ازان-قازان بوپ بوقتاپ جاتقاندا، كەيىنگى جاقتان قىزىلدار كەلىپ قاپ، بوراتىپ وق استىنا الادى. قاتەر تونگەن كەزدە اركىم قارا باسىن قايتتاپ، قولىنداعى قارۋ-جاراعىن تاستاي-تاستاي قاشىپ جاتادى ەكەن.
گەنەرال چەرنوۆ ومبىعا كەلگەن بويدا تۇپ-تۋرا كولچاكقا بارىپ، ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقان سۇمدىقتارىن ايتقان ەدى. كولچاك بۇلان-تالان بولدى. «ءبارىن اتام... اسام...» دەپ ايقايعا باسىپ بارا جاتقان سوڭ گەنەرال «كىنالىلەردى اتا باستاساق، اسكەرىڭىز وفيسەرسىز قالادى عوي» دەپ ەسكەرتتى.
— ەندى قايت دەيسىڭ ماعان؟
— اسكەردى سەميادان تازارتۋ كەرەك.
— ە، تازارتپايسىڭ با، كىم قولىڭنان ۇستاپ تۇر؟
— ول ءۇشىن ءسىزدىڭ اتىڭىزدان بۇيرىق جازۋ كەرەك.
— جاز! تەك تەز، تەز ىستە!
كولچاك قول قويعان قاتال بۇيرىق اەروپلانمەن بار ارمياعا دەرەۋ جونەلتىلدى. ارادا ەكى-اق كۇن ءوتتى. ءۇشىنشى كۇنى ازاندا كولچاك چەرنوۆتى شاقىرىپ الدى.
— سلۋشايتە، گەنەرال! — دەي ءتۇستى دە، كولچاك توقتاپ قالدى. كەنىلسىز اڭگىمەنى بىردەن باستاپ كەتە الماي، تىجىرىنىپ وتىردى دا: — وفيسەرلەردىڭ سەمياسى سەن ايتقانداي كوپ تە ەمەس ەكەن عوي، — دەدى.
— مەن ءوز كوزىممەن كورىپ كەلدىم عوي.
— ماعان ارميا باسشىلارى حابارلادى. ال كەيبىر اسكەرباسىلاردىڭ سەمياسىن قوزعاۋدىڭ قاجەتى بولماس. رەنىش-وكپەگە قالامىز.
— تۇسىنبەيمىن.
— ال سىزگە، گەنەرال، كوپتەگەن وفيسەر ونسىز دا رەنجۋلى ەكەن.
— مۇمكىن.
— اسكەردى ارالاپ شىعىپ، ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتپاستان ءۇن-تۇنسىز كەتىپ قالىپسىز.
گەنەرال چەرنوۆ تەمەكى شەككىسى كەپ كەتتى. قالتاسىن قاراپ تەمەكى تابا المادى. ايتارىن ايتىپ اپ، ەندى ەكى كوزىن ايىرماي قارسى الدىندا قادالىپ وتىرعان كولچاكقا بۇل ءالى ءجۇزىن تىكتەپ قاراعان جوق.
— گەنەرال، ساعان مەن دە رەنجىپ قالدىم، — دەدى كولچاك.
— تۇسىنەم. تەمەكىڭىز بار ما؟
— پوجالۋيستا.
— راقمەت! مارتەبەلى تاقسىر، مەنى سوعىسقا جىبەرۋىڭىزدى وتىنەم.
— ءجا، ءجا، رەنجىپ قالعان ەكەنسىڭ عوي، — دەپ كولچاك قيپالاقتاپ قىسىلا باستادى، — اۋەلى، ءوزىڭ دۇرىستاپ ويلاندىڭ با؟
— ويلاندىم.
كولچاك شاي العىزدى. جاڭاعى كوڭىلسىز اڭگىمەنى ۇمىتتىرعىسى كەپ، ءار نارسەنى ءبىر ايتتى. گەنەرال چەرنوۆ ايتقانىنان قايتپايتىن ءتۇرىن تانىتىپ، ءۇنسىز تۇنجىراپ الدى. اقىرى كوندىرە الماعان سوڭ، ونى وسى ارمياعا قولباسى عىپ تاعايىنداپ ەدى. سونان بەرى ءبىر اي ءوتتى. ءقازىر وزىنە-وزى قوجا. كولچاكتان دا، جوعارعى ستاۆكانىڭ جىلپىلداعان جاس وفيسەرلەرىنەن دە اۋلاقتاپ، ىرگەسىن بولەك سالىپ الدى. تەك ومبىدان قاشىقتاپ كەتكەلى ارميانى ازىق-تۇلىك جاعى قينادى. كەيىنگى كەزدەرى قىرعىن ۇرىستار كۇشەيىپ، ءوق-دارى، قارۋ-جاراق جاعى دا تاقىل-تۇقىل جەتىسپەي قاپ جاتادى.
وسى جاعداي جانىن قيناپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى ونى ومبىعا شاقىردى. ومبىعا كەلگەن كۇنى كەشكىسىن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسى بولدى. ماجىلىسكە ءۇش ارميانىڭ قولباسشىسى تۇگەل قاتىستى. جول سوعىپ شارشاپ جەتكەن قولباسشىلار ىقىلاسسىز، ەنجار وتىرعان. اسىرەسە، گەنەرال چەرنوۆ قالعىپ كەتە بەردى. باسى قاتتى اۋىرىپ، سىنىپ بارادى. ءماجىلىس ءتۇن ورتاسى اۋا بەرگەندە اياقتالدى. ۇيقى باسقان بويىن ورىندىقتان ازەر قوزعاپ، سىرتقا شىققاندا كوزى تۇك كورمەدى. تەك قاراڭعىعا ۇيرەنگەسىن عانا ماجىلىستەن تاراعان كىسىلەردىڭ ەسىك الدىندا تۇرعان ماشينالارعا اسىعىس وتىرىپ، جونەلىپ جاتقانىن كوردى.
گەنەرال چەرنوۆ جاياۋ كەتتى. Kip، لاس قالانىڭ جاپىرايعان الاسا ۇيلەرى ۇيقىدا. تەرەزەلەر كوزىن جۇمعان. تاڭ تاياۋ سياقتى. كوپ كىسى جينالعان زال جاپىرىق، ىسسى بوپ ەدى. سىرتقا شىققان بويدا تاڭ الدىندا سالقىندايتىن داعدىلى ءسىبىر ىزعارى سەزىلدى. كوشەدە ءتىرى جان جوق. تەك وقتا-تەكتە اتتى پاترۋلدەر كەزدەسەدى. جۇزبە-جۇز قارسى كەپ قالعاندا بولماسا، قاراڭعى كوشەنىڭ ءبىر باسىندا كەتىپ بارا جاتقان بەيساۋات كىسىگە بۇرىلىپ بارىپ تەكسەرىپ جاتپايدى ەكەن. «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن» دەگەن ەنجار كوڭىلمەن ات ۇستىندە قالعىپ، تاس كوشەنى تاقىلداتىپ باستىرىپ وتەدى. «جانى اشيتىن ءبىر جان جوق. ءبارى نەمقۇرايدى قارايدى» دەپ ويلادى چەرنوۆ. ىلە-شالا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. «وسى سەزىمدى كولچاك توڭىرەگىندەگىلەر ەستىسە، مەنى تىرىلەي ءتۇتىپ جەر ەدى عوي» دەپ ويلادى. ونسىز دا وسى كۇنى كوپ نارسەدەن ۇندەمەي قۇتىلاتىن بوپ ءجۇر. بۇگىنگى ماجىلىستە دە ءقايسىبىر ماسەلەگە كەلىسپەي قارسى بوپ وتىرسا دا، ول ءبىراق جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. قول استىنداعى اسكەرگە تىكەلەي قاتىسى بار ماسەلە بولماسا، باسقا اڭگىمەگە ارالاسۋعا زاۋقى بولعان جوق.
ۇزىن ستولدىڭ ەكى بەتىن الا جايعاسقان كىل قاسقا باس، بۇعاقتى، سەمىز كىسىلەردىڭ اراسىندا جالعىز بۇل عانا سۇلەسوق، ەنجار. «تەزىرەك بىتسە ەكەن» دەپ وتىرعان-دى.
ءماجىلىس سوڭىندا ومبىعا وداقتاس ەلدەردىڭ ەلشىلەرى كەلە جاتقانى ءسوز بولدى. جۇرت تىنا قاپ، تەگىس كولچاكتىڭ اۋزىنا قارادى. وسىعان دەيىن دە ەلشىلەر كەلەدى دەگەن سىبىس ۇيدەن-ۇيگە تاراپ، قالا ءىشى قۇلاقتانىپ قالعان. ەكى ادام كەزدەسسە، اماندىق-ساۋلىقتان بۇرىن بىر-بىرىنەن «ەلشىلەر كەلە جاتىر دەيدى عوي» دەپ سۇرايتىن. ەلەڭ-الاڭدا كوشە سىپىرعان شالدار مەن نان دۇكەنىنىڭ الدىندا وشىرەتتە تۇرعان قاتىن-بالالار، تەمىر جول جۇمىسشىلارى قۇلاعى تۇرىك جۇرگەن-دى. ەندى بۇگىن سول استىرتىن حابار راستالىپ، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ رەسمي اشىق ماجىلىسىندە، كولچاكتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەندە، قورىققانى، الدە قۋانعانى بەلگىسىز، ۇكىمەت مۇشەلەرى دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنا-تىنا قالدى.
گەنەرال چەرنوۆ ۇيقى قىسقان كوزىن ازەر اشىپ، قاسىندا وتىرعان كورشىسى — ساۋدا مينيسترىنە قاراپ ەدى؛ و دا قاپىلىستا سوققى تيگەندەي، تاپىرايعان قاسقا باسىن يىعىنا تارتىپ مىقشيا قاپتى. استىنداعى ورىندىق انتەك سىقىر ەتسە دە، سەلك ەتە قاپ وتىرعان. كەنەت ول كۇتپەگەن جەردەن اتىپ تۇرەگەلدى.
— مىرزالار... مىرزالار، مىناۋ عاجاپ بولدى عوي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. ءبىراق سول ساتتە جىم بولا قاپ، «بۇنىم قالاي شىقتى؟» دەگەندەي اۋەلى قاسىنداعى كىسىلەرگە، ونان كولچاكقا قارادى.
مىنا كەلە جاتقان باي ەلدىڭ ەلشىلەرى. ەستۋى بويىنشا بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا انا جاقتاعى وزدەرىنىڭ ۇكىمەتى اتىنان توتەنشە قۇقىق الىپ كەلە جاتىر. كولچاك ۇكىمەتىنىڭ باسىنا تۇسكەن قازىرگى تاڭداعى قيىندىقتى ءوز كوزدەرىمەن كورىپ-بىلىپ، قاجەت دەپ تاپسا قولما-قول جاردەم بەرە الاتىن شاماسى بار. ەندەشە، مىنالاردىڭ ىستەپ جاتقانى نە؟ ەرتەڭ ەلشىلەر كەلگەنشە رەسەي باسىنا ءۇيىرىلىپ تۇرعان قاتەر مەن قيىندىق جايىن وسى ءقازىر ءوز اراسىندا تالقىعا سالىپ اقىلداسىپ السا قايتەدى؟ سيراعى شىعىپ، اش-جالاڭاش وتىرعان ەلى بار. ۇزاق سوعىستان اق يىق بولعان اسكەرىنىڭ ءحالى اناۋ. حالىق نارازىلىعىن كۇشپەن باسىپ وتىر. شىدام قانشاعا جەتەدى؟.. ونسىز دا وسى كۇنى ورمان اراسىندا پارتيزاندار كوبەيىپ بارادى. پارا، پايدا، ۇرلىق اناۋ — ەتەك الىپ كەتكەن. Heشe ءتۇرلى الاياق سۇمدار ادال جانداردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ، ءبىردى بىرگە ايداپ سالىپ، اتىستىرىپ-شابىستىرىپ وتىر. وسىنى نەگە ويلامايدى؟ ىزدەسەڭ قولعا تۇسپەيتىن ىعاي مەن سىعايلار — انگليا، جاپونيا، فرانسيا، امەريكا ەلىنىڭ توتەنشە ەلشىلەرى ومبىدا باس قۇرعالى جاتىر.
سونى پايدالانىپ، ەلشىلەردىڭ الدىنا كەلەلى ماسەلەلەر قوياتىن ورايى بار ەدى عوي. ونىڭ ورنىنا دىڭداي مەملەكەت قايراتكەرلەرى وسىنشا ۇساقتالىپ، ەرتەڭگى كۇنى قوناقتاردى قالاي كۇتىپ الۋ جايىن اڭگىمەلەپ كەتتى. كەشەگى زاماندا پاتشا اعزامعا ارنايى قوناق بوپ كەلگەن مارتەبەلى مەملەكەت باسشىلارى مەن قاي ەلدىڭ كورولى، قاي پرينسىنە قانداي سالتانات كورسەتىپ، سىي-سىياپات ىستەگەن مارە-سارەلەرىن ەسكە الدى. ەندى ءبىر كەزدە ەرتەڭگى قوناقتاردى تۇسىرەتىن اجارلى ءۇي ىزدەدى. ءسىبىردىڭ كىشكەنتاي قالاسىندا كوز تارتاتىن كورنەكتى ءۇي ءتىپتى از. سوعان قاراماستان سوڭىرا وزدەرى قوناق تۇسەتىن ءۇي ءسانىن باياعى پاتشا سارايىنىڭ سان-سالتاناتىمەن ويشا سالىستىرىپ وتىرىپ، ەندى ءبىر كەزدە قوناق-اسىلار، بانكەتتەر جايىن اڭگىمەلەپ كەتتى. بۇعان ءبورى ارالاستى. بىرىنەن-بىرى قالىسقىسى كەلمەگەن كىسىلەر كولچاك الدىندا قوناقاسى جونىندەگى بىلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ قالعىسى كەپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى بولە باستادى. قىزا-قىزا كەلگەندە كولچاك الدىندا ساقتايتىن ءىلتيپات، يبالىعىن دا ۇمىتىپ، دابىرلاپ كەتىپ ەدى.
***
گەنەرال چەرنوۆ ومبىدا انا شارۋا، مىنا شارۋامەن شىرعالىپ جۇرگەندە ونى جوعارعى ستاۆكاعا شاقىرىپ الىپ، تۇستىك ارميانىڭ الدىنا جاڭا مىندەت قويدى. بۇل بۇيرىق بويىنشا چەرنوۆتىڭ ارمياسى بۇعان دەيىنگى شابۋىل باعىتىن وزگەرتىپ، ەندىگى جەرگە ورسك ارقىلى قازاق دالاسىنا كىرۋگە ءتيىس. سونان ارى قاراعان جەردە تەمىر جولدان ءبىر ءسات تابانىن اۋدارماي، كۇنشىعىستى بەتكە ۇستاپ، ۇنەمى ىلگەرى جىلجىپ، قازاق دالاسىنا دەندەپ كىرىپ، جولىندا كەزدەسكەن قارسىلىقتاردى كۇشپەن باسىپ وتىرىپ سوناۋ شالعايدا جاتقان تاشكەنتكە، ونان حيۋا، بۇحاراعا جەتۋگە ءتيىس. ال ولاردىڭ ار جاعىندا كاسپيي تەڭىزىنىڭ كۇللى كۇنشىعىس جاعالاۋىنا ءامىرىن جۇرگىزىپ تۇرعان اعىلشىننىڭ ەكسپەديسيالىق كورپۋسىنا جەتكەسىن، سول ارادا دەرەۋ كەمەگە وتىرىپ ماحاشقالادان تۇسەدى. ونىڭ ار جاعىندا قول سوزىم جەردە، قىرىم جارتى ارالىندا ءدال وسى كەزدە ماسكەۋگە شابۋىل جاساۋعا ازىرلەنىپ، جەر قايىسقان قارۋلى كۇشتىڭ باس-اياعىن جيناپ جاتقان بارون ۆرانگەلگە قوسىلادى.
بۇعان چەرنوۆ كەلىسپەي، قاسارىسىپ وتىرىپ الدى. كەلەسى كۇنى دە جوعارعى ستاۆكادا قىزىل وڭەش بوپ ايقايلاسىپ، تۇك شىعارا الماعاسىن چەرنوۆ ءوزىنىڭ قاشاننان بەرى قانجىعالاس كورى دوسى — گەنەرال روشالعا باردى. كولچاك ستاۆكاسىندا بۇنى قولدايتىن جالعىز كىسى وسى. بۇل جانە كوكتەمدەگى ءساتسىز شابۋىلدان كەيىن كولچاكتان ەندىگى جەردە ۇرىس تاكتيكاسىن وزگەرتۋ كەرەك دەپ قاتتى تالاپ ەتىپ جۇرگەن كىسى-تۇعىن.
گەنەرال چەرنوۆ كەلگەندە مىنا حاباردى ەسىتكەن كورى دوسى قىپ-قىزىل بوپ اشۋعا بۋلىعىپ وتىر ەكەن.
— ارمياڭنىڭ جايىن ەسىتتىڭ بە؟! — دەدى ول ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان چەرنوۆقا.
— بۇل ءوزى كىمنىڭ باسىنان شىققان وي؟
— كىم دەرىڭ بار ما، ءقازىر بىلگىش كوپ.
— كولچاك پا؟
— كىم ءبىلسىن؟! نوكس پا، باسقا ما؟.. كىم بولسا دا، ءبىراق ءامىر كولچاكتىڭ اتىمەن بەرىلەدى عوي.
— تۇسىنبەيمىن. كولچاك اسكەري كىسى عوي، تاپ قازىرگىدەي رەسەيدىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا قولدا بار قارۋلى كۇشتى شەتكە شاشاۋ شىعارماي، ءبىر جەرگە باسىن قوسىپ ۇستاۋ كەرەك ەمەس پە؟ بۇنىسى نەسى؟
— ونى كولچاك سەنى مەن مەنەن كەم تۇسىنبەيدى. بۇل ارادا باسقا ءبىر جاعداي بار.
— ءقازىر بارىمىزگە ورتاق ءبىر عانا جاعداي بار ەمەس پە؟ قىزىلداردىڭ شابۋىلىن تويتارىپ، ولسەك-تىرىلسەك تە ءوزىمىز شابۋىلعا شىعۋىمىز كەرەك قوي. سامار مەن ساراتوۆتى الىپ، بيىل قالايدا. .. قايتكەن جاعدايدا دا دەنيكين اسكەرىنە قوسىلماساق، ءبىزدىڭ بار ءۇمىتىمىزدىڭ ك ۇلى كوككە ۇشتى دەي بەر.
— سەنىڭ ءولى دامەڭ زور ەكەن.
— ال، سەن شە؟..
— بىزگە نە قاراپ تۇر؟
— سوندا بۇلاردىڭ تەرىس ىستەرىن دە دۇرىس دەي بەرەمىز بە؟
— امال قايسى؟.. سەنى مەن ءبىز قازىرگىدەي قيىن كەزدە بار اسكەردىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ، كۇشىمىزدى بىرىكتىرىپ الساق دەيمىز. ولار تۇستىك ارميا ورىنبور تەمىر جولىنىڭ بويىمەن جىلجىپ، تاشكەنت، بۇحارا، حيۋا ارقىلى كاسپيي اسۋ كەرەك دەپ كولچاك اتىمەن ءامىر بەرەدى. ونى ورىنداماسقا شاراڭ جوق. ورىندايسىڭ.
— ومبىعا قاتەر ءتونىپ جاتقاندا قايداعى كاسپييدە نە بار بىزگە؟
— ونى نوكستەن سۇرا.
— نو-كس؟
— ءيا، بۇل پلاننىڭ سىرىن سول بىلەدى.
— تۇسىنسەم نە دەيسىڭ؟ سوندا بۇل وي كولچاكتىكى ەمەس...
— ارينە، نوكستىكى. ونىڭ ار جاعىندا انگليا، فرانسيا، جاپونيا تۇر.
گەنەرال چەرنوۆ كارى دوسىنىڭ قاسىرەتكە تولى قاجىعان جۇزىنە «ەندى كايتتىك؟» دەگەندەي اقىلى دال بوپ قاراپ تۇردى دا، بوس ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. سوسىن الاقانىمەن ماڭدايىن ارلى-بەرلى ىسقىلاپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى:
— و، ءتاڭىرىم! سوڭىراعى ءحالىمىز نە بولادى؟ قايداعى ءبىر تۋزەمەستەردىڭ اراسىندا، ساحارا شولدە قىرىلامىز با؟ اپىراي، بۇلارعا نە بولدى؟ ءبىرى قۇلاق اسپايدى. ەندى نە ىستەدىك؟
— سەن تەزىرەك قايت.
— ءوزىم دە اسىعىسپىن، ءبىراق، نيكولاي اندرەيەۆيچ...
— مەنىڭ قولىمدا نە تۇر؟ بيلىك انالاردا. سەنىڭ دە، مەنىڭ دە تاعدىرىم سولاردىڭ قولىندا.
— ەندەشە، ءجۇرىڭىز، ادميرالعا بارايىق.
— تۇك تە شىقپايدى!
— نەگە؟ سوڭىرا ومبىنى قورعاۋ ءۇشىن دە اسكەر كەرەك ەمەس پە؟
— كەرەك. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن... ءجا، قۇرىسىنشى. كوزىڭ جەتسىن، ءجۇر، سويلەسىپ كور.
بۇل كۇندەرى ۆەرحوۆنىي پراۆيتەل كۇندىز وداقتاس ەلدەردىڭ ەلشىلەرىمەن بىرگە بوپ، جوعارعى ستاۆكاعا قاس قارايعاسىن عانا باس سۇعىپ جۇرگەن-دى. كولچاكتى كۇنى بويى كۇتكەن گەنەرالدار كەشكە قاراي قارىندارى اشقاسىن تەاتر ماڭىنداعى كافەگە باردى. بۇندا دا ۇزاق وتىرا المادى، الدىنا كەلگەن استى اپىل-عۇپىل ءىشىپ سىرتقا شىقتى. شەت جاقتاعى قاراڭعى، لاس كوشەلەردى قويعاندا، بۇل قالانىڭ ەڭ كورنەكتى كوشەسى — ليۋبينسكيي پروسپەكتىمەن دە كۇن باتقاسىن جان ادام جۇرمەيتىن. كوشە بويىنداعى باعانالاردا ءالسىز فونار جارىعى سىعىرايادى. اندا-ساندا قالا تىنىشتىعىن كۇزەتكەن بىرەن-ساران اتتى اسكەرلەر ۇشىراسادى.
بۇلار جىم-جىرت كوشەمەن ءۇنسىز كەلە جاتقان-دى. باعانا باسىندا سىعىرايعان تاعى ءبىر فونارعا جاقىنداپ كەلە بەرگەندە چەرنوۆ الدەنە دەگىسى كەلگەندەي، قاسىندا وتىرعان سەرىگىنە كوز تاستاپ ەدى. گەنەرال روشال قاي كەزدە دە ەتشەڭ بولاتىن. بىلايعى كەزدە دە كيتەلدىڭ جاعاسىن جاپىرىپ، القىمىنا سىيماي تۇراتىن مايلى بۇعاعى رەسسورلى اربا شايقالعاندا دىرىلدەپ، قولى، يىعىمەن بىرگە بۇكىل ماي باسقان اۋىر دەنەسى شايقالاقتاپ قالادى ەكەن.
— نيكولاي اندرەيەۆيچ، دەنساۋلىعىڭ قالاي؟ — دەدى چەرنوۆ.
— ونى ويلاپ جۇرگەن مەن جوق. ايتقانداي، سەن قاشان قايتاسىڭ؟
— ەرتەڭ-بۇرسىگۇندەرى...
— مەنىڭ ۇلىم ەۆگەنيي سەنىمەن بىرگە كەتەم دەپ وتىر. ايتقاندى تىڭدامايدى، كونبەي قويدى.
— بالاڭ ماعان ۇنايدى.
قارت گەنەرال ۇندەمەدى. ازىراق وتىرىپ بارىپ:
— جالعىز بالام عوي، ءوزىڭ قامقور بولارسىڭ، — دەپ بۇنىڭ قولىن سىرتىنان اقىرىن قىستى.
كولچاك ۇكىمەتى بۇرىنعى ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ سارايىنا ورنالاسقان-دى. بۇلارعا كىرەر جەردە ىشتەن شىعىپ كەلە جاتقان كارگينسكايا قارسى كەزدەسىپ قالدى. ەركەك اتاۋلى الدىندا ەركەلەپ تۇراتىن ومبىنىڭ اتاقتى ءانشىسى مىنا ەكى قارت گەنەرالعا دا ميىعىنا كۇلكى ويناتىپ، قىلىمسي كوز تاستادى دا، ىركىلمەي ءوتىپ كەتتى.
— ادميرال وزىندە ەكەن، — دەدى روشال.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— جاڭاعى بيكەش سونان شىقتى. ەسىڭدە بولسىن، نوكستەن كەيىنگى ومبى ۇكىمەتىندەگى مىقتى — وسى بيكەش.
— بولسا بولار. ورىس پاتشاسىن قاشاندا ەركەك باسقارىپ، ايەل بيلەۋشى ەدى عوي.
كولچاكتىڭ ەسىگى الدىندا وتىرعان كومەكشىسى — ۋىزداي جاس وفيسەر بۇل ەكەۋىنە ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، لىپ ەتىپ اتىپ تۇردى.
— ادميرال وزىندە مە؟
— ازىراق كۇتە تۇرىڭىزدار.
— ىشتە بىرەۋ بار ما؟
— ءيا، بوبكين.
چەرنوۆ بەتىن بۇرا بەرە مىرس ەتتى. ءسۇيتتى دە، وزدەرىنىڭ بەتى قايتىپ قالعان بيىك اق سىر ەسىككە ارقاسىن بەرىپ تەرىس قاراپ وتىردى. بوبكين جۋىق ارادا شىعا قويمادى. شىدامىن تاۋىسقان گەنەرال چەرنوۆ ءالسىن-الى ءبىر تۇردى، ءبىر وتىردى. سوسىن ساعاتقا قارادى. انا جولى دا ادميرالدىڭ كابينەتىنەن شىقپاي، ءدال وسى بۇگىنگىدەي ۇزاق وتىرىپ العان بوبكيندى كۇتىپ، ابدەن زىقىسى شىققان-دى. ءبىر كورگەننەن-اق وسى نەمەنىڭ بۇعان باس قوندىرىسى ۇناماپ ەدى. ۇيرەك باس. قامىت اياق. راس بولسا، بۇل ءوزى پولياك كورىنەدى. ارعى اتاسى كەزىندە پاتشاعا قارسى كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، سىبىرگە جەر اۋدارىلعان. ول كەزدەگى فاميلياسى — بونيشيەۆسكيي. بەرگى جاعىندا بوبكين بوپ وزگەرتىپ جۇرگەن بۇنىڭ اكەسى بولۋى ىقتيمال.
ءجا، قالاي بولسا دا كولچاك ۇكىمەت باسىنا كەلگەن كۇنى وسىعان دەيىن بۇكىل ومبىدا ءتىرى جان بىلمەيتىن وسى ءبىر مۇجىق تاقىلەتتەس موجانتوپاي كىسىنىڭ دە ءسىبىر اسپانىندا جۇلدىزى جارقىراپ شىعا كەلدى.
ومبى ۇكىمەتىنىڭ شارۋاشىلىعىن باسقاراتىن بوبكيننىڭ رەسمي قىزمەتى شامالى بولسا دا، قازىرگى قۇدىرەتى، ءتىپتى، الەمەت. ومبىعا كەلگەلى وسى كىسى جونىندە چەرنوۆ تالاي قىزىڭ اڭگىمە ەسىتتى. بۇل ءوزى شالا ساۋاتتى، دورەكى، دوعال باسىمەن زامانا اعىمىن اڭعارۋعا كەلگەندە سونشالىق جۇيرىك كورىنەدى. بىلايعى جۇرت پاتشا قۇلاعان كۇننەن باستاپ ەكىگە قاق جارىلىپ، ءبىرى — جولىمىز بولدى، ەندى قارىق بولدىڭ، كەنەلدىك دەپ كۇپسىسە، ەكىنشى جارتى — سۋ تۇبىنە كەتتىك، قۇرىدىڭ دەپ، دۇنيەدەن باز كەشىپ، قارالاي ءتۇڭىلىپ جاتسا، بۇل سولاردىڭ بىردە-بىرىنە ارالاسپاي، ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپتى دە، قالايدا، ايتەۋىر ىعىتىن تاۋىپ، كولچاكتىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ الا قويىپتى. قاي داۋىردە قالاي ءومىر ءسۇرۋدىڭ رەتىن كوكىرەگى كوش جەردەن سەزىپ تۇراتىن بوبكين پاتشا تاعى قۇلاپ، پاتشالىق جويىلعانمەن، ەلدى، جەردى بيلەيتىن بىرەۋدىڭ بولاتىنىن بىلگەن. كەرەك بولسا، وسى دۇنيەنىڭ، ءتىپتى، تاس-تالقان تال-بەرەنى شىعىپ قيراپ، اتى-زاتى وزگەرىپ، قالاسا، ول كەرەنسكييدىڭ «ۋاقىتشا ۇكىمەتى» اتانا ما، نە الدە كولچاكتىڭ «ءسىبىر ۇكىمەتى» اتانا ما، مەيلى. سونىڭ بارىندە دە جالعىز كىسى قوجالىق ەتسە بولعانى. قالعان كوپتىڭ ءبارى بۇنىڭ، بوبكيننىڭ ءدال وزىندەي مالاي. ونان گورى كىشىرەك ورىنداعى شاعىن لاۋازىمدىلار دا مالاي. ال ولاردىڭ ارعى جاعىنداعى سوناۋ شۇبارتقان قارا ءنوپىر كوپ حالىق بولسا-بولماسا دا، ءدال ءبىر ۇرىعا تونالعان كىسىدەي بايلىق-بارلىقتان، اتاقتان، شەن-شەكپەننەن جۇرداي بولعان وڭشەڭ قارا سيراق مالايلار.
سونى بىلگەن بوبكين بۇكىل ءسىبىر ۇكىمەتىندە ءبىر عانا كىسىنىڭ قۇلقىن تابۋعا تىرىستى. سونىڭ قۇلقىن تاپسا، سوعان قىزمەتى بولعانى، ومبى ۇكىمەتىندەگى قالعان كوپ مالاي، ءتىپتى، ارىلەسە، شەن-شەكپەنى بار مالايلار دا بۇعان تۇك ىستەي الماسىن ءبىلدى. قىزمەتى كولچاكقا جاققاسىن ول ەندى قالعان جۇرتتى كوزىنە ىلمەدى. ءتىپتى، كەرەك دەسە كولچاكتىڭ ءوزى كوتەرگەن كەيبىر جىلپوس جاس مينيسترلەر ءسوز بولا قالسا، بۇل بەتى-اۋزى تىجىرىنىپ: «ءاي، سونى قويشى. ونىڭ قالاي جوعارىلاپ جۇرگەنىن بىلەم»، — دەپ قولىن ءبىر سىلتەيتىن. شىنىندا دا، بوبكين «ۇكىمەت» مۇشەسى بوپ جۇرگەن پىسىقايلاردىڭ قايسىسى قانداي جولمەن جوعارىلاپ ءوسىپ جاتقانىن بىلەتىن.
— و، جاساعان! بۇل دۇنيە نە بوپ كەتكەن؟.. — دەدى چەرنوۆ. قارت گەنەرال كوزىن اشتى. اۋزىن الاقانىمەن باسىپ ەسىنەپ الدى.
— دۇنيە بۇرىن قالاي بولسا، ءقازىر دە سولاي. تۇك وزگەرگەن جوق. نوكس پەن كارگينسكايادان كەيىنگى ومبى ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى مىقتىسى وسى كىسى.
— و، ءتاڭىرىم!.. — دەدى چەرنوۆ كۇرسىنىپ: — قۇدىرەتىڭ كۇشتى عوي سەنىڭ.
قارت گەنەرال كۇلدى:
— جەر ءتاڭىرىسىنىڭ قاسىندا كوك ءتاڭىرىسى تۇك بولماي قالدى عوي.
— ءيا، ءيا، ءتاڭىرىنىڭ ءتىرى جانعا جازىعى جوق. دۇنيەنى ءبۇلدىرىپ جاتقان مىنالار.
— ءتىپتى، تەرگەۋسىز كەتتى. قالاي بۇلدىرسە دە، ورنىنان قاشان ءتۇسىپ قالعانشا، بۇلاردىڭ ءبىر ءىسىن تەرىس دەپ ايتا الماي، ىشىڭنەن تىناسىڭ دا جۇرەسىڭ.
— قىزىقسىز، نيكولاي اندرەيەۆيچ. تەرىس ىستەسە ءتاڭىرى بولا ما؟ قۇدايلار قاتەلەسپەيدى عوي.
— تەك وسى قۇرعىرلار كوبەيىپ بارادى. كوكتە ءبىر قۇداي، جەردە ءبىر باستىق بولسا قانداي جاقسى بولار ەدى.
— ءقازىر ءوزى دە سوعان كەلە جاتىر. ءجا، مىنا ۇيرەك باس قاشان شىعادى؟
وسى كەزدە بۇلاردىڭ بەتى قايتىپ تۇرعان بيىك اق سىر ەسىك دىبىسسىز اقىرىن اشىلىپ، ارعى جاعىنان كەۋدەسىنە قۇددى كوپشىك تىققانداي جۋان دەنەلى بىرەۋدىڭ تاقىر باسى شىعىپ كەلە جاتتى. چەرنوۆتىڭ ءسوزى اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر ءوزى كۇندە كورىپ جۇرگەن بوبكين كەنەت بۇعان اۋماعان سەمىز ۇيرەك سياقتانىپ كەتتى. اسىرەسە، باس سۇيەگى بىلقىلداق، بالاپان كەزىندە بىرەۋ قۇلاق شەكە تۇسىنان الاقانىمەن قىسىپ قالعانداي، شىنىندا دا، اۋماعان ۇيرەك باس ەكەن. قارت گەنەرال بەتىن بۇرىپ كۇلىپ جىبەردى.
بوبكين ەركەك قازداي قيسىق اياعىمەن ەكى جاعىنا كەزەك اۋدانداپ، بايپاڭ-بايپاڭ باسىپ كەپ، وزىنە نازار اۋدارماي تۇرعان گەنەرال چەرنوۆتىڭ قولىن قىستى.
— سالەمەتسىڭ بە، گەنەرال؟
— سالەم!
— سەن وسى كەشەگى بانكەتتە بولمادىڭ با؟ كوزىمە تۇسپەدىڭ عوي؟
روشال چەرنوۆتىڭ جەڭىنەن تارتتى:
— ءجۇر، كىرەيىك. — ەسىك الدىندا وتىرعان جاس وفيسەر لىپ ەتىپ تۇرەگەلدى.
بۇل ەكەۋىنىڭ الدىندا تاعى دا ىلتيپاتپەن كەشىرىم سۇرادى دا: «ادميرالعا سىزدەردىڭ كەلىپ تۇرعاندارىڭىزدى حابارلايىن»، — دەدى.
ەكى گەنەرال بىر-بىرىنە قاراپ، ەسىك الدىندا شاراسى قۇرىپ تۇرىپ قالىپ ەدى. بوبكين:
— كىرە بەرىڭىزدەر. ءقازىر ءبىر وزىنەن باسقا ەشكىم جوق، — دەپ، قيسىق اياعىمەن تەڭسەلە باسىپ شىعىپ كەتتى.
— جاڭاعى سەنىمەن امانداستى عوي؟ — دەدى روشال.
— وندا تۇرعان نە بار؟
— ءسىرا، جوعارىلايتىن شىعارسىڭ.
— تۇسىنبەدىم.
— ءسوزسىز جوعارىلايسىڭ. جاڭاعى ۇيرەك باس ءيىستى الىستان سەزەدى.
— امانداسقانىن ايتاسىڭ با؟
— سول از بوپ تۇر ما؟ وسى كىسىنى جەك كورەم. جەك كورەتىنىمدى ونىڭ ءوزى دە بىلەدى.
گەنەرال چەرنوۆ وسى ۇيرەك باستى كوپتەن بەرى بىلەدى. ونىڭ ءومىر جونىندە، ادام بالاسى جونىندەگى ۇعىمى مەن تۇسىنىگى تىم تۇرپايى ەكەنىن دە بىلەتىن. ونىڭ ۇعىمىندا جەر باسقان جان ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى — باستىق. ەكىنشىسى — مالاي. بوبكين ءوزىنىڭ مالاي ەكەنىن بىلەدى. ول ءبىراق وعان ارلانعان دا، قورلانعان دا ەمەس. ۇيتكەنى، كۇللى ومبى ۇكىمەتىندە ادميرال كولچاكتان باسقانىڭ ءبارى مالاي. مينيسترلەر دە مالاي. سول وڭشەڭ مالايلاردىڭ ىشىندە باسقالارعا قاراعاندا بۇل قايتا ادميرال الدىندا ءوزىن كۇلشەلى بالاداي ەركىن دە، ەركەلەپ تە ۇستايتىن قادىرلىلەۋ مالاي كورەتىن. بوبكين ءوزىن الگىلەردىڭ جەك كورەتىنىن بىلەدى. ولاردان دا باسقا ومبى ۇكىمەتىندەگى ءبىر-بىر پورتفەل ۇستاعان سونشا كوپ مالايدىڭ ءبارى-بارى بۇنى جەك كورەتىنىن، ءتىپتى، ءقايسىبىرىنىڭ اتارعا وعى بولماي، شاراسى قۇرىپ جۇرگەندەرىن دە بىلەدى. بۇل ءبىراق رەنجۋ ورنىنا الدەنەگە ىشىنەن ناساتتانىپ، مىرس ەتىپ كۇلەتىن دە قوياتىن. ايتسە دە، كىسىگە ءوزىنىڭ مالاي ەكەنىن سەزىنۋ قانداي قيىن. JIac بىردەڭەگە تۇلا بويىن بىلعاپ العانداي، كىسىنىڭ وزىنەن-وزى جيىركەنەتىن كەزى دە بولاتىن شىعار-اۋ. ەندەشە، الگىنىڭ وزىنە ۇقسامايتىن كىسىلەرگە ءىلتيپات ءبىلدىرىپ تۇراتىنى سونان با؟ ەگەر، سولاي بولسا، مىنا ۇيرەك باس ونشا ساناسىز دا بولماس. ال سانالى كىسىگە مالاي بولۋ قانداي ازاپ؟!
— كىرىڭىزدەر! — دەدى جاس وفيسەر ەسىك اشىپ.
ۇلكەن كابينەتتىڭ تۇپ جاعىندا وتىرعان كولچاكتىڭ بەت ءوڭى كومەسكى. تەك يىعىنداعى ادميرال پوگونىنىڭ التىن زەرى كۇڭگىرت قۇبىلادى. كولچاك گازەت ۇستاعان قولى تىزەسىنە ءتۇسىپ، ۇستىنە كىرگەن ەكى گەنەرالعا بەت ءوڭى كىربيىپ قارادى.
— ادميرال مىرزا، مەنىڭ ارميام جاعدايىن ەسىتكەن بولارسىز، — دەدى چەرنوۆ مەيلىنشە سالقىنقاندى بولۋعا تىرىسىپ.
— ەسىتتىم.
— ەگەر تەز ارادا وسى جاققا العىزباساڭىز...
— جوق، بۇل جونىندە اڭگىمە قوزعاماڭىز!
— ەندەشە، ءبىزدىڭ ءحالىمىز كەلەشەكتە بۇدان دا قيىندايدى. ادميرال مىرزا، سورلى رەسەيدىڭ تاعدىرىن شىن ويلايتىن بولساق، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ قارعىسىنا قالعىمىز كەلمەسە...
— ءجا، گەنەرال! ايتتىم عوي، بۇل جونىندە، ءتىپتى، اڭگىمە قوزعاماڭىز. وداقتاس ەلدەرگە ۋادە بەرىپ قويعام. تاعى قانداي شارۋاڭىز بار؟
— ەندىگى جەردە سىزدەردەن قاشىقتاي بەرەمىز عوي. قاتىناس تا قيىندايدى. سوڭىرا، ءتىپتى، حابار-وشارسىز قالاتىن شىعار...
— ءجا، ءجا، تىم سارىۋايىمعا سالىنىپ كەتتىڭىز. قيىندىق بولادى، ارينە. ءبىراق تاپ ءسىز ايتقانداي بولا قويماس. كانە، شارۋانى ايتا وتىرىڭىز.
— قارۋ-جاراق جەتىسپەيدى. وسى جولى، تىم قۇرىسا، سىزدەردەن قارۋ-جاراقتى جەتكىلىكتى عىپ الا كەتۋىم كەرەك.
— كەيىن... ويلاستىرىپ كورەرمىز.
— جوق، ادميرال مىرزا، وسى ءقازىر بولماسا، كەيىن مۇمكىن بولماسىن بىلەم.
— ءسىز كەتە بەرىڭىز. انا جاقتا اسكەرىڭنىڭ ءحالى قيىنداپ بارادى.
— سوندىقتان دا قارۋ-جاراق كەرەك.
— ارتىڭىزدان ىلە جونەلتەم. ءبىر وبوز عىپ جەرمەن جونەلتەم. باس-كوز بوپ اپاراتىن سەنىمدى وفيسەر بار.
— ول كىم؟
— ءقازىر وسىندا كەلەدى. كورەسىز.
گەنەرال چەرنوۆ ادميرالدىڭ بۇندا كەلىپ جاتقان باي ەلدەردىڭ بابى قاتتى ەلشىلەرىنىڭ كوڭىلىن تابام دەپ باسى قاتىپ شارشاپ جۇرگەنىن كورىپ وتىر. كولچاك كوزىن كوتەرمەي، سۇق ساۋساعىمەن ستول شەتىن تىقىلداتىپ وتىردى دا، كەنەت كۇتپەگەن جەردەن باسىن كوتەرىپ الدى.
— سىزگە كوپتەن بەرى ايتسام با دەپ جۇرگەن ءسوزىم بار ەدى. ەستۋىم بويىنشا، قاراۋىڭىزداعى كىسىلەردىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايدى قارايتىن كورىنەسىز. شتابىڭىز جۇمىس ىستەمەيدى. سوعىستا ەرلىك جاساعان وفيسەرلەر مەن سولداتتاردى وردەنگە ۇسىنعان ءالى بىردە-بىر قاعاز كوزىمە تۇسكەن جوق.
— ول جونىنەن كىنالىمىز.
— بۇلارىڭ جارامايدى. ادام تاعدىرى ويىنشىق ەمەس.
وسىدان بارعان بويدا...
ىشكە پودپولكوۆنيك فەدوروۆ كىردى. جوعارعى ستاۆكانىڭ كەزەكشى گەنەرالىنىڭ قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن وفيسەر.
— پودپولكوۆنيك بوريسوۆ جونىندە قانداي ءامىر بەرىپ ەدىم؟ — دەدى كولچاك وعان.
فەدوروۆ بىردەن جاۋاپ بەرە الماي، كۇرمەلىپ قالدى. تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە كولچاكتىڭ امىرىمەن كارگينسكايانىڭ قازىرگى كۇيەۋى بوريسوۆكە پولكوۆنيك اتاعىن بەرۋ جونىندە جوعارعى ستاۆكاعا دوكۋمەنت تۇسكەن-دى. فەدوروۆ: «سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋى بولعاننان باسقا ورىس اسكەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى جوق»، — دەپ بوريسوۆتىڭ قاعازىن كىدىرتىپ تاستاعان. بۇل جاعداي كولچاكتىڭ قۇلاعىنا ءتيدى. جانە ەلشىلەرگە قوناقاسى بەرەتىن كۇنى كارگينسكايانىڭ ءوزى ايتىپ ەدى. قوناقاسىعا شاقىرىلعان حالىق تەگىس جينالىپ بولعان كەزدە كولچاك كەلگەن-دى. وزىنە قۇرمەت كورسەتىپ، قاق جارىلىپ تۇرعان جيىننىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ادميرال ءبىر كەزدە ءتور جاقتا تۇرعان كارگينسكايانى كورىپ، ادەيى بۇرىلىپ بارىپ قولىنا ەڭكەيىپ ەدى. ءانشى ايەلدىڭ قولىنا ەرنىنەن بۇرىن كولچاكتىڭ قولاعاشتاي مۇرنىنىڭ مۇپ-مۇزداي ۇشى ءتيىپ كەتتى دە، كارگينسكايا قولىن تەز تارتىپ الدى. كولچاكتىڭ كوزى كارگينسكايادان كەيىنىرەك تۇرعان بوريسوۆكە ءتۇسىپ:
— بۇگىن مەن سەنى پولكوۆنيك دارەجەسىمەن قۇتتىقتايمىن عوي دەپ كەلسەم... اۋ، بۇل قالاي؟ — دەپ ەدى، كارگينسكايا ميىعىنان كۇلىپ:
— مەنىڭ كۇيەۋىمنەن كىنا جوق، كىنا وزىڭىزدە. بەرگەن ۋادەڭىزدى ورىنداي الماي جۇرگەن ءوزىڭىز، — دەدى.
— جو-جوق، مۇمكىن ەمەس... — دەدى كولچاك. — مەن سول بويدا ءامىر بەرگەم.
— ەندەشە، بۇل ومبىدا پراۆيتەلدى دە تىڭدامايتىن كىسى شىققان بولدى.
— ول كىم؟
— كوليا، سول... سول ءوزى كىم ەدى؟
بوريسوۆ ايەلىنىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ سىبىر ەتە قويدى. كارگينسكايا كۇلىپ: — ءيا، نەكيي فەدوروۆ... لەگوك نا پومينە. مىنە، ونىڭ ءوزى دە كەلدى، — دەپ، ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان فەدوروۆتى يەگىمەن نۇسقاعان-دى...
— بوريسوۆ جونىندە مەن قانداي ءامىر بەرىپ ەدىم؟ — دەدى كولچاك.
فەدوروۆ تۇك ساسپاعان كۇيى كولچاكقا تۋرا قاراپ تۇرىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتقانداي كارگينسكايانىڭ كۇيەۋىنىڭ وتان الدىندا ەشقانداي ەڭبەك سىڭىرمەگەنىن ايتىپ كەلە جاتىر ەدى؛ ونسىز دا ءوزىن ازەر ۇستاپ تۇرعان ادميرال:
— اح، تى ششەنوك! — دەدى ءتۇسى قاتتى بۇزىلىپ. سوسىن فەدوروۆتىڭ يىعىنداعى پوگوندى جۇلىپ الدى دا، قاسىندا تۇرعان قارت گەنەرال روشالگە:
— مىنا كۇشىكتى تۇستىك ارمياعا جىبەر! رازجيرەل! وبناگلەل! — دەپ ءامىر ەتتى.
قارت گەنەرالعا سالساڭ دا جالعىز فەدوروۆ ەمەس، شتاب ماڭىندا جۇرگەن جەلوكپەلەردىڭ ءبارىن الاستاپ قۋۋ كەرەك.
— وسى جاقتا وتىرىپ «جەڭىس، جەڭىس!» دەپ شۋىلداتۋشى ەدى. ال ەندى جەڭىستىڭ قانداي بولاتىنىن سوعىستىڭ ىشىنە بارعاسىن كورەرسىڭ، — دەدى قارت گەنەرال.
قۇپ-قۋ بولعان فەدوروۆ پوگونسىز يىعى سالبىراپ، سۇلەلەنىپ باسىپ شىعىپ كەتتى...
وسى كۇننىڭ ەرتەڭىنە گەنەرال چەرنوۆ اسكەرىنە قايتتى. ومبىدان پويىزبەن شىققان-دى. قايتۋداعى جولدىڭ ەكىنشى كۇنىنە قاراعان ەلەڭ-الاڭدا كولىكتەرىن قالدىرىپ كەتكەن قورعان قالاسىنا جەتتى. قاسىندا ءبىر توپ كىسى. ىشىندە روتميستر روشال.
پويىزدان ءتۇسىپ، ماشيناعا اۋىسىپ وتىرعاسىن دا جۇرىستەرى ونبەدى. جول ناشار. جانە ىلگەرى جۇرگەن سايىن قىزىلدار قۋىپ كەلە جاتقان كولچاك اسكەرىنىڭ جارالى سولداتتارى ۇشىراسا باستادى. بوسقان حالىق. ەبىل-سەبىل اسكەر. شۇبىرعان جاياۋ-جالپى كىسىلەردىڭ اراسىندا دوڭعالاعى سىقىرلاعان اربالار، اسحانالار، جۇك تارتقان وبوزدار اقىرىن جىلجىپ ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر.
ءبىر كەزدە وفيسەرلەردىڭ سەميالارى ۇشىراسا باستادى. كوبى جاياۋ. كولىگى بارى دا كەلىسىپ تۇرعان جوق. سارى الا بالشىققا باۋىرى بىلعانعان اربا ۇستىندە جۇدەۋ ايەلدەر شۇيكەدەي بوپ ءبۇرىسىپ وتىر. جول بويى گەنەرال چەرنوۆتىڭ ەسىنەن كەشەگى وداقتاس ەلدەردىڭ ەلشىلەرى ءبىر ءسات شىقپاي قويدى. ومبى ۇكىمەتى قايتسە كوڭىلىن تابام دەپ جالپىلداسا دا، ولاردىڭ نەگە ىشتەرى جىبىمەي، ءۇن-تۇنسىز كەتكەن سەبەبىن بۇل ەندى ءتۇسىندى. ءيا، ولار كولچاكتان ءتۇڭىلىپ كەتتى. اپىراي، كولچاك بۇلاردىڭ سوڭعى ءۇمىتى ەدى-اۋ. بۇنان دا ەشتەڭە شىقپادى.
***
اقتوبە قالاسىن قورعاعان قىزىلدار كۇتپەگەن جەردەن قاتتى قارسىلاسىپ ەدى. چەرنوۆتىڭ اسكەرى قالانى قورشاپ الاتىن بولعاسىن عانا قىزىلدار لاجسىز كەيىن شەگىندى. كۇن كەشتەتە اقتار اقتوبەگە كىردى. جاس مايور ۇرىس بوپ جاتقان جەردەن قۇيىنداتىپ شاۋىپ كەپ، قارا تەر بولعان اتتىڭ باسىن گەنەرال چەرنوۆتىڭ ءدال قاسىنا كەلگەندە ءبىر-اق تارتتى.
— قولباسى مىرزا...
گەنەرال قامشى ۇستاعان قولىن كوتەردى:
— ادال قىزمەتىڭە راقمەت!
— راد ستاراتسيا!
— شىعىن كوپ پە؟
— ءازىر بەلگىسىز. انىق مالىمەت جوق...
— قىزىلداردان قولعا تۇسكەن بار ما؟
— بىلمەدىم، بار بولسا بار شىعار...
— روتميستر روشال قايدا؟
— قالاعا ءبىرىنشى بوپ كىرگەن اسكەر اراسىندا كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەم.
— امان عوي، ايتەۋىر؟
— ونشاسىن بىلە المادىم، قولباسى مىرزا.
— تاۋىپ ال. ءتىرى بولسا، ماعان تەز جەتسىن.
مايور ات باسىن اسىعىس بۇرىپ، كەلگەن ىزىنە قايتا سالدى.
گەنەرال چەرنوۆ سوڭىندا ءيىرىلىپ تۇرعان نوكەرىنە بۇرىلىپ قاراماستان استىنداعى اقبوز ارعىماقتى تەبىنىپ قالدى. اق ارعىماق ءا دەگەندە اياعىن كىبىرتىكتەپ السا دا، ءبىراق ىلە-شالا تەز توسەلىپ، باۋىرىن كەرىپ، كوسىلە جونەپ كەتتى. سوڭىنداعى ءۇنسىز توپ اتتارىن امالسىز قامشىلاپ، تەكىرەكتەپ جەلىپ وتىردى. ىشىندە ەلامان بار. رزا مەن ءالي قاسىنان ەكى ەلى قالماي، قاتارلاسىپ ۇزەڭگى قاعىسىپ وتىر. ەلدە قالعان مال-جاندى سىلتاۋراتىپ، بۇل جەردەن باس اماندا تەزىرەك كەتكىسى كەلسە دە، ءبىراق گەنەرال كىدىرتىپ ءجۇر. ادەپكىدە وداقتاس ەلدەردىڭ اسكەري ماماندارى كەلەدى دەپ ىركىپ ەدى. كەيىنگى كۇندەرى ولار كەلمەيتىن بوپتى دەگەن سىبىس شىقتى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە، شتاب توڭىرەگىندەگى وفيسەرلەر اراسىندا باسقا ءبىر اڭگىمە ايتىلا باستادى. «كولچاك بۇلارعا قيساپسىز كوپ قارۋ-جاراق جىبەرىپتى. سول كەلگەسىن كۇشەيەمىز» دەگەن ءسوز بۇنداعى جۇرتقا جەلەۋ بوپ بارادى. ەلاماننىڭ سىرت ءتۇرى سالماقتى. تۇك بىلمەگەن كىسىشە قاننەن-قاپەرسىز ماڭقيىپ جۇرسە دە، ۇيدە دە، تۇزدە دە قۇلاعىن تۇرىك ۇستادى. جول جۇرگەندە گەنەرال چەرنوۆتىڭ قاسىنا جاقىن بولۋعا تىرىسادى. تاقا بولماعاندا كوپ دۇرمەكتىڭ اراسىنا ىلەسىپ، اتىن قۇيرىقتاستىرىپ وتىرادى.
ەلامان كەلە جاتقان قارۋ-جاراق جونىندە ءالى انىقتاپ بىلە العان جوق. تەزىرەك قايتقىسى كەپ اسىعىپ تا ءجۇر. بۇلار كەشىككەن سايىن دياكوۆتىڭ دا زارەسى قالماي جۇرگەنىن بىلەدى. «اقتوبەدەن كەيىن قالايدا ۇلىقسات الىپ، قايتۋىم كەرەك» دەپ ءتۇيدى.
ىلگەرگى جاقتان شاڭ كورىندى. ىلە-شالا تورى شولاق اتتى جاس وفيسەر اعىزىپ كەپ، گەنەرالدىڭ اق ارعىماعىنا تۇمسىق تىرەي توقتادى. وڭ قولىن موينىنا اسىپ اپتى. اق ءمارلى سىرتىنان قان ءبىلىنىپ تۇر.
— كومانداشى مىرزا...
گەنەرال چەرنوۆ جاس وفيسەرگە رەنىشتى ءجۇزىن جارتىلاي بۇرىپ:
— ۇرىسقا كىرۋىڭە قارسى ەكەنىمدى بىلەسىڭ. الدە ەرلىگىڭدى كورسەتكىڭ كەلدى مە؟ — دەدى اقىرىن، ءبىراق ءزىلدى ۇنمەن.
— كەشىرىم وتىنەم.
— قولىڭنىڭ جاراقاتى... قالاي؟
— تۇك تە ەمەس. سۇيەگى امان.
— بىزدەن شىعىن كوپ پە؟
— يتتەر قاتتى قارسىلاستى. كىسىمىزدى قىرىپ الدىق.
— قولعا تۇسكەن... تۇتقىن بار ما؟
— جوق.
گەنەرال چەرنوۆ اتىن تەبىنىپ قالدى. جاس وفيسەر قولباسىمەن قاتارلاسىپ كەلە جاتىپ، ارتىنا ءالسىن-الى جالتاقتاپ قاراي بەردى.
— مىناۋ... كىم؟
— ءبىزدىڭ وداقتاسىمىز.
— حانبا؟
— ا؟
— سىزگە قىرعىز-قايساقتىڭ حانى كەلدى دەپ ەستىپ ەدىم.
— كىشكەنە كوڭىل دەلبەپ قويۋ ءۇشىن ونى وسىلاي اتاعانىمىز دا دۇرىس بولار، — دەدى چەرنوۆ ەزۋ تارتىپ.
جاس وفيسەر قولباسىنىڭ ارعى جاعىنداعى اششى مىسقىلدى اڭعارعان جوق. ول تەك مىنا سارى الا يىق نوكەردىڭ اراسىندا بۇنداعى ءبىر جاننان قىمسىنباي، ءوزىن ەمىن-ەركىن ۇستاپ كەلە جاتقان الا كوز قازاققا قاراعان سايىن: «حان بولسا بولار» دەپ ويلادى. ۇستىندەگى كيىمدەرى دە حانعا لايىق. ەپتەپ شالعىسىنا اق تۇسكەن قويۋ قارا مۇرتى دا انا قوقاڭ مۇرنى مەن ەر تۇلعالى ءىرى بىتىمىنە ۇيلەسىپ تۇر. انا قاراشى، قاسىنداعى ءبىر كىسىگە دەن قويىپ قاراماسا دا، جول ۇستىندەگى بار قىبىر-جىبىردى الا كوزدىڭ قيىعىمەن باقىلاپ كەلەدى. «جۇرت ايتاتىن شىعىس حالقىنىڭ زىمياندىعى» دەپ ءتۇيدى ىشىنەن.
— مىرزا! — دەپ گەنەرال چەرنوۆ سوڭىنداعى كوپ نوكەردىڭ اراسىندا كەلە جاتقان ەلامانعا موينىن بۇردى. ەلامان اتىن تەبىنىپ قاتارلاسا بەردى.
— مىرزا، تانىسىڭىز، روتميستر روشال. مەنىڭ قاتتى سىيلايتىن دوسىمنىڭ بالاسى.
ەلامان جاس وفيسەردىڭ بەت وڭىنە العاش رەت انىقتاپ قارادى دا، كوزىن تەز تايدىرىپ اكەتتى. سونان سوڭ قامشى ۇستاعان قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، قۇندىز بورىك كيگەن تاكاپپار باسىن تاعزىم ەتىپ ءسال ءيدى.
— مارتەبەلى مىرزا، سىزبەن تانىسقانىم ءۇشىن ءوزىمدى باقىتتى سانايمىن.
— مەن دە.
— دوسىمنىڭ دوسى ماعان دا دوس.
روتميستر روشال بۇعان وراي قالاي جاۋاپ بەرۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەدى. «تۋھ، سايتان العىر» دەپ ىشتەي ىڭعايسىزدانىپ، قىسىلىپ قالدى دا، قارا مۇرتتى قازاقتان كوزىن قاشىرتا بەردى.
ەلامان ءبىر كورگەن كىسىسىن ۇمىتپايتىن. مىنا جاس وفيسەردى كورگەندە ونىڭ ەسىنە انا جىلعى تۇرىك جەرى ءتۇستى. قاقاعان قىس. قار باسقان تاۋلى-تاستى دالا. سۇزەك ءتيىپ قىرىلعان جۇمىسشى باتالونى. ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي تۇرىك جەرىنە ىلگەرىلەپ سۇعىنىپ كىرىپ بارا جاتقان ورىس اسكەرىنىڭ سوڭىنان ىلەسىپ وتىرىپ قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىكپەن قولما-قول جابدىقتاۋ اسا قيىنداعان ءبىر كەزدە كەيىنگى جاقتان جۇمىسشى باتالونى كەلدى. قازاق، وزبەك، قىرعىز جىگىتتەرى وق پەن وتتىڭ ىشىندە ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ ءجۇرىپ، تۇرىكتەر قيراتىپ كەتكەن تەمىر جولدى قايتا سالىپ جاتتى. ءالسىز كىسىلەردىڭ ءىسى ونبەگەن سوڭ ورىس اسكەرىنىڭ جوعارعى باستىقتارى بۇلارعا ءبىر ەسكادرون اسكەردى كومەككە جىبەردى. رايجان سۇزەكتەن تۇرعان، ءالسىز. تارعىل بەت سولدات... ءاي-شاي جوق، ونى قامشىمەن بەتىنە تارتىپ قالدى... سونداعى اتتى اسكەر ەسكادرونىن باستاپ اكەلگەن ۋىزداي جاس كوماندير وسى! وسىنىڭ ءدال ءوزى! سونداعىسىنان بەت ءوڭى وزگەرىپ جارىماعان. دارەجەم دە وسپەگەن. سول جولعى روشالدىڭ استىنداعى قارا قاسقا اتقا دەيىن ەسىندە. ەلامان ءبىراق بۇل وفيسەردىڭ ءوزىن تانىماسىن ءبىلدى. ەسىنە سالىپ ايتىپ بەرسە دە بىلۋ-بىلمەۋى نەعايبىل.
— قولىڭىزدىڭ قانى تىيىلاتىن ەمەس قوي، — دەدى ەلامان.
— يود جاعۋ كەرەك.
— جوق، كيىز كۇيدىرىپ باسقان جاقسى.
— نە؟!
— كيىز كۇيدىرىپ باسۋ كەرەك. — روتميستر روشال كۇلدى.
— ەركىڭىز ءبىلسىن، — دەدى ەلامان.
— ءقازىر دارىگەرگە دۇرىستاپ تاڭعىزىپ الام.
— گەنەرال ءسىزدى جاقسى كورەدى ەكەن.
— اكەم ەكەۋى بالا كەزدەرىنەن دوس.
— اكەڭىز قايدا؟
— ومبىدا. وسى ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز؟..
— تاڭىربەرگەن.
— قالاي... قالاي دەدىڭىز؟
— تاڭىر-بەر-گەن.
— تانير... بر-ر-بر-ر... تۋھ، سايتان العىر! — دەدى روشال كۇلىپ.
— وقاسى جوق.
وسىدان كەيىن بۇل ەكەۋى تاقىم جازباي قاتار ءجۇرىپ وتىردى. گەنەرال چەرنوۆ اندا-ساندا ارتىنا بۇرىلىپ، بۇل ەكەۋىنە كوز ساپ قويادى. ۇرىسقا كىرىپ شىققان جاس وفيسەردىڭ جەلىگى ءالى باسىلا قويماعان. الا كوز قازاق اندا-ساندا باسىن ءبىر يزەپ كۇلىپ قويعانى بولماسا، ۇندەپ جارىمادى. جول بويى قاتتى كۇلىپ، اۋىز جاپپاي سويلەپ كەلە جاتقان جالعىز روشال عانا.
— قازاق حاندارىندا گارەم... گارەم دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— البەتتە. بىزدە تەك ونى حارامحانا دەيدى.
— دەمەك، سىزدەردە دە بولعانى عوي؟
— ە، حارامحاناسىز حان بولا ما؟!
— سولاي ما؟!
— حالىق حان سايلاماس بۇرىن، تاققا وتىرعىزاردىڭ الدىندا بولاشاق حاننىڭ ايەلدەرى تۇراتىن التىن ساراي سالىنادى.
— قانشا ايەلگە ۇيلەنۋگە حاقى بار؟
— ونى حاننىڭ قالاۋى بىلەدى.
روتميستر روشال ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى. وندا دا جاراقاتتى قولى اۋىرىپ بارا جاتقاسىن ءسول تىجىرىنىپ بارىپ توقتادى. ەلامان مىنا جاس وفيسەردىڭ ەلگەزەك بالا مىنەزىن ۇناتىپ، سالماقتى جۇزىنە ءسال-پال عانا كۇلكى تەپسىنىپ، جىميىپ قويدى.
— تان... تانير... تانيربر-ر... — دەپ روشال تاعى دا ءوزىنىڭ ويناقى بالا مىنەزىنە باستى، — كەشىرىڭىز، مىرزا، ەسىمىڭىز قالاي ەدى؟
بۇل ونىڭ بەسىنشى، الدە التىنشى رەت سۇراپ تۇرعانى. سوعان وراي ەلامان دا ازىلگە شاپتىرىپ كۇلىپ جاۋاپ بەردى:
— باياعىدا ءبىزدى وقىتقان موللادان ءبىر بالا ساباق الدى. «ءالىپ» دەگەن اراپ ءارپى ۇزىن تاياقشا بولادى. وسى ءارىپتى موللا قاعازعا تىگىنەن ءبىر تارتىپ قالىپ: «اۋماعان ناعىز تاياق» دەپ ءتۇسىندىرىپ ەدى. جاڭاعى بالا «ءالىپتى» جىل بويى جاتتاي الماي قويعانى بار ەمەس پە؟! موللا سۇراسا ءالىپتىڭ اتى اۋزىنا تۇسپەيدى دە، تاياق دەپ جاۋاپ بەرەدى. سونىمەن ءبىر جىل ءوتتى. كەلەسى جىلى بالالار وقۋعا قايتا جينالدى. وشىگىپ العان موللا ءالىپتى قايتا سۇراعاندا، الگى بالانىڭ «تاياق» دەپ جاۋاپ بەرمەسى بار ما؟! سوندا ونان موللا دا ءتۇڭىلىپ: «تۋھ، ءپاتشاعار! ءسىرا، سەن تاياقتان باسقانى ۇقپاسسىڭ»، — دەپ، قامشىمەن باسىنا تارتىپ قاپ ەدى...
روشال بۇعان تاعى ءماز بولدى، جارالى قولىن اۋىرسىنىپ، ساۋ قولىمەن شىنتاعىنىڭ استىنان كوتەرىپ العان. سونان ءبىر كەزدە ول كۇلكىسىنەن تىيىلىپ، بىلق-سىلق بويىن بيلەپ الدى. ەر ۇستىندە دۇرىستالىپ وتىردى. ەلامانعا بۇرىلدى. ءبىرىنشى رەت وسى ءقازىر عانا كورىپ تۇرعانداي، ونىڭ باسى-اياعىن تۇگەل شولىپ ءوتتى.
— جاڭاعى كەشە شاكىرتتەي مەنىڭ دە باسىمنان تاياق ايىرعىڭ كەلمەيدى عوي، شاماسى. سوندىقتان ءسىزدى حان دەپ اتاۋعا بولا ما؟ ءسىزدىڭ اتا-بابالارىڭىز، شىنىندا دا، حان بولعان شىعار؟
— ءيا، اكەم دە، اكەمنىڭ اكەسى دە حان بولعان. مەنىڭ ءوزىم دە حانمىن.
— مىنە، مىناۋ اقتوبە! — دەپ، بۇلاردىڭ كەيىنگى جاعىندا كەلە جاتقان بىرەۋ وقىس ايقايلاپ جىبەردى. ەلامان جاڭا بايقادى: قىرعىن سوعىستان كەيىن بوساعان اقتوبە قالاسى سوناۋ ەتەكتە، شاڭ مەن ءتۇتىن استىندا تۇنشىعىپ جاتىر ەكەن. ءار جەردەن ورتەنگەن ۇيلەر تۇتەپ جانىپ، قاراقوشقىل ءتۇتىن بۇرق-بۇرق ەتەدى.
***
روتميستر روشال ومبىدان كەلگەن بەتتە قولباسىعا اديۋتانت بوپ تاعايىندالعان-دى. سونان بەرى ول ات ۇستىندە. قولباسىدان قولما-قول ورىندايتىن تىعىز بۇيرىقتى الا سالا قۇيىنداتىپ پولككە شابادى. ونان ىزىنشە كەرى قايتىپ، انا جاقتا الاقيعاش ۇرىس ىشىندە جۇرگەندەردىڭ حابارىن جەتكىزەدى. العاشقىدا وسى تىرلىگى وزىنە ۇناعان-دى. كەيىن ونان دا زەيىنى شىعىپ، ۇرىسقا جىبەرۋىن سۇراپ ەدى؛ قولباسى قۇلاق اسپادى. بۇل جونىندە ءتىپتى سويلەسكىسى كەلمەيتىن سىڭاي تانىتقاسىن بۇ دا قاسارىسپادى. كەيىن ءبىر سىلاسى بولار دەپ ويلادى دا، ءوزىنىڭ انەبىر ومبىدا جۇرگەندەگى ۇيرەنشىكتى ادەتىنە باسىپ بايگىگە تىككەن باستى وتقا دا، سۋعا دا سالدى. بۇل كۇندەرى ول تەك جالعىزدىقتان عانا قورىقتى. وزىمەن-وزى ءسال وڭاشا قالسا قايداعى-جايداعى كوڭىلسىز ويلار باسىنا كەپ، سالعان جەردەن اناسى ەسىنە تۇسەدى. ءقازىر قايدا ەكەنىن دە بىلمەيدى. ءولى-تىرىسى دە بەلگىسىز. بۇرىن قاسىندا كەلىنى بولعاندى. ءقازىر جالعىز. ءقازىر جۇرتتىڭ ءبارى جالعىز. اكەسى دە جالعىز. بۇنىڭ ءوزى دە جالعىز. گەنەرال چەرنوۆ تا، كولچاك تا جالعىز. سونى تەك اقىماقتار عانا بىلمەيدى. ال اقىلدىلار بىلسە دە، بىلە تۇرسا دا بىلمەگەنسيدى. ءبىر ەسەپتەن سو دا دۇرىس. ءوزىڭدى ءوزىڭ الدارقات. جوقتان جۇبانىش ىزدە. سەنبەسىڭە سەن. ماڭدايىڭا جازىلعان ءبىر تۇتام تىرلىكتە تىنىش ءومىر سۇرگىڭ كەلسە دە ءوزىڭدى-وزىڭ الدارقات. جۇبات. ومبىداعى جالعىز جۇبانىشى... كۇن-كۇنىمەن، تۇن-تۇنىمەن ءىشتى. ءقايسىبىر ەسىنەن تانا ىشكەندە بولماسا، بۇل قالعان ۋاقىتتىڭ بارىندە دە ۇيگە كەپ قوناتىن. سول كۇنى... ءيا، سول كۇنى دە تاڭ اعارىپ اتقاندا جولداستارى ۇيگە اكەپ ەسىكتەن كىرگىزىپ جىبەرگەن ەدى. سول كۇنى قايدا بارعانىن، كىممەن بولعانىن بىلمەسە دە، ءبىر عاجابى ۇيگە كەلگەنى ەسىندە. سۋ ىشكىسى كەلدى. ءبىراق سۋدى قايدان ىزدەرىن بىلمەي شايقالاقتاپ تۇرعاندا كوزى كيىمشەڭ بويىمەن كرەسلودا ۇيىقتاپ وتىرعان اكەسىنە ءتۇستى. اپپا باسى، يىعى، قولى سالبىراپ، بۇكىل بار دەنەسى اۋىر سالماقپەن شوگىپ كەتىپتى. بۇل توبەگە ۇرعانداي تۇرا قالدى. ۋداي ماستىعىنا قاراماستان ۇيالدى ما، ءقايتتى، الدەكىمگە سۇس جايىپ «تسس-س»، دەپ سۇق ساۋساعىن بەزەي قويدى. ەتىگىن شەشتى. باسقا كيىمدەرىن دە بىر-بىرلەپ شەشىپ، كورپە استىنا كىرىپ جاتا قالعىسى كەپ ەدى؛ وعان ءبىراق وڭىرىندەگى تۇيمەگە قولىن اپارا بەرگەندە ساۋساعى جۋىسپاي، تۇيمەنى تارتقىلاپ وتىردى دا، سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى. سونان ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا وياندى. وت جاقپاعان ءۇي ىزعىپ تۇر ەكەن. اكەسى جۇمىسقا كەتىپتى. بىرگە تۇرعانى بولماسا، اكە مەن بالا ءبىرىن-بىرى كورمەگەلى قاشان؟! «ءىشۋدى قويام. ۆسە. ۆسە» دەدى. تەلەفون شىلدىرادى. ەلشىلەردىڭ قۇرمەتىنە قوناقاسى بەرەدى ەكەن. سوعان بۇنى دا شاقىردى. بۇل باس سۇعام دا كەتەم دەپ ەدى؛ كوڭىلى كەتىپ جۇرگەن اقسارى كەلىنشەكتى كوردى دە اينالىپ قالدى. جۇرت جينالىپ، ومبىنىڭ ىعاي مەن سىعايلارى سامالاداي جارىق زالدا ۇيەزدەگەن جىلقىداي ءۇيىر-ۇيىر بوپ تۇرعاندا كارگينسكايا كەلدى. قازىرگى كۇيەۋى پودپولكوۆنيك بوريسوۆ. كارگينسكايا كىرە بەرگەندە كوز قيىعى جاس روشالدى شالدى. ىشتەگىلەرمەن امانداسپاي جاتىپ، بىردەن روشالعا باردى. باسقالار سياقتى بۇعان دا باسىن ءسال ءيدى دە، روشال مەن كۇيەۋى ەكەۋىنىڭ اراسىندا تۇرعان اقسارى كەلىنشەككە بۇرىلدى. كەلىنشەكتىڭ وزىنەن گورى ونىڭ ۇستىندەگى ەتەگى مالىنعان مولتتەي قارا بارقىت كويلەگىنە، سوسىن موينىنداعى القاسىنا، التىن ساقيناسىنا قاراپ، سۇقتانعانى ما، الدە كەكەسىن مىسقىل ما:
— بۇگىن تالاي جىگىتتىڭ جۇرەگىن دىرىلدەتەرسىڭ، — دەدى دە جونەلە بەردى.
اتاقتى اكتريسا ءوز باسى شۇبەرەككە ونشا اۋەس ەمەس-تى. ونىڭ ويىنشا اجارسىز ايەلدەر عانا و جەر-بۇ جەرىن شۇبەرەكپەن قىمتاعىشتايتىن. ول، اسىرەسە، وسىنداي كىسى-قارا جينالعاندا قۇداي بەرگەن سۇلۋ دەنەسىن جۇرت كوزىنە جالاڭاشتاپ توسۋعا قۇمار-تۇعىن. سوندىقتان دا، وزگە ايەلدەردەن گورى، ادەتتە ونىڭ كويلەگىنىڭ جەڭى شولاڭ، يىعىنىڭ ويىندىسى تومەن، ومىراۋى اشىق بولاتىن. جاڭا دا ەسىكتەن كىرە بەرگەندە سامالاداي ءۇيدىڭ كۇللى بار جارىعى ونىڭ اتلاستاي اپپاق كەۋدەسىندە شاعىلىسىپ، جۇرت نازارىن تارتىپ الىپ ەدى. ءجۇرىسى دە سىرباز. اپپاق جۇمىر بىلەك ءدال انا توپشى تۇسىنان مايىسىپ، سالالى ساۋساقتاردى جۇرت كورسىن دەگەندەي جايىپ تاستاپ، ەكى يىقتىڭ باسىن كەزەك ىرعاپ، جايقاڭداپ بارا جاتتى. وسى ءتۇرى قۇددى كوزى تۇسكەن ەركەكتىڭ كوڭىلىن قىتىقتاپ: «مەنى كور. مەنى كور دە ءوزىڭنىڭ ايەلىڭە قارا» دەپ، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىنا وت تاستاپ بارا جاتقانداي.
بۇل كەزدە ۇكىمەت باسشىلارى، گەنەرالدار، ەلشىلەر ۇزىن ستولدىڭ ەكى بەتىن الا وتىرا باستاعان-دى. كارگينسكايا قاسىنداعى بوس ورىنعا روشالدى شاقىرىپ ەدى، بۇل قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باسىن ءيدى دە، اقسارى كەلىنشەكتىڭ قاسىندا قالا بەردى. اقسارى كەلىنشەك ىرزا بوپ، ىشىنەن تۇلەپ وتىر.
ىقىلاس، پەيىلى تۇگەلدەي جانىنداعى جاس وفيسەرگە اۋعان بيكەش كەش بويى ونىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى. ونان باسقا ءبىر جاندى كورگەن جوق؛ ونان باسقا ءبىر جانمەن تىلدەسكەن جوق؛ كەرەك دەسە ۇيلەنگەلى جۇرگەن جىگىتى ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ وز-وزىنەن ءبۇلىنىپ، جارىلا جازداپ وتىرعانىن دا بايقامادى. ءتىپتى، ونىڭ ءالسىن-الى قۇلاعىنا ەڭكەيىپ، سىبىرلاعان ىزالى سوزدەرىن دە ۇقپادى.
— ساعان نە بولدى؟ ۋسپوكويسيا، ميلىي، — دەپ ونى بالاشا الدارقاتتى دا، مىنا جاعىندا وتىرعان بۇعان بار دەنەسىمەن تىعىلا ءتۇستى. بارىنەن بۇرىن كوبىنە-كوپ ونىڭ جىگىتىنەن ىسىلعان روشال تارتىنشاقتاپ وتىرعان-دى. تۇرىپ كەتۋدىڭ دە ەسەبىن تاپپادى. ارى-بەرىدەسىن ونى جەك كورىپ، بويىن تارتا باستادى. اسىرەسە، اقسارى كەلىنشەكتىڭ نايزاداي كىرپىك استىنان جانارى جالت ەتىپ، كوزىنىڭ استىنان سۇزىلە قاراعانىن ۇناتپادى. ءدال وسىنداي تۇپ-تۋرا كىسىنىڭ سەزىمىنە شاباتىن ءازازىل سيقىرى بار ۋىتتى ءبىر كوزدى بۇل بىلەتىن. ءيا، بىلەتىن. و دا مۇنىڭ قىتىعىنا ءتيىپ، ءبىر كورگەننەن-اق باۋراپ العان ەدى. ءيا، ءيا، باۋراپ العان. سول ءبىر ءتاتتى ۇيقى قىسقانداي جۇمىلا ءتۇسىپ، جانارىنداعى شوق ءسونىپ بارا جاتادى دا، كەنەت بۇلت استىنان شىققان كۇندەي، جۇرەگىڭدى ءدىر ەتكىزىپ كۇلىمدەي قالاتىن ۇيالى ۇلكەن كوزدى جاقسى بىلەتىن. بۇل سول ۇيالى ۇلكەن كەزدىڭ ار جاعىنداعى كىسىنى اربايتىن سيقىردىڭ سىرىن بىلمەدى.
سىرت كەسكىنى ەپتەپ سىعان قىزىنا كەلەتىن قالىڭ قارا شاش، قارا كوز، ارىق قىزعا بۇل بالا جاستان عاشىق-تى. تەك سۇيەتىنىن سەزدىرە المادى. جاس جۇرەك الابۇرتىپ ۇزدىگىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى بۇعان قىزدىڭ ءوزى حات اكەلدى. بۇرىنعىداي ەمىن-ەركىن كەلمەي، سول جولى الدەنەگە جەرگە كىرە جازداپ، ەرنىن قىرقىپ تىستەپ العان-دى. كوزىن تەمەن سالىپ تىمىرايىپ كەلدى دە، ءاتىر سەپكەن حاتتى بۇنىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى دا، ۇرىككەن لادتاي ىتقىپ جونەلدى. حاتقا «سەنى سۇيەم» دەپ، نەبارى جالعىز اۋىز ءسوز جازىپتى. ول كەزدە الدى-ارتىن ويلاماي، كۇيىپ-پىسىپ جۇرەتىن كىشكەنتاي قىزدىڭ عاشىق بولعانى دا قىزىقتى. سەزىمى دە، كىتاپتان وقىعان با، الدە ەستيار قىزدارعا ەلىكتەگەن بە، كۇلكى شاقىرىپ، سولەكەت كورىنەتىن. سۇيەتىنىن قالاي دالەلدەۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي قينالعاندا شيەدەي قىزىل ەرنىن قىرقىپ تىستەلەي بەرەتىن. ءوز سەزىمىنە ءوزى ورتەنىپ، وت باسىپ جۇرگەن ارىق قاراتورى قىز روشال تۇرىك مايدانىنا جۇرگەلى جاتقاندا ءوزىن-وزى ولتىرمەك بولدى. ونىسىنان ءبىراق ەشتەڭە شىعارا الماعاسىن ىزالانىپ جىلاپ جىبەرىپ ەدى. روشالدى شىعارىپ ساپ تۇرىپ: «بىلاي شىققاسىن وقى»، — دەپ قولىنا حات ۇستاتتى. بۇل جولى قىز عۇمىرلىق ادال جار بولاتىنىنا ايعاق رەتىندە قولىن قاناتىپ، «نەكەلى جارىڭ» دەپ، قانىمەن اق قاعازعا ەكى اۋىز سوز جازعان ەكەن.
ەكى جىلداي مايداندا بوپ قايتىپ كەلگەندە، ول باياعى تۇلىمى جەلكىلدەگەن اپ-ارىق قىزدى تانىماي قالدى. بۇل قانشا كۇيىپ-جانسا دا، قىز وعان بۇرىنعىداي ولىپ-تىرىلگەن جوق. قايتا، بۇل شاقتا بالعىن تارتقان بويىن جۇرت الدىندا شالقالاي ۇستاپ، شاعىن عانا مۋفتادان جەل تيمەگەن اق سۇيرىك ساۋساعىن اقىرىن شىعارىپ، جىگىتكە سوزدى.
روشال قىز ۇستىندەگى كيىمدەردەن بۇرىن-سوڭ ايەل بالاسىنان كورمەگەن ءسان بايقادى. مولتتەي قارا بەرەن پالتونىڭ جاعاسى مەن جەڭىنىڭ اۋزىنا اسىل سۋسار باستىرعان. سۋسارى اسا جالپاق تا، اسا جىڭىشكە دە ەمەس. باسىندا دا قارا بەرەن شلياپا. ءبىر ءبۇيىرىن ۇلپىلدەك ۇكىمەن وقالاپ تاستاعان شلياپا استىنان قالىڭ قارا شاش بۇرقىراپ بۇيرالانىپ تۇر. قىز سانىنە كوزى تۇسكەندە بۇل ءوز بويىنان قىسىلاتىن. اسىرەسە، العاش كەزدەسكەندە اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. قىز دا شىن سەزىمىن سىرتىنا شىعارماي، وڭاشادا كەزدەسكەندە كوزىڭ ءتاتتى ۇيقى قىسقانداي جۇمىلىپ كەتە بەرەتىن. بۇعان دا ءبىرتۇرلى كىرپىك استىنان الىستاپ بۇلدىراپ قارايتىن ادەت شىعارىپ ەدى... كەرەنسكيي قۇلاعاسىن پەتروگرادتىڭ ءبىر الاياعىمەن شەت ەلگە كەتكەنىن ءبىر-اق ەسىتتى. «ءيا، ءقازىر جۇرت بىر-بىرىنەن قاشىپ جاتىر» دەپ ويلادى روشال. ەرتەدەن بەرى قاسىنداعىلارمەن ءىسى بولماي، جالعىز ءوزى ءىشىپ وتىرعان-دى. كوپ ۇزاماي قىزىپ قالدى.
بۇل كەزدە ءبىراز توست كوتەرىلدى. ءبىراز اراق-شاراپ ءىشىلدى. ادەتتە ءبىر-جار ريۋمكادان كەيىن كوڭىلدەنىپ سالا بەرەتىن ستول باسى بۇل جولى اياز قىسقانداي، قۇرىسى جۋىق ارادا تارقامادى. روشال بايقاپ وتىر. كولچاك تا سونى سەزگەن بولۋ كەرەك، امەريكا ەلشىسىنە بۇرىلىپ، كوڭىلدەندىرگىسى كەلدى مە، كۇلدىرگى ءبىر اڭگىمە ايتىپ ەدى، ونان بۇرىن ءوز سوزىنە ءوزى كۇلدى دە، ال ەلشى ءمىز باقپاي سازارىپ وتىرا بەردى. ستول باسىنداعى كىسىلەر ىڭعايسىزدانىپ قالدى. امەريكا ەلشىسىنە اعىلشىن ەلشىسى رەنىشپەن قارادى. وسى كەش، اسىرەسە، فرانسيا ەلشىسى كولچاكقا ەرەكشە ىقىلاس ءبىلدىرىپ، جالپىلداپ جاتىر. كولچاك «ۇكىمەتىنە» وزگەلەردەن گورى وسىنىڭ جانى اشىعىش ەكەنىن روشال بىلەتىن. ونان باسقالارىنىڭ دا جايى بۇعان قانىق؛ انا ءبىر جولى اسكەري دەلەگاسيا قۇرامىنا ىلەسىپ ۆلاديۆوستوكتا بولعانى بار. ولار جونىندە ەستۋى دە كوپ. ماسەلەن: سەر ەلليوت ورىسشا تازا سويلەيدى. ونىسىن ورىس حالقىنا وزگەلەردەن گورى ءوزىنىڭ ءبىر تابان جاقىندىعىن تانىتاتىن تۋىستىڭ بەلگىسىندەي كورىپ، ءاردايىم پاش ەتىپ جۇرەدى. ءسوز توركىنىنەن بۇكىل شىعىستى، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، شىعىس ءسىبىردى جاقسى بىلەتىنى اڭعارىلادى. گراف ماسۋدايرا بۇلاردان بولەكتەۋ. جاپون ديپلوماتى ەكەنى سىرت تۇرىنەن دە، سويلەگەن سوزىنەن دە، ايران شايقاعان مەستەي بىلدىرلاعان تىلىنەن دە كورىنەدى. تىلدەسىپ وتىرعان كىسىسىنە سىرىن الدىرماي، ءىشىنىڭ ءبىر استارىن بۇگىپ قالا بەرەتىن. كوزىلدىرىك كيگەن قىسىق كوزىن كىسى جۇزىنە سالماي، شولاق ەرىن استىنان ەكى قاسقا ءتىسى ىرسيىپ شىعىپ، جىلتىر ءجۇزى جىميىپ قانا تۇراتىن. ءبىر كىسىنىڭ ساۋالىنا تۋرا جاۋاپ بەرمەي، ءسوز اراسىنا ءسوز سالىپ، تۇلكى قۇيرىقتاندىرىپ بۇلتارىپ كەتە بەرەدى. سۇراققا جاۋاپ بەرگەننەن گورى باسقا كىسىدەن ءوزى سۇراعاندى ءتاۋىر كورەتىن-دى. ولار كولچاكتىڭ الدىنا ءجيى بارىپ، جىميىپ كۇلگەنمەن، امەريكا ەلشىسىنىڭ الگى استامشىل ىرىلىگىنەن كەيىن روشال بۇلاردىڭ بىردە-بىرىنە سەنبەدى. رەسەي جەرىندە ورىستىڭ ءدام-تۇزىن تاتىپ، وداقتاس بولعانسىپ جۇرگەنمەن، ويلارى بۇزىق؛ بۇل ەلدى ءوز ەلىمەن تەرەزەسى تەڭ كورمەيدى. قازىرگى رەسەيگە ءدال ءبىر قانى سورعالاپ جارالانىپ جاتقان ءىرى اڭنىڭ ۇستىنەن شىعىپ، ءارقايسىسى ءار مۇشەسىن ءبولىسىپ العانداي، وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا قىزىلعا ۇيمەلەگەن جىرتقىش. انىق جىرتقىش.
روتميستر روشال سۇلۋ بيكەشتىڭ جيىن ىشىندە جالعىزسىراپ قالعانىن بايقامادى. ەكى يىعىنىڭ باسى ءتۇسىپ، تۇنجىراپ وتىرىپ قالعان-دى. ەرتەدەن بەرى روشال مەن اقسارى بيكەشتى باعىپ وتىرعان فەدوروۆ ءدال وسى كەزدە تۇرەگەلدى. ستول باسىندا وتىرعان جۇرتتىڭ سىرت جاعىن اينالىپ كەپ، اق سارى بيكەشتىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ:
— مىنا ءروتميستردى پوگوننىڭ ءبۇلدىرىپ تۇرعانىن كوردىڭ بە؟ ايتپەسە، يۆانوۆ مارقۇمنىڭ «ساحاراداعى حريستوسىنان» نەسى كەم؟ — دەپ كۇلدى. بۇ دا وسى بيكەشتە كوڭىلى بار جىگىت. سوندىقتان ونىڭ الدىندا روشالدى ءاردايىم كەكەتىپ، سۇيكەنىپ جۇرەتىن ادەتى. روشال تۇرەگەلدى.
— كۇل!.. كۇل! — دەدى فەدوروۆكە.
— ە، نەسى بار؟ جانازادا وتىرعانىمىز جوق قوي.
— ورىس حالقىنىڭ جانازاسىندا وتىرساڭ دا، سەنىڭ ويىڭا كىرىپ شىعادى دەيسىڭ بە؟
— اقىماق! — دەدى فەدوروۆ.
— كۇل! كۇلىپ قال. شەت ەلدىڭ تابانى استىندا تاپتالىپ جاتقان حالىق ارىنا دا كۇلەرسىڭ سەن.
فەدوروۆتىڭ اراققا قىزىپ الاۋراپ العان بەتى كەنەت قانى قاشىپ قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. ءبىراق روشال تىلگە كەلمەي بۇرىلىپ جۇرە بەردى. فەدوروۆ شالعايلاسا ەرىپ سىرتقا شىقتى. اقسارى بيكەش تە ولاردىڭ سوڭىنان ىلە-شالا جۇگىرىپ، روشال مەن فەدوروۆتىڭ اراسىندا تۇرا قالدى:
— مىرزالار، بۇلارىڭ ۇيات! قۇداي ءۇشىن وتىنەم، قويىڭىزدار. سىرت كىسىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ماسقارا بوپ قالارسىزدار.
— كەشىرىم ءوتىنسىن. ايتپەسە، مەن بۇل بالاعا...
— ەر كىسىدە ىرىلىك بولۋ كەرەك. ا ۆى پلەبەي، — دەدى كەلىنشەك.
— نە دەدىڭىز؟ — دەدى فەدوروۆ.
— ەشتەڭە ەمەس. ءجۇرىڭىز. بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الماي تۇرعانىڭىزدا باستىعىڭنىڭ قولىنا تاپسىرايىن.
— ءقاۋپىڭىز مىقتى بولدى عوي.
— ۇندەمەڭىز.
— جوق، الدىمەن مىنا كۇشىك كەشىرىم سۇراسىن، — دەدى فەدوروۆ قاسارىسىپ.
روشال الگى ءبىر اۋىر ويدان ءولى دە ارىلا قويماعان-دى. جارىلاپ شەككەن تەمەكىنى لاقتىرىپ جىبەردى.
— كەشىرىم سۇراتام دەپ اۋرە بولما. سوسىن، بۇل ارادا جانجالداسۋدىڭ قاجەتى بولماس. ەرتەڭ دە كۇن بار. ەرتەڭ قالاعان جەرىڭدە كەزدەسەلىك، — دەپ وعان قولىن سوزىپ ەدى، فەدوروۆ قولىن بەرمەي، ءبىراق قىر كورسەتىپ:
— بولسىن!.. — دەدى دە، اقسارى بيكەشپەن قوشتاسىپ كەتىپ قالدى.
وڭاشا قالعاننان كەيىن سۇلۋ بيكەش روشالدىڭ قولىنان قىسىپ ۇستاپ الدى.
— مۇنىڭ ارتى نەمەن تىنار ەكەن؟ — دەدى ول جاس جىگىتكە جابىسىپ تۇرىپ.
— ەرتەڭ كورەرمىز.
— الگىدەن قورقام...
— ال مەن سۇلۋ كەلىنشەكتەردىڭ كۇيەۋىنەن عانا قورقام، — دەپ ول كۇلدى دە، بيكەشتى قولتىعىنان الىپ، بۇل كەزدە بي باستالعان كەڭ زالعا بەتتەدى.
***
اقتار اقتوبەنى العان كۇننىڭ ەرتەڭىنە ەلامان ەرتە تۇرىپ، گەنەرال چەرنوۆقا باردى. وزىنە يەگىمەن نۇسقاعان بوس ورىندىققا وتىرعان سوڭ: «مەن ەلدەن شىققالى دا ءبىراز بوپتى. مال بار. جان بار. ءشوپ شاباتىن دا مەزگىل بولدى. ۇلىقسات ەتسەڭىز، قايتايىن»، — دەپ ەدى، گەنەرال چەرنوۆ ءۇنسىز قوستاپ باس يزەدى. كولچاك ۇكىمەتى اتىنان ەلاماننىڭ كەۋدەسىنە مەدال تاقتى. وسى قازاقتىڭ ىقىلاسىن وزدەرىنە اۋدارعىسى كەلگەن گەنەرال ىرزا قىلا تۇسەيىن دەگەن نيەتپەن روشالعا ءبىراز ۇزاتىپ سال دەپ كەڭەس بەردى.
وسى وفيسەردى تۇتقىنداپ الا كەتكىسى كەلگەن ەلامان جول بويى قاتار كەلە جاتىپ وعان بىرنەشە رەت كوز تاستادى. روشال بۇگىن ءبىر ءتۇرلى جابىرقاۋ. جولعا شىققالى جۇمعان اۋزىن اشقان جوق-تى. كەنەت روشال مىرس ەتتى. كولدەنەڭنەن كوز سالعان ەلامان جاس وفيسەردىڭ بەت وڭىندە تۇرىپ قالعان اششى مىسقىلدى بايقادى.
— فەدوروۆ دەگەن ءبىر دوسىم بار ەدى، — دەدى روشال كۇلىپ.
— ونىڭ كىم؟ — دەدى ەلامان، اياق استىنان كوڭىلدەنىپ. — باياعىدا «ءالىپتى» تاياق دەپ موللادان تاياق جەيتىن بالاداي بىرەۋ ەمەس پە ءوزى؟
روشال بۇل جولى ازىلگە ىڭعاي بەرمەدى. بەت وڭىندەگى الگى ءبىر اششى ىزا اقىرىن-اقىرىنداپ ءسونىپ، سالقىنقاندى، سابىرلى كەسكىنگە اۋىستى.
— جوق، ول ونداي كەششە ەمەس. ءسىز بەن بىزگە دە ۇقسامايدى. ول ءوزى اسكەر ءۇشىن جارالعان جىگىت.
— وفيسەر بولدى عوي؟
— ءيا، وفيسەر. ءسىز تۇسىنەسىز بە، جوق پا، بىلمەيمىن، اسكەري كىسىلەردىڭ تىلىندە «رۋباكا» دەگەن ءسوز بار.
— ە، ءپالى! ونداي كىسىنى قازاقتار «شاش ال دەسە، باس الادى» دەيدى.
— سىزدەردە ءتىپتى دالىرەك ايتقان ەكەن. مەنىڭ دوسىم سونىڭ ناعىز ءوزى.
— بالا اتاتەگىنە تارتادى عوي. نە قىلسا دا دوسىڭنىڭ اكەسى دە قىلىشىنان قان تامعان اسكەري كىسى بولعان شىعار؟
— ول اراسىن بىلمەدىم. مەنىڭ ەستۋىم، اكەسى اسكەر قاتارىندا بولماعان — كۋپەس. قازاق ءولتىرىپتى دەپ ەسىتتىم.
— ءبىر جازىعى بولعان دا. ءزابىرى ءوتىپ كەتتى مە، كىم ءبىلسىن، ايتپەسە ورىس بايىنا قازاق قول كوتەرمەيدى عوي.
— مۇمكىن.
— روشال مىرزا...
Cap جەلىپ كەلە جاتقان ات باسىن روشال ءسال تەجەدى. ءبىراق ءجۇزىن ەلامانعا بىردەن بۇرا قويماي، بۇگىن اقتوبەدەن شىققالى تور شولاق اتتىڭ الدىندا تاياق تاستامداي جەردە ۇشىپ-قونىپ، قۇيرىعى قىلپىلداپ وتىراتىن دا قوياتىن سارى شىمشىقتى باعىپ قالدى.
— ول دوسىڭىز قايدا؟ — دەدى ەلامان. — وسىندا ما؟
— جوق. جولدا كەلە جاتىر.
— جول-دا؟
— ءيا، ومبىدان شىققان وبوزدى باسقارىپ كەلەدى.
— قانشا ماقتاساڭ دا اكەسى سياقتى و دا شارۋاشىلىق جاعىندا جۇرگەن بىرەۋ بولدى عوي؟
— جوق، ول ناعىز جاۋىنگەر كوماندير. ومبىدان قارۋ-جاراق اكەلە جاتىر.
— ە-ە!
— مىرزا، ءبىز الداعى ۋاقىتتا تاعى دا كەزدەسىپ قالۋىمىز مۇمكىن.
— قالاي؟
— ءبىز ارالسكىدە بولامىز.
— قاشان؟
— كوپ ۇزاماس.
— ە، وندا دەگەندەي... ءبىزدىڭ ۇيدە قوناق بوپ ءدام تاتارسىز.
— تانير... — دەي ءتۇستى دە، روشال كىلت توقتادى. وسى ءبىر ەسىمگە ءار كەزدەگىدەي ءتىلى كەلمەي قىسىلىپ، — مىرزا، وسى ءبىر كىشكەنتاي قۇسقا قاراڭىزشى، — دەپ قامشى سابىمەن سارى شىمشىقتى سىلتەدى.
— ە، بۇل ءبىر جازىقسىز سورلى. كىسىگە ءۇيىر. اسىرەسە، جولاۋشىلاپ جالعىز كەلە جاتقان كىسىگە كادىمگىدەي قارا.
— مەن دە سونى ايتايىن دەپ ەدىم. كەيبىر ۇلكەن تەڭىزدەردە كەمەنى قايىرعا سوققىزباي، الدىنا ءتۇسىپ باستاپ وتىراتىن لوسمان دەگەن بالىق بولادى. مىنا شىمشىق مىنەزىنەن سونى اڭعارام.
— ەسىتپەگەن ەلدە كوپ دەگەن...
— نە دەدىڭ؟
— جاڭاعى بالىقتى ايتام، — دەدى ەلامان. روشال جورتىپ كەتتى. جالعىزاياق جولمەن تىرناداي ءتىزىلىپ كەلە جاتقان كىسىلەردىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ، وسىدان قاشان ىلگەرى جاقتان كىشكەنتاي قالانىڭ الاسا ۇيلەرى جىپىرلاپ قويا بەرگەنشە تارتتى دا وتىردى. جاپان تۇزدە جەتىمسىرەپ وتىرعان جۇپىنى قالانىڭ شەتكى كوشەسىنە كىردى. كوزىنە باسىپ كيگەن فۋراجكانىڭ كۇنقاعارى استىنان وڭى مەن سولىنا بىردەي نازار سالىپ، قاي ۇيگە توقتاسام دەپ كەلەدى. قىزىلداردىڭ جۋىق ماڭدا جوق ەكەنىن بىلەدى. ءوز ەسەبى بويىنشا بۇل ارادا الاشوردانىڭ وتريادى بولۋعا ءتيىس. روشال قالانىڭ ورتالىعىنداعى ەڭسەلى بيىك ۇيگە ات باسىن تىرەدى. ءۇستى-باسىنىڭ شاڭىن قاقتى. بەتى-قولىن جۋدى. سونان سوڭ قاسىنا ەكى جاس وفيسەردى ەرتىپ، كىشكەنتاي قالانىڭ شەت جاعىنداعى وزبەك بايىنىڭ اسحاناسىنا باردى. ەرتەرەك ءبىر كەزدە كىرەشىلەرگە ىلەسىپ كەلە جاتىپ الدەقالاي اداسىپ قالعان وزبەك جىگىتى قازىرگى كۇندە قاناسىنا كەپ بايىپ العان. الاسا ءۇيدىڭ ءىشى كوك الا ءتۇتىن. قاتىعى از بولعان سوڭ تۇز بەن بۇرىشتى باسىپ سالعان كوك جاسىق استىڭ ءيىسى ءۇي ءىشىنىڭ ازعانتاي اۋاسىن تارىلتا ءتۇسىپتى. Tءوp جاق ستولدا وتىرعان ەكى ورىس جىگىت قىزىپ قاپتى. ەكەۋى ەكى قىزدىڭ توسىنە باسىن سالىپ، جىرتىلىپ-ايىرىلعان جارقىنشاق داۋىسپەن وزدەرىنىڭ اۋزىنا وسىندايدا تۇسەتىن «وچي چەرنىە» دەپ ءۇيدى باستارىنا كوتەرىپ جاتتى.
— كوڭىلسىز ەمەس سياقتى، — دەدى جاس وفيسەرلەر كۇلىپ.
روتميستر روشال ءۇي ىشىنە كوز تاستاپ ءوتتى دە، جاڭاعى جاس جىگىتتەردىڭ قاسىنداعى بوس ستولعا كەپ وتىرا بەرگەن-دى. ستول ۇستىندە قۇجىناعان قارا شىبىندار دۋ ەتە قالدى. ماساڭ جىگىتتەر باستارىن كوتەردى. ەرتەدەن بەرى ۇرىنارعا قارا تابا الماي ءىشى پىسىپ وتىرعانداي، بىردەن بۇلارعا ءتيىستى.
— ا، وفيسەر مىرزالار...
— التىن يىق تورەلەر...
— قوش كەلدىڭدەر... سەندەردىڭ دەنساۋلىقتارىڭ ءۇشىن، حا-حا!
روشالدىڭ جانىنداعى ءبىر جاس وفيسەر قىپ-قىزىل بوپ اتىپ تۇرەگەلىپ ەدى، روشال ونى ەتەگىنەن باسىپ توقتاتىپ قالدى:
— وتىر!
— مىنا يتتەردىڭ...
— قايتەسىڭ؟!
— جوق-اۋ، قورلىعى ءوتىپ بارادى.
— كونە بەر. ەرتەڭ مۇنان دا اۋىر قورلىقتى كورەسىڭ، — دەدى دە، روتميستر روشال ەسىكتەن ەڭكەيىپ كىرىپ كەلە جاتقان ءىرى، قارا بۇجىر كىسىگە قارادى. جالعىز روشال ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارى الدارىنداعى اسىن قويا ساپ، مىنا ءبىر ءتۇر-تۇسى بولەك كىسىنىڭ جويقىن زور بىتىمىنە قارادى. ءوزىنىڭ شاشى ءوسىپ، بەت-اۋزىن ساقال-مۇرت باسىپ كەتكەن. ۇستىندەگى كيىمدەرى دە ءبىرتۇرلى. قاي كيىمى دە وزىنە لايىقتاپ تىكپەي، باسقا بىرەۋدىڭ يىعىنان سىپىرىپ الىپ كيگەندەي. بۇتىنداعى شالباردىڭ شولتيعان بالاعى ءسىڭىرلى جۋان سيراعىنىڭ تۇسارلىعىن جابۋعا جاراماي، بۋرا سان بالتىردىڭ بۇلشىق ەتتەرى جۇرگەن ازىردە بۇلت-بۇلت وينايدى. «و، عاجاپ! مىناۋ ناعىز گلادياتور عوي» دەپ ويلاپ، روشال زور دەنەلى كىسىدەن كوزىن ايىرماي وتىر.
اسحانا قوجاسى — دومالانعان سەمىز قارا وزبەكتىڭ دە ەسى شىعىپ كەتىپتى. بەينە باقشاسىنا تۇيە تۇسكەن ديقانشىداي، قارا بۇجىر كىسىگە ۇرەيلەنە قارادى. ال قارا بۇجىردىڭ ولارمەن، ءسىرا، ءىسى بولعان جوق؛ وفيسەرلەردەن اۋلاقتاۋ جەرگە بارىپ وتىرعاسىن وفيسيانتتى شاقىردى.
— اقشاڭ بار ما؟ — دەدى وفيسيانت.
— مىنە، اقشا! — دەپ بۇجىر قارا شالباردىڭ قالتاسىن سىرتىنان باسىپ-باسىپ قويدى. «مىناۋ ورىستىڭ كوپەسىن ولتىرگەننەن ساۋ ما؟» دەدى اسحانانىڭ قوجاسى ىشىنەن. سوسىن ول وفيسيانتقا:
— سۇراعان تاماعىن بەر، — دەدى. سوسىن اياعىن ۇشىنان باسىپ كەپ، بۇجىر قارانىڭ قاسىنا توقتادى.
— سالەمەتسىز بە؟
— سەن كىمسىڭ؟
— مەن... مەن وسى اسحانانىڭ قوجاسىمىن.
— سەن دە مەنىڭ اقشامدى تەكسەرە كەلدىڭ بە؟
— جوق، جوق.
— ە، وندا قۇلاعىم سەندە. ايتا بەر.
— ءوزىمىزدىڭ مۇسىلمانسىڭ با؟
— ءيا، مۇسىلمانمىن.
— قازاقسىڭ با؟
— قازاقپىن.
— ەسىمىڭ كىم؟
— ونىڭ ساعان قاجەتى قانشا؟ — دەپ اناۋ الارا ءبىر قارال ەدى، اسحانا قوجاسى:
— ايتپاي-اق قوي... ايتپاي-اق قوي، — دەپ قولىن سىلكىلەپ شەگىنىپ بارا جاتتى.
بۇجىر قارا كالەن ەدى. تۇرمەدەن قاشىپ شىققالى ءبىر جەتى. سونان بەرى كىسى-قارانىڭ كوزىنە تۇسپەيىن دەپ كىل ەلسىز دالامەن ءجۇرىپ، اسسىز-سۋسىز ءالى قۇرىپ بارا جاتقاسىن بۇندا امالسىز بۇرىلىپ ەدى. كوشە تولعان اسكەر ەكەن، ەندى مىنا وفيسەرلەردى كورىپ قورىقسا دا، سىرت ءوڭىن سالماقتى ۇستادى. «ءىشى-سىرتىمدى بىردەي عىپ تويىپ الايىن، سوسىنعىسىن كورە جاتارمىن» دەپ ويلادى دا، الدىنا كەلگەن استى جاپىرىپ جەپ جاتىر ەدى، روشالدەرگە تيىسەتىن الگى ماساڭ ەكى جىگىت تۇرەگەلدى. قىزدارىن قولتىقتاپ كەتىپ بارا جاتتى دا، كوزى بۇجىر قارانىڭ الدىندا بوساپ قالعان ىدىستارعا ءتۇستى دە تۇرا قالدى:
— ءماسساعان! ازىق-تۇلىك نەگە قۇرىپ كەتتى دەسەم... قالاعا گارگانتيۋالار كەلگەن ەكەن عوي!
— گارگانتيۋا، ا-حا-حا!..
كالەن باسىن كوتەرمەدى. قىزدارعا سۇيكىمدى ءبىر قىلىعىن كورسەتكىسى كەلدى مە، قىلجاڭ جىگىتتەر كالەنگە بۇرىلدى.
— ءاي! ءاي، تامىر، توقتا!
كالەن نازار اۋدارمادى. تاباق تۇبىندە قالعان قول باسىنداي ەتتى قارپىپ اساپ ەدى، ەت ءسىڭىر ەكەن. بۇل كەزدە ءبىراز ءال جيعان كالەن ەندى ىشكەن استىڭ اقىسىن قالاي تولەۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي، شيقىلداعان كوك جاسىق ءسىڭىردى اسىقپاي اقىرىن شايناپ وتىرا بەرىپ ەدى، الگى ماساق جىگىت:
— مۇنىڭ اۋزىندا ءبىر قويدىڭ ەتى بار، — دەپ كۇلدى دە، كالەندى قىل وڭەشتەن قىسا قويدى. كالەن قول قاتپادى. انشەيىن ويناپ تۇرعان شىعار دەپ ويلاپ ەدى؛ جوق، القىمىنان العان قول وڭەشىن بۋىندىرا سىعىپ بارا جاتتى.
كالەن:
— تامىر، قوي ەندى، — دەدى. قىلجاقباس جىگىتتەر قارق-قارق كۇلدى. كالەن تۇرەگەلدى.
قارا بۇجىر بەتى قاتتى بۇزىلىپتى. ەرتەدەن بەرى كوزىنىڭ قيىعىن ايىرماي وتىرعان اق وفيسەرلەر ەسىنەن شىعىپ كەتكەن ەدى؛ قىلجاقباس جىگىتتى كەۋدەدەن نۇقىپ يتەرىپ قاپ ەدى، ۇزىن بويى سەرەيىپ قۇلاپ ءتۇستى. جۇرت تىنا قالدى. جىگىتتىڭ ماستىعى تارقاپ كەتتى. بۇجىر قاراعا ءبىر ءوزىنىڭ ءالى جەتپەسىن بايقاعاسىن كالەنگە ەندى ەكەۋى ەكى جاقتان جابىلىپ، بىر-ەكى قول سىلتەدى. ونىڭ ار جاعىندا نە بوپ، نە قويعانىن جۇرت بايقاماي دا قالدى. كالەن قارسىلاسۋعا شاماسىن كەلتىرمەدى، ەكەۋىن ەكى قولىمەن جاعاسىنان ۇستادى دا، باسىن باسىنا ءسۇزىستىرىپ، سارت ەتكىزىپ سوقتى دا، يتەرىپ تاستادى. سوسىن تۇك بولماعانداي ورنىنا بارىپ وتىردى دا، تاماعىن جەي باستادى. شال وفيسيانت شەگىنشەكتەپ، وفيسەرلەردىڭ ستولىنا قاراي ىعىسا بەردى. كالەن ەندى وزىنەن ەشكىم اقشا سۇراي قويماس دەپ ويلاپ وتىرعاندا ىشكە اسكەرشە كيىنگەن ەكى قازاق جىگىت كىردى. قولدارىندا مىلتىق. كالەن قولعا تۇسكەنىن بىلسە دە قوزعالمادى.
— ايدا، تۇر، — دەدى ولار.
— قايدا اپاراسىڭدار؟
— تەكسەرەمىز.
— ءاي، شىراعىم، مەن ءبىر ۇزاق جولدان قاجىپ كەلە جاتقان كىسىمىن، قاجاي بەرىپ قايتەسىڭدەر؟
— اقساقال، ءسوزدى قوي. دوكۋمەنتىڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟
— ورىستار بولماسا، قاي قازاق ءوزىن قاعازعا ءتۇسىرىپ پاگورنايلاتىپ جاتادى.
— اقساقال، قيقاڭدى قوي. دوكۋمەنتىڭ بار ما؟ — دەپ شيكىل سارى جاس جىگىت كىجىڭدەپ قويماعان سوڭ، كالەن ونى ىمداپ قاسىنا شاقىرىپ الدى. شيكىل سارى وزىنە وڭاشالاپ ايتاتىن ءبىر قۇپياسى بار ەكەن دەپ ويلاپ، «ە، نەمەنە؟» دەپ جەتىپ بارىپ ەدى، «ساعان كەرەگى داكمەنت پە، مىنە، مەنىڭ داكمەنتىم» دەپ كالەن ستول استىنا تامان كولەگەيلەپ وتىرعان قولىنىڭ كىر-كىر بارماعىن ەكى ساۋساق اراسىنان كورسەتە قويدى. شيكىل سارى جىگىت قىزارىپ كەتتى. قولىنداعى مىلتىقتىڭ نايزاسىن كالەننىڭ كەۋدەسىنە تىرەپ:
— تۇر، العا ءتۇس! — دەدى اقىرىپ.
— ءاي، جارقىنىم، شەلتەڭدەمە. مەنىڭ جانىمدى الاتىن ازىرەيىل سەن بولساڭ دا اسىمدى ءىشىپ العانشا تۇرا تۇر.
— اتامىن. تۇر!
كالەن ۇندەمەدى. بۇلارعا روشال كەلدى.
— سەندەر كىمسىڭدەر؟ — دەدى ول شيكىل سارىعا.
— وسىنداعى الاشوردا وتريادىنانبىز.
— مەن گەنەرال چەرنوۆ ارمياسىنىڭ وفيسەرىمىن. مىنا كىسىگە تيمەڭدەر.
شاراسى قۇرىعان جىگىتتەر ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى. روشال وفيسيانت شالدى شاقىرىپ اپ كالەن ىشكەن استىڭ اقشاسىن تولەدى. كالەن مىنا ورىس وفيسەرىنىڭ ار جاق ويىن اڭعارا الماسا دا، ابىرجىعان جوق. جايباراقات وتىرىپ اسىن ءىشىپ، جايلانىپ الدى. اۋىلداعى ادەتپەن دۇعاسىن وقىپ، بەتىن سيپادى. سونان سوڭ عانا تۇرەگەلدى. ەكى قولىن ارتىنا سالىپ، قاسىندا ءۇنسىز تۇرعان اق وفيسەردىڭ الدىنا ءتۇسىپ:
— مەن ءازىرمىن. الگى مەنى قامايتىن اباقتىلارىڭ قايدا؟ — دەپ سىرتقا بەتتەپ جۇرە بەردى. قولعا تۇسكەن كىسى سەكىلدى ەمەس. مىنا ءتۇرى بەينە ەل قىدىرعان ەركە كىسىنىڭ قونعان، تۇستەنگەن ءۇيىن بيلەپ-توستەپ: «كانە، قايدا جاتامىز؟ بىزگە سالعان توسەك قايدا؟» — دەپ وكتەمسىپ تۇراتىن بۇ دا داعدىلى ءبىر ەركىندىگى سياقتى.
روتميستر روشال:
— قايدا كەتەم دەسەڭ دە ەرىك وزىڭدە. ال ساۋ بول! — دەدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. كالەن ونىڭ سوڭىنان تاڭدانا قاراپ تۇردى دا، باسىن شايقاپ: «اپىراي، مىناۋ ءبىر ءادىل ورىس ەكەن» دەپ ويلادى.
***
ەلامان بەت سۇيەگىنە شاقىر ەتىپ قىلىش تيگەندە كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. قولىنداعى قىلىش ۋىسىنان سۋسىپ ءتۇسىپ بارا جاتقانىن سەزبەدى. ءوزى دە وسىدان ارتىق بويىن بيلەي الماي، شاپقان اتتىڭ شاۋجايىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ بارا جاتتى. جەرگە دەنەسىنەن بۇرىن باسىمەن سوقتى دا، ەسىنەن تانىپ، تالىقسىپ كەتتى. ەسىن جيعاسىن دا ءبىرازعا دەيىن كوزىن اشپادى. وزىنەن گورى جاڭاعى اق وفيسەردىڭ ءايلا-تاسىلى الدەقايدا ارتىق ەكەنىن ويلادى. قۇداي ساقتاپ قايتا قىلىش قاعىس ءتيدى. ايتپەگەندە ءتىرى قالۋى ەكىتالاي ەدى؛ اق وفيسەر قايتا ورالىپ سوعادى-اۋ دەپ ويلاسا دا، ءبىراق قانسىراعان دەنەنى قوزعاۋعا دارمەن جوق ەدى؛ الگىندە قۇلاعاندا تاقىمى استىنان ويناقتاپ شاۋىپ كەتكەن اقتابان ات قايتىپ ورالىپ، قاسىنان كەتپەي وقىرانىپ تۇرىپ الدى. ەلامان اق وفيسەردىڭ جۋىق ماڭدا جوق ەكەنىن بىلگەسىن ەپتەپ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. «جىگىتتەر قايدا؟» دەپ ويلاعانشا بولماي، ءبىر توپ كىسى دۇسىرلەتىپ شاۋىپ كەلىپ، اتتان دومالاپ تۇسە سالا ەلامانعا ۇمتىلدى.
— ءتىرى مە؟
— باسى امان با ەكەن؟
— قان كوپ اعىپتى.
— كيىز كۇيدىرىپ باسۋ كەرەك.
— ءوي، كيىز... كيىز تابىڭدار؟
— توقىمنىڭ شەتىنەن كەسىپ الىڭدار!
بىرەۋ ەلاماننىڭ باسىن سۇيەدى. بىرەۋ اۋزىنا سۋ تامىزدى. تۇتەگەن كيىزدىڭ ءيىسى شىقتى. ىلە-شالا قان توقتاماي، جانىن شىعارا سولقىلداتىپ اكەتىپ بارا جاتقان بەت سۇيەگىنە بىجىلداتىپ كيىز كۇيدىرىپ باستى.
جىگىتتەر ەلاماندى كوتەرىپ ارباعا سالدى. اتقا بيشىك ءۇيىردى. دوڭعالاعى مايلانباعان ەسكى اربا ورنىنان سىقىرلاپ اقىرىن قوزعالدى. ەلامان كوزىن اشا ءتۇستى دە، اششى تەر قۇيىلىپ بارا جاتقاسىن جالما-جان جۇما قويدى. ەلامان كەزەرگەن ەرنىن جالاپ سۋ ىشكىسى كەلدى. تۇلا بويىندا قىزۋ بار. الا-بولە ەكى بەتىنىڭ ۇشى شىداتپاي ورتەنىپ بارادى. باياعى ءبىر بالىق اۋلاپ جۇرگەندە بۇل ءدال ءبىر وسىنداي ءحالدى باسىنان كەشەتىن. قىلشىلداعان قىستا كۇنى بويى تەڭىز ۇستىندە بولعان كىسىلەردىڭ كەشكە قاراي سۋىققا شالدىققان بەتى وسى قازىرگىدەي دۋىلداپ كۇيىپ بارا جاتادى. وندايدا ۇيگە جەتۋ قيىن. قارسى جەل كەۋدەدەن يتەرىپ تۇرىپ الادى. ۇيگە كىرەر-كىرمەستە سىرت كيىمىن سىپىرىپ تاستاپ، كەلىنشەگى مازداتىپ جاعىپ قويعان وتقا جاقىندايدى. يىعىندا ىشىك. قارسى الدى مازداعان وت. ارى-بەرىدەن كەيىن ۇلكەن قازاندىقتىڭ كومەيى قىزىل شوققا تولىپ كەتەدى. سۋىق العان بويىنا سوندا دا جىلۋ بارمايدى. تەك قوس شەكەسى قىزىپ، ۇسىك شالعان بەتتىڭ ۇشى تۇز سەپكەندەي تىزىلداپ اشي باستايدى. «وتقا سونشا تۇسكەنىڭ نە؟ كەيىنىرەك وتىرمايسىڭ با؟» — دەيدى اقبالا. ەلامان قاراقوشقىلدانىپ بارتيىپ ىسىنگەن بەتىن بۇرىپ، اقبالاعا كۇلە قاراپ: «شىنىندا دا، وتقا شابىنىپ كەتتىم بىلەم»، — دەيدى. وسى ءسوز اقبالاعا تۇرپىدەي تيەتىن. كەشكە ءبىر توسەكتە قاتار جاتقاسىن دا اقبالا بۇعان ءتىل قاتپاي، ىرگەگە قاراپ ءۇنسىز تومسارىپ الاتىن-دى.
اق پەن قىزىل اراسىندا بۇلار كەڭ جازىقتا وتىرعان ۇلكەن اۋىلدىڭ ىرگەسىنەن ءوتتى. اسكەردەن جۇرەگى شايلىعىپ، زاپى بوپ قالعان حالىق بۇلاردىڭ قاراسىن كورگەننەن ۇيلەرىنە تىعىلىپ قالعان بولۋ كەرەك، سىرتتا كىسى-قارا كورىنبەدى. يتتەر دە ۇرگەن جوق. ءالي جول بويى ەلاماننىڭ قاتتى قينالعانىن بايقاپ كەلە جاتقان-دى. ول مانا اۋىلدىڭ ىرگەسىندەگى ساي بويىنان ءبىر ارقاداي جوڭىشقا شاۋىپ اكەپ، ەلاماننىڭ استىنا توسەپ ەدى؛ سونان كەيىن ونىڭ جانى سايابىر تاۋىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتتى. قاس قارايعاسىن بۇلتسىز اشىق اسپاندا تۇنگى جۇلدىزدار سامساپ جىپىرلاپ قويا بەردى. شالعاي ءبىر شەتتە تولىق قىپ-قىزىل ايدىڭ توبەسى قىلتيدى. ەلامان نازارىن الماي قاراپ جاتىر. تىرلىگىن تاۋىسىپ، باتىپ بارا ما؟ الدە جاڭا تۋعان اي ما؟ جارىق دۇنيەگە جاڭا كەلگەن قىزىلشاڭا شاراناداي، بۇ دا وسى مىنا ءتۇن جامىلىپ تۇنەرىپ تۇرعان دۇنيەگە جۇرەكسىنگەندەي جاتىرقاي قاراعان ايدىڭ قىلتيىپ كەلە جاتقان توبەسى مە؟
ەلامان باتىس قاي جاق، شىعىس قاي جاق ايىرا المادى. ءبىر ىزبەن شۇبىرعان، ارتىنىپ-تارتىنعان اۋىر وبوزدىڭ باس-اياعىنا كوز جەتپەدى. تەك كوز بايلاعان قاراڭعىدا پىسقىرعان اتتار، سىقىرلاپ اقىرىن قوزعالعان اربالاردىڭ دوڭعالاعىنىڭ بىركەلكى ءۇنى قۇلاققا كەلەدى. وبوزدىڭ ىلگەرگى جاعىندا بارا جاتقان بىرەۋ ىڭىلداپ ەدى؛ ەلامان قۇلاعىن تىگە قالعان، ءبىراق و دا ۇزاققا بارمادى، ىڭىلداپ باستاعان ءاننىڭ اياعى بىرتە-بىرتە السىرەپ بارىپ ءۇزىلىپ كەتتى دە، تۇنگى دالا تاعى دا جىم-جىرت بولا قالدى. ەلامان تاس توبەدە تۇنگى جۇلدىزدار جىپىرلاعان تۇڭعيىق قاپ-قارا اسپانعا قىبىرسىز قاراپ جاتىپ گەنەرال چەرنوۆ پەن روتميستر روشالدى ەسىنە الدى. «قانداي تاماشا ادامدار» دەپ ويلادى. كىسى جاۋ دەپ ويلاۋعا قيمايدى. كولچاك ۇكىمەتى اتىنان مەدال تاپسىرىپ تۇرىپ، ادال قىزمەتى ءۇشىن شىن كوڭىلدەن العىس ايتقاندا، اپىراي، بۇل سول ارادا قىسىلعاننان جەرگە كىرە جازداپ، تەزىرەك كەتكىسى كەپ، ءاپى-شاپىسى شىعىپ بولعان-دى. بۇلاردى ءبىر كۇنشىلىك جەرگە شىعارىپ سالعان جاس وفيسەر ءتىپتى قاتتى ۇنادى. قاس جاۋ بولسا دا، جاقسى كىسىنى جەك كورىپ، جاماندىق ويلاۋدىڭ قيىنى-اي! قوشتاسار جەردە چەرنوۆتىڭ دا، روشالدىڭ دا كوزىنە تۋرا قاراي المادى. اتقا مىنە سالا قامشى باستى. كۇنى بويى قاسىنداعى كىسىلەردىڭ وق بويى الدىنا ءتۇسىپ الىپ، اتتى اۋىزدىققا كەردى دە وتىردى. سول كۇنى جولشىباي ءبىر قونىپ، ەرتەڭىنە ەل ورىنعا وتىرا شالقارعا جەتتى. كەلە سالا پەتر دياكوۆتى ىزدەپ تاۋىپ الدى دا، وڭاشا ۇيدە ەكەۋدەن-ەكەۋى ۇزاق وتىرىپ سويلەستى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا بۇل دياكوۆكە ومبىدان شىققان وبوزدى ايتىپ ەدى، دياكوۆتىڭ كوزى جايناپ كەتتى. ءبىر كۇن دەم العاسىن، بۇل قاسىنا ءجۇز قارالى جىگىت الىپ، تاعى دا جولعا شىقتى. جىم-جىرت دالانى دۇبىرلەتىپ تارتىپ وتىرىپ، كەلەسى كۇنى ىرعىز بەن شالقاردىڭ ەكى اراسىنداعى جۇرت «قىزىل ءۇي» دەپ اتاپ كەتكەن بەكەتكە جەتتى. وسى ارادا ازىراق ايالداپ، جەرگىلىكتى حالىقتان بۇل كۇندەرى ەشقانداي وبوزدىڭ وتپەگەنىن ءبىلدى. ءالي باستاعان ءتورت جىگىتتى ىلگەرى وزدىرىپ جىبەردى دە، وزدەرى كەشكى سالقىن تۇسىسىمەن اتقا وتىردى. ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا بەرگەندە شولعىنشى جىگىتتەر ورالدى. ومبىدان شىققان وبوز جول بويى كەزدەسكەن بىردە-بىر قالاعا سوقپاي، ۇنەمى سىرت اينالىپ، ەلسىز دالا جولىمەن كەلە جاتقانىن حابارلادى. بۇلار تاعى دا اتقا وتىردى. قىرداعى بيىك قارا جالدىڭ تۇسىنان وتەتىن كىرەشى جولعا جەتكەسىن ەلامان جىگىتتەردى ەكىگە ءبولدى. ءالي باسقارعان توپ وبوز وتەتىن جولدىڭ وكپە تۇسىنداعى تەرەڭ سايعا بەكىندى دە، بۇل ەلامان ءوز كىسىلەرىمەن ولاردىڭ قاراما-قارسى بەتىندەگى قوڭىر توبەنىڭ استىندا اتتارىن تىزگىننەن تۇقىرتىپ ۇستاپ ءازىر وتىرعان-دى. كوپ ۇزاماي كوز ۇشىنان شاڭ شىقتى. انە-مىنە دەگەنشە اۋىر جۇك تارتقان تۇيەلەر ماڭ-ماڭ باسىپ، اتتى اربالار سىقىرلاپ، ۇلكەن وبوزدىڭ الدى بۇلار ەرتەدەن بەرى بوي تاسالاپ وتىرعان ۇرىمتال جەرگە جاقىنداپ كەلە بەردى. ازعانتاي كۇزەت مۇلدە بەيقام. بىر-ەكەۋى مىلتىعىن ارباعا ءانشيىن تاستاي سالىپ، وزدەرى ات ايداۋشىنىڭ قاسىندا اياعى سالاقتاپ وتىر. ال انەبىرەۋ فۋراجكامەن بەتىن كولەگەيلەپ، اربا ۇستىندە شالقاسىنان سۇلاپ جاتىر. بىرنەشە سولدات وبوز كەلە جاتقان جولدىڭ جەل جاعىنا شىعىپ، ات تىزگىنىن بوس تاستاپ، قالعىپ-شۇلعىپ كەلە جاتتى.
ەلامان جىگىتتەرىنە جىلدام كوز تاستادى. سول سول-اق ەكەن، قۇددى سەڭ قوزعالعانداي ەلاماننىڭ اقباقاي اتىمەن قۇيرىقتاسىپ تۇرعان قىرىق-ەلۋ جىگىت بۇل جاقتان لاپ قويدى. ءدال وسى ساتتە وبوز جىلجىپ بارا جاتقان جولدىڭ ارعى جاعىنان، ساي بويىنان ءاليدىڭ جىگىتتەرى دە قيقۋلاپ شىعا-شىعا كەلدى. اقتاردىڭ كوبى قارۋىنا قول سوزا الماي قالدى. قايسى بىرەۋلەر قولىنداعى مىلتىعىن وقتاي الماي ساسقالاقتاپ جاتقاندا، تۇتقيىلدان تيگەن جىگىتتەر جايپاپ ءوتتى. تەك قارسىلاسۋدىڭ جولى قالماعانىن بايقاعان قارا اتتى وفيسەر تۇرا قاشتى. ەلامان تەنتەك شودىردىڭ بالاسىن بىردەن تانىدى. ونىڭ كولچاكتىڭ قاھارىنا ىلىگىپ، دارەجەسى تومەندەپ كەلە جاتقانىنان حاباردار. ەلاماننىڭ ەسى-دەرتى دە جاس فەدوروۆپەن جۇزبە-جۇز كەزدەسۋ ەدى. بۇنىڭ استىنداعى وسى جولعى ەل اۋزىنا ىلىگىپ جۇرگەن ءبىر ءوڭىردىڭ اياقتى جىلقىسى بولاتىن. جايشىلىقتا كوز تارتپايتىن قوراش. باۋىرى سالبىراعان بيە قارىن. ارقاسى دا ۇلكەن ەردەن اۋىسپايتىن تۇرقى كىشىلەۋ ات-تۇعىن. ەسەسىنە، ءبىراق، كەۋدەسى كەڭ. ارقاسىنان باۋىرى الدەقايدا جازىق. جازاتايىم قيقۋ شىعىپ، تاقىم قىسسا ءتۇرى وزگەرىپ سالا بەرەتىن.
ەلامان اتىنا سەندى. جانە ۇزاققا جىبەرمەي، وكپە تۇستان قوسىلىپ ەدى. فەدوروۆ قارا اتتى قوس وكپەدەن قانشا تەپكىلەسە دە، اراسى الشاقتاپ ۇزاي المادى. ونان سايىن اتقا قامشى باسىپ، تاقتايداي جازىق دالامەن جۇلدىزداي اعىپ بارا جاتىپ ارتىنا جالتاقتاپ قاراپ قويادى. ەلامان اق باقايعا قامشى سالعان جوق. مۇندايدا ايانباي بارىن سالا سىلتەيتىنىن بىلگەسىن ءانشيىن تىزگىنىمەن دەمەپ قويادى.
ارالارى جاقىنداي ءتۇستى. ءسىرا، جاقىنداعاندا فەدوروۆ بۇل كۇتپەگەن ءادىس جاساپ، اتىن شۇعىل بۇردى دا، ۇستىنە ءتونىپ قالعان بۇعان ەندى ونىڭ ءوزى تاپ بەردى. ەلامان قاپەلىمدە قايتەرىن بىلمەي، ساسىپ قالدى. كەرەك دەسە دۇرىستاپ بويىن دا جيا الماي، ۇرەيلى كوز فەدوروۆتىڭ اقسيعان ءتىسىن، جالاقتاعان قىلىشىن كوردى. بۇل ىڭعايلانىپ ءبىر امال قىلام دەگەنشە بولماي، ەكەۋى ايقاسا كەتتى.
Aت ەكپىنىمەن اعىزىپ ءوتىپ بارا جاتىپ اسىعىس سىلتەگەن قىلىش وعان دا، بۇعان دا تيمەدى. ەكەۋى دە العاشقى ايقاستا-اق ءبىر جاعىنا شىققىسى كەلگەن-دى. اتتارىن شۇعىل بۇرىپ، قايتا ايقاسقاندا كوك بولات ەلاماننىڭ كوزىنىڭ الدىنان جارق ەتتى. قورقىنىش قولىن كۇرمەدى مە، بۇل، ايتەۋىر، قۇلاش جازىپ قايرات قىلا المادى.
ەتى قىزىپ العان اتتار باسىنا ءال بەرمەي، ەكەۋى ەكى جاققا الا قاشتى. جەل جوق. اۋا قاپىرىق. بۇل كەزدە كۇن ەڭكەيىپ بەسىندىككە بارىپ قالعان. قۇبىلا بەتتە شوعىرلانعان قوڭىر بۇلتقا قورعالانعان. الەم ءجۇزىن جەڭىل كىرەۋكە باسىپ مۇنارتىپ تۇر.
ەلامان ونان گورى ءوزىنىڭ وسالداۋ سوققانىنا ىزالانىپ، اتتىڭ باسىن انادان گورى بۇرىنىراق بۇرىپ ەدى. فەدوروۆ تا تايسالمادى. ەكەۋى دە تاپ وسى جولى اجالعا انىق باس تىگىپ، بىر-بىرىنە تايسالماي ۇمتىلىپ ەدى... «ءيتتىڭ بالاسىنىڭ قولىنىڭ قاتتىسىن-اي» دەدى ەلامان ىشىنەن.
وبوز تاڭ الدىندا توقتادى. قالجىراعان كىسىلەر كوز ءىلىندىرىپ، مىزعىپ العاسىن كۇن قىزباي قايتا ءجۇرىپ كەتتى. ەلامان كەشەگىدەن گورى بۇگىن ءتاۋىر. كەشەگى اقشا بۇلتتان ايىققان اسپان ءقازىر ءتۇپسىز دۇنيەدەي قاشىقتال كەتكەن. بۇل ادەتتە ەرتەڭگىلىك تەڭىزگە شىققاندا تاس توبەدە ءدال وسىنداي بيىك اسپان جارقىراپ تۇراتىن. تەڭىز دە كوك. اسپان دا كوك. تۋرا قاراتپاي كوز قارىپ الادى. اۋ سالعان جەرگە قايىقتىڭ تۇمسىعىن تۋرالاپ بۇرعاسىن بۇل قوس ەسكەكتى ءبىر اۋەنمەن اقىرىن تارتىپ كەلە جاتادى. تەڭىز ءۇستى شىراداي تىنىق. تەك سۋ مالشىعان قوس ەسكەك سىقىرلايدى. «وسى ەسكەگى تۇسكىردىڭ قۇلاعىن مايلاپ الاتىن. ءوزى دە توزدى» دەپ ويلاپ، بۇل سوناۋ كۇن جارقىراعان كوگىلدىر اسپانعا، ونان تەڭىزگە قارايدى. الدەقايدا شاعالالار شاڭقىلداپ، قوماعاي سورلىلار قولعا تۇسكەن ولجاسىن بولىسە الماي قيعىلىق ۇرىپ جاتادى...
ەلامان كوك اسپان قارىپ بارا جاتقان كوزىن كىرپىگىمەن كولەگەيلەپ جۇما ءتۇستى دە، ىلە-شالا قايتا اشتى. ءقازىر دە كوز الدىندا كوك اسپان. كوگىلدىر اۋا. ءشوبى قۋراعان سۇر دالا دا وسى ءقازىر رەڭى جۇمسارىپ، كوكشىل تارتىپ جاتىر. اعارىپ تاڭ اتقالى جاعى تالعانشا شىر-شىرلاعان سۇر تورعاي كۇن قىزار الدىنداعى كوك مۇنار ىشىندە قاناتىنىڭ ۇشى ءدىر-دىر ەتەدى. كوز ۇشىندا شىرىلداپ تۇرادى دا، كەيدە قۇددى قۇلاپ تۇسكەندەي قۇلدىراپ كەپ قول سوزىمداي عانا جەرگە ءىلىنىپ تۇرىپ قالادى. ەلامان كىشكەنتاي قوزعالسا، وسى ءبىر بەيكۇنا سورلىنى ۇركىتىپ الاتىنداي قورقادى دا، قىبىر ەتپەيدى. دالا ءومىرىنىڭ باياۋ تىرلىگىنە بويى ۇيرەنگەن سۇر تورعاي اربا ۇستىندە ءجۇزى جوعارى قاراپ جاتقان كىسىنىڭ كوز الدىنان كەتپەي قويادى. ونىڭ كىپ-كىشكەنتاي تۇمسىعىن، بەزەكتەگەن ءتىلىن، مونشاقتاي قاپ-قارا كوزىن كورىپ جاتقان ەلاماننىڭ ەسىنە قاي-قايداعى تۇسەدى. سوناۋ جاستاي جەتىم قالعان بالالىق شاعى ەسىنە تۇسەدى. ونان باي اۋىلدىڭ قوزى-لاعىن باققان شاعىن ەسكە الادى. جالاڭ اياق. كۇس-كۇس تاباننىڭ جارىعىنا شوڭگە كىرىپ، اياعىن ۇستاپ شوڭقايىپ وتىرا قالاتىن. شوڭگەنى الىپ تاستاعاسىن دا اۋىرعان اياعىن باسا الماي سىلتىپ جۇرگەنى. ۇشىنا تيگەن اياق كۇپ بوپ ءىسىپ كەتتى. اياعىنىڭ سولقىلداپ قاتتى اۋىرعانى سونشا ءبىر جولى شىرت ۇيقىدا جاتىپ «اپا!» دەپ جىلاپ ويانىپ ەدى.
— ەلاعا، قالايسىز؟ — دەپ ءالي اتىن قاتارلاستىرا بەردى. ەلامان جاس جىگىتكە سەزدىرمەي كوزىن ءسۇرتتى.
— سۋ جوق پا؟ تاماعىم كەۋىپ قالدى.
— ءقازىر، — دەدى دە، ءالي اتىن تەبىنىپ، وبوزدىڭ ىلگەرى جاعىنا قاراي شابا جونەلدى.
قاس قارايا بۇلار شالقار قالاسىنىڭ شەتىنە ىلىكتى. ەلاماندى دەرەۋ دارىگەرگە اپاردى. بەت سۇيەگى امان ەكەن. قىلىش تيگەن جەرگە ءدارى جاعىپ تاڭىپ تاستادى. ەرتەڭىنە ەلامان كەشتەۋ ويانىپ ەدى. كوزىن اشسا، كۇن كوتەرىلىپ قاپتى. توسەگىنىڭ باس جاعىندا ەڭگەزەردەي بىرەۋ وتىر ەكەن. بۇنىڭ ويانعانىن بايقاعان بويدا اناۋ دا بۇنى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى. ەلامان ونى وسى ارادا عانا تانىدى.
— كالەن اعاي-اي، ءتىرى ەكەنسىز عوي.
— اللاعا شۇكىر.
— سىزبەن دە كەزدەسەتىن كۇن بار ەكەن عوي.
— ەي، شىراعىم-اي، ادام شىركىن يت جاندى ەمەس پە... ءدام-تۇز تاۋسىلماعان سوڭ سىبەۋلەپ ءبىز دە جەتتىك قوي. ال، بالا، بۇندا كەلگەلى سەنىڭ ءبىراز جاعدايىڭا سىرتتان قانىپ جاتىرمىن. قوسىلعاندارىڭ قۇتتى بولسىن.
— راقمەت، كالەن اعا.
— سەن قاي كەزدە-اق بىزدەن گورى ورىستارعا ءبىر تابان جاقىن ەدىڭ. جاڭىلماپسىڭ. ورىستىڭ جولىن ۇستاپسىڭ، وڭ بولسىن.
— زامان جولى بولعاسىن...
— ءجون، ءجون. ال، جاراقاتىڭ قالاي؟
— قۇداي وڭداپ، وفيسەردىڭ قىلىشى تايىپ ءتيدى. ايتپەگەندە ءىنىڭنىڭ جاعدايى قيىن بولاتىن ەدى.
— قىلىش تيسە تەمىر وزەك كىم بار دەيسىڭ؟.. — دەپ كالەن دە ءوز ىشىنەن ءبىر تاۋبەگە كەلگەندەي بوپ وتىردى دا، كەنەت قورازدانا كۇلىپ: — سايىستارىڭنىڭ اياعى نە بولدى؟ الدە قىلىشپەن بەتىڭدى ءبىر وسقىزىپ العاسىن باس ساۋعالاپ قاشا بەردىڭ بە؟ — دەدى.
— باياعى تەنتەك شودىردىڭ بالاسى. ءيتتىڭ قولى قاتتى ەكەن.
— ە، سولاي ما؟ اكەسىنىڭ كەگىن قايتارماسا دا، قارمىسىن قايتارعان ەكەن، — دەدى كالەن كۇلىپ.
ەلامان كالەننىڭ جۇدەۋ تۇرىنە جانى اشىپ قايتا-قايتا قاراي بەردى. باياعىداي ءتۇن قاتىپ جورىق-جورتۋىل بۇگىندە بۇنىڭ بويىنا لايىق ەمەس. كالەن سياقتى قايراتتى كىسى تابان تىرەپ ىستەپ كەتەتىن اۋىل اراسىنىڭ ازعانتاي كاسىبىندە بەرەكەت قالدى دەيسىڭ بە؟ ەلامان ءسوز اراسىندا جاپسارلاپ ونان ەندىگى تىرلىكتىڭ ءجونىن سۇراپ ەدى، كالەن ىڭعاي بەرمەي:
— جۇمىستى قايتەم، — دەپ قولىن سىلتەي سالدى. — قارتايدىڭ قوي.
— مىنا ءسوزىڭدى جەڭگەمىز ەسىتپەسىن.
كالەن تومەن قاراپ تۇنجىراعان كۇيى باسىن يزەي ءتۇسىپ:
— اي، ەلامانجان-اي، كىسى كارىلىكتى مويىندامايىن دەسە دە، ەلۋدەن اسقاسىن باياعى بالا كەزدە تىكەن كىرگەن، اسىق تيگەن، قىز شىمشىعان جەرىڭنىڭ ءبارى سىرقىراپ اۋىرىپ تۇراتىن كورىنەدى عوي، — دەدى كۇرسىنىپ.
***
حان-داۋروۆ قول استىنداعى كومانديرلەردى جيناپ الىپ، ديۆيزيانىڭ الدىندا تۇرعان تىعىل-تاياق مىندەتتەردى جاڭا-جاڭا ايتا باستاعاندا اقتار اياق استىنان شابۋىلعا شىقتى. بۇل جولى اتتى اسكەر مەن جاياۋ اسكەر تىزە قوسىپ، ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەي وتىرا شابۋىلعا شىققان كۇشى باسىم جاۋ سالعان جەردەن قورعانىس شەبىنە سۇعىنىپ كىرىپ، اپىرىپ-جاپىرىپ بارا جاتقان ەدى. وكوپتى تاستاي قاشقان حان-داۋروۆتىڭ جاۋىنگەرلەرى الدى-ارتىنا قاراماي قاشا باستاعان حابار جەتكەن بويدا، حان-داۋروۆ ءسوزىن دەرەۋ ءۇزىپ:
— اسكەرلەرىڭە جەتىڭدەر! تەز! تەز جەتىڭدەر، — دەدى اسىقتىرىپ. كومانديرلەر سىرتقا ۇمتىلدى. دياكوۆ اتقا جەتەم دەگەنشە بىرنەشە سنارياد جارىلدى. دياكوۆ ۇزەڭگىگە اياعىن سالام دەگەنشە باسىن الا قاشقان اتقا ارەڭ ءمىندى. كوزى جاساۋراپ، ىلگەرگى جاقتان ەشتەڭە كورە الماي قويدى. سونان تەك قارا جالدىڭ باسىنا شاۋىپ شىققاندا عانا ار جاعىنداعى جۋساندى جازىق دالادا قاشىپ كەلە جاتقان ءوزىنىڭ جىگىتتەرىن كوردى. اعىزىپ كەلگەن بويدا اتتان تۇسە سالا:
— قايت! قا-ايت! — دەپ اركىمگە ءبىر ۇمتىلىپ ەدى؛ ءبىراق مىنالار ءورت ىشىنەن شىققانداي ەكەن. ەشكىمدى، ەشتەڭەنى كوزگە ىلگەن جوق؛ كوزگە ىلگەندەر دە قولىنا قۇمانداي ناگان ۇستاعان مىنا بىرەۋدىڭ اركىمنىڭ اياعىنا ورالىپ، الەك-شالەك بوپ جۇرگەنىنە تۇسىنبەدى. سوسىن «ەسى دۇرىس پا ءوزىنىڭ؟» دەگەندەي وعان ودىرايا قارايدى دا، ءوتىپ كەتەدى. قۇمانداي ناگان قولىنان تۇسە جازداپ، انانى ءبىر، مىنانى ءبىر توقتاتپاق بوپ جىنىنا تيە بەرگەسىن قايسىبىرەۋلەر ونى مىقتاپ ءبىر بوقتايدى دا، تابانى جارقىلداپ قاشىپ بارا جاتادى.
دياكوۆتىڭ كوكىرەگى سىرىلداپ، كەۋدەسى قىسىلا باستادى. كوزىنە قۇيىلعان جوسا-جوسا تەردى سۇرتكەلى قولىن كوتەرە بەرىپ ەدى، ۇستىنە كەلىپ قالعان سولداتتى كوردى. سول ارادا ول كوزىنە قۇيىلعان تەردى سۇرتە الدى ما، جوق پا، ونى سوڭىرا لازارەتتە جاتقاندا قانشا ويلاسا دا ەسىنە تۇسىرە المادى. ەسىنە تۇسىرگەنى — ەڭگەزەردەي سولداتقا قارسى جۇگىردى. بۇل «توقتا!» دەسە دە، باسقالار سياقتى مىنانىڭ دا توقتاماسىن ءبىلدى. سوسىن ونىڭ قولىنداعى مىلتىققا شاپ بەرىپ جارماسا كەتتى. سولدات ساسىپ قالدى. جۇرت جانىن ساۋعالاپ قاشىپ جاتقاندا مىنا ءبىر ءوز دەنەسىن ازەر كوتەرىپ جۇرگەن ەسالاڭ نەمەنىڭ بۇنى نەگە توقتاتپاق بولعانىنا تۇسىنبەدى. مىلتىققا جارماسقانىنا، ءتىپتى تۇسىنبەدى. تۇگىنە تۇسىنبەسە دە قولىنا جارماسىپ، جۇلقىلاپ جاتقاسىن، قارسىلاسپاي بەرە سالدى. ءسۇيتتى دە، «ەندى قايتەر ەكەن؟» دەگەندەي وعان قاراپ ەدى؛ ءاي، ءسىرا، مىنانىڭ ەسى دۇرىس بولماس. مىلتىقتى جۇلىپ العان بويدا باسىنان اسىرا جوعارى كوتەرىپ:
— جول-داس-تار-ر... باۋىر-لاارر... — دەۋىن دەدى. ءبىراق شىرىلداعان داۋىسىن وزگە تۇگىل، ونىڭ ءوزى دە ەسىتكەن جوق-تى. وسى كەزدە بۇلاردىڭ سوڭىنان وق جاۋدىرىپ، قۋىپ كەلە جاتقان جاۋ دا كەلىپ قالعان ەدى. دياكوۆ قيقىلداپ جوتەلدى.
اياق استىنان باستالعان شايقاستىڭ تاعدىرى وسى ارادا، تاپ وسى ءقازىر شەشىلەتىنىن ءبىلدى. وسى ءبىر يا ارى، يا بەرى بولاتىن شەشۋشى ساتتە اياعىن باسا الماي، ءالى قۇرىپ بارا جاتقاسىن ول قاسىندا قاشارىن دا، قاشپاسىن دا بىلمەي اقىرىپ تۇرىپ قالعان الگى ەڭگەزەردەي سولداتقا قاراپ ەدى؛ و دا بۇعان قارادى. كوزىنە كوزى ءتۇستى. جاۋتاڭداعان جاناردان ايتا الماي تۇرعان ار جاعىنداعى جالىنىشتى كوردى. ەندى بولماسا ونى قۇلاپ قالاتىنداي قورىقتى دا، ۇمتىلىپ بارىپ جاس بالا قۇرلى كورمەي كوتەرىپ الدى.
بۇلاردىڭ جانىنان ەلامان جۇگىرىپ ءوتتى. جاڭا عانا كوپ دۇرمەككە ىلەسىپ قاشقان ءبىر توپ كىسى اناداي جەرگە بارعاسىن قايىرىلىپ تۇرا قالىپ ەدى، انە، ولار دا ەلاماننىڭ سوڭىنان ايعايلاپ، جاۋعا قارسى جۇگىرىپ بارادى. سول سول-اق ەكەن، جان-جاقتان «العا! العالاعان» داۋىستار شىقتى. «اينالايىندار-اي!» -دەدى دياكوۆ. كوزىنە تەر قۇيىلدى ما، الدە كوڭىلى بوسادى ما، دۇنيە بۇلدىراپ كەتتى. دياكوۆ ەڭگەزەردەي سولداتتىڭ قولىنان جەرگە قارعىپ ءتۇستى. ءبىراق ەسىك پەن توردەي جەرگە باردى ما، جوق پا، قاسىنا جارىلعان سنارياد ءۇي اۋماعىنداي جەردىڭ توپىراعىن بۇرق ەتكىزىپ اۋدارىپ ءتۇستى. ورتتەي ىستىق تولقىن سوققان دياكوۆ جەردەن تابانى ءۇزىلىپ، ءبىر اۋماق قارا توپىراقپەن بىرگە اناداي جەرگە بارىپ تۇسكەن ەدى.
***
ۇرىس تولاستاعان ءبىر كەزدە ەلامان لازارەتكە كەپ مىلتىعىن بوساعاعا سۇيەي سالدى دا، جارالىلاردىڭ اراسىنان دياكوۆتى ىزدەپ تاپتى. دياكوۆ كەۋدەسىندە جانى بار، ءبىراق ءالى دە بولسا ەسىن جيا قويماپتى. تالىقسىپ جاتىپ تا وقتىن-وقتىن جوتەل بۋىپ، ىشەگى ۇزىلەتىندەي قيقىلداپ قالادى ەكەن. ونىڭ كەزەرگەن ەرنىنە سۋ تامىزايىن دەپ ەدى، ءبىراق سۋ تاپپادى. بەلدىگىندەگى قالايى قۇتىدا دا سۋ جوق ەكەن. دياكوۆتىڭ ماڭدايىندا بۇرشاقتاعان تەردى ءسۇرتىپ وتىرىپ ەلامان جايشىلىقتا دا ءوز دەنەسىن ءوزى ازەر كوتەرىپ جۇرەتىن وسى ءبىر سىرقات جاننىڭ الگى ءبىر ۇرىس تاعدىرى شەشىلەتىن ناق ءبىر ەكىتالاي جانكەشتى كەزدەگى قىلىعى ەسىنە تۇسكەندە تاڭدانىپ قالا بەرەدى. قان مايداندى كەشىپ جۇرگەندە قاشقان اسكەردى كورگەنى وسى ەدى؛ سويتسە قاشقان اسكەر دە قۇددى قاسقىر تيگەن مالداي ەكەن عوي. سول ءوزى... توقتا... قۇدايمەندەنىڭ جىلقىسىن باعىپ جۇرگەن كەز ەدى-اۋ. قاڭتاردىڭ قاقاعان سۋىعى ەدى؛ كۇن ۇزىن اتتان تۇسپەگەن كىسىلەر كەشكە قاراي قاتتى توڭدى. ەلامان قاسىنداعى جىگىتتى اس دايارلاۋعا قوسقا جىبەردى. جىلقىلار ءشوبى شۇيگىن كول تاباندا جايىلىپ جاتقان-دى. قانشا كۇننەن بەرى قىردان سوعىپ تۇرعان ىزعىرىق جەل كەشكە سالىم شۇعىل قاتايىپ، سىرەۋ قاردىڭ بەت جاعى تۇتىگىپ بوراي باستاعان-دى. ەلاماننىڭ استىنداعى — جاز بويى كىسى تاقىمى تيمەي، قۇر شىققان كۇيلى اتتى. قوڭى قالىڭ، ءسىڭىرلى، مىقتىلىعىنا قاراماستان قىردان سوققان قاتتى جەلگە شىداماي، قۇيرىق-جالى سۋىلداپ ىقتاپ كەتىپ تۇرعان.
ەلامان كولتاباننىڭ قارا وتىن قار استىنان تۇياعىمەن تەۋىپ، پىر-پىرلاپ جايىلىپ جاتقان جىلقىلارعا سۇيسىنە قاراپ كوز سالىپ تۇرعان. شەت جاقتا شاشىراعان نەكەن-ساياق اتتار بولماسا، از اياققا شوعىرلانعان، جىلقى، قۇلىن، تايلاردى ورتاعا الىپ، ءازىر ىعىن الدىرا قوياتىن ەمەس-تى. تەك سارى ءتىس ساقا ايعىرلار مەن كەبەجە قارىن ماما بيەلەر كۇن رايى بۇزىلعانىن باسقا جىلقىلاردان بۇرىن سەزدى. وندا دا كۇرەسىن قاردىڭ توڭىن تۇياعىمەن بۇزىپ، تەۋىپ-تەۋىپ ارشىعان جۋسان مەن قىزىل يزەن اق تۇتەك بۇرقاسىن اراسىندا ۇيقى-تۇيقى كورىنبەي كەتىپ، قيىرشىق قاتتى ۇشقىندار كوزگە، تاناۋعا تىققىلاپ، مازاسى كەتە باستاعان ءبىر كەزدە باسىن جەردەن كوتەرىپ، اۋزىنداعى ءۇزىپ العان ءشوپتى شايناماي، قۇلاعىن تىگىپ سەلتيىپ تۇرىپ-تۇرىپ قالدى. كۇن باتار الدىندا جاياۋ بوراسىن ۇدەپ، جەر-دۇنيە قاراۋىتىپ تۇنەرە باستادى. جىلقىلاردى تۇنەمەلىككە دالادا قالدىرماي، قوس باسىنا ايداپ اپارعىسى كەلگەن ەلامان ءوزىنىڭ ادەتتەگى ماشىعىمەن اششى داۋسىن ىشقىنتا ايعايلاپ جىبەردى. جىلقىلار ءدىر ەتتى. ءا دەگەندە قالاي قوزعالارىن بىلمەي، قارا وتقا تويعان بۇيىرلەر قاعىسىپ-سوعىسىپ وپىر-توپىر بولدى. ىلە-شالا قالىڭ قاردى كۇتىر-كۇتىر بۇزعان سوم تۇياقتار دۇسىرلەپ شابا جونەلدى. كۇن باتىپ، كوز بايلانىپ بارا جاتقان-دى. كەنەت ىلگەرى جاقتان، قارا تۇنەك ىشىنەن قوس-قوس قىزىل شوقتار اندىزداپ قويا بەردى. الدا كەلە جاتقان شۇبار ايعىر وسقىرىپ، ءتورتتاعانداپ تۇرا قالعاندا سوڭىنداعى كۇللى بار جىلقى وپىر-توپىر توقتادى. العاشقىدا تۇگىنە تۇسىنبەسە دە، تەك شۇبار ايعىر جان داۋسى شىعا ازىناپ جىبەرگەندە، بۇكىل جىلقى بار ۇيىرىمەن كەيىن قاراي جالت-جالت بەرىپ، جوسىلتىپ شابا جونەلدى.
ەلامان اتقا قامشى باستى. ۇستى-ۇستىنە ايعايلاپ، جىلقىلاردى قايىرماق بوپ الدىن وراي شاۋىپ ەدى. اشەيىندە ونىڭ «وۋ» دەگەن ءبىر ۇزىك اششى داۋسىنان ءدىر-دىر ەتە قالاتىن جىلقىلاردىڭ وسى جولى باققانى تاستاي ايسىز قاراڭعىدا بىردە وڭ، بىردە سول جاعىنان شىعىپ وتتاي مازداعان قوس-قوس قىزىل شوق. سولار قاي جاقتان جىلت ەتسە دە، بۇلار دا ءبۇتىل ۇيىرىمەن جالت بەرىپ جوسي جونەلەدى. ەلامان بىرنەشە رەت مىڭ سان تۇياق قاردى كۇتىرلەتىپ ءدۇبىر سالعان جىلقى سەلىنىڭ استىندا قالا جازدادى. قاراڭعىدا جونى تۇتاسىپ، دۇسىرلەپ شاپقان كوپ جىلقى قايسىبىردە قۇددى سارقىراپ اققان تاسقىن سۋداي جوسىسا، ەندى بىردە مىناۋ دۇرلىگىپ بارا جاتقان مىڭ سان تۇياق ەمەس، قارعا كومىلگەن قارا جەردىڭ ءوزى قوزعالىپ، دالا دوڭدەرى الدىنا ءتۇسىپ دومالاپ بارا جاتقانداي. بۇنىڭ ءوزى دە الدەبىر قۇدىرەت كۇش باس ەركىنەن ايىرىپ، دالا دوڭدەرىمەن بىرگە الدەبىر جاققا دومالاتىپ اكەتىپ: بارا جاتقانداي ەدى، جىلقىلار تەڭىزگە جاقىنداپ قالدى. بۇل جاقتىڭ جاعاسى تەڭىزگە مىنبەلەپ ءتونىپ تۇرعان كوك قاتپار بيىك قۇز-تۇعىن. قايىرۋ بەرمەي كەلە جاتقان مىنا قالىڭ جىلقى تاپ ءقازىر تۇيدەك-شوعىرىمەن اعىزىپ بارىپ وپىر-توپىر قۇلايتىنداي. سونان زارەسى ۇشقان ەلامان ۇستى-ۇستىنە ايقايلاپ، جىلقىلاردىڭ الدىن وراي شابا بەردى. سول جولى ول ءتىرى قالام دەپ ويلاعان جوق-تى. كەيىن قانشا ويلاسا دا، كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعىدا قاسقىر تيگەن جىلقىلاردى قالاي قايىرعانىن بىلمەيدى. قوس الدىنا ايداپ اكەلدى دە، ات ۇستىنەن ەس-تۇسسىز قۇلاپ ءتۇستى. سەرىگى ىشكە ارەڭ كىرگىزىپتى.. سoل سياقتى مىنا ىلميگەن ءالجۋاز كىسىنىڭ قاشقان اسكەردىڭ بەتىن قايىرعانىنا تاڭدانىپ: «اپىر-اي، ءا؟!» — دەپ، دال بوپ وتىرعان ۇستىنە دارىگەر كىردى.
— سەن كىمسىڭ؟
— مەن بە؟
— ءيا، سەن.
— مەن... مىنا كوممۋنيستەر پولكىنەنمىن. دوكتور... ەرنى كەزەرىپ جاتىر. سۋ بولسا؟..
— سەسترا!.. — دەدى دارىگەر. سىرتتان جۇگىرىپ كەلگەن اق حالاتتى قىزعا دارىگەر دۇرسە قويا بەردى. — بوگدە كىسىنى كىرگىزبە دەگەنىم قايدا؟
ەلامان بوساعادا سۇيەۋلى تۇرعان مىلتىعىن الىپ، ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى. اق حالاتتى كىسىلەر اپ-ساتتە دياكوۆتىڭ جانىنا جينالىپ قالدى. اۋزىنا سۋ تامىزدى.
ەسىك الدىنا جارالىلار تيەگەن اربالار كەپ توقتادى. ىڭىرسىعان داۋىستار شىقتى. زەمبىل كوتەرگەن كىسىلەر كىرىپ-شىعا باستادى. اق حالاتتى كىسىلەر دە ابىگەرگە ءتۇسىپ قۇيقىلجىپ ءجۇر. اقتار تاعى دا شابۋىلعا شىققان ەدى.
***
حان-داۋروۆتىڭ ءامىرى بويىنشا قىزىل پولكتەر كۇشى باسىم جاۋعا بۇل جولى دا قارسىلاسپاي، وكوپتى تاستاپ شەگىنە باستادى. بۇل كۇندەرى دياكوۆ پولككە قايتىپ ورالعان-دى. تەمىر جول بويىمەن شۇبىرىپ كەلە جاتقان پولكتىڭ باس-اياعىنا كوز تاستاعان سايىن اسكەرىنىڭ قاتارى، اسىرەسە، كەيىنگى ۇرىستاردا قاتتى سەلدىرەپ قالعانىن بايقادى. قارۋ ۇستاۋعا جارايتىن كىسىلەردىڭ دە ءبىرتالايى جارالانىپ، قولىن، باسىن، اياعىن تاڭىپ العان. ءقايسىبىر ءوز اياعىمەن جۇرە الماعاندار قاسىنداعى سەرىگىنە سۇيەنىپ بارادى.
پولكتە ءۇش زەڭبىرەك بار-دى. ونىڭ ەكەۋى قاندىاعاشتا بولعان قاتتى ۇرىستا قيراعان. جاز باسىنان بەرى ءبىر كۇن بەل شەشىپ وتىرماعان تولاسسىز ۇرىس-قاعىستان تيتىعى قۇرىعان اسكەرلەر، اسىرەسە، بۇگىن ورتتەي ىستىق كۇن استىندا ماي توپىراق بۇرقىلداعان سۋسىز ءشول دالادا اياعىن ازەر الىپ كەلەدى. ءۇستى-باسى شاڭ. ۇستارا ءجۇزى تيمەگەن بەت كۇن وتىندە قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتكەن. كۇن شىعا قايناپ قويا بەرەتىن ورتتەي ىستىق اپتاپ وسى دالانىڭ توپىراعى ەكەش توپىراعىن دا قىج-قىج قايناتىپ جىبەرگەن-دى. ءتۇس اۋا اتتار دا، ادامدار دا قانى كەۋىپ قاتالاپ باراتتى. ەرنى كەزەرگەن. كوزى شۇڭىرەيگەن. كىرپىك، قاسى شاڭ-شاڭ كىسىلەردىڭ بەلدىگىندەگى بوس فلياگا بىلعاڭ-بىلعاڭ.
شالقارعا جەتكەنشە سۋ بولماسىن بىلگەسىن حان-داۋروۆ تا، دياكوۆ تا كىسىلەردى ءبىر جەرگە ايالداتپاي، جول شاڭداعىن بۇرقىلداتىپ ىلگەرى تارتتى دا وتىردى. سونىسى اقىل بولدى. كۇن توبەدەن اۋا بەرگەندە شالقاردىڭ قاراسى كورىندى.
— شالقار! شالقار!
— جەتتىك-اۋ، ايتەۋىر.
— ەندى كولگە شومىلامىز.
— وي، نەسىن ايتاسىڭ، شالقاردىڭ سۋى تاماشا عوي. — ءبىراق بۇلار قانشا جۇرسە دە كورىنىپ تۇرعان قالا جۋىق ارادا جەتكىزبەدى. تەك سۋ تارتاتىن قىزىل ۆودوكاچكا الىستاعى ءۇمىت سياقتانىپ، كوز ۇشىندا بۇلدىراپ تۇرىپ الدى.
— مىناۋ سىلەمىزدى قاتىردى عوي، — دەدى قارت سولدات.
— جەتۋىن جەتەرمىز-اۋ، ءبىراق بۇندا قانشا بولادى ەكەنبىز؟ — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.
— ءبىر جەتى بولارمىز، — دەدى ءۇشىنشى بىرەۋ.
— اقتار ەركىڭە قاراتسا جاقسى عوي، — دەدى تاعى بىرەۋ. ءيا، كۇشى باسىم جاۋ ىقتيار-ەركىنە قاراتپاي، قالادان قۋىپ شىعارى ءسوزسىز ەدى. شىنىندا دا، حان-داۋروۆ قالانى ەكى كۇننەن ارتىق ۇستاپ تۇرا المايمىز دەپ، الدىن الا ەسكەرتىپ قويعان-دى. ونان ارتىققا شاماسى جەتپەسىن دياكوۆ تا بىلەدى. بۇلاردىڭ اقتارعا ءبىر تويتارىس بەرسە، بەرەتىن جەرى — ارال. سول ارادا بولاتىن الداعى سۇراپىل قىرعىن شايقاستا بۇلار دا، انالار دا كۇنىبۇرىن ازىرلەنىپ، ەكى جاعى دا الدىن الا قاۋىرت قيمىلداپ جاتقان-دى.
دياكوۆ انادا گوسپيتالدا جاتقاندا قاتارى تىڭ، قارۋ-جاراعى سايلى كوپ اسكەردى ارالعا جونەلتىپ جىبەرگەن ەكەن. ونان كەيىن دە جاز بويى بۇلارمەن بىرگە ۇنەمى تىزە قوسىپ سوعىسقان قازالى، جوسالى، اقتوبە تەمىرجولشىلارىنىڭ جاساعىن دا ءبىر تۇندە ۇمار-جۇمار ارالعا جونەلتىپ جىبەرگەن-دى. ۇزىنقۇلاق حابارعا قاراعاندا قوستاناي مەن تۇرىكپەننىڭ اتتى اسكەر پولكتەرى دە ءقازىر ارالعا جەتىپتى. ەندى ءقازىر گەنەرال چەرنوۆتىڭ جەر قايىسقان اسكەرىنىڭ الدىن بوگەپ، قاشا ۇرىس ساپ كەلە جاتقان حان-داۋروۆ ديۆيزياسى ەدى.
ءبىر جاقسىسى، قازاق دالاسى كەڭ. بۇلار قاپتاپ كەلە جاتقان قاراقۇرىم جاۋدىڭ جولىن بوگەپ، ءسال-پال قارسىلىق كورسەتە باستاسا بولدى، ولار دەرەۋ قاراقۇرىم اسكەردى قاپتاتىپ جىبەرەدى. ەندى ءسال كىدىرسە كۇشى باسىم جاۋ نە قورشاپ الادى، نە جانىشتاپ تاپاپ كەتەتىن ءقاۋىپ تونەدى دە، بۇلار جالما-جان ارتقا شەگىنەدى. وسىدان قاشان ارالعا جەتكەنشە، ەندىگى قالعان جەردىڭ بارىندە دە كەڭ دالادا قاشا ۇرىس سالىپ جان ساقتايدى. سول ءتاسىلدى پايداسىنا جاراتقان دياكوۆ وسى جولى دا اسكەرىن قالاعا كىرگىزبەي، شالقار كولىنىڭ باتىس جاعىنا ورنالاستىردى. مۇعالجار تاۋىندا بولعان كەشەگى ۇرىستان كەيىن قارا ءۇزىپ قالعان اقتاردىڭ بۇندا تاپ بۇگىن جەتە قويۋى نەعايبىل ەدى. سويتسە دە، وسى ارادا ولاردى ءبىراز بوگەمەك بولعان دياكوۆ كىسىلەرىنىڭ ءالى قۇرىپ تۇرعانىنا قاراماستان، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن وكوپ قازدىردى.
ەرتەڭىنە ازاندا بۇلارعا حان-داۋروۆ كەلدى.
— قالايسىڭدار؟ اسكەرىڭ تىنىعا الدى ما؟
— ازداپ...
— جاۋدىڭ قاراسى كورىنبەي مە؟
— جوق.
— قامسىز بولما. اتامان دۋتوۆتىڭ اتتى اسكەرىنىڭ اياعى ۇزىن. اتتەگەن-اي، تىم قۇرىسا ەكى، ءۇش جۇزدەي ات بولسا... وندا بىزدە دە ءبىر-جار ەسكادرون بولار ەدى.
دياكوۆ ۇندەمەدى. حان-داۋروۆ شاراسىنان شىعا جازداپ زىتتيىپ تۇراتىن دوپ-دوڭگەلەك ۇكى كوزىمەن اينالا توڭىرەككە الاق-جۇلاق قارادى. اسپان اشىق. جاڭا شىققان كۇن استىندا ايناداي جالتىراعان كولدىڭ اراعىراق باسىنداعى ءبىر شوق قامىس اراسىنان ۇيرەك قىرقىلدادى. سوسىن ول ءتۇن ىشىندە كول جاعاسىنان قورىس قىپ قازىپ تاستاعان وكوپقا نازارىن توقتاتىپ قاراپ تۇردى دا، قولاعاشتاي مۇرىننىڭ ءبىر تاناۋىنان مىرس ەتتى:
— نەگە كولگە ارقاڭدى تىرەپ ورنالاستىڭ؟
— وسى دۇرىس بولار دەپ ويلاپ ەدىم.
— سوڭىرا شەگىنگەندە قايتەسىڭ؟ — ەندى دياكوۆ مىرس ەتتى:
— قاشۋعا كەلگەندە وسى جۇرت ينەنىڭ جاسۋىنداي تەسىكتەن ءوتىپ كەتەتىن ەدى عوي.
حان-داۋروۆ راحاتتانىپ تۇرىپ شالقاقتاپ قارق-قارق كۇلە ءتۇستى دە، كەنەت كىلت تىيىلا قالدى:
— ۇمىتىپ بارادى ەكەم. سەنى تۇركىستان مايدانى شتابقا شاقىرىپ جاتىر.
— ولارعا نە قاجەتىم بولدى ەكەن؟
— بارعاسىن بىلەرسىڭ. ال، كانە جولعا دايىندال.
— پولكتى قايتەم؟
— بۇندا مەن بولام.
دياكوۆ جولعا شىعار الدىندا ەلاماندى ىزدەپ ەدى، ول تۇندە قازعان وكوپتىڭ ءبىر قايىرىلىسىندا مىلتىعىن تازالاپ وتىر ەكەن.
— اۋىلىڭا بارعىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى دياكوۆ.
— كىم جىبەرىپ جاتىر؟
— جىبەرسە بارار ما ەدىڭ؟
— شىن ايتاسىڭ با؟
— حان-داۋروۆپەن اقىلداستىق.
— ەلگە بارعاندا نە ىستەۋىم كەرەك؟
— ات جيناپ اكەل.
— قانشا؟
— قولىڭا تۇسكەنىن الا بەر. ءتورت ءجۇز، بەس ءجۇز بولسا، ءتىپتى، جاقسى.
— جارايدى، بارايىن.
— وندا كىدىرمە. قاسىڭا كىسى قوسىپ بەرەم.
— ونى قايتەم؟ كىسى بۇندا دا كەرەك قوي.
— ورنىڭا كىمدى قالدىراسىڭ؟
— ءالي بار عوي.
— ال، جونەل! جولىڭ بولسىن. — ءدال وسى كەزدە وكوپتىڭ اراعىراق باسىنان الدەبىرەۋدىڭ:
«شاڭ! شاڭ شىقتى»، — دەگەن داۋسى ازانعى اۋانى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى. «بۇلار دا جەتكەن ەكەن عوي» دەدى دياكوۆ ىشىنەن. كىدىرمەي سوعىس باستالادى. جانە بۇل سوعىستىڭ قىزىل قىرعىن بولاتىنىن كوكىرەگى سەزىپ تۇر.
***
حان-داۋروۆ كۇن باتار الدىندا كول جاعاسىنا بەكىنگەن كوممۋنيستەر پولكىن تاعى ءبىر ارالاپ شىقتى. قاسىندا وسى پولكتىڭ روتا، باتالون كومانديرلەرى. ول بۇل اراعا اقتاردىڭ تيتىعى قۇرىپ جەتكەنىنەن حاباردار ەدى. شولدەن قانى كەۋىپ بارا جاتقان اڭ اسكەرلەر كوز الدىندا جارقىراعان كولدى كورگەندە تاڭ اتقانشا شىداماي، بىردەن شابۋىلعا شىعار دەپ ويلاپ ەدى؛ ءبىراق گەنەرال چەرنوۆ ىسسىلاي ۇرىنام دەپ اسكەرىن قىرىپ الاتىن بولعاسىن شابۋىلدان باس تارتتى دا، ءتۇن تىنىش ءوتتى. سونان تەك ەل جاتار الدىندا عانا اتىس بولدى. ەكى جاق تا قاراڭعىدا تۇك كەرمەسە دە، قۇر دۇرمەكپەن بەتالدى بوراتىپ وق اتتى-اتتى دا توقتادى.
قۇلاعىن سىرتقا تىگىپ سەرگەك جاتقان قالا حالقى جاڭاعى اتىستا ويانىپ كەتكەن-دى. وسى كۇندەرى قالاعا كەلىپ جاتقان تاڭىربەرگەن دە جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى. توسەكتەن موينىن سوزىپ، تۇسىنداعى تەرەزەدەن سىرتقا كوز سالىپ ەدى، تاستاي قاراڭعىدا كوزىنە تۇك كورىنبەدى. «كىدىرە تۇرۋ كەرەك پە ەدى؟.. بەكەر كەلدىم بە؟» دەپ ويلادى تاڭىربەرگەن. شالقارعا اق اسكەر جاقىنداپ قالدى، ەندى كوپ ۇزاماي قالانى باسىپ الادى دەگەن حابار بۇنى ۇيدە تىنىش جاتقىزبادى. سەبەپپەن جاساعان بەرگەنمەن دە كەزدەسىپ، قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلىپ تۇرعان مىنا دۇنيەنىڭ بەت اڭعارىن بايقاپ قايتقىسى كەپ، اياق استىنان اتقا قونىپ ەدى. وزىنە قاراستى اۋىلدى ۇلى جولدان جىراقتاۋ جاتقان قارالا-كوپكە قوندىرعاسىن، بۇل جولى قاسىنا قوسشى-قولاڭ ەرتپەي، سىباي-سالتاڭ كەپ، قالانىڭ شەت جاعىندا تۇراتىن كەدەيلەۋ قازاقتىڭ ۇيىنە تۇسكەن-دى.
كەيىنگى كەزدە بۇل قالادا دۇكەن ۇستاپ وتىرعان بۇرىنعى باي دوستارى — تەمىركە مەن ەبەيسىننەن بويىن اۋلاق سالىپ جۇرگەن. ال مىناۋ تاڭىربەرگەنگە كوپتەن تانىس، سالەمى دۇرىس، كەزدەسكەن جەردە جالپىلداپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ قالاتىن ەلگەزەك جىگىت-تى. ونىڭ وسى جولى دا ءولىپ-تىرىلىپ، تىم جالپىلداپ بارا جاتقانى مىرزاعا ۇنامادى. جانە جۋىق ارادا تىنىشتالا قوياتىن ءتۇرى جوعىن بايقادى دا، مۇرتىنا مىسقىل شاپتىرىپ: «مەيلى، جەتكەن جەرىنە توقتار» دەپ تۇرعاندا كوزى كەنەت كۇيەۋىنىڭ تاساسىنان سىعالاپ تۇرعان ۋىزداي جاس كەلىنشەككە ءتۇستى.
ۇيگە كىرىپ، تورگە شىعىپ وتىرعاسىن دا مىرزا الگى كەلىنشەكتەن كوزىن المادى. قوناق قامىمەن ءۇي ىشىندە قىمسىنا قوزعالىپ جۇرگەن كەلىنشەكتىڭ ءار قيمىلىن باعىپ، كوزبەن دە، كوڭىلمەن دە ىشىپ-جەپ بارادى. سۇعاناق كوزدەن قىسىلعان جاس كەلىنشەكتىڭ بيداي ءوڭدى بەتى الاۋلاپ، ورتەنە جازداپ، باسىن باۋىرىنا تىعىپ الدى. «وسىنداي كىسىلەر ايەلدەن سالىمدى بولادى» دەپ ويلادى مىرزا. «شاي-سۋلانىپ العاسىن، مىنا جالپىلداق نەمەنى ەسەبىن تاۋىپ ءبىر شارۋامەن الىسىراق جەرگە جۇمساپ الارمىن» دەپ ويلاپ، قولتىعىنداعى جاستىقتى نىعارلاپ باسىپ، مۇرتىنان كۇلىپ جاتىر.
جاساعانبەرگەنمەن قاراڭعى تۇسكەسىن كەزدەسەتىن بوپ، كۇندىز استىرتىن كەلىسىپ العان-دى. تاڭىربەرگەن سىرتقا شىقتى. يىعىنا جامىلعان بوز شەكپەننىڭ جەڭىن قاراڭعى كوشەمەن كەلە جاتىپ كيدى. بۇل كەلگەندە ءىنىسى ءبىر ستول، تورت-بەس ورىندىقتان باسقا كوزگە تۇسەر ەشتەڭە جوق وڭاشا ۆاگوندا ەرسىلى-قارسىلى كەزىپ ءجۇر ەكەن. اعاسىن كورگەندە كىلت توقتادى. تاڭىربەرگەن ءىنىسىن باۋىرىنا قىسىپ، ءۇنسىز قۇشاقتادى. قىراعى كوز جاڭا كىرىپ كەلە جاتقاندا بايقاعان-دى. اسكەري كيىم ىنىسىنە قاتتى ۇيلەسەدى ەكەن. اياعىندا قونىشى سىپتاي جىلتىر قارا ەتىك. سارى الا قىلىش. سىرىسىندە سىڭعىرلاعان كۇمىس شپورعا دەيىن تالدىرماش بويلى اققۇبا جىگىتكە ەرەكشە اجار بەرىپ، ۇيلەسە قاپتى.
— اۋىل-ەل امان با؟ — دەدى جاساعانبەرگەن.
— شۇكىر.
— جاي ءجۇرسىڭ بە؟
— ساعان جولىققالى كەلدىم.
— ۇرىسۋدان باستايدى ەكەنسىڭ عوي؟
— نەگە ولاي دەدىڭ؟
— بىلەمىز عوي. قازاق بايى ءۇشىن قوينىنداعى قاتىنى مەن ەسىكتەگى مالايدان كەيىن ۇرىسۋعا ىڭعايلى ادام — ءىنى.
تاڭىربەرگەن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ءاعالى-ىنىلىنىڭ كۇنى وسى: كورمەسە — ساعىنادى، كەزدەسسە — ۇيالاس يتتەي ءبىرىن-بىرى وسىلاي بەتتەن الىپ ىرىلداسا كەتەدى.
— سەندەردى بىلەم، — دەدى جاساعانبەرگەن سويلەگەن سايىن شيرىعىپ. — مەنى شىرىگەن جۇمىرتقا كورەسىڭدەر. ءيا، سولاي... شىرىگەن جۇمىرتقامىن.
— شىراعىم، ساعان نە بولدى؟ سەنىمەن كىنالاسقالى كەلگەم جوق. اشۋىڭدى باس، كەلشى، قاسىما وتىرشى. ادامعا ۇقساپ سويلەسەلىكشى.
— جاسىڭ ۇلكەن. اعاسىڭ. قىزىل جون عىپ ساباساڭ دا ەركىڭ. ىڭ ەتپەيمىن. تەك... تەك اۋەلى مەنى ءتۇسىنىپ ال!
— نەگە ەي دەيسىڭ؟ سەنى تۇسىنبەگەندە كىمدى تۇسىنەم؟
— جو-ق، تۇسىنبەيسىڭ. ار جاعىمدا يت ءولىپ جاتىر مەنىڭ. ءيا، يت ءولىپ جاتىر. نحە-ە... ھحەە..
— اۋىرىپ ءجۇرسىڭ بە؟
— ك چەرتۋ... ك چەرتۋ، دەنساۋلىق تا، ون ساۋلىق تا، اق جاۋلىق تا. اۋىز اشسا، ايتاتىندارىڭ وسى عوي.
— ءىنىم اينالايىن، بوسقا، بەكەردەن-بەكەر دىزالاقتايسىڭ. قاشاننان بەرى كورىسىن تۇرعانىمىز وسى. كەزدەسپەي جاتىن بەتتەن الاتىنداي، مەنىڭ نە جازىعىم بار؟
— اعا-ەكە، ويباي، سەندە جازىق جوق. جازىق مەندە. ءيا، شىرىگەن جۇمىرتقا دا، شىدەر ۇزگەن تەنتەك... ديۋانا دا مەن.
— جاسانجان...
— مەنى تۇسىنبەيسىڭ. تۇسىنگەن ەمەسسىڭ...
— ءسوز ەكەن. بىلە بىلسەڭ، مەن سەندەي ءىنىم بولعانىنا قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر ايتام. جاس بولعانمەن، بىزدەي ەمەس، كوزىڭ اشىق. كەلەشەك سەندەردىكى.
— كەشىر...
— وسى بەتىڭ دۇرىس. وسىدان ايىرىلما.
— شارشادىم. سىرتىم ءبۇتىن، ءىشىم ءتۇتىن. شارشادىم.
شىنىم سول.
— ءبىزدى ويلاپ قايتەسىڭ؟! ونان دا ءوزىڭنىڭ كەلەشەگىڭدى ويلا! جاساعانبەرگەن قارقىلداپ كۇلدى دە، ستولعا باسىن سالىپ، جىلاعانى، الدە جوتەلگەنى بەلگىسىز، يىعىنىڭ باسى سەلكىلدەپ ءبىراز جاتتى. سونان ءبىر كەزدە باسىن كوتەرگەندە كىرپىگى ىلعالدانىپ، كوزىنىڭ الدىندا سىركەدەي تەر شۇپىرلەپ تۇر ەكەن. جاساعانبەرگەن قالتاسىنان بەتورامال الىپ، اۋەلى كوزىن، سوسىن اۋزى-باسىن ءسۇرتتى.
— كەلەشەك؟ شۋتيش، برات. مەندە قانداي كەلەشەك بار؟ ال سەندە كەلەشەك بار ما؟
— راس، بىزدەن ب ا ق تايدى. كەلەشەك ءقازىر انالاردا. سەن سولاردىڭ سۇيگەن قۇلىسىڭ.
— كەكەت. كەكەتە ءتۇس.
— جوق، شىن ايتىپ تۇرمىن. وسى بەتىڭ دۇرىس. ەندىگى جەرگە وسىلاردىڭ قوسىن جەكسەڭ، قور بولمايسىڭ، ءىنىم.
— مەن ءدىنىم ءۇشىن جۇرگەم جوق، كۇنىم ءۇشىن ءجۇرمىن.
— قالقام-اۋ، ءدىندى قايتەسىڭ، ءقازىر قارا باستىڭ قامىن ويلايتىن زامان تۋدى. ونىڭ ايىبى جوق. قۇراندا دا سونداي ءپاتۋا بار. «كۇشتىگە قىزمەت قىپ، قوسىن جەك» دەپ اللا تاعالانىڭ ءوزى ايتقان.
جاساعانبەرگەن ىزالانا كۇلدى. الگى اشۋ جاس جىگىتتىڭ ىلەلى جۇدەۋ جۇزىنە قايتا تەۋىپ، دۋ ەتىپ قىزارا ءتۇستى دە، لەزدە بوزاردى.
— ءوزىن اقتاردا بۇلاردىڭ قۇدايى مەن قۇرانى ءازىر تۇرادى. نۋ ي نارود!
جاساعانبەرگەن جولىندا تۇرعان ورىندىقتاردى تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى. كۇمىس شپورى شىلدىراپ، قاتتى ءجۇرىپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتكەن سەندەردىڭ وسى توعىشارلىقتارىڭ. باس قوسىپ بىرىگەتىن كەزدە اركىم ءوزىنىڭ اماندىعىن ويلاپ، بۇتا تۇبىنە بۇعىپ قالادى. قورانى مالعا تولتىرسا، قوس-قوستان قاتىن السا بولعانى. باسقا دۇنيە ورتەنىپ جاتسا دا ءبارىبىر. نۋ ي نارود!
تاڭىربەرگەن كوڭىلسىز تارتىپ، كىربيىپ وتىر. اڭگىمەگە دە ىقىلاس قالمادى. ءىنىسىنىڭ ارعى جاعىنداعى ويىن جاڭا ۇققان سياقتى.
— سولايدە؟..
— ءيا، سولاي. قالاي ويلاساڭ، سولاي ويلا.
— وي، سورلى بالا-اي! كىمنىڭ نەسى كەتەر دەيسىڭ؟.. ءتۇبى سەنىڭ وزىڭە...
— ك چەرتۋ! ماعان ءبارىبىر.
— بۇرىن سەن بۇنداي ەمەس ەدىڭ.
— قانداي ەدىم؟
— جو-ق، بۇرىن باسقاشا سويلەيتىنسىڭ. ەسىڭدە مە، باياعى ءبىزدىڭ ءتۇۋ دەگەندە تۇكىرىگىمىز جەرگە تۇسپەي تۇرعاندا، سەن كەلەشەك كەدەيلەردىكى دەۋشى ەدىڭ. جاقسى كەزىمدە جامانشىلىق شاقىرعانداي كورىنەتىنسىڭ. جاسى ۇلكەندىگىمدى ارقالانىپ ساعان اقىرىپ تاستاسام دا، ارعى جاعىمدا دارمەنسىزدىك بار ەدى.
— ءيا، سەندەردى قۇرتقان سول دارمەنسىزدىك.
— شىنىمدى ايتايىن، سول كەزدە سەن الدىن بولجايتىن اق ەتەك يشان سياقتى ەدىڭ. ال ءقازىر ورتكە قارسى جۇگىرگەن ەسالاڭ بالا سەكىلدىسىڭ.
— نە دەسەڭ و دە! تەك مەنىڭ ايتارىم: وسى كۇنى اۋليە كوبەيىپ كەتتى. اۋليە بولۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلەدى. ءقازىر بىزگە سولدات كەرەك. سەنىڭ مىڭ اۋليەڭنەن ءبىر سولدات ارتىق. سول-دات!..
— سوندا... بىردەڭەدەن ءالى دە دامەلەرىڭ بار ما؟
— دامە... دامە... بۇلار دامەسى بولماسا، اياق باسپايدى.
— ە، ءوزىڭ قايتەر ەدىڭ؟
— ەگىنىنە شەگىرتكە تۇسكەن ديقانشى ءقايتۋشى ەدى؟
— ال، ديقان قايتەدى؟ — دەدى تاڭىربەرگەن ءىنىسىنىڭ ارعى جاعىنداعى ويىن اڭعارا الماي، توسىلىپ قاپ.
— ديقانشى ەرتەڭگى كۇنى استىق الام با، جوق پا دەپ ويلامايدى. ول ەگىنگە تۇسكەن شەگىرتكەنى قىرا بەرەدى، قىرا بەرەدى، قىرا... ھحەە-ە...
جوتەل بۋعان جىگىت تاعى دا قىپ-قىزىل بوپ قيقىلدادى دا قالدى. تاڭىربەرگەن ءىنىسىن قاتتى اياپ: «سورلى بالا» دەدى ىشىنەن. قاراكولەڭكە بەيۋاق كەشتە قارت اجەلەردىڭ مەيىربان جۇمساق داۋسىنا ساپ، مىنا سورلى بالانى ەرتەك ايتىپ ۇيىقتاتىپ تاستار ما ەدى دەپ ويلادى.
جاساعانبەرگەن جوتەلىن شاققا باستى. سىلەسى قاتىپ قالجىراعانى سونشالىق، جانىنان اق جىبەك ورامالدى ازەر-ازەر الىپ، تەرىن ءسۇرتتى. اعاسىنا ەكى رەت كوز قيىعىن تاستادى. الگىدەي ەمەس، جۇدەۋ جىگىتتىڭ بەت وڭىنەن اشۋ قايتىپ، جۋاسىپ قالعان.
— كەشىر! — دەدى ول اقىرىن. اعاسىنا كىنالى كەسكىندە كوزىن قورعالاقتاپ تاستاپ: — راس، حال قيىنداپ كەتتى. قارا توبىر كۇش الىپ بارادى. بۇلار انا جىلى بولىس اعانى ءولتىردى. ءقازىر قارسىلاسقاننىڭ ءبارىن قىرىپ جاتىر. ەرتەڭ كەزەك سەنى مەن ماعان كەلەدى. قوراداعى مالىڭدى الادى. ۇستىڭدەگى ءۇيىڭدى جىعادى. قالعان تىرلىكتىڭ نە قاجەتى بار؟ ونان دا قولدا كۇش تۇرعاندا قاسىق قانىم قالعانشا قارسىلاسىپ ولگەنىم ارتىق ەمەس پە؟ — دەدى.
تاڭىربەرگەن ءلام-ميم دەمەستەن، تۇردى دا جۇرە بەردى. جاساعانبەرگەن تاڭدانىپ قالدى. تاڭىربەرگەننىڭ قايىرىلماسىن ءبىلىپ، سوڭىنان ەرىپ جۇرە ءتۇستى دە، توقتادى. الدەنە دەگىسى كەلگەندەي اۋزى انتەك اشىلىپ، ىرجيىپ سولەكەت كۇلىمسىرەپ تۇر.
تاڭىربەرگەن قاتتى ءجۇرىپ كەتتى. شامىن ءسوندىرىپ، ەسىك-تەرەزەسىن تاس قىپ بەكىتىپ العان الاسا ۇيلەر قاراڭعى كوشەنىڭ ەكى بەتىندە مۇلگىپ، ءۇنسىز قاراۋىتادى. كوشەدە ءتىرى جان جوق. «سورلى بالا» دەدى تاڭىربەرگەن ىشىنەن. كوڭىلى قاتتى تولقىپ كەتكەنى سونشا، مىرزا ءوزى توقتاعان ۇيگە قالاي جەتكەنىن دە بايقامادى. ۇيگە تاقاي بەرگەندە كولدىڭ ارعى بەتىندە بەكىنىپ جاتقان اسكەر شەبىنىڭ ۇزىنا بويىندا ۇيقى-تۇيقى اتىس بوپ كەتتى. شابالاڭداپ يتتەر ءۇردى. قورانىڭ ءتۇپ جاعىندا تاڭ اسىرىپ قاڭتارىپ قويعان ات وقىراندى. مىرزا اتىسقا قۇلاعىن ساپ ءۇي الدىندا ىركىلىپ تۇر. ويلى كوزىن كوككە تىگىپ قالعان-دى. كەنەت قاراتۇنەك اسپاننىڭ الىس ءبىر تۇكپىرىنەن جۇلدىز اقتى. سوڭىنان وت cay لاپ اعىپ باردى دا، سونگەن شىراقتاي قاپ-قاراڭعى تۇڭعيىققا جىمجىلاس باتىپ كەتتى. «كىم دە بولسا ءبىر جاننىڭ دەمى ءۇزىلدى. ءبىر شىراق ءسوندى» دەپ تۇيگەن تاڭىربەرگەن تاعى ءبىر جاناشىرىمەن قوشتاسقانداي جۇرەگى سىزداپ تۇر.
***
كەلەسى كۇنى اقتار قالاعا كىردى. وندا دا تۇسكە تارتا اتىس ۇدەپ، ەكى جاق وقتى قارداي بوراتىپ جاتقان ءبىر كەزدە اتامان دۋتوۆتىڭ اتتى اسكەرى قالانى قىر جاقتان اينالىپ ءوتتى. ەندى كىدىرسە، قورشاۋدا قالاتىن ءقاۋىپ تونگەسىن قىزىلدار قالانى تاستاپ، تەز-تەز شەگىنە باستاپ ەدى. قالا حالقى ەسىك-تەرەزەلەرىن تارس جاۋىپ، ۇيلەرىنە تىعىلىپ العان. توقاڭىربەرگەن دە بۇل ارادان تەزىرەك كەتكىسى كەپ، ات-كولىگىن ازىرلەپ قويعان-دى. ول تەك جۇرەر الدىندا ىنىسىمەن تاعى دا ءبىر تىلدەسكىسى كەپ، ءجىپسىز بايلانىپ وتىرعاندا اتامان دۋتوۆتىڭ اتتى اسكەرى قالاعا كىردى. ىلە-شالا ءۇستى-باسى شاڭ-شاڭ جاياۋ اسكەرلەر توپىرلاپ كىرە باستادى. ۇزىن مويىن زەڭبىرەكتەر مەن ءوق-دارى تيەگەن ات اربالاردا ەسەپ جوق.
تاڭىربەرگەن اسكەر اياعى باسىلعاسىن بولماسا ءدال قازىرگىدەي قالا ءىشى ساپىرىلىسىپ جاتقاندا جولعا شىعۋ ءقاۋىپتى ەكەنىن ءبىلدى. بىرەر كۇن اقىسىن اڭداماق بوپ وتىرعاندا گەنەرال چەرنوۆ اياق جەتەر جەردىڭ بارىنەن بايلار مەن بي-بولىستاردى جيناپ جاتىر دەگەن حابار ءتيدى. وسى قالانىڭ قالتالى كوپەستەرى دە گەنەرال توقتاعان ءۇيدىڭ كەڭ قوراسىنا جينالىپ جاتتى. تاڭىربەرگەن ادەپكىدە بارعىسى كەلسە دە، كەيىن ول ويدان تەز اينىعان-دى. چەرنوۆ قانت سالعان شايدى كۇمىس قاسىقپەن بىلعاپ وتىرىپ، ءۇنسىز جيىنعا كوز سالدى. قارا كيىمدى قالا ازاماتتارى سۇر شاپان، سۇر شەكپەن كيگەن قازاق بايلارىنان ىرگەسىن اۋلاق ساپ، ءوز الدارىنا وقشاۋلانىپ وتىرىپتى. گەنەرالدىڭ كوزى قارا ماقپال تاقيا كيگەن تاتار بايىنا ءتۇستى. ورىس گەنەرالىنىڭ وسى جولى اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءبىر اۋىر سالماق سالعالى وتىرعانىن بايقاعان تەمىركە سالعان جەردەن تەرىسى تارىلىپ، ءبۇرىسىپ-تىرىسىپ العان-دى. وزىنەن گەنەرالدىڭ كوزىن ايىرماي قويعانى دا ۇنامادى. «ي-ي، اللا، مەنى بۇعان ايتىپ قويعان ءيندى». قولباسى قىسقا سويلەدى: «جەرگىلىكتى حالىق اسكەردى ازىق-تۇلىكپەن جابدىقتاۋ كەرەك. كيىم كەرەك. ات كەرەك». اقشا كەرەك دەپ ەدى، ەندى تاتار بايى بۇرىنعىدان بەتەر توبى كىشىرەيىپ، ءبىر ۋىس بوپ بۇرىسە ءتۇستى. «ي-ي، ايتتىم، ۆيت. ايتتىم. ايتتىم». قاسىنداعى كىسىلەرگە كۇڭكىلدەپ:
— ەسىتتىڭ بە؟ وسى كۇنى كىسى قارنى تويىپ اس ىشپەي جۇرگەندە، سونشا اسكەرگە... يوق، يوق، ونداي بايلىق ءميندا يوق، ءالى، — دەپ ازار دا بەزەر بوپ قولىن سىلكىلەدى.
جينالعان كىسىلەر قيپالاقتاپ، بىر-بىرىنە قينالعان قاباق استىنان كوز تاستادى. ءبىر ءپاتۋاعا كەلە الماي، كوپ جيىن ءارى تولقىپ، بەرى تولقىپ وتىردى دا، اقىر اياعىندا قولدان كەلگەن كومەكتى اياماسپىز دەدى. گەنەرال چەرنوۆ مىنا جۇرتتىڭ ىقىلاسسىز ءتۇرىن بايقاسا دا، ءبىراق ءالى دە بولسا اقىسىن اڭداپ كورگىسى كەلدى. ەرتەدەن بەرى قولباسىنىڭ تۋ سىرتىندا قىبىر ەتپەي تۇرعان شتاب وفيسەرى ءبىر اتتاپ ىلگەرى باستى. چەرنوۆتىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ سىبىرلاپ ەدى، چەرنوۆ قۇپتاپ باسىن يزەدى دە، جيىنعا قايتا كوز تاستادى. - ارالعا دەيىنگى جەر بىزگە قيىن سوققالى تۇر. الدىمىزدا ۋلۋ-كۋم، كيشي-كۋم جاتىر. ونىڭ ارعى جاعى ەلسىز-سۋسىز ءشول دالا. بىزگە جول كورسەتەتىن سەنىمدى كىسى كەرەك.
تەمىركە باسىن كوتەرىپ الدى:
— ونداي كىسى بار!
— ول كىم؟ — تەمىركە قاسىندا وتىرعان ەبەيسىندى تاقىمىنان ءتۇرتتى:
— مەنەن گورى ونى سەن جاقسى بىلەسىڭ، ءالى.
— جوق، بىلمەيمىن.
— بىلەسىڭ. بىلەسىڭ، ۆيت. ەكەۋىڭ ءبىر اۋىلدانسىڭ، ءالى.
— جوق، بىلمەيمىن.
تەمىركە مىنا جىگىتتىڭ بوككەن بالشىقتاي بىتەۋلەنىپ الا قويعان بەتىن كورگەندە جاعاسىن ۇستاعانداي شوشىپ كەتتى.
— ي-ي، اللا... اللاقايىم، مەنىڭ اۋزىم جەڭىل، جەڭىل ءيندى. ايتپەسە، تاڭىربەرگەن مىرزانى وسىندا وتىرعان كىسىلەردىڭ ءبارى، ءبارى بىلەدى، ۆيت.
— كاك... كاك ۆى سكازالي؟ تان... تانير؟..
— تاقسىر، تاڭىربەرگەن.
گەنەرال چەرنوۆ الدەنەگە ءتۇسى بۇزىلىپ، تاقيالى تاتارعا سەنىمسىزدەنە قارادى:
— ول كىم ءوزى؟
— تاقسىر، ول بيك جاقسى، ماتۋر جىگىت. باي. مىرزا.
— ارال وڭىرىنەن بە؟ — دەدى گەنەرال.
— ءيا، ءيا. ءسىز دە بىلەتىن بولدىڭىز عوي؟
— بىلەم. جاقسى بىلەم. ول قايدا؟
— قالادا.
— بۇندا نەگە كەلمەدى؟
— تاقسىر، وعان حابار تيمەگەن. حابار تيسە ول بۇندا بارىمىزدەن بۇرىن كەلەر ەدى. يا، ول سونداي تاماشا، ماتۋر جىگىت.
گەنەرال چەرنوۆ قاسىندا تۇرعان وفيسەرگە بۇرىلدى.
— ەسىڭدە مە، ول انادا قىزىلداردىڭ بىزگە جىبەرگەن جانسىزى.
— ءيا، بىلەم.
— ۇستاڭدار! تەز. ايىرىلىپ قالماڭدار!
***
ەلامان كەنجەكەيگە ۇيلەنگەسىن بۇلارعا ىلە-شالا سۇيەۋ قارت كەلگەن-دى. قولى اشىق قارت جالعىز نارىن جەتەلەپ اكەپ، جەلىگە بايلاپ جاتىپ: «ءۇيىڭ تولعان شيەتتەي جاس بالا» دەدى. «جاز ايىندا اڭسىز وتىرا المايدى» دەدى. «نار بۋاز. الداعى جىلدىڭ باسىندا بوتالايدى. بالالارىڭا اعارعان بولادى» دەپ ەدى.
سول نار بيىل بوتالاپ، بالالاردىڭ اۋزى اققا ءتيىپ قارىق بولدى. تەك بۇلارعا جالعىز تۇيەنى جاعادا ۇستاۋ قيىنعا سوقتى. ءوزىنىڭ بۇرىنعى وتى-سۋى مول داعدىلى ءورىسىن اڭساپ، ۇزاپ كەتە بەردى. تاقا تىنىشى كەتكەسىن كەنجەكەي كەيىنگى كەزدە اياعىن تۇساپ جىبەرەتىن بولدى. سونىڭ وزىندە قارعىپ جايىلعان قاردى ول بۇگىن بەل-اراننىڭ سىرتىنداعى قارا بۇيراتتان الىپ قايتتى.
تەز ورالام عوي دەپ بالالاردى كورشىلەرگە دە تاپسىرماي كەتىپ ەدى؛ ەستيار بالاسى وتەش. وعان سەنىم شامالى. كۇن ساناپ وسى بالادان كوڭىلى قالىپ ءجۇر. اكەسى تۇزدە جۇرگەندە جالعىزىلىكتى اناسىنا قولعابىس بەرۋدىڭ ورنىنا، وسى شىرىك نەمەنىڭ وسكەن سايىن پيعىلى بۇزىلىپ بارادى. كەنجەكەيدىڭ كوزى تايسابولعانى قاسىنداعى كىشكەنتاي ىنىلەرىن جىلاتادى. الا-بولە كۇندەس قاتىنىنان قالعان كىشكەنتاي ءابىلدى كوبىرەك زابىرلەيتىن. سوتقار بالا وسى جولى دا ءابىلدى جىلاتىپ قويعان ەكەن. كەنجەكەي باۋىرىنا باسىپ اينالىپ-تولعانىپ كورىپ ەدى، بالا جۇبانبادى.
— اي، وتەشجان-اي، ساعان نە بولدى؟ كىشكەنتاي بالاعا نەگە ءتيدىڭ؟
— مەن تيگەن جوقپىن، ءوزى جىلاۋىق.
— سەن... سەن ءتيدىڭ، اسى-عىم...
وتەش ورەشەگە ارقاسىن بەرىپ ءمىز باقپاي بەزەرىپ العان. ىنىسىنەن تارتىپ العان اسىقتى وڭايلىقپەن بەرەتىن ءتۇرى جوق. ءزاتى جۋاس كەنجەكەي، ءسىرا دا، بالا ۇرمايتىن. ونىڭ ۇستىنە وتەشتىڭ جولى بولەك. اجەسى ءسۇت كەنجەم دەپ، جورگەگىنەن باۋىرىنا باسقان بالا بولعان سوڭ وسى كۇنگە دەيىن بۇعان ەرەكشە ءبىر ىقىلاسپەن، قاينىسىنداي قاستەرلەپ قارايتىن-دى. وسى جولى سىركەسى سۋ كوتەرمەي شارشاپ كەلگەسىن بە، ايتەۋىر تۇيىلگەن قاباق استىنان تاپ ءبىر تولەۋشە جاۋلىق نيەتىن جاسىرماي تۇنجىراپ قاراعان بالانى جاعىنان تارتىپ جىبەردى:
— بەر!.. بەر، بالانىڭ اسىعىن.
وتەش جىلامادى. قانى قاشىپ قۇپ-قۋ بوپ كەتكەن بەتىنىڭ شاپالاق تيگەن جەرى عانا دۋ ەتتى. جانە وسى تۇقىمنىڭ ەركەكتەرىندە بولاتىن كوكبەت وجەتتىكپەن اناسىنا كىرپىك قاقپاي تۋرا قاراپ تۇردى دا، قىناعا بوياعان قىزىل قوڭىر ساقانى ىشقىرىنان الدى.
— سەن... سەن ءوز بالاڭنان گورى وگەي بالانى جاقسى كورەسىڭ.
— ءوشىر ءۇنىڭدى. ول سەنىڭ ءىنىڭ... بىرگە تۋعان باۋىرىڭ...
— تاپقان ەكەنسىڭ. سەن ۇمىتقانمەن، مەنىڭ ەسىمدە... ونىڭ شەشەسى ءوزىڭدى ءۇي اينالدىرا سۇيرەت...
كەنجەكەي نە بولعانىن بىلمەي قالشىلداپ كەتتى.
— شىق! شىق ۇيدەن! — دەپ ايقايلاپ، تاپجىلماي تۇرعان بالاعا ءدال ءبىر ءتۇتىپ جەيتىندەي جەتىپ بارىپ جەردى تەۋىپ-تەۋىپ قاپ: — جوعال، حايۋان! — دەدى. بالاسىن ۇيدەن قۋىپ شىققاسىن دا دولى جاس كوزىنە قۇيىلىپ، ءدىر-دىر ەتىپ تۇر... «دوڭىز! دوڭىز...» دەدى ىشىنەن. وسى بالاسى قۇرعىردىڭ بار مىنەزى تولەۋگە ۇقساعان. وسكەن سايىن سول تۇقىمنىڭ ءىشى تار قىزعانشاقتىعى مەن قىڭىر كەجدىگى جەڭىپ بارادى. الدەن ءتۇرى مىناۋ. بىلايىراق بارعاسىن بۇلار دا قالاۋ مەن تولەۋشىلەپ ءبىر وتتىڭ باسىنا سىيىسپاي، قىسقا كۇيدە قىرىق توبەلەسىپ جۇرمەسە ءقايتسىن؟.. سوڭىرا ەر جەتكەسىن وسى مىنەزىن ەلامانعا دا ىستەپ، ءتاتتى تىرلىكتىڭ شىرقىن بۇزىپ جۇرمەسە جارار ەدى-اۋ. «قۇداي-اۋ، ەندى ءقايتتىم؟ قانداي امال بار بۇل شىركىنگە؟» دەپ ويلاپ، وڭاشا ۇيدە جانى كۇيزەلىپ وتىرعان.
كىشكەنتاي قىز قىڭقىلداپ كەپ ەتەگىنە ورالدى. بالالارىنىڭ ەڭ كىشىسى وسى. بۇل كۇندە بۇ دا تورتتە. قۇداي قاراسقاندا وسى قىزى اۋرۋ-سىرقاۋسىز، قول-اياعى بالعاداي بوپ ءوسىپ كەلەدى. تەك ءاشىمجان جۇدەۋ. قولعا العاننان بەرى، ايتەۋىر، ىلەسىنەن ايىقتى. سوڭعى كەزدە ءتىلى دۇرىستالىپ، اياعىنا باسىپ كەتسە دە، سورلى بالا ەتكە شىقپاي-اق قويدى. ءوزى اۋماعان اكەسى بولاتىن. ۇلكەن الا كوزى، قوڭقاڭ مۇرنى، كەز يەگى قۇيىپ قويعانداي. اياعى الىسقا ءتۇسىپ كەتكەن كۇيەۋىن ساعىنعاندا كەنجەكەي ءارقاشان ىستەپ جاتقان شارۋاسىن قويا ساپ، وسى بالانىڭ اكەسىنە قاتتى ۇقسايتىن بەت الپەتىنە تەلمىرىپ قاراپ قالادى. كەيدە ول ءوز بەتىنشە ويناپ جۇرگەن ءاشىمدى جۇگىرىپ بارىپ، قۇشىرلانىپ باۋىرىنا قىسقىسى كەپ كەتسە دە، قالعان بالالاردان باتا المايدى.
ەلاماننان كوپتەن حابار جوق. شالقارعا بارىپ قايتقان كىسىلەر كورە المادىق دەپ، بۇنىڭ قوسۇرەي كوڭىلىن قورقىنىش بيلەپ جۇرگەن-دى. وسىدان ءبىر اي بۇرىن اۋرۋ اكەسىنە اقبالا كەلىپتى دەپ ەستىدى. وسى حابار قۇلاعىنا تيگەن بويدا قاراقاتىن ىستەپ جاتقان شارۋاسىن تاستاي ساپ، الاۋ-دالاۋ بوپ جۇگىرىپ كەلدى.
— ويباي-اۋ، نە ەسىتكەنىڭ بار؟
كەنجەكەيدىڭ دىبىسى شىقپاي قالدى. قاراقاتىن ونىڭ قۋارىپ كەتكەن وڭىنە قارادى دا، قاسىنا تىزە بۇكتى.
— ەستىپ پە ەدىڭ؟
كەنجەكەي ءالى قۇرىپ، بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ قويا بەرگەن بويىن قاسىنداعى قازاندىققا سۇيەدى. «كوپتەن بەرى حابار بولماي كەتىپ ەدى. سورلاپ قالعان شىعارمىز» دەگەن سۋىق وي جۇرەگىن مۇزداتىپ بارادى.
— ساق بول، انا سايقال توركىنىنە كەپتى عوي، — دەدى قاراقاتىن.
— كىم؟
— اقبالانى ايتام. ال، كورە قال، بۇنىسى تەگىن ەمەس.
— اكەسى سىرقات دەگەن.
— سوعان سەنەسىڭ بە؟ سول قىزىلكوزگە قاعىندى كەلەتىن بە ەدى؟ جۇرتقا ءزارىن جايىپ، جىلانداي ىسقىرادى دا وتىرادى. قىزى دا جورگەگىنەن ۇشىنعان. وسىدان كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ، مەنى اۋليە دەرسىڭ. ول ءجۇزىقارانىڭ ەلاماننان دامەسى بار.
— قۇداي-اي، قويشى.
— سەن اڭقاۋسىڭ.
— جوقتى سوقپا.
— سەن اشىق اۋىزسىڭ. جۇرتتىڭ ءبارىن وزىڭدەي كورەسىڭ.
— اللا رازى بولسىن... قويىڭىزشى.
— ءاي، مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟ قويى نە، ا؟
— ءبىردى بىرگە شاتپاساڭ تىنىش جۇرە المايسىڭ با؟
— ويباي-اي، ەندى نە دەيىن؟ مىنا شىرىك مەنى ماسقارا قىلدى-اۋ! مەن سورلى ومىراۋىمدى اشىپ اڭقىلداپ كەلسەم... كۇنى كەشە تولەۋ شاشىڭنان سۇيرەپ...
— شىق! جوعال! وي، جەكسۇرىن!
— ءوزىڭ جەكسۇرىن. جەر باسقان جاننىڭ ازى مەن توزىسىڭ. ەرتەڭ قوينىڭداعى بايىڭدى تارتىپ الادى. سوندا كورەرمىن سەنىڭ اۋسەلەڭدى...
قاراقاتىن اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ بات-بۇتتاپ سويلەپ بارادى. كەنجەكەي اۋىل-ۇيدەن قىسىلدى. ءۇي ىشىندە ءۇرپيىسىپ قالعان بالالاردىڭ بارى-جوعىن دا سەزبەي، شىنتاعىمەن وشاققا سۇيەنىپ وتىرىپ قالدى. وسى ءبىر قاڭقۋ ءسوز قۇلاعىن سارسىلتقالى قاشان. بالالارى جاتقان توسەكتىڭ شەت جاعىنا قيسايعان كەنجەكەي قاراڭعى ۇيدە كوز ىلمەي جاتىر ەدى؛ كوڭىلىن كۇدىككە بەرگىسى كەلمەسە دە، الگى قارا پالەنىڭ لاڭى قايتا-قايتا ەسىنە تۇسە بەردى.
تولەۋ جەر-سۋىن تاستاپ، جاعاعا كوشىپ كەلەتىن جىلى اقبالانى كورگەنى بار. قۇدىق باسىندا كەزدەسكەن-دى. اقبالانىڭ اجارى سىنىق ەكەن. وزدەرى سياقتى شولاق دۇنيەنىڭ زارىن تارتىپ، جىلىگى شاعىلىپ جۇرمەسە دە، اپپاق سۇلۋ جۇزىنەن ىشىنەن ازىپ، جۇدەپ جۇرگەن كوڭىلىن سەزىپ ەدى-اۋ. جاڭاعى قارا پالە مىڭ جەردەي كىرلەمەك بولسا دا، قۇداي بىلەدى، اردان اتتاپ جۇرمەگەن شىعار. ءيا، ول بايعۇستا نە سىن بار؟.. ەتىنىڭ قىزۋى، بەتىنىڭ قىزىلى تارقاماي جاتىپ ەكى ءۇيدىڭ بوساعاسىن كوردى. بەتى اشىلدى. بازارى قايتتى. باي مەن بالادان بىردەي ايىرىلدى. ءيا، ول بەيباققا دا وڭاي بوپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟
قاراقاتىن قانشا ايداپ سالسا دا، بۇنىڭ ءوزىنىڭ ارعى جاعىندا اقبالاعا قۇيتتاي دا قىزعانىش جوق. قايتا ونى ەسىنە العان سايىن باعى اشىلماعان بايعۇستىڭ باسىنداعى مۇشكىل ءحالدى وسى ءتۇن ول سونشالىق بار جان-تانىمەن سەرگەك سەزدى. قاسىندا ۇيقىلى كوزىمەن كەۋدەسىن سيپالاپ جاتقان كىشكەنتاي اشىمگە دە بۇرىنعىدان گورى باسقا كوڭىلمەن قارادى.
كەنجەكەي كۇندەگىدەن ەرتە تۇردى. بالالارىن كورشىسىنە تاپسىردى دا، الدىنا ءاشىمدى الىپ، ەرتەڭگى سالقىنمەن ءجۇرىپ كەتتى. بوتاسى اۋىلدا قالعان تۇيە ىلگەرى جۇرگەن سايىن قايتا-قايتا ارتىنا جالتاقتاپ، اڭىراپ بوزداپ كەلەدى. ىستىق تەز ءتۇستى. تاس توبەگە كەلگەن كۇن شاقىرايىپ تەسىپ بارادى. تۇيە ۇستىندە يتىڭدەپ زىقىسى كەتكەن بالا ارى-بەرىدەسىن قىڭقىلداپ جىلاي باستادى. ءتۇس اۋا بەرگەندە بۇلار جازىق دالادا ءبىر ءوزى جالعىز شوشايىپ تۇرعان جەتىمقاراعا جەتتى. وسى شوقىنىڭ ەتەگىندە قوڭىر ۇزىكتى كەدەي اۋىل وتىر ەكەن. سىرتتا ءتىرى جان كورىنبەدى. كۇندىزگى ىستىق اپتاپتان اۋىل ادامىنىڭ ءبارى ىشكە تىعىلعان سياقتى.
كەنجەكەي تۇيە باسىن شەتكى ۇيگە تىرەدى. قوزىلار كوگەندەۋلى جاتقان جەلى باسىنا تۇيەنى شەگەرە بەرگەندە ىشتەن ءبىر ايەل شىقتى. كەنجەكەي ونى بىردەن تانىدى.
— اقبالا! — دەپ داۋىستاپ، تۇيەدەن قولىنا ۇستاي تۇسكەن كەنەپ دورباداعى قاقپىش بالىقتى ساتىرلاتىپ سۇرىنە-قابىنا جۇگىردى.
اقبالا ءوزى تانىماسا دا، ءبىراق بۇنى ول تانىپ، اتىن اتاپ جاتقاسىن ىركىلىپ توسىپ تۇر.
— اقبالا اپاڭ عوي. بار. بارا عوي، اينالايىن. — اقبالا ءدىر ەتە قالدى. بەيتانىس كەلىنشەكتىڭ جانىندا تومپاڭداپ كەلە جاتقان قوڭقاڭ مۇرىن قارا بالاعا قارادى.
— امانسىڭ با، قۇربىم؟
اقبالا قاسىندا ىرجيىپ تۇرعان اقجارقىن كەلىنشەكتى كوردى. ونىڭ نە دەگەنىن ەسىتپەسە دە، ءتىل قاتاتىن وراي وزىنەن ەكەنىن ءبىلىپ، بولار-بولماس بىردەڭە دەدى.
— تانىپ تۇرعان شىعارسىڭ؟.. — دەدى كەنجەكەي ءوزىنىڭ شالعايىنان تاس قىپ ۇستاپ العان بالانى يەگىمەن نۇسقاپ.
اقبالا باسىن يزەدى. ءبىرتۇرلى سولەكەت كۇلكى بەت اجارىن بۇزىپ، بىلىنە تۇسەدى دە سونە قالادى. كەنجەكەي «اپاڭا بار» دەپ قايتا-قايتا يتەرمەلەسە دە، اياعىن باسپاي قويعان ۇيالشاق قارا بالادان كوزىن ايىرعان جوق. ءاشىم ونان سايىن قىسىلىپ، كەنجەكەيگە تىعىلا ءتۇستى. بۇرىن-سوڭدى بىردە-بىر ايەلدىڭ وزىنە ءدال مىنا كەلىنشەكشە مەيىرىمدى، مۇڭدى كوزبەن مۇنشالىق جانى ۇزىلە قاراعانىن كورگەن ەمەس-تى. اشىمگە ءتىلىن العىزا الماعان سوڭ ەندى كەنجەكەي دە ساعى سىنىپ: «اي، شىراعىم-اي، شىققان جاتىرىڭدى جاتىرقاپ، بالالىعىڭ ۇستاپ تۇر عوي، نە قىلسا دا» دەدى ىشىنەن.
***
بۇل كۇنى سۇيەۋ قارتتىڭ ءۇيى كەشكى استى قىزىل ىڭىردە ىشكەن ەدى. كولىك سوعىپ شارشاعان بالا داستارحان باسىندا ۇلكەندەرمەن بىرگە اس ءىشىپ وتىرىپ ۇيىقتاپ كەتتى. اقبالا قوناق كەلىنشەك پەن بالاعا توسەكتى بىرگە سالىپ ەدى. كەنجەكەي جاتار كەزدە ۇيىقتاپ جاتقان بالانى كوتەرىپ اپاردى دا، اقبالانىڭ توسەگىنە سالدى. اقبالا ونى كورسە دە، كورمەگەن سىقاي تانىتىپ، كۇيبەڭدەپ، ءۇي شارۋاسىن ىستەي بەردى. كۇندەگى ادەت بويىنشا كەشكى استان كەيىن اۋرۋ اكەنىڭ جايىن ىستەپ، ناسىباي تولعان ءمۇيىز شاقشانى جاستىعىنىڭ جانىنا قويدى. ونان تاڭ اتقانشا الدەنەشە وياناتىن اكەسىنە شولدەگەن-شولدەگەندە مەيىر قاندىرىپ ىشەتىن سۋسىن ازىرلەدى. سونان سوڭ جالپىلداق شامدى ەسىك جاقتاعى توڭكەرگەن شەلەكتىڭ تۇبىنە قويىپ جاتىپ، قوناق كەلىنشەككە كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، ول الگىندە ىرگەگە بەتىن بەرىپ جاتقان كۇيىنەن قوزعالماپتى. اقبالا شام جارىعىن باسىپ قويدى. بۇلتيعان بەتىن الاقانىنا ساپ، تاناۋى پىسىلداپ تىپ-تىنىش ۇيىقتاپ جاتقان بالانىڭ جانىنداعى بوس ورىنعا قيسايدى. ءوشىم ويانبادى. كەنجەكەيگە ىستەيتىن كۇندەگى ادەتى مە، ۇيقىلى كوزىمەن اقبالانىڭ ومىراۋىن سيپالاپ، كەۋدەسىنە تۇمسىعىن باستى دا تىنىشتالدى. «قۇلىنىم. سورلى جەتىمەگىم». اعىل-تەگىل جىلاعان ايەل باۋىرىنداعى بالانىڭ كۇنسىگەن ايدارىن يىسكەپ، قۇشاعىنا تاس قىپ قىستى دا، تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي قىبىرسىز جاتتى. بۇرىن ول قاتتى ۇيىقتاپ جاتىپ تا سىرقات اكەنىڭ ءسول قوزعالعانىن سەزەتىن. بۇگىن باۋىرىنداعى بالاسىنان باسقا ءتىرى ءبىر جاندى ويلامادى. كۇندەگى ادەتپەن سۋسىن ىشكىسى كەپ ويانعان اكە دە، وزىنەن قول سوزىم جەردە جاتقان قوناق كەلىنشەك تە ەسىنەن تارس شىعىپ كەتىپ ەدى. جازعى تاڭ اۋىل سىرتىنداعى قوڭىر شوعىنىڭ ۇشار باسىنا شاپاڭ شاشىپ، تۇندىگى ءتۇسىرۋلى اباجاداي ءۇي ءىشى بوزامىق تارتا باستاعاندا كەنجەكەي قوزعالدى. بالىقشىلار اۋلىنىڭ ەرتە تۇراتىن جايى اقبالاعا بەلگىلى. قوناق كەلىنشەكتىڭ كۇندەگى داعدىلى ۋاقىتتا وياناتىنىن بىلگەن اقبالا ۇيىقتاپ جاتقان بالانىڭ قاسىنان اقىرىن تۇرىپ كەتتى. سىرتقا شىعىپ شاي قويايىن دەپ جاتىر ەدى، كەنجەكەي جانىنا كەپ قولىنان ءىسىن الدى.
— قاتىپ قالپىن. ءاشىمجاننىڭ وياناتىن ءتۇرى جوق. ماعان بەر، وتتى مەن تۇتاتا قويايىن.
اقبالا: «قايتەسىڭ، ءوزىم دە ۇلگىرەم عوي» دەسە دە، كەنجەكەي ەكى ەلى قاسىنان قالماي، ىشكە كىرسە كىرىپ، شىقسا بىرگە شىعىپ ءجۇر. جانە ول كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ، سالدىرلاپ سويلەپ جاتقاندا بۇل ءوزىنىڭ جۇمعان اۋزىن اشپاعانىنا قىسىلادى. ونىڭ ىقىلاس-پەيىلىنە وراي بۇنىڭ، تىم قۇرىسا، وسى تۇستا جۇرەگىن جايىپ تاستايتىن رەتى ەدى. «نە قىلسا دا كىسىنىڭ وزىنە دە كۇشى جەتپەيتىن ءبىر كەزى بولاتىنى عوي» دەپ ويلادى اقبالا.
كوڭىلدەرى جاراسا قويماعانىن بايقادى ما، كەنجەكەي ۇيدە قالعان بالالارىن سىلتاۋراتىپ، الدىن كەشتەتە اۋلىنا قايتتى. اقبالا ۇزاتىپ سالدى. بوتاسىنا قايتقان تۇيە قامشى سالعىزباي جەلە جونەلدى. اقبالا تۇيە ۇستىندە سەلكىلدەپ بارا جاتقان كەلىنشەكتى كوزدەن تاسا بولعانشا ۇزاتىپ سالدى. ارتىپ كەتكەن اجار-كوركى بولماسا دا، قاراتورى، ەكى بەتى بۇلتيعان دوپ-دوڭگەلەك زەرەڭ ءجۇزدى. دانگە تويعان بۇلدىرىق ءتارىزدى تۇلا بويى دا تىعىنشىقتاي ەكەن.
اقبالا مىرس ەتتى. «قۇداي بىلەدى، كۇيەۋجاندى بولار» دەپ ويلادى. ءيا، ءتۇرى ايتىپ تۇر. كۇيەۋىنىڭ كولەڭكەسى سياقتانىپ، وتىرسا دا، تۇرسا دا استى-ۇستىنە ءتۇسىن وبەكتەپ بىتەتىن شىعار.
اقبالا تاعى دا مىرس ەتتى. سىرتتا ساماۋىرعا سۋ قۇيىپ، وت تۇتاتىپ، ىشكە كىرگەندە الگى اششى مىسقىل ادەمى بەتىنەن جۋىق ارادا ايىقپاي، اجارىن مۇزداتىپ تۇرىپ الدى. كەشكە باۋىرىنداعى بالاسىن قۇشاقتاپ جاتىپ تا ول ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن ءوزىنىڭ يت-ىرجىڭمەن وتكەن ءومىرىن ويلادى. ونان ەلامان ەكەۋىنىڭ اراسىن ويلاۋى مۇڭ ەكەن، بۇگىن تاعى دا كوزىنەن ۇيقى قاشىپ، ماي شامنىڭ ءالسىز جارىعى سىعىرايعان ءۇيدىڭ وڭ جاقتاعى جاماۋ تۇسكەن ۇزىككە قادالىپ الدى.
وي، دۇنيە-اي، و دا ءبىر داۋرەن ەكەن-اۋ! اقبالاعا ۇيلەنەردىڭ الدىندا ءبىر جىل بويى جىلقىشى جىگىت كەلۋىن جيىلەتپەدى مە؟ اسىرەسە، ەل قوراعا كىرگەسىن اي سايىن، اپتا سايىن ات سابىلتىپ كەلىپ تۇراتىندى شىعاردى. قاقاعان قاڭتار ايىندا باي اۋىلدىڭ جىلقىسىن ۇرى-قارىدان كۇزەتكەن جىگىت كۇندىز-تۇنى اتتان تۇسپەيدى. سۋىق قاپقان بويى سىقىرلاپ، كىرىپ كەلە جاتقان جىلقىشى جىگىتتى كورگەن سايىن بۇل جيىرىلا قالاتىن. ءالى ەسىندە: اكە-شەشەسى اۋىز اشۋعا وتىرعان كەزدە اقبالا ءۇي سىرتىنداعى اق شوقالاقتىڭ تاساسىندا توسىپ تۇرعان تاڭىربەرگەنگە كەزدەستى. وسى كۇننىڭ ەرتەڭىنە دە سول قۋانىش قىز جۇرەگىندە شوقتاي مازداپ تۇرعاندا جىلقىشى جىگىت كەلدى. تاڭىربەرگەن ماڭايىنان جۇرە المايتىن ۇيگە بۇل ەشكىمنەن يمەنبەستەن ەمىن-ەركىن كەپ، اتىن قامىس قورانىڭ ىعىنا بايلاپ جاتتى. قالىڭ كيىم كيگەن بويى قورباڭداپ، ات شىلبىرىن بەلدەۋگە بايلادى. بەتىندەگى بوز قىراۋدى الاقانىمەن ءبىر سيپاپ تاستاپ، سارىتابان قاردى سىقىر-سىقىر باسىپ كەلە جاتقانىن كوردى دە، بۇل شاپانىن جامىلىپ، كورشى ۇيگە كەتىپ قالدى. ءبىراق قاتال اكە دەرەۋ شاقىرىپ الدى. اقبالا داستارحان باسىنا امالسىز كەلدى. ءبىر قىرىن وتىرىپ شاي قۇيدى.
ەلامان ۇيالشاق. قاشان كەتە-كەتكەنشە قىز جاققا قاراۋعا ءجۇزى شىداماي، كوزىن قاشىرتا بەرەدى. ۇستىنە اقبالا كىرسە بولدى، ەكى بەتى دۋىلداپ قويا بەرەتىن. كوڭىلى جۇيرىك قارت قىزىنا اتىپ جىبەرەردەي شانشىلا قارايدى. باسقا كەزدە قورىقسا دا، بۇل ءدال وسى تۇستا قاھارلى اكە اشۋىنان قورىقپايتىن. قايتا وسىندايدا قىزدىڭ بويىندا دا الدەبىر ەگەس وتى ورشەلەنىپ كەتەتىن. شىركىن، جاستىق نە ىستەتپەدى!
قانشا كەلىپ جۇرگەندە وعان ءبىر رەت تە راي بەرمەپتى. سونىسى جونسىزدىك پە، تاكاپپارلىق پا؟ قايتكەن كۇندە دە شامادان تىس شەكتەن اسىپ كەتسە، ءسىرا، تەگى تاكاپپارلىق تا قاتالدىقپەن پارا-پار ما، قالاي؟
اقبالا كوز قيىعىن قۇشاعىنداعى بالاسىنا تاستادى. اقبالاعا بىردەن باۋىر باسىپ كەتتى. سورلى بالا شىققان جەرىن سەزەتىن شىعار-اۋ.
العاشقى كۇنى وسى بالانىڭ كىمگە ۇقساعانىن ويلاعان جوق-تى. وعان مۇرشاسى دا بولماعان. بەيتانىس ايەلدىڭ جانىندا تومپاڭداپ كەلە جاتقان قارا بالاعا كوزى ءتۇسۋى-اق مۇڭ ەكەن، ءوزىنىڭ انا جاتىرىن جارىپ شىققان تۇلا بويى تۇڭعىشى، ءتىرى جەتىمەگى، ءبىر جاپىراق باۋىر ەتى وسى بالا ەكەنىن ءبىر دەگەننەن بار جانىمەن سەزە قويىپ ەدى. كەيىن ماۋقىن باسقان سوڭ، وڭاشا ۇيدە ويناپ وتىرعان اشىمگە انىقتاپ قارادى. قايتالاپ قاراعان سايىن وسى بالاسىنىڭ تۇلا بويىنداعى بار ءبىتىمى مەن بەت الپەتىنەن ەلاماننان اۋمايتىن ۇقساستىق تاباتىن. اسىرەسە، ءاشىمجاننىڭ ۇلكەن الا كوزى مەن كەز يەگى، قوڭقاڭ مۇرنى... قۇيىپ قويعان اكەسى. مىنەزى دە بۇيىعى، تۇيىق. تۋعاندا دا وسى بالا ءۇش ايعا دەيىن ءبىرتۇرلى بولدى، ەمىزەتىن مەزگىلىنەن اسىپ كەتسە دە، بالا بوپ مازاسىزدانىپ جىلاعان ەمەس. قاشان قول-اياعىن شەشىپ، قۇنداعىنان بوساتىپ العانشا ويانبايتىن. جارىعىمنىڭ سول مىنەزى ەسكەسىن دە وزگەرمەپتى. ءقازىر ناعىز قولدا تۇرماي زىرلاپ جۇرەتىن كەزى عوي. وزىمەن بىرگە وينايتىن بالا دا ىزدەمەيدى. ءىشى پىسىپ جالعىزسىرايتىن ەمەس. ءۇش مەزگىل اس بەرسەڭ بولعانى. ءۇي ىشىندەگى كىسىلەرگە الا كوزىنىڭ استىنان ءبىر قاراپ قويادى دا، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن وزىمەن-وزى ويناپ وتىرا بەرەدى. «قۇداي بىلەدى، جاسىندا اكەسى دە ءدال وسىنداي بولعان شىعار-اۋ» دەپ ويلاپ، اقبالا اقىرىن كۇلدى.
***
كەنجەكەي ۇيىنە ەل ورىنعا وتىرا جەتتى. نە كورىنگەنىن قايدام، جول بويى قاشان جار باسىنداعى اۋىلعا جەتكەنشە باسىنا قاي-قايداعى ويلار كەلىپ، الەك-شالەگى شىققانى. اۋەلى اقبالانى ەسىنە الدى. سوسىن ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن بىرگە بولعاندا ەكى ايەل ەلاماندى اۋزىنا الماعاندارى دا ەسىنە ءتۇستى. ارينە، اقبالانىڭ نەگە ۇندەمەگەنى بەلگىلى. ونىڭ ورنىندا بولسا بۇ دا سۇيتەر ەدى. بۇل تەك اقبالانىڭ اكە-شەشەسىنە تۇسىنبەدى. ول سورلىنىڭ بۇل دۇنيەدە بارى-جوعىن دا بىلگىسى كەلمەگەن بەيتاراپ كوڭىلدەرىن بايقادى. سوندا ونىڭ جازىعى نە؟
قاراقاتىن كەنجەكەي كەلگەنشە شىداماي، جولىنا قاراپ وتىر ەكەن. «وسى جۇرت اقبالا مەن ەلاماندى قايتا تابىسىپتى دەپ ءجۇر عوي؟ سول نە ءسوز، ونان نە بىلگەنىڭ بار؟» دەپ قاراقاتىن بۇعان دۇرسە قويا بەردى. كەنجەكەي بۇعان باسىندا كوڭىل بولسە دە، كەيىنىرەك كەرەڭ بولعان كىسىدەي قۇلاق اسپاي قويعان-دى. سونىڭ ارقاسىندا بولار، اقىرى اۋىل اراسىنداعى سۇيرەتپە بىقسىق ءسوز دە ءسوندى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى ەلاماننان حابار كەلدى. قالاعا بارعان بىرەۋدەن اماندىعىن ايتىپ، ازىن-اۋلاق شاي، شەكەر بەرىپ جىبەرىپتى. بارام دەگەن ءسوز اۋزىنان شىقپاسا دا، وسى كۇننەن باستاپ «كەلىپ قالار» دەگەن ءۇمىت كەنجەكەيدىڭ كەۋدەسىندە شوقتاي مازدادى دا تۇردى. ءۇي سىرتىنان دىبىس شىقسا دا ەلدەن بۇرىن بۇل ەلەڭ ەتىپ، تاپ ءبىر جىگىتىن كۇتكەن قالىڭدىقتاي جۇرەگى لۇپىلدەپ قاتتى-قاتتى سوعىپ كەتەدى.
كۇندىز جۇمىستا. كەشكە ۇيگە كەلە سالا بالالارعا تاماعىن بەرىپ، قىزىل ىڭىردەن جاتقىزىپ تاستايدى دا، كۇيەۋگە شىققاننان بەرگى داعدى بويىنشا كەبەجە تۇبىندە جاتقان ءسۇت تايلاقتىڭ ءجۇنىن ءبىر ەتەك قىپ الدىنا سالىپ الادى دا، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن تۇتەدى. قولى قالت ەتسە، سوڭىرا ەلامانعا شەكپەن توقىپ بەرمەك.
كۇيەۋگە شىققالى قاتتى وزگەردى. ونى ءوزى دە سەزەدى. تولەۋدەن كەيىن بۇل ەركەك اتاۋلىدان جۇرەگى قاتتى شايلىققانى سونشا، ءومىرى كۇيەۋگە شىقپاسپىن دەپ ويلاپ ەدى-اۋ! قوينى قۇر ەمەس، بالالارى بار، ەندىگى قالعان ءومىردى سول قاراقتارىمنىڭ كولەڭكەسىندە وتكىزەرمىن دەپ ويلاپ ەدى، قۇدايدىڭ جازعانى سولاي بولدى ما، الدە وسى جىگىت دەگەندە ايعانشانىڭ ىقىلاسى باسقا بولعانى اسەر ەتتى مە، ۇرسا-سوقسا دا تومەن ەتەكتى ايەلدىڭ ەركەكسىز كۇنى جوق ەكەنىن مويىندادى. وگەي اكە بولسا دا ءۇش ءسابيدىڭ تىرلىكتە ارقا سۇيەيتىن ءبىر قامقورشىسى بولعانىن دۇرىس كورىپ ەدى.
ءبىر جولى قاراپتان-قاراپ وتىرىپ كوڭىلىن كۇدىك جايلاپ، «قاتە ىستەدىم بە؟ سورلى باسىما تارى دا پالە تىلەپ الدىم با؟» دەپ ويلادى. وسىنىڭ الدىندا عانا بىرنەشە كۇننەن بەرى كوكىرەگىندە گۇلدەپ كەلە جاتقان قۋانىش كەنەت تاعى دا قارا سۋىق ۇرعانداي جاپىراعى سولىپ، ءوزى دە بالىق سويىپ جاتقان قاتىنداردىڭ اراسىندا قولىنان پىشاعى ءتۇسىپ، مۇڭايىپ وتىرىپ قالدى. سونى باسقادان بۇرىن موسقال ايەل بايقادى:
— كەنجەكەي، ساعان نە بولدى؟ ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ...
— جوق، جوق... ەشتەڭە ەمەس.
— شارشاعان شىعارسىڭ؟
— ءاي، قۇرىسىنشى... قۇرىپ قالسىنشى، وسى يت ءومىر، — دەدى دە، كەنجەكەي تۇرىپ كەتتى. اڭ-تاڭ بوپ اقىرىپ قالعان قاتىندارعا نازار سالماستان، سول كۇنى ۇيگە ەرتە قايتىپ ەدى. بىلاي شىققاسىن جىلاپ، كوزىن ءبىر سىعىپ الدى. «ءوزىمنىڭ بۇرىنعى كۇنىمدى كورىپ جۇرە بەرگەنىم دۇرىس ەدى» دەپ ويلاپ، قول-اياعىن ارەڭ الىپ كەلە جاتقاندا، كەنەت سونادايدان كوزى ەلاماندى شالدى. سىرتتا جەروشاققا وت جاعىپتى. قازان بەتى بۋلانادى. قارا شاينەكتى دە قايناتىپ، ءوزى ءۇي الدىن سىپىرىپ كۇيبەڭدەپ ءجۇر ەكەن. كەنجەكەي: «ماسقارا-اي، سىرتتا جۇرگەن كىسىلەر كەرمەسە نە قىلسىن؟» دەپ قىسىلدى. بۇلتيعان قاراتورى بەتى نۇرلانىپ كۇلىپ جىبەردى. سوسىن جىلاپ، سىرت اينالا بەرە جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن جاسىن ءسۇرتتى. كۇنى بويى ءوزىن قاجىتقان كۇدىكتىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەدى: «ە، قۇداي، ۇزاعىنان بەرە گور».
بەرەگىرەك كەلگەسىن جاقسىلىققا بۇنىڭ دا بويى ۇيرەندى. ءتىپتى، وزگەلەردەن ءوزىن كەممىن دەگەن ويدان قالدى. ءباز بىرەۋدەن كەم بولسا دا، ال قايسى بىرەۋدەن قايتا ءوزىنىڭ ارتىق ەكەنىن سەزدى. باياعى قورلىق كۇندەرىن ۇمىتتى. ول تەك وقتا-تەكتە جىلاۋمەن ەتكەن جاستىق شاعىن ەسكە الاتىن. ەنەسى ولگەننەن كەيىن كۇندەسىنەن كورمەگەن قورلىعى قالمادى. تەڭدىكسىز جاس كەلىنشەك تە كۇتىمسىز جاس تەرەكتەي جەر باۋىرىنان ءنار الا الماي تۇرعاندا كوكتەن نوسەر توككەن قانداي! بەۋ، نەسىن ايتاسىڭ، و دا انەبىر جاپىراق سارعايىپ تۇسە باستاعاندا قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن قايتا گۇل اشىپ، قۇلپىرىپ كەتە بارادى ەكەن عوي! قۇدايدان با، الدە ادامنان با، ايتەۋىر جاستىق شاعىن زايا جىبەرىپ الاتىن ايەلدەر بولادى. كەيىن وتىز بەن قىرىقتىڭ ارالىعىنا ىلىگىپ، ەركەك ىقىلاسىنا ىنتىزار بولعان سارىتورى شاعىندا تاڭىرىدەن ونداي ايەلدەردىڭ جۇرەگىنە شوق تۇسپەگەي دەپ تىلە. ونداي ايەلدەر قۇددى اشتىق ءوتىپ، جۇرەگى ءۇزىلىپ بارا جاتقاندا اۋزىنا اس تيگەن كىسىدەي تويىمسىز، قوماعاي. كەش ويانعان ماحاببات كەيىن كىسى ولگەندە دە قارا جەردىڭ استىنا وزىڭمەن بىرگە تۇسپەيدى دەيسىڭ بە؟! ال بۇنداي ايەلدەر سوڭىرا قارتايعان شاعىندا دا ءوزىنىڭ ەڭ ءبىر وتتى كەزدەگى اجارىن بەرمەي، باياعى ءبىر بالعىن قالپىمەن قاراپ تۇراتىن شىعار-اۋ!
كەنجەكەي يەگىن تىزەسىنە سۇيەپ، قىبىر ەتپەي وتىر. الگىندە سونشا ىقىلاس قويىپ تۇتكەن ءجۇن قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن. كۇلىمسىرەگەن كوز ءۇي ىشىندەگى ءبىر نارسەنى دەندەپ كورىپ وتىرعان جوق. وسى ۇياڭ كۇلكى كەيىن ۇيىقتاعاسىن دا كەلىنشەك وڭىنەن ايىقپاي، دوڭگەلەك زەرەڭ ءجۇزىن نۇرلاندىرىپ، جۇمسارتتى دا تۇردى.
ەرتەڭىنە ول كۇندەگى داعدىلى ۋاقىتىنان كەشىرەك وياندى. جۇمىسقا كەتەر الدىندا بالالارىنا اس دايارلاپ، اسىعىپ-ۇسىگىپ جاتقان ۇستىنە ەلامان كىرىپ كەلدى. كەنجەكەي ىستەپ جاتقان شارۋاسىن تاستاي ساپ، بالالارىنان بۇرىنىراق جۇگىرىپ بارسا دا، ەلاماننىڭ ءبۇتىل ءبىر جاق بەتىندە ىرسيعان ات تۇياعىنداي تىرتىققا كوزى ءتۇستى دە تۇرىپ قالدى.
ەلامان بالالارىن بەتىنەن ءسۇيدى دە، كىشكەنتاي قىز بالانى قولىنا كوتەرىپ الدى:
— ءوزىڭ ءوسىپ قاپسىڭ عوي. ال، جاعدايلارىڭ قالاي؟ ءالى دە بولسا ەسىن جيا الماعان كەنجەكەي ەلاماننىڭ بەتىندە ءالى دە جازىلا قويماعان تىرتىققا قاراپ قاتىپ قاپتى.
— ءاشىمجان قايدا؟ — دەدى ەلامان.
— اتاسىندا...
— قالاي، قارىندارىڭ اشىپ قالعان جوق پا؟
— ءاشىمجاننىڭ اكەسى-اۋ... — دەدى كەنجەكەي. ەلامان ايەلىنىڭ وڭىندەگى ۇرەيدى ەندى بايقادى.
— ءجا، قايتەسىڭ. بۇل ەشتەڭە ەمەس، — دەپ جۋىپ-شايماق بولدى. «ءيا، ءيا، بۇل ەشتەڭە ەمەس، جانىڭنىڭ امان قالعانىن ايت» دەپ كەنجەكەي قوستاعىسى كەلدى. ءبىراق اۋزىن اشسا وكىرىپ جىلاپ جىبەرەتىنىن سەزگەن سوڭ، ۇندەي الماي، ىشتەي قالتىراپ ءدىر-دىر ەتىپ تۇر.
— شايىڭ ءازىر مە؟ اكەل، شاي ىشەيىك، — دەدى ەلامان.
— ءقازىر... ءقازىر...
— كەنجەش... وسى احاڭ سورلى شىنىمەن-اق حابار-وشارسىز كەتتى مە؟
— ءيا، ول بايعۇس... ءسۇيتتى عوي.
— الدا پاقىر-اي!
وسى ەكى ارادا كورشىلەر جينالىپ قالدى. تەڭىزدەن كەش قايتقان بالىقشىلار دا بىرىنەن كەيىن ءبىرى ۇزىك-سوزىق كەلىپ جاتىر. جۇرتتىڭ سوڭىن الا دوس كەلدى. ەلامان وعان اركەزدەگىدەي ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، ورنىنان تۇرىپ امانداستى دا، ءوزىنىڭ جوعارعى جاعىنا وتىرعىزدى. كورشى كەلىنشەكتەر قولعابىس بەرگەن كەنجەكەي لەزدە شاي-سۋ ازىرلەپ، داستارحان جايدى.
— ەلامان شىراعىم، بىزدەي ەمەس، كوزىڭ اشىق. ەسىتكەن-بىلگەنىڭدى ايتا وتىر. مىنا سوعىس قاشان بىتەتىن؟ — دەدى ۇلكەندەر.
— جۋىق ارادا ءبىر جاعىنا شىقسا كەرەك.
— اپىراي، ءا، مىناۋ ءبىر جاقسىلىق ەكەن.
— شالقاردى جاۋ الدى دەپ جاتىر عوي، سول راس پا؟
— راس، اقتار ءقازىر ارالعا قاراي بەتتەپ كەلەدى.
— كوپ پە؟
— جەتەرلىك.
شاي ءىشىپ بولعان جۇرت كوتەرىلىپ سىرتقا شىقتى. كەش بويى جۇمعان اۋزىن اشپاعان دوس ەلامانعا قاتارلاسىپ، ءتىل قاتاتىن ىڭعاي ءبىلدىرىپ ەدى، ءبىراق ەلامان:
— موڭكەنىڭ باسىنا بارالىق، — دەدى.
دوس ۇندەمەدى. ەلامان قارت بالىقشىعا قۇراندى ءوزى وقيتىن. وعان باعىشتاعان دۇعاعا بار ىقىلاسىن ساپ، جان-تانىمەن بەرىلىپ كەتكەندە، ەگىلىپ جىلاپ وتىرعانىن سەزبەي قالاتىن-دى. وسى جولى دا دۇعا سوڭىندا بەتىن سيپاعاندا ساۋساعىنىڭ ۇشى جىلىپ اققان جاسقا ءتيدى دە، كوزىنىڭ تۇسىنا كەلە بەرگەن قولى كىلت ىركىلىپ، الاقانىمەن بەتىن باسىپ وتىرىپ قالدى. تاقىمداسىپ قاتار وتىرعان دوس وعان كولدەنەڭنەن كوز قيىعىن تاستادى. جۇباتقىسى كەپ ەدى، ءبىراق وسىندايدا سوزگە شورقاق جىگىت جۇمعان اۋزىن اشپادى. سونان تەك ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقاندا، دوس:
— كانە، ءجونىڭدى ۇقتىرشى. قانداي شارۋامەن ءجۇرسىڭ؟ — دەپ ەدى. ەلامان كوپ ىشىندە شەشىلمەسە دە، جەكە قالعاسىن دوستان جاسىرمادى: وزدەرىنە قاراعاندا اقتاردىڭ كۇشى باسىم ەكەنىن ايتتى. ءبىراق ولار تويتارىس الاتىن جەر تاياۋ دەدى. ءقازىر قىزىلدار دا، اقتار دا ارال تۇبىندە بولاتىن الداعى قىرعىن شايقاسقا قاتتى ازىرلەنىپ جاتقانىن ايتتى. اقتار تاڭىربەرگەن سەكىلدى شونجار بايلارعا ارقا سۇيەيدى. ال قىزىلدار جاعى جەر-جەرگە كىسىلەرىن جىبەرىپ، ەل ىشىنەن ات جيناپ، ازىق-تۇلىك الدىرىپ جاتقانىن ايتا كەپ، اقىر سوڭىندا:
— كوز تىگىپ كەلگەنىم تاڭىربەرگەننىڭ جىلقىلارى ەدى، ءبىراق جاماندىقتى جەر تۇبىنەن ويلايتىن سۇم ەمەس پە، جىلقىلارىن جاسىرىپ تاستاپتى، — دەدى.
— قاپ، نە قىلاسىڭ؟ قولعا تۇسسە، ونىكى اقسۇيەك ادال مال بولار ەدى عوي.
— تاڭىربەرگەننىڭ جىلقىلارى تۇلكى بوپ كەتپەسە، كالەن تابار دەپ سەنەم.
— كال-ەن؟..
— ايتپاقشى، دوس اعا، ءشۇيىنشى. كالەن سىبىردەن قاشىپ كەلدى عوي.
— الدا بايعۇس-اي!.. ەڭىرەگەن ەر-اي!
— اپىراي دە! جانىمىزدىڭ سىرىدەي بەرىگىن قايتەرسىڭ؟! تەپكىلەسە دە ولمەيتىن تەمىر وزەك ەكەنبىز عوي، — دەدى ەلامان كۇلىپ.
ءدىنشىل دوس ونىڭ ءسوزىن اسىلىق كورىپ، ىشىنەن ۇناتپاي قالدى.
***
ەلامان قولىنداعى نوقتانى ءۇي ىرگەسىندە جاتقان ەر-توقىمنىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى دا، ەسىك الدىندا ويناپ جۇرگەن كىشكەنتاي قىزىن كوتەرىپ ىشكە كىردى. بۇل كەزدە كىسى-قارالار كەتىپ، ءۇي ءىشى وڭاشارىپ قالعان-دى. كەنجەكەي ءۇي ءىشىنىڭ از عانا دۇنيەسىن قاعىپ-سىلكىپ، تاپ-تۇيناقتاي عىپ جيىپ قويىپتى. بالالاردىڭ ۇستىندە دە جاڭا كويلەك. كەنجەكەيدىڭ ءوزى دە قاي زاماننان بەرى ساندىق تۇبىندە جاتقان اق شىت كويلەك پەن تۇگى قىرقىلعان ماقپال كامزولىن كيىنىپ ساندەنە قاپتى. ايلىعىنىڭ ەسەبىنە جازعىزىپ العان جاس بالىقتى بىلقىتىپ اسىپ، قازان ماڭىندا جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن.
ەلامان:
— قولعابىس بەرەيىن، — دەپ قاسىنا بارىپ ەدى. كەنجەكەي:
— جوق، جوق، ساعان تۇك ىستەتپەيمىن. بۇگىن بالالارىڭنىڭ قاسىندا بول، دەمال، — دەپ، ەلاماندى قوياردا-قويماي زورلاپ اپارىپ بالالاردىڭ قاسىنا وتىرعىزدى.
ەلامان ايەلىنىڭ ىرقىنا كونگەنسىپ، كۇلىپ وتىرا بەردى دە، اڭداۋسىزدا ونى باۋىرىنا تارتىپ قۇشاقتاپ ەدى، كەنجەكەيدىڭ بۇيرەكتەي بەتى دۋ ەتتى. باسىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان جاۋلىقتى تەز جوندەپ، ەلاماننىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعا بەردى.
— ساعان نە بولدى؟ بالالاردان ۇيالمايسىڭ با؟ — ەلامان اسقا دەيىن بالالاردى ويناتتى. كىشكەنتاي ەكى بالانى ارقاسىنا مىنگىزىپ، توسەك جايعان ءتور الدىندا تىزەسىمەن جورعالاپ جۇرەدى دە، ارا-اراسىندا تۇيە بوپ باقىرىپ جاتىپ الادى. بالالاردى ويناتۋدان گورى وسى بالالاردىڭ سىلتاۋىمەن ءوزى ويناپ قالعىسى كەلگەن سياقتى. كەنجەكەي استى تۇسىرگەسىن دە كۇيەۋى مەن بالالارىنىڭ ويىنىن بۇزعىسى كەلمەي، قازان جانىندا كۇلىمسىرەپ وتىر. وسى ءبىر يمانى بەتىنە شىعىپ تۇرعان ءىرى دەنەلى جىگىتكە جار بوپ قوسىلعانىنا شۇكىرشىلىك قىپ: «ە، قۇداي، وسى قىزىعىڭنان ايىرا كورمە» دەپ تىلەدى.
— ءاي، وسى ءۇيدىڭ ۇلكەن بالاسى... استارىڭ دايىن بولدى عوي، — دەدى كەنجەكەي كۇلىپ.
اس-سۋ ىشكەسىن ەلامان سىرتقا شىعىپ كەتتى دە، كەنجەكەي بالالارىن بۇگىن كۇندەگىدەن ەرتەرەك جاتقىزىپ، ۇيىقتاتىپ تاستادى. وزدەرىنىڭ توسەگىن دە قىزىل ىڭىردەن سالدى. ءبىراق كۇندەگى داعدىسىنا باعىپ، كورپەنىڭ استىنا كىرىپ جاتا قالعان جوق. وسى كەش ول قۇددى جىگىتىن كۇتكەن جاس قىزدارشا اق نەكەلى توسەكتىڭ ىستىق ءبىر ءساتىن اسىعا كۇتىپ، تۇلا بويى دا ءبىرتۇرلى توڭازىعانداي، توقتاتا الماعان ءتاتتى ءدىرىل بار.
ەلامان ءبىر كىسىمەن ءۇي سىرتىندا ۇزاق سويلەستى، ولاردىڭ ءسوزىن ەسىتپەسە دە، قۇلاققا كۇڭگىر-كۇڭگىر داۋىستارى كەلەدى. كۇيەۋىن كۇتە-كۇتە قالجىراعان كەنجەكەي تاعاتى تاۋسىلعان ءبىر كەزدە ەلاماننىڭ ەسكى كويلەگىن جاماپ-جاسقاعالى قولىن سوزىپ ۇمتىلا بەرگەندە كوزى قىمتاۋسىز قالعان بالتىرىنا ءتۇسىپ ەدى. كۇن تيمەگەن ءتانى اتلاستاي اپپاق ەكەن. كەنجەكەي سىقىلىقتاپ كۇلدى دە، اياق جاعىنداعى كورپە استىنا كىرىپ جاتا قالدى. وسى كەزدە ەلامان دا ۇيگە قاراي بەتتەپ كەلە جاتىر ەدى، كەنجەكەي توسەكتەن اتىپ تۇردى. نەگە بۇيتكەنىن ءوزى دە بىلگەن جوق-تى. تەك كۇتپەگەن جەردەن قاراقاتىننىڭ وسەگى ەسىنە ءتۇسىپ، ءتۇسى دەمدە بۇزىلىپ كەتتى. ەلامان ىشكە كىرگەندە بۇل كۇيەۋىنەن بەتىن قاشىرتىپ، سىرت اينالىپ تۇر ەدى.
— كەنجەش، — دەدى ەلامان، — جاي ما؟ بىرەۋ بىردەڭە دەدى مە؟
— نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وسى باقىتىمدى وزىمە-وزىم كوپ كورەم. ايىرىلىپ قالاتىنداي قورقام.
— سول ما؟ كەل، قاسىما وتىرشى. ار جاعىڭدا بىردەڭە بار عوي؟
كەنجەكەي سىرتىن بەرىپ قىرىنداي ءتۇستى.
— كەيبىرەۋلەر ايتادى...
— ءيا، كەنجەش...
— جۇرت سەنى... اقبالاعا تەليدى. مەن وعان سەنبەيمىن. ەگەر، ءتىپتى، شىن بولعان كۇندە دە، باعى جانباعانى بولماسا، ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن قاي قاتىننان كەم؟! قايتەيىن... كوپ بولسا، ەكى قاتىننىڭ ءبىرى بولام دا. مىنا قاراقتارىمنىڭ قولى اۋزىنا جەتىپ كەتكەنشە جەتىمدىك كورمەي، سەنىڭ پاناڭدا وسسە دەيمىن. ءوز باسىم قاراڭدى الىستان كورىپ جۇرگەنگە دە ىرزامىن.
ءا دەگەندە ەلاماننىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. اسىرەسە، اقبالانىڭ اتى اتالىپ، اڭگىمە بەتى انىقتالا باستاعاندا كۇن قاقان قاراسۇر بەتى دۋىلداپ كەتتى.
— كەنجەش... اينالايىن، قۇداي كۋا...
— قارعانباشى. ساعان سەنەم عوي.
— جۇرت نە دەمەيدى؟! جۇرتتىڭ اۋزىنا قاقپاق بولا المايسىڭ.
كەنجەكەيدىڭ كوزىندە جاس. ونىسى وزىنە دە ەرسى كورىندى مە، ايتەۋىر، كۇيەۋىنىڭ الدىندا قىزاراقتاپ قىسىلا كۇلىپ:
— ماعان نە بوپ وتىر وسى؟ — دەدى.
ەلامان وسى كەلىنشەكتىڭ بيازى جۇمساق مىنەزى مەن ەلجىرەگەن جانىن جاقسى بىلەتىن. تەك ونىڭ تاپ بۇنشالىق اقىلدى، ۇستامدى ەكەنىن بىلە قويماعان-دى. ەلامان كەنجەكەيدىڭ كۇن ساناپ تولىعىپ كەلە جاتقان تىعىنشىقتاي دەنەسىن قۇشاقتاپ، باۋىرىنا قىسقىسى كەپ كەتسە دە، ءوزىن تەجەپ قالدى.
— كەنجەش... ەرتەڭ سۇيەكەڭە بارىپ كوڭىلىن سۇراپ قايتساق قايتەدى؟
— بارايىق.
— بالالاردى قايتەمىز؟
— وعان قىسىلما. كورشىلەر قاراي تۇرادى عوي.
— وندا جاتايىق.
ەرتەڭىنە بۇلار ەلەڭ-الاڭدا ويانىپ، تەز-تەز جينالىپ ءجۇرىپ كەتتى. ىسسىعا قالماي ەرتەڭگى سالقىنمەن ەداۋىر ءجۇرىپ، جول ءوندىرىپ تاستادى. ەلامان كەنجەكەي مىنگەن جازىلى تۇيەنىڭ باسىن جەتەلەپ، بۇلاڭ قۇيرىقپەن وتىرعان-دى. سونىڭ وزىندە ءبىر جىلجىپ كەتكەن تۇياق جول قويمادى. ءتۇس اۋا بۇلار جۋىق ارادا عانا جۇرت جاڭارتىپ قونعان سۇيەۋ قارتتىڭ اۋىلىنا جەتتى. اقبالا اكەسىنىڭ بەتى بەرمەن قاراعان سوڭ بىر-ەكى كۇن تۋراسىندا قايتىپ كەتكەن ەكەن. كەنجەكەي ىشتە كىسى-قارا وتىرعان سوڭ ادەپ ساقتاپ، سىرتتا قاتىنداردىڭ اراسىندا قالدى. ەلامان اتىن بەلدەۋگە بايلادى دا، ۇيگە بەتتەدى. سۇيەۋ قارت ءتاۋىر بولعالى قاسىنان كىسى-قارا ارىلمايتىن. بۇگىن دە دۇنيە-جيھازى از ۇلكەن ءۇيدىڭ ءىشى قاۋقىلداعان كوپ كىسىگە تولىپ وتىر ەكەن.
— اسسالاۋمالەيكۋم!
— اليكسالەم، بۇ قاي بالا؟
— اۋ، مىناۋ ءوزىمىزدىڭ ەلامان عوي. ال، جوعارى شىق!
— ال، شىراعىم، دەنى-قارنىڭ ساۋ ما؟ امان-ەسەن ءجۇرسىڭ بە؟
— شۇكىر.
— ال ساپار وڭ بولسىن.
— ءاۋمين. سۇيەكەڭنىڭ كوڭىلىن سۇراعالى...
— ە-ە، دەگەندەي، بەتىڭ دۇرىس. ۇلكەندەردى ۇمىتپاعانىڭ ءجون.
— سۇيەكەڭ ءتاۋىر. قۇداي قۋات بەرىپ، شۇكىر، بەتى بەرمەن قارادى. ال، ءوز ءجونىڭدى ايتشى. جاعاداعى اۋىلدان شىقتىڭ با؟
— ءيا.
— جالعىزسىڭ با؟
— جوق، جولداسىم بار، — دەدى ەلامان.
سۇيەۋ قارت ەرتەدەن بەرى بۇلاردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسپاي، ۇلكەن ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا سالعان توسەكتە اق كويلەك، اق دامبالمەن تىپ-تىك بوپ قازىقتاي شانشىلىپ وتىرعان-دى. ول وسى تۇستا ءجۇزىن ەلامانعا شۇعىل بۇردى.
— جولداسىم؟.. — دەپ ونىڭ جاڭاعى جاۋابىن جۇلىپ العانداي عىپ قايتارىپ سۇرادى. اق كىرپىك استىنان شانشىلعان كوز دە وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى. ەلامان اڭداۋسىزدا ءبۇلدىرىپ العانىن بىلسە دە، ءبىراق سىر بەرمەي، سىرتىن مەيلىنشە سالماقتى ۇستاپ:
— ءيا، جولداسىممەن كەلدىم، — دەدى.
— ە-ە. ول سوندا قاي جولداسىڭ؟ كىم دەگەن جولداسىڭ؟
— كەلىنشەگىم عوي.
سۇيەۋ قارت كوزىن تايدىرىپ ەكەتتى. ول جاققا ەندى قايتىپ نازار سالمادى. كويلەك جاعاسىنان قىلقيعان موينىن قىجىرتا بۇرىپ، اشىق ەسىكتەن سىرتقا قاراپ وتىردى دا، كەنەت مىرس ەتتى. سوسىن قاسىندا وتىرعان قارياعا بۇرىلىپ:
— جولداسىم دەي مە، ەي؟ — دەپ مىرس-مىرس كۇلدى.—ءاي، پۇشىق كەمپىرىڭدى سەن دە جولداس دەۋشى مە ەڭ؟ ەندىگى جەردە ءبارىمىز دە كەمپىرىمىزدى جولداس دەيمىز بە؟ ا-ا؟
ءۇي ءىشى جىم-جىرت. جۇرتتىڭ ءبارى جاپىرلاپ قالعان. اقشۇناق شال عانا اندا-ساندا مىرس-مىرس ەتىپ قويادى.
ىشكە ءاشىم كىردى. ءۇنسىز كىسىلەرگە جالتاقتاپ، ۇركەكتەي قارادى دا، تۇپ-تۋرا توردە وتىرعان اكەسىنە باردى. تىلسىمداي تىنىپ قالعان ىڭعايسىزدىقتى قالاي سەرپىلتەرىن بىلمەي شىدامى قۇرىپ وتىرعان ەلامان بالانى تىلگە تيەك قىپ:
— بالام-اۋ، بويىڭ ءوسىپ قالىپتى عوي. وقۋعا باراتىن ۋاقىتىڭ دا جاقىن. بىر-ەكى جىلدا وقيسىڭ، — دەپ ەدى.
سۇيەۋ قارت باس بارماققا تولتىرا سالعان ناسىبايدى قىرعىشتاي مۇرىنعا كەزەك اپارىپ، كۇسىلدەتىپ ىشىنە تارتىپ-تارتىپ قالدى:
— ال! ال، وقۋعا بەردىڭ! ال، بالاڭ ورىس بولدى. ال، شاشىن ءبىر قارىس قىپ قويدى. تار شالبار كيدى. تۇرەگەلىپ ءسيدى. سوندا ول ساعان يمان اپەرە مە؟ و نەسى... و نەسى، ءاي؟
قىسىلعان كىسىلەر بىر-بىرىنە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ، بىر-بىرلەپ كەتە باستادى. ءۇنسىز ۇيدە ۇزاق وتىرا الماعان ەلامان دا الگىلەردىڭ سوڭىن الا تىسقا شىقتى. تەك قازىقتاي شانشىلىپ العان قىرسىق شال قىبىر ەتكەن جوق-تى. سونان ءبىر كەزدە تاعى دا وزىنەن-وزى وسقىرىنىپ:
— ءاي، جولداسىم، — دەدى كەمپىرىنە، — ءىش دارەت الاتىن سۋ اكەل.
— اي، سورلى-اي! — دەدى ەرتەدەن بەرى ءۇن-تۇنسىز ۇرشىق سوزىپ. وتىرعان كەمپىر. — پايعامبار جاسىنان جاسىڭ اسسا دا وسى ءبىر يت مىنەزگە ءالىڭ كەلمەي-اق قارتايدىڭ-اۋ سەن دە.
سۇيەۋ كەمپىر ءسوزىن قۇلاعىنا ىلمەدى.
— ەلامانعا سونشا نەگە قادالدىڭ؟ نە جازىعى بار ەدى ونىڭ؟ ۇيات ىستەدىڭ عوي.
— جوق-اۋ، وقۋعا بەرەم دەيدى. ال، بەر!
— يە، وقىسا قايتەدى؟ زامانى سولاي.
— ءاي، قاقباس، وتىر! وتىر جونىڭە! كوردىڭ بە، ءتىلى سالا قۇلاش.
— سەنىڭ دە ارعى جاعىڭ بەلگىلى.
— ە، مەنىڭ ارعى جاعىمنان نە كوردىڭ؟
— بىزدە دە كوز بار. سەنىڭ شىمبايىڭا باتىپ وتىرعان وقۋ ەمەس، باسقا.
— نە دەيدى؟ نە دەپ وتىر مىناۋ؟
— ءتۇز-دامى جاراسپاعان سوڭ كىسىدەن كورەتىن نە بار؟..
— وتتاپسىڭ! وتتاپسىڭ! اقىلگويىن... ونداي اقىلىڭدى باسىڭا شايناپ جاق. شىق! شىق ۇيدەن!
— ءجا، قويدىم. جەڭىلدىم. سەن سورلى قاي قيسىعىڭدى مويىنداپ ەدىڭ، — دەدى دە، كەمپىر تۇرەگەلدى.
سۇيەۋ بارماعىنداعى ناسىبايدى ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتقان كەمپىردىڭ سوڭىنان شاشىپ جىبەردى. بەت تەرىسى جىبىرلاپ، ىرگەگە قاراپ جاتىپ قالدى. سونان كەشكە ورىستەن مال كەلگەندە وياندى. اشۋلى ءجۇزدىڭ ءزارى سىنىپتى. ەلاماننىڭ قارسى بولعانىنا قاراماي، قولىنداعى ازىن-اۋلاق قويدان العان بيىلعى تەلدىڭ سوڭعى قوزىسىن سويعىزدى دا تاستادى. قازان كوتەرىلدى. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە ەلامان جولعا جينالدى.
— ال، اتا، مەن جۇرەم. كورىسكەنشە كۇن جاقسى.
— جۇرەم دە؟
— ءيا، اتا.
— ىم... كورىسكەنشە دەيسىڭ، ءا؟.. سەندەرمەن كورىسەتىن اتاڭدا قانشا كۇش قالدى دەيسىڭ؟ ەندى كورىسەمىز بە، جوق پا؟! بەرى... بەرى كەلشى، بالام!
قاسىنا كەپ تىزە بۇككەن ەلاماننىڭ قولىن ۋىسىنا قىسىپ وتىردى دا، كوڭىلى بوساپ بارا جاتقاسىن بويىن بيلەپ الا قويدى.
كەزەرگەن ەرنىن ەلاماننىڭ ماڭدايىنا تيەر-تيمەستە تارتىپ الدى. سۇيەۋ قارتتىڭ ىشكى تىنىسىنان اقىرعان كوك ناسىبايدىڭ اششى ءيىسى بۇرق ەتتى.
ەلامان: «اللا قۋات بەرسە اياعىڭىزعا ءمىنىپ كەتەرسىز» دەگىسى كەپ ەدى، وعان ءبىراق مىنا اق كىرپىك، قىزىلكوز قياڭقى شالدىڭ مىنەزى بەلگىلى: وتىرىك پەن كولگىرلىكتى جەك كورەدى. ول تەگى ەلاماندى دا سوندايى جوقتىعى ءۇشىن جاقسى كورگەن شىعار-اۋ!
ءۇشىنشى ءبولىم
گەنەرال چەرنوۆتىڭ ارمياسى شالقاردان كەيىن ىلە-شالا سەكسەۋىل ستانساسىن الدى. ونىڭ ار جاعىندا ارال قول سوزىم جەر ەدى. بىرەر كۇندە چەرنوۆ پەن دۋتوۆتىڭ جەر قايىسقان اسكەرى ارالعادا جەتتى. ولارمەن شالعايلاسىپ ءوق-دارى تيەگەن تۇيەلەر، اربالار، وبوزدار، جارالىلار، اۋرۋ-سىرقاۋ اسكەرلەر ۇزىك-سوزىق كەلە باستادى.
وسى ءبىر قاربالاستا ارالدىڭ ىرگەسىنە بەكىنگەن قىزىلدارعا تاشكەنتتەن كوپ اسكەر كەلدى. العاشقى كۇنى كولۋزايەۆ باستاعان بەس جۇزدەي ماديار وتريادى كەلىپ ەدى. ىلە-شالا مىڭنان استام تۇرىكپەن ءتۇستى. ءبورىنىڭ باسىندا ءبىر-بىر قويدىڭ تەرىسىنەن ىستەگەن سەڭسەڭ بورىك. سۋىرما قىلىش ساندارىنا سوعادى. ىسقاياق قارا جىگىتتەر ۆاگوننان ۇركەكتەپ تۇسكەن قازمويىن ارعىماقتارعا ىرعىپ-ىرعىپ ءمىنىپ الدى.
وسىنىڭ الدىندا ارالعا تۇركىستان مايدانى ەرەكشە مانداتپەن توتەنشە كوميسسار عىپ تاعايىنداپ جىبەرگەن پەتر دياكوۆ كەلگەن-دى. قاسىندا كرونشتادتان كومەككە جىبەرگەن ون توعىز مورياك بار-دى. ولار كەلە سالا ارال تەڭىزىنىڭ باس-اياعىنان ءىرىلى-ۇساق كەمەلەردىڭ ءبارىن جيناپ، ەكى اسىعىس، ءبىر قاربالاستا فلوتيليا جاساقتاپتى. ارال كوپەستەرى — ماركوۆ، موكەيەۆ، ەليسەيەۆتەردىڭ قاي زاماننان بەرى تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە قاتىناپ، ساۋدا-ساتتىق جاساپ جۇرگەن ءىرى-ىرى كەمەلەرى — «حيۆا حانى» مەن «تۇركىستان» تەپلوحودىنا ەكى-ەكىدەن زەڭبىرەك ورناتىپ، پۋلەمەتتەر قۇرىپ تاستاعان ەدى.
وسى كۇندەردىڭ بىرىندە ارالعا كالەن كەلدى. قاسىندا وڭشەڭ قارۋ اسىنعان جىگىت. اتتارى قارا تەر. تاڭىربەرگەننىڭ شىڭ اراسىندا سىرت كوزدەن جاسىرىپ جۇرگەن بەس جۇزدەي جىلقىسىن قۋىپ اكەلگەن ەكەن.
— ءاي، الگى كوكساۋلارىڭ قايدا؟ — دەدى ول كەلگەن بويدا.
— ونى بۇل ارادان تاپپايسىڭ. ول ءقازىر قالانىڭ شەتىندە وكوپ قازىپ جاتقانداردىڭ اراسىندا ءجۇر.
كالەن وعان ءوزى بارماي، قاسىنداعى ءبىر جىگىتتى جىبەرىپ ەدى، ول دياكوۆكە جەتەم دەگەنشە مىنا جاقتان وعان ەكى اتتىلى قۇيىنداتىپ شاۋىپ كەلدى.
— كوميسسار... جاۋ...
— الىس پا؟
— جوق... الدى 68-رازەزگە كەلە باستادى. جەر قايىسادى.
دياكوۆ جاۋ بەتتى شولعىنداپ قايتقان ەكى جىگىتتى شتابقا جونەلتتى دە، ءوزى الدەبىرەۋگە ايقايلاپ، وكوپ بويىمەن ىلگەرى جۇگىرىپ كەتتى. ءبىر قالتارىستى اينالا بەرگەندە كەۋدەسى قىسىلىپ، تۇرا قالدى. بۇندايدا ول ادەتتە كىسى-قارانىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەۋشى ەدى، ءدال قاسىنان الدەبىرەۋدىڭ «قامسار» دەگەن داۋسىن ەسىتتى. مىناۋ كىم دە بولسا، ەلاماننىڭ جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ءبىلىپ، جالت قاراسا، شىنىندا دا قاسىندا قىلىش اسىنعان قياقتاي قارا مۇرتتى جىگىت تۇر ەكەن.
— ءا، ءالي... ھحە-ە... كەل! كەل!
— كامسار، نەمەنە... سىرقاتتانىپ...
— ءجاي عانا... ەلامان ورالمادى ما؟
— جوق.
— حابار بارما؟
— جوق.
— جىگىتتەر قالاي؟ ازىرسىڭدەر مە؟ — ءالي تۇسىنبەدى.
— جاۋ جاقىن. جىگىتتەرىڭ ءازىر بولسىن، — دەدى دە، ول كوممۋنيستەر پولكىنىڭ وڭ جاعىندا شەپ ۇستاپ جاتقان ماديارلار وتريادىنا بارعان-دى. ءدال وسى كەزدە كەيىنگى جاقتان بىرەۋ: «انە، شاڭ شىقتى دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
دياكوۆ ءدۇربىنى كوزىنە اپارىپ ەدى، قولى قالتىرادى ما، قالاي سىعالاسا دا كوزى قارسى بەتتەگى سارى توبەنىڭ باۋرايىنا تىرەلىپ، ادىراسپان با، يتسيگەك پە، قايدا ءبىر سونداي قاۋقيعان قاداۋ-قاداۋ بۇتالارعا تۇسە بەردى. سونان بۇل كەۋدەسىن كوتەرىپ، قوس شىنتاعىن وكوپتىڭ ەرنەۋىنە تىرەدى دە، ىلگەرى جاققا قايتا قاراپ ەدى، بۇل جولى رازەز باسىنداعى جالعىز اق ءۇيدى كەردى. ءۇي ماڭىندا قىبىرلاعان ءتىرى جان جوق. ال ونىڭ ارعى جاعىنان، ءتۇۋ-تۇۋ قاشىقتان تۇيدەك-تۇيدەك شاڭ شىقتى.
***
— مىنە، مىناۋ ارال! ارال تەڭىزى.
— عا-جاپ!
— بۇل دۇنيە جۇزىندەگى ءمولدىر، تازا تەڭىزدىڭ ءبىرى كورىنەدى عوي.
— بولسا بولار، ءوزىنىڭ كوكپەڭبەگىن-اي!
— پودپولكوۆنيك مىرزا، ءسىزدىڭ اكەڭىز وسى تەڭىزدىڭ جاعاسىنان پرومىسەل اشقان كورىنەدى عوي.
فەدوروۆ جىڭىشكە ەرنىن جىمقىرىپ، تىستەنىپ الا قويدى. ات ۇستىندە تۇرىپ دۇربىدەن قاراپ ەدى. سوناۋ كەز ۇشىندا جاتقان كوك تەڭىز ات تۇمسىعىنىڭ الدىنا كەپ تىرەلىپ تۇرا قالدى. ونان ءسال بەرەگىرەكتە تەڭىزدىڭ ءدال جاعاسىنا قام كەسەكتەن سالعان كىشكەنتاي قالانىڭ قۇجىناعان ۇيلەرى مەن پورتتا تۇرعان كەمەلەردىڭ سىرىقتاي ماچتالارى اندىزداپ قويا بەردى. «بۇلاردىڭ بەكىنىسى قايدا؟» دەدى فەدوروۆ ىشىنەن. وسى كەزدە ات تىزگىنىن سوزىپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى دە، الگى كورىپ تۇرعاندارىنىڭ ءبارىن بىرەۋ ءدۇربى اينەگىنەن سىپىرىپ تاستاعانداي بولدى.
فەدوروۆ ءتىلماشقا بۇرىلدى:
— مىنادان سۇراشى، بۇل ارانىڭ حالقى سۋدى قايدان الادى ەكەن؟
تاڭىربەرگەن وزىنە ءتىلماشسىز تىكەلەي ءتىل قاتپاعانىنا قيتىعىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە كەشەگى كۇنى تەمىركەگە كوڭىلى قالعانى سونشا، وسى تاتار جىگىتى جىنىنا ءتيىپ، قيتىعىپ كەلە جاتقان-دى. تاتار ءتىلماش فەدوروۆتىڭ ساۋالىن قازاقشالاپ:
— پودپولكوۆنيك مىرزا شۋشى ءجيردا قۇدىق بار ما دەپ سۇراپ تۇر، — دەپ ەدى.
— ونى جەرگىلىكتى حالىقتان سۇراۋ كەرەك. مەن قايدان بىلەيىن؟.. — دەدى تاڭىربەرگەن.
— سەن پروۆودنيكسىڭ، ۆيت.
— بىلمەيمىن.
— مىرزا، بۇنىڭ جارامي. دۇرىس سويلە.
— دۇرىس ءسوزىم وسى. بۇل ارا مەنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان جەرىم.
تاتار ءتىلماش بۇنىڭ ءسوزىن دەرەۋ فەدوروۆقا جەتكىزىپ ەدى. «جەز قوڭىراۋداي شۇلدىرلەگەن سورلى» دەدى تاڭىربەرگەن.
فەدوروۆتىڭ پولكى ارال تۇبىندەگى 68-رازەزگە ءبىرىنشى بوپ جەتىپ ەدى؛ وڭشەڭ ەرنى كەزەرگەن، كوزى شۇڭىرەيگەن ءۇستى-باسى شاڭ-شاڭ سولداتتار جاپىرلاپ اتتان ءتۇسىپ جاتىر. اياعى جەتكەندەر بۇرىنىراق جۇگىرىپ بارىپ، كىشكەنتاي اق ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى القانداي كولەڭكەگە تالاسىپ، ءبىرىن-بىرى يىقتاپ ىسىرا باستادى. ەندىگى قالعاندارى تەرەزە الدىنداعى جالعىز ءتۇپ تەرەكتىڭ ساياسىنا تىعىلىپ، وزدەرىنەن كەيىن كەلگەندەردى اراسىنا كىرگىزبەي مۇيىزدەپ جاتىر.
پودپولكوۆنيك فەدوروۆ اتتان تۇسپەي، كەيىندە كەلە جاتقان اسكەرلەردىڭ جولىن توسىپ تۇر. قاسىندا ءبىر توپ وفيسەر. بۇلار كەيىننەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان اسكەرلەردى گەنەرال چەرنوۆتىڭ بۇيرىعىنا سايكەس وزدەرىنە كورسەتكەن جەرگە رەت-رەتىمەن ورنالاستىرۋعا ءتيىس ەدى. كوپ ۇزاماي كەيىنگى جاقتان اتامان دۋتوۆتىڭ اتتى اسكەرى كورىندى. الدىڭعى لەكتە -ترويسكى پولكى. ونان كەيىن سول-ەلەسكى اتتى كازاكتارى. ولارعا شالعايلاسىپ ورالدىڭ اتتى كازاكتارى جەتتى. ولاردان كەيىنگىلەر دە ۇزىن نايزانى ىزعارمەن بەزەپ قۇيىنداتىپ كەپ، كىشكەنتاي رازەزدىڭ بەت الدىنداعى جالپاق بوز دالانىڭ ءجۇزىن شاڭداتتى دا جىبەردى.
— مىنالار وڭمەڭدەپ قايدا بارادى، ءاي؟ ورىندارى بۇل ارا ەمەس ەدى عوي، — دەدى فەدوروۆ.
— ولار كورسەتكەن ورىندى ءقايتسىن؟.. — دەدى روشال.
— كەيىن قايتارۋ كەرەك.
— اۋرە بولماڭىز، ولار دۋتوۆتان باسقا ەشكىمدى دە تىڭدامايدى.
فەدوروۆ ۇندەمەدى. ورىنبور اتامانىنا ءوزى تۇگىل گەنەرال چەرنوۆتىڭ دا ءومىرى بىردە جۇرسە، بىردە جۇرمەي، ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋمەن قۇر-قۇرلاپ وتىراتىنى ەسىنە ءتۇستى.
بۇلاردان كەيىن دە شاڭ استىنان لەك-لەك بوپ اعىلىپ كەلىپ جاتقان اسكەردە قيساپ جوق. جاياۋ اسكەرلەر اياقسي بەرگەندە، شاڭ استىنان برونيەۆيكتەر مەن زەڭبىرەكتەردىڭ قاراسى كورىندى. اۋىر قولدىڭ اقىر سوڭى وسىمەن بىتكەن بولار دەگەندە كوز ۇشىنان تاعى دا شاڭ شىقتى. بۇلار ازىق-تۇلىك ارتقان تۇيەلەر مەن ءوق-دارى تيەگەن اتتى اربالار ەدى.
بۇل كۇندەرى فەدوروۆ اتتان تۇسپەدى. قاسىنداعى وفيسەرلەرگە دە مازا بەرمەي، كەيىنگى جاقتان ءولى دە قۇيىلىپ كەلىپ جاتقان اسكەرلەردىڭ الدىنان شاپتىرىپ، كۇنىبۇرىن بەلگىلەپ قويعان جەرگە ورنالاستىرىپ جاتىر.
— كاپپەل كورپۋسى كەلدى. قايدا ورنالاستىرامىز؟
— پولكوۆنيك موگيليەۆتىڭ جازالاۋشى پولكى كەلدى.
— ءبىرىنشى تۇركىستان پولكى كەلدى.
ىعى-جىعى اسكەر رازەزد باسىنا سىيماعاسىن كەيىن كەلگەن ەندىگى پولك، ەندىگى ديۆيزيا، كورپۋستاردى ىزىنشە كەرى قايتارىپ، ارت جاقتاعى سارى ادىرعا جونەلتىپ جاتتى. شابۋىل باستالعانعا دەيىن جاۋ كوزىنەن جاسىرا تۇرۋ ءۇشىن اۋىر زەڭبىرەكتەر مەن برونيەۆيكتەر وتريادىن دا ازىرشە ءبىر قىردىڭ استىندا ۇستادى.
فەدوروۆ قىزىلداردىڭ اسكەر كۇشىنەن بەيحابار. ارينە، ولار دا قاراپ جاتقان جوق، باس-اياعىن جيىپ ازىرلەنىپ جاتىر. ءبىراق قالاي ازىرلەنسە دە وسى جولى بۇلاردىڭ قول كۇشىنە قارسى تۇرىپ، قايرات كورسەتە الماسىنا كۇماندانبادى. بۇلاردى ازىرگە قيناپ تۇرعان سۋ. 68-رازەزدە جالعىز قۇدىق بار ەكەن. فەدوروۆ قۇدىققا قۇلىپ ساپ، كۇزەت قويىپ جاتقاندا، ونى قولباسى شاقىردى.
ءدال سول كەزدە تاعى دا ءبىر وفيسەر شاۋىپ كەپ: «ساپەر پولكى كەلدى»، — دەپ حابارلادى.
— روشال، ولاردى ءوزىڭ ورنالاستىر، — دەدى دە، فەدوروۆ جونەلە بەردى. بۇل كەلگەندە قولباسىنىڭ شاتىرىنا قۇراما كومانديرلەرى جينالىپ قالعان ەكەن. فەدوروۆ ىلگەرى وزباي، ەسىك جاقتاعى بوس ورىندىقتىڭ بىرىنە وتىرا كەتتى. كەڭەس باستالار الدىندا قولباسىنىڭ اديۋتانتى كومانديرلەردىڭ الدىنا ءبىر-بىر ستاكان سۋ قويدى. فەدوروۆ سۋعا قول سوزبادى. شىت-شىت بوپ جارىلعان ەرنىن جالاپ، تۇكىرىگىن تامسانىپ جۇتتى دا:
— گەنەرال مىرزا، — دەدى اقىرىن، ءبىراق وسىڭدا وتىرعان جۇرت تەگىس ەسىتەتىن سالماقتى ۇنمەن: — اتتار دا، ادامدار دا شولدەن قىرىلعالى تۇر. نە ىستەيمىز؟ بۇعان قانداي امال بار؟
— مىرزالار، — دەدى قولباسى: — ەرتەڭگى شايقاستا تاعدىرىمىز شەشىلەدى. بۇل، بالكىم، ءبىزدىڭ اقىرعى، ەڭ سوڭعى شايقاسىمىز بولۋى دا مۇمكىن.
— ونى بىلەمىز عوي، قولباسى مىرزا.
— تۇك تە بىلمەيسىڭدەر. بۇندا كەلگەلى بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، جاۋ جونىندە ءالى تۇك ماعلۇمات جوق.
كومانديرلەر كوزىن كوتەرمەي، تومەن قاراپ تۇقىرايىپ وتىر.
— الدارىڭدا وسال جاۋ جاتقان جوق. شابۋىلعا شىققانشا جاۋ كۇشىن انىقتاپ ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك. سولاي عوي، الەكساندر يليچ؟ — دەپ چەرنوۆ ءپاتۋا تىلەگەندەي اتامان دۋتوۆقا قارادى. جاڭا باسقالاردىڭ بارىنەن وزىپ بارىپ، قولباسىنىڭ ءدال جانىنا وتىرىپ العان اتاماننىڭ كەسپەلتەك سوم دەنەسى سونان قايتىپ قوزعالماعان-دى. گەنەرال ءتىل قاتقاندا دا ول ءوزىنىڭ قۇيعان تاستاي نىعىز قالپىن بۇزباي، تەك باسىن يزەپ قوستاعانداي عانا يشارا ءبىلدىردى.
— جاۋ شەبىنە كىسى جىبەرىڭدەر. فەدوروۆ، سەن دە جىبەر! — دەدى گەنەرال چەرنوۆ.
— قۇپ، قولباسى مىرزا.
— جاۋ شەبىن كوزدەرىڭنەن ەكى ەلى تاسا قىلماڭدار. اسىرەسە، ولاردىڭ الدىڭعى شەپكە كەپ قوسىلىپ جاتقان اسكەر كۇشىن قاداعالاپ ءبىلىپ وتىرىڭدار.
كومانديرلەر كەتۋگە ىڭعايلانىپ قوزعالا بەرگەندە، چەرنوۆ ولاردى ءسال بوگەدى:
— سۋ بولادى. ەرتەڭ تۇستەن قالماي ون بەس سيستەرنا سۋ كەلەدى. اتتارعا دا، ادامدارعا دا جەتەدى، — دەدى دە، كوپ ىشىنەن فەدوروۆقا جەكەلەپ قاراپ: — تەك ءتىل بولسىن قالايدا، — دەدى.
فەدوروۆ پولككە كەلگەن بويدا روتميستر روشالدى شاقىرىپ الدى. ءامىر كۇتىپ تۇرعان روشالعا وتىر دەگەن جوق.
— كىسىلەرىڭدى دايارلا. كەشكە ەل جاتا بارلاۋعا باراسىڭ. ءتىل كەرەك.
روشال ءلام-ميم دەمەستەن بۇرىلىپ شىعىپ كەتتى.
***
اقتار 68-رازەزگە توقتاعالى ارال ماڭى قاتتى ابىگەردە. اسىرەسە، كىشكەنتاي قالانىڭ يرەك-يرەك تار كوشەلەرى توپىرلاعان حالىق. ءبارى دە - بەس قارۋى بويىندا. پۋلەمەت ورناتقان تاچانكالار. ءوق-دارى تيەگەن ات-اربالار. زەڭبىرەكتەر، ءبارى دە لەك-لەك بوپ قالانىڭ كۇنباتىس جاعىنا قاراي اعىلىپ كەتىپ جاتىر.
تەڭىزگە ءبىر ءبۇيىرىن بەرىپ تۇرعان ەكى قابات كوك ءۇي ماڭىندا كىسى-قارا اسىرەسە كوپ. ءبارى دە قارۋ-جاراق اسىنعان، ەكى قابات كوك ۇيگە ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ، ساپىرىلىسىپ جاتقان-دى. اق پەن قىزىل اراسىندا وسى ءۇيدىڭ الدىنا وزگە جۇرتتان ءتۇسى بولەك ءبىر كىسى كەپ اتتان ءتۇستى. وسى ىسسىدا باسىندا تەرى تىماق. ۇستىندە شيدەم كۇپى. بۇ دا اتتان تۇسە سالا ساپىرىلىسقان كىسىلەرمەن بىرگە شتابقا ۇمتىلىپ ەدى، ءبىراق ەسىك الدىندا تۇرعان سولدات جىبەرمەي، جولىن بوگەدى.
— توقتا!
جولاۋشى ءجونىن ايتا قويماي، ومىراۋعا سالىپ بارا جاتىر ەدى، سولدات:
— ءاي... ءاي، تامىر، — دەپ نايزالى مىلتىعىن كەسەلەپ تۇرا قالدى.
— جىبەر. باستىقتارىڭدا شارۋام بار.
— دوكۋمەنتىڭ بار ما، ءوزىڭ كىمسىڭ؟
مىنانىڭ جىبەرە قويمايتىن سىڭايىن بايقاعان جولاۋشى ەندى ساپىرىلىسقان كىسىلەردىڭ اراسىنان تانىس كەزدەسە مە دەپ تۇر ەدى، ىشتەن ءبىر توپ كىسى دابىرلاپ سويلەسىپ كەلە جاتتى. ۇكى كوز، ءىرى دەنەلى كومانديردەن باسقاسىن تانىمادى. شاماسى، ارالعا كەيىنگى كۇندەرى كەلگەن اسكەرلەردىڭ كومانديرى سياقتى. ىشىندە اق سەڭسەڭ بوركى قوڭىرايعان قاپساعاي قارا بار. كۇپىلى قازاق جاڭا وسىندا كەلە جاتىپ قالا ىشىندە جۇرگەن تۇرىكپەن جىگىتتەرىن كورگەن-دى.
— جولداس كوماندير...
ۇكى كوز كوماندير كۇپىلى قازاقتىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادى دا، تىلگە كەلمەي ءوتىپ كەتتى. كۇپىلى قازاق ەندى نە ىستەرىن بىلمەي تۇرعاندا ىشتەن اسىعىس شىعىپ كەلە جاتقان پەتر دياكوۆتى كوردى. كۇپىلى قازاقتى اناۋ دا الىستان تانىپ: «ەلامان!» دەپ داۋىستادى دا، بيىك باسقىشتان جۇگىرىپ ءتۇستى.
— ال بەرى... بەرى ءجۇر، — دەپ ول ەلاماندى وڭاشالاپ شەتكە الىپ شىقتى. — ال قالاي، نە بولدى؟
— بىرنەشە رەت توقتاتتى.
— ال؟ سوسىن؟..
— كىمسىڭ دەدى.
— سەن نە دەدىڭ؟
— نە دەيىن، اۋىلىم كىشىقۇم بويىن جايلاۋشى ەدى دەدىم. سەكسەۋىل جاقتا تۇراتىن ناعاشىمنان العان تۇيەم ۇيرەنشىكتى ءورىسىن ىزدەپ كەتىپ قالا بەرەدى. سونى ىزدەپ كەلەم دەدىم.
— جارايسىڭ. ال... انالار شە؟ ايتقانىڭا سەندى مە؟
— ونشاسىن بىلمەدىم. قوينى-قونىشىمدى ءتىنتتى دە، سەزىكتى ەشتەڭە تاپپاعاسىن قويا بەردى.
توتەنشە كوميسسار ءماز بوپ كۇلىپ جاتىر.
— قورقىپ ەدىم. امان-ساۋ ورالعانىڭ جاقسى بولدى. ال، كانە... نە ءبىتىرىپ قايتتىڭ؟
— ءتۇرى جامان، عالامات. اسكەردىڭ كوپتىگىنەن جەر قايىسادى.
— اپىراي، ءا؟ سولاي ما؟
— ايتارى جوق. سۇمدىق، عالامات...
پەتر دياكوۆ بۇنى كوز قيىعىمەن باعىپ، كۇلىمسىرەپ تۇر ەدى، ەلامان ونىڭ سىعىرايعان كوزىنىڭ شالعايىنداعى قۋاڭى كۇلكىنى جاڭا بايقادى.
— سەندەردە ءبىر ماقال بار ەكەن، — دەدى دياكوۆ كۇلىپ.
— قانداي؟ — دەدى ەلامان قىزاراقتاپ.
— ونداي ماقال ورىستا دا بار. بىزدە دە «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەيدى. ءجا، باسقا ايتارىڭ جوق پا؟
— برونيەۆيكتەرى، ايىرپلاندارى بار...
— جارايدى، شارشاعان شىعارسىڭ، ۇيىڭە بار، دەمال. ەلامان ۇستىندەگى كۇپىنىڭ سالماعىن ەندى عانا سەزگەندەي، قوزعالۋعا قۇلقى بولماي تۇر ەدى. جەتەگىندەگى ات سۋلىعى شىلدىراپ، سۋ الىپ بارا جاتقان ايەلدىڭ شەلەگىنە ۇمتىلدى.
— اتىڭدى سۋارىپ ال، — دەدى دياكوۆ.
— سۋ جاعى قالاي، تاپشى ما؟ — دەدى ەلامان.
— بىزدە تاپشى. ال، انالار قالاي ەكەن؟
— سۋ ەمگە جوق. كولىكتەرى دە، ادامدارى دا قاتالاپ ولگەلى تۇر.
— تاك-تاك...
— ءبىراق ولار ەرتەڭ سۋعا قارىق بولعالى تۇر.
— قالاي؟
— كەيىنگى جاقتان سەستەرنمەن سۋ اكەلگەلى جاتىر.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— وتكەن ءتۇنى شوقىسۋ ستانساسىندا تۇراتىن ءبىر تانىس قازاقتىڭ ۇيىنە قونىپ ەم. ءوز كوزىممەن كوردىم.
— اپىراي، ءا؟! سەستەرنى كوپ پە؟
— وننان اسادى.
— ءدال سانىن بىلەسىڭ بە؟
— ءدال مە؟
— ءيا، دەل سانى؟
— ءدال... ءدال سانى... ءدال سانىن كىم ءبىلسىن؟ ءبىراق، ايتەۋىر وننان اسادى.
جاڭا عانا جايباراقات تۇرعان كوميسسار كەنەت اسىعىپ كەتتى. جۇرسە دە، تۇرسا دا سالبىراپ سانىنا سوعاتىن زىلدەي كابۋردى ءبىر قولىمەن قىسىپ جۇگىرە جونەلدى دە، كىلت توقتادى. «سەن قايتەسىڭ، قالاسىڭ با؟» دەگەن كەسكىندە ەلامانعا قاراپ تۇر.
— ىرعىزدان الاشوردانىڭ شونجارلارى شىعىپ، ءۇش جۇزدەي اسكەرمەن وسىلاي قاراي كەلە جاتقان كورىنەدى. گەنەرال چەرنوۆتىڭ اسكەرىنە قوسىلماقشى. ەسەبىن تاپسا سوڭىرا شىعىستاعى مۇسىلمان ەلىنىڭ بىرىنە — نە اۋعان، نە يران ءوتىپ كەتپەكشى، — دەدى ەلامان.
دياكوۆ جوندەپ تىڭداعان جوق. بار قۇلقى باسقاعا اۋىپ، اسىعىپ تۇر. شتابقا تاقاپ كەلە بەرگەندە، كوزىنە تۇسكەن ءبىر جاۋىنگەردى شاقىرىپ الدى.
— پورتقا جۇگىر! «تۇركىستان» كەمەسىنىڭ كومانديرىن تاۋىپ ال. دەرەۋ ماعان جەتسىن، — دەپ سولداتتى جۇگىرتىپ جىبەردى دە، قاسىندا تۇككە تۇسىنبەي، اڭ-تاڭ بوپ تۇرعان ەلاماندى قولتىعىنان الدى.
— 68-رازەزدىڭ وكپە تۇسىنا كەمە جاقىنداپ بارا الا ما؟
— بارادى. سارىشىعاناق بۇعازى جاۋ اسكەرىنىڭ وكپە تۇسىنا تىرەلىپ تۇر.
— سارىشىعاناق تايىز با؟
— تايىزى تايىز، ءبىراق «تۇركىستان» سياقتى كىشىگىرىم كەمەگە ەشتەڭە ەتپەيدى.
وسى كەزدە ەڭگەزەردەي بىرەۋ اتىن اقىرىن باستىرىپ، بۇلارعا قاتارلاسا بەردى.
— كالەن اعا!
كالەن اتتان ءتۇستى دە، ەلاماندى قۇشاقتاي الدى.
— مەن كەتتىم، — دەدى دياكوۆ.
انالار بۇعان كوڭىل بولگەن جوق. اتتارىن جەتەلەپ، اناداي جەردە ىرگەسىن قۇم باسقان ۇيگە باردى دا، تەرەزە الدىنداعى جالعىز تەرەكتىڭ تۇبىنە قاتار وتىردى.
— اعاڭ ۇيدە قاراپ جاتا المادى، — دەدى كالەن. — سەنىڭ جاڭاعى كوكساۋ تامىرىڭا بەس ءجۇز ات ايداپ اكەلدىم. ءتايىرى، تاڭىربەرگەننىڭ مالى موينىما قارىز بولادى دەيىن بە؟!
— جاقسى ىستەگەنسىڭ. ول سۇم وسىندا.
— قالادا ما؟
— جوق، انا جاقتا. اقتارمەن بىرگە.
— ونى ەسىتكەم. ەنەسىن ۇرايىن، ول تۇلكى بولسا، وسى كۇنى ءوزىم تازىمىن. ال، بالا، كەلىن قايدا؟
— وسىندا.
— قالادا ما؟
— ءيا،
— ە، وندا بۇل وتىرىسىمىزعا جول بولسىن. كەلىننىڭ قولىنان شاي ىشپەيمىز بە؟
ەكەۋى ەتەگىن قاعىپ تۇرەگەلدى. ەلامان كىشكەنتاي قالانىڭ قۇسحانا جاق شەتىندە، پورتتا ىستەيتىن جۇمىسشى ورىستىڭ ءبىر بولمەسىندە تۇرادى ەكەن. بۇلار اتتارىن بايلاپ، بەتى-قولىن جۋىپ، ءتور الدىنا جايعان توسەككە وتىرعاندا مىنا جاقتان كەنجەكەي دە قارا شاينەگىن قايناتىپ اكەلدى. جاڭا ىشكە كىرگەندە كالەن ءتور جاقتا سۇيەۋلى تۇرعان كىشكەنتاي قارا دومبىرانى كورگەن-دى. جيدەدەن شاپقان دومبىرانى قولى بىلەتىن بىرەۋ بابىنا كەلتىرىپ كۇيلەپ قويعان ەكەن. كالەن باۋىرىنا جابىسا قالعان دومبىرانىڭ قوس ىشەگىن قۇشىرلانىپ قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. كوڭىلدى كەزدە قولقالاپ سۇراتقىزبايتىن كالەن ايقايلاپ شىرقاي جونەلەتىندەي، سەلدىر ساقال، سەلدىر مۇرتى تىكىرەيە-تىكىرەيە قالعان قاراسۇر ءجۇزىن اۋەلەتىپ جوعارى كوتەرە بەرگەن-دى. كەنەت ءۇي قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇرعان اق قالپاققا كوزى ءتۇسىپ، كىلت توقتادى. دومبىرانى الدىنا كولدەنەڭ تاستاي سالدى دا، كوزىنە وتتاي باسىلعان اق كيىز قالپاققا كوڭىلدەنە قاراپ:
— كەلىن، — دەپ، شاي قۇيىپ جاتقان كەنجەكەيگە بۇرىلدى. — مىناۋ... سۋدىر احمەتتىڭ قالپاعى ەمەس پە؟
— سول بايعۇستىكى. ايەلى ءبىز وسىلاي كوشەردە سەندەردى جاقسى كورەتىن، كوزىندەي كورىڭدەر دەپ بەرىپ ەدى.
— ونى ءتىرى دەپ ءجۇر عوي.
— ەرىككەن جۇرت نە دەمەيدى.
— جو-جوق، كەلىن، ءتىرىسى ءتىرى كورىنەدى. سونى بىرەۋ ماعان ءوز كوزىممەن كوردىم دەدى. ارقا جاقتاعى قالالاردىڭ بىرىندە تۇرادى دەيدى. بوتالى تۇيەسى بار ءبىر ساقاۋ كەمپىرگە ۇيلەنىپتى. كەمپىرى قالا حالقىنىڭ قوي-ەشكىسىن باعادى، ال ءوزى جالعىز تۇيەنىڭ ءسۇتىن ساتاتىن كورىنەدى. قۇلاعى توساڭ ەسىتەتىن بوپتى. ءبىر كۇنى كورشى ءۇيدىڭ بالاسى ءسۇت سۇراپ بارعان ەكەن، بۇرىن ءسۇتتىڭ جارتىلىعىن ەكى تەڭگەدەن ساتسا كەرەك. قولىنا جارتى ليترلىك شىنى ۇستاعان بالا ەسىكتەن كىرە بەرە ءۇي ىشىندە كۇيبەڭدەپ جۇرگەن سۋدىر احمەتكە «اسسالايماليكەم، اتا» دەپ سالەم بەرگەن ەكەن. احمەت الگى بالاعا يت كورگەن تەكەدەي ەدىرەيىپ: «ءسۇتتىڭ جارتىلىعى ءۇش تەڭگە. الساڭ سول، الماساڭ ايدا، قايقاي» دەپتى.
— قويشى، قايناعا-اي، — دەدى كەنجەكەي كۇلىپ.
— جوق، راس كورىنەدى.
— قۇداي شەبەر-اي، تىرىسىندە تالكەك قىلعان حالىق سو بەيشارانىڭ ءولىمىن دە ون ساققا جۇگىرتەتىن بولدى-اۋ.
كالەن راحاتتانىپ كۇلىپ، جانىندا جاتقان جاستىقتى وزىنە تارتىپ، تاقىمىنىڭ استىنا باسىپ الدى. ەلامان الدىنا قويعان شايعا قول سوزباي، كوزىن تومەن سالىپ وتىرىپ قالعان-دى. ۇندەمەسە دە، قازىرگى ءتۇرى ايەلىنىڭ ءسوزىن ىشتەي قۇپتاعانداي. ول سورلىنى كوزى تىرىدە دە وسى جۇرت سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي، تالكەك قىپ بولىپ ەدى. اقتاي جىن، الاقۇيىن سورلى وتباسىنا وسكەن وشاعانداي ولە-ولگەنشە ءوز ءۇيىنىڭ دە زىقىن الىپ ءبىتىپ ەدى. ءبىراق قالاي دەسە دە، ول بارعان جەر قۇددى تۇلكىنىڭ كۇشىگىن ۇستاي العانداي قىزىققا باتىپ قالۋشى ەدى-اۋ! سونان با، وسى جۇرت كۇدەر ءۇزىپ ۇمىتار كەزدە دە ىزدەۋىن قويمايدى. وسى ءبىر اقتاي جىن، الا قۇيىن سورلى تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە تۇسىنە كىردى. جاۋ ىشىندە جوعالعان تۇيەسىن ىزدەگەن بوپ ءبىر اۋىلعا تۇستەنىپ، ءبىر اۋىلعا قونىپ ءجۇرىپ، ءبىر جولى كەشقۇرىم شوقىسۋ ستانساسىنا كەلە قالدى. بۇندا توقتاماي ىلگەرى ءوتىپ كەتكىسى كەپ تۇرعاندا، كەنەت ستانسا الدىندا تۇرعان سەستەرىندەرگە سۋ قۇيىپ جاتقان اسكەردى كوردى. ىلگەرى ءوتىپ كەتپەي، سول كۇنى بۇل ستانسادا تۇراتىن ءبىر تانىسىنىڭ ۇيىنە قونىپ قالىپ ەدى. تۇندە ءتۇس كورىپتى. سۇيەۋ قارت بەرگەن تۇيە قايىماي قىسىر قالعان ەكەن. كەنجەكەيمەن اقىلداسىپ، كورشى اۋىلدىڭ ءبىر كىسىسىنە قولداعى قىسىر ىنگەننىڭ ۇستىنە ءبىر قاشار، ءبىر قوي ۇستەۋ بەرىپ، الدىنا بوتالايتىن بۋاز تۇيە العان ەكەن. ساۋدا ءبىتىپ، ەكى جاعى دا ىرزالىقپەن قول قىسىسىپ وتىرعان ۇستىنە سۋدىر احمەت دۋشار كەلە قاپتى. استىندا نار قارا. باسىندا وسى ءۇيدىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇرعان انا كيىز قالپاق. ونى قوڭىرايتىپ كيىپ العان. نار قارانى بەلدەۋگە بايلاعاسىن بۋاز ىنگەننىڭ اق ۇرپىلەنىپ قالعان جەلىنىن ۇستاپتى دا: «ءبىر ءۇيدىڭ اعارعانىن ايىرعالى تۇر ەكەن. اپىراي، مىنا جاماننىڭ ىرىسىن قاراي عوي. كەلەسى جىلى بالالارى اعارعاندى كەشىپ ءجۇرىپ ىشەدى-اۋ» دەپتى ىشىنەن. سونى ويلاعاندا ءوزىنىڭ انا جاقتا اۋزى كەۋىپ وتىرعان بالالارى ەسىنە ءتۇسىپتى. الدىنان ءۇرىپ شىققان ءيتتى قامشىمەن تارتىپ جىبەرىپ، كوزىنە تۇسكەننىڭ ءبارىن ءتۇتىپ جەيتىندەي، ءزارىن جۇزىنە جيىپ العان. ەلاماننىڭ دا ۇسىنعان قولىن الماي، قاعىپ تاستاپتى.
— سەن اسىراسا دا ادام بولمايسىڭ. ويباي-اۋ، بۇل قارا نار قارا شاڭىراقتىڭ ىرىسى ەدى عوي. سەن ىرىسىڭدى تەپتىڭ عوي. ويباي، ويباي، — دەپ ءوز باسىن ءوزى توپەلەي جونەلىپتى. -قارا نار ەرتەڭ ولە قالسا، باسىن ءوزىم ءمۇجيمىن دەپ جۇرگەن وسى اۋىلداعى ەسەپتەگى مال ەمەس پە ەدى؟ ءوز ارامىزدان الاتىن كىسى تاپپاعانداي، شەتكە اسىرىپ، قايداعى ءبىر قياكەلدىگە ساتىپ... ءاي، ءاي، بۇل سەنىڭ بىزگە ىستەگەن قاي قاستىعىڭ، ا؟ ا؟ — دەپ، اس تۇسىرەر الدىندا ۋىزداي ۇيىپ وتىرعان ءۇي ءىشىن اڭكى-تاڭكى قىپتى.
ءبىر جاندى بەتىنە قاراتپاپتى. سىرتتان كەلگەن كىسىلەردىڭ ءسوزىن تىڭداماپتى. ولار دا ءوز مالىن ماقتاپ، جەلىنى اق ۇرپىلەنىپ، بوتالايىن دەپ تۇر دەۋى مۇڭ ەكەن، سۋدىر احمەت ءتىپتى قۇتىرىپ:
— بۋاز دەي مە، ءاي؟ ءپىشتۋ، بۋازدى تاپقان ەكەنسىڭ. جەلىنىندەگى اق ءۇرپى دەگەنىڭ، اينالايىن، شابى تەرلەگەن اق سورتاڭ. ءيا، ءيا، اق سورتاڭ، اق سورتاڭ، — دەپ، ءبىر جانعا جەڭىستىك بەرمەي باستىرمالاتىپ جىبەرىپتى. ءۇي تولى كىسى ۇندەي الماپتى.
— تىرنەكتەپ جيعان مالدى بۇل نەمە ۋىستاپ، شەڭگەل-شەڭگەلىمەن شاشتى-اۋ، — دەپ زارلاپتى. ەلامان ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن وتى-سۋى بولەك كىسىلەرگە:
— اقىلداسپاي، ەز بيلىگىممەن ىستەپ ەدىم. ايىپقا بۇيىرماڭىزدار، — دەن قينالعان راي بىلدىرگەن ەكەن. قوناقتار ءوزارا كەڭەسىپ، ۇستەمەگە العان ءبىر قويدى قايتارىپ بەرىنتى. ەلامان پايداسىنا قالعان قويدى تاباندا سويعىزىپ، بار ەتىن قازانعا ءبىر-اق سالدىرىپتى.
سۋدىر احمەت وراسان كوڭىلدى. سۇڭقىلداپ سويلەپ وتىر. ارا-اراسىندا شاقىلداپ كۇلىپ قويادى. جاڭا عانا بەت تىرناپ شيەدەي بولعان وتى-سۋى باسقا ەلدىڭ كىسىلەرىنىڭ ول ەندى استى-ۇستىنە تۇسە باستاپتى. قىزدى-قىزدىمەن وتىرىپ،: قۇداي قالاسا، سوڭىرا قىز الىپ، قىز بەرىسەمىز دەپ ءبوسىپتى. سوسىن ەكى اۋىلدىڭ اراسىنا دوربا دا، جورعا دا قاتىنايدى دەپتى. سول سوزىنە باسقادان بۇرىن تاعى دا سۋدىر احمەتتىڭ ءوزى سەنىپ، بۋى بۇرقىراعان ەت الدارىنا كەلە بەرگەندە قاسىندا وتىرعان قوناقتىڭ بىرىنە «قۇدا» دەي سالىپتى. ەرتەدەن بەرى كۇلكىگە بۋلىعىپ وتىرعان ەلامان قوناقتار كەتكەن بويدا قارق-قارق كۇلىپ، تەر الدىنا شالقالاپ قۇلاي كەتىپتى. سونان ىشەك-سىلەسى قاتىپ، كوزىنەن جاس اققانشا كۇلىپ جاتىن ويانىپ كەتكەن ەكەن...
سول بويدا تۇندە تۇساپ جىبەرگەن اتىنا ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتكەن-دى.
— ءسوزىمىز اۋىر بولماسىن، بيشارا قىزىق جان ەدى، — دەپ، ەلامان ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەن جەرلەسىن اياپ وتىرعانىن بايقادى.
— ول دا ادام عوي. ولسە ولگەن بولار. ءبىراق ونىڭ سۋدىراقتىعى ءولۋدى بىلەدى دەيسىڭ بە؟ — دەدى كالەن قۇرىسىپ قالعان تىزەسىن جازىپ تۇرەگەپ جاتىپ.
بۇلار سىرتقا شىققاندا كۇن باتىپتى. كوشەدە كىسى اياعى باسىلعان. بىر-بىرىنە باتا الماي، ايبات شەگىپ توقتاعان اق پەن قىزىل بۇگىندە ءبىر وق اتپاي، قاراڭعى ءتۇننىڭ كۇدىگى مەن قورقىنىشىن ۇلعايتىپ تۇر ەكەن. ەلامان قالا سىرتىنداعى قورعانىس شەبىنە تارتتى. قانشا كۇننەن بەرى بەل شەشپەي، وكوپتا تاڭ اتىرىپ، كۇن باتىرىپ جۇرگەن جىگىتتەر جاڭا-جاڭا قالعىپ بارا جاتقاندا، كەنەت تارس-تارس مىلتىق اتىلدى. اسىرەسە، قورعانىس شەبىنىڭ وڭ جاق قاناتى ۋ-شۋ بوپ، قاتتى ابىگەرگە ءتۇستى.
— نە بولدى؟
— جاي ما؟
— بىلمەيمىن.
— كوماندير قايدا؟
شوشىپ ويانعان جاۋىنگەرلەر اپىل-عۇپىل قارۋعا جارماستى. مىلتىقتار ساتىر-سۇتىر وقتالدى. جاقىن تۇستان پۋلەمەت تاقىلداي ءتۇستى دە، كىلت توقتادى. وكوپ بويى قايتادان جىم-جىرت بوپ تىنا قالدى.
الداعى ايقاستىڭ ءبىرىنشى قۇربانى جاۋ قولىندا تۇتقىندا كەتىپ بارا جاتقانىنان بۇلار ءالى بەيحابار ەدى. ءبىراق ەرتەڭگى قىرعىن ۇرىس الدىنداعى وسىناۋ كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تاستاي قاراڭعى تۇندە وزدەرىنىڭ تىرلىگىڭ جاناپ وتكەن ءبىر جامانشىلىقتى ءبارىنىڭ جۇرەگى سەزىپ ەدى.
***
ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاعان الدەبىرەۋدى جەلكەگە تۇيگىلەپ، سۇيرەلەپ اكەلگەن روتميستر روشالدى سولداتتار قاپەلىمدە قاۋمالاپ ورتاعا الىپ جاتىر.
— ءتىل اكەلگەن بە، ءاي؟
— نۋ، مولودەس!
— دا، گەروي!
روشال تۇس-تۇستان دابىرلاپ سويلەپ جاتقان كىسىلەردىڭ اراسىندا ءالى دە ەنتىگىن باسا الماي تۇر. قالتالارىن قاراپ ەشتەڭە تابا المادى. سوسىن؛ «كىمدە تەمەكى بار؟» دەپ سۇراپ ەدى، سول ارادا تۇرعانداردىڭ بىرەۋىنەن تەمەكىنىڭ قيقىمى تابىلدى، بىرەۋدەن وتتىق تابىلدى، روشال قالتىراعان قولىمەن تەمەكىنى تۇتاتىپ جاتىپ، قاسىندا تۇرعان تۇتقىنعا كوز تاستاپ ەدى. سولبىرايعان بىرەۋ ەكەن، قاراڭعىدا جەلپ ەتىپ ءسونىپ قالعان وتتىقتىڭ ساۋلەسىنەن ونىڭ كوزاينەگى جىلت ەتتى. جانە وسى ءبىر قاس قاعىمدا شالعىسى سالبىراعان مۇرت پەن ءدال سونداي ۇپ-ۇزىن مۇرنىن اڭعارىپ قالدى. كىم دە بولسا، قاپەرىنە ەشتەڭە كىرىپ-شىعىپ جاتقان جوق سياقتى. ول تەك تاڭ الدىنداعى ۇيقىسىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، الدەنەگە ابىر-دابىر بوپ جاتقان مىنا بىرەۋلەرگە رەنجىپ تۇرعانداي.
روشال تۇتقىندى فەدوروۆقا جونەلتىپ جىبەرگەسىن ستانسا باسىنداعى ىعى-جىعى اسكەردىڭ اراسىنان ءوزىنىڭ جىگىتتەرىن ىزدەپ شاپتى. يەسىن تانىعان ات «مەن مۇندامىن» دەگەندەي، وقىرانىپ قويا بەردى. سول ماڭنان ول وزىنە ورىن ىزدەپ تاپتى دا، استىنا شينەلىن جايىپ جاتا كەتتى. سول بويدا كوزى جۇمىلىپ ۇيىقتاپ بارا جاتتى دا، الدەنەگە جاڭا، تاپ جاڭا عانا باسىنان كەشكەن وقيعا ەسىنە ءتۇسىپ كوزىن اشىپ الدى. قالاي دەسە دە، ءوزىنىڭ وق قاعارى بار. وسى جولى دا بۇنان بۇرىنىراق ىلگەرى كەتكەن سولداتقا وق ءتيىپ تاباندا ءتىل تارتپاي كەتتى دە، بۇل امان قالدى. تۇتقىننان ءتىل تارتىپ، ەشتەڭە سۇراعان جوق. تەك تۇلا بويىن ءتىنتىپ قاراپ، بىرنەشە دوكۋمەنت تاپتى. 1857 جىلى تۋىپتى. كوممۋنيست. كوممۋنيستەر پولكىندە بولىمشە كومانديرى. وعان دەيىن شالقار دەپوسىندا جۇمىسشى بوپ ىستەگەن. فاميلياسى... ءيا، فاميلياسى قالاي ەدى؟ سكۆوزنياك... جو-ق، زنوۆيت... الدە وزنوب... وزنوبين. ءيا، ءيا، وزنوبين. وزنو-بين. روشال تۇتقىننىڭ اتىن ىشىنەن قايتالاپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ەرتەڭىنە ويانا سالىسىمەن تاعى دا تۇندە بولعان جاعدايدى ويلاپ، تۇپ-تۇگەل ەسىنە ءتۇسىرىپ شىقتى. ءوزىنىڭ امان قالعانىنا تاعى دا ىشتەي تاڭ قالىپ، باسىن شايقادى.
تورشولاق ات وقىراندى. «جانۋار شولدەپ تۇر-اۋ. سۋارىپ الار ما ەدى» دەپ ويلادى دا، كەرىلىپ-سوزىلىپ ورنىنان تۇردى. بەتى-قولىن جۋعىسى كەن، قۇدىق ماڭىندا ۇيمە-جۇيمە بوپ جاتقان كىسىلەرگە بارىپ ەدى. كۇزەتشى سولدات قۇدىققا جان ادامدى جۋىتپاي، بەزەكتەپ تۇر ەكەن. روشالدىڭ ەسىنە تاعى دا تۇتقىن ءتۇسىپ، شتابقا بارىپ ەدى؛ ءبىر جاق ىرگەسىن ءتۇرىپ تاستاعان برەزەنت پالاتكاعا تاقاپ كەلە بەرگەندە ىشتەن جىلانداي ىسقىرعان الدەبىر دىبىس شىقتى. ىشكە كىرەر-كىرمەسىن بىلمەي، ەسىك الدىندا ىركىلىپ تۇرىپ، الگى دىبىسقا قۇلاعىن سالىپ ەدى، اۋادا ىسقىرعان دىبىس ىلە-شالا الدەبىر بىلقىلداق نارسەگە ءتيدى دە، شىپىلداپ الا جونەلدى.
— نۋ، گاد... ايتاسىڭ با، جوق پا؟ مىناۋ فەدوروۆ قوي.
— نۋ، گا-د...
روشال ىشكە كىردى. ءۇي ورتاسىنا ەتپەتىنەن جىعىپ سالعان تۇتقىن تىرداي جالاڭاش. شىنىسى سىنعان كوزىلدىرىك اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇسىپتى. قول-اياعىن كەرىپ تاستاعان تۇتقىننىڭ ەكى جاعىندا ەڭگەزەردەي ەكى سولدات. فەدوروۆ اياعىنداعى شپورلى ەتىكپەن تۇتقىندى تابانىنا باسىپ، قالش-قالش ەتىپ تۇر ەكەن. روشال كىرىپ كەلگەندە، ول قىسىلىپ قالدى. سىرت اينالا بەرە تەرىن ءسۇرتتى.
— ىسكە ءسات! — دەدى روشال.
ەكى جەندەت قۇلاشتاپ كوتەرىپ العان قولىنداعى بولات ءسۇمبىنى سىلتەر-سىلتەمەسىن بىلمەي، اۋادا ۇستاپ تۇرىپ قالعان-دى. ولار «نە ىستەيىك؟» دەگەن كەسكىندە فەدوروۆقا قاراپ ەدى. فەدوروۆ وزدەرى ءبىلىپ ىستەيتىن نارسەگە بۇنى ارالاستىرىپ تۇرعانىنا ىزا بوپ:
— سوعىڭدار! — دەدى اقىرىپ.
بولات سۇمبىلەر ىسقىرا جونەلدى. قارت جۇمىسشىنىڭ ونسىز دا ءتۇز سەپكەندەي ۋداي اشىپ دۋىلداتىپ اكەتىپ بارا جاتقان قان-قان ارقاسىندا تەمىر سۇمبىلەر تاعى دا شىپىلداپ الا جونەلدى. تۇتقىن سوندا دا دىبىسىن شىعارماي تىستەنىپ العان. بۇرشاقتاعان تەر بەتىن جۋىپ، كەۋدەسى كورىكتەي كۇرسىلدەپ، ىرس-ىرس دەم الادى. روشال كوزىنىڭ قيىعىن فەدوروۆقا تاستاپ ەدى، ول شىمىرىگەتىن ەمەس. جىڭىشكە ەرنىن جىمقىرىپ اپتى. «ۇر! سوق!» — دەپ قالش-قالش ەتەدى. ءتورت قازىققا قول-اياعىن كەرىپ تاستاعان قان-قان دەنە تەمىر ءسۇمبى تىلگىلەگەن سايىن قارا جەرگە كىرە جازداپ، ۇزىن، ارىق دەنە ءبىر سوزىلىپ، ءبىر جيىرىلىپ ىرسىلداپ جاتىپ، قولى جەتكەن جەردىڭ توپىراعىن تىرناعىمەن وسقىلاپ، ايىرىپ-ايىرىپ تاستاپتى. اسىرەسە، اياعىنىڭ استىن قارا تۇقايىمەن قازىپ تاستاعان ەكەن.
— توق-تات! — دەدى روشال.
ەكى جەندەت توقتاۋىن توقتاسا دا، كەيىن شەگىنىپ كەتكەن جوق. قولدارىنداعى تەمىر ءسۇمبىنى كوتەرىپ تۇرىپ: «نە ىستەيىك؟» دەگەندەي فەدوروۆقا بۇرىلىپ ەدى.
— سوق! سوعىڭدار! — دەدى ول.
ەكى جەندەت ءسۇمبىنى قايتا سەرمەدى. تەمىر سۇمبىلەر تيگەن جەرىن تىلگىلەپ، تەرىسىن جالبىراتىپ سىدىرىپ ءتۇسىپ جاتىر. قارت جۇمىسشى شىڭعىرىپ جىبەردى. قارا تەر كوزىنە قۇيىلىپ، ءوزى دە قالش-قالش ەتىپ ىرسىلداپ جاتىپ، توپىراقتى اۋزىن تولتىرا اسادى دا، ءدىر-دىر ەتىپ قاتتى دا قالدى.
روتميستر روشال كابۋرعا قولى قالاي بارعانىن بايقامادى. قول-اياعىن كەرىپ تاستاعان قان-قان دەنەگە جەتىپ باردى دا، التى وقتى اقىرىنا دەيىن اتتى-اتتى دا، ناگاندى لاقتىرىپ تاستادى.
— مىنانى قاماڭدار، — دەدى فەدوروۆ الگى ەكى جەندەتكە روشالدى يەگىمەن نۇسقاپ.
***
روشال ءوزىن ايداپ اكەلە جاتقان ەكى سولداتقا نازارىن كوتەرىپ قاراعان جوق؛ ولاردان «قايدا اپارا جاتىرسىڭدار؟» دەپ سۇرامادى دا. ۇيتكەنى، قايدا اپارىپ قاماسا دا وسى ءقازىر وعان ءبارىبىر ەدى؛ تەك، باراتىن جەرگە تەزىرەك جەتىپ، توسەك بولسا توسەككە، بولماسا، مەيلى، قارا جەرگە دە جاتا كەتۋگە پەيىل بوپ، ءوزىن ايداعان سولداتتاردىڭ الدىنا ءتۇستى دە، ولار يەگىن كوتەرگەن جاقتى بەتكە ۇستاپ جونەلە بەردى.
ەسىل-دەرتى ۇيقى. تەك ۇيقى. باسىندا ودان باسقا وي دا، ۋايىم دا جوق. كەرەك دەسە، ءومىر دەپ اتالاتىن وسىناۋ دۇنيەدە، وسى مىنا تاڭ اتىرىپ، كۇن باتىرىپ، ءومىر مەن ءولىمدى جان بىتكەن جاھاننامنىڭ ەسىنە سالىپ، قاراڭعى مەن جارىقتى كەزەك الماستىرىپ تۇرعان مىنا اسپان استىندا ءوزى، ءسىرا، بار ما، جوق پا، بار بولسا نەنى تىندىردى، نەنى ءبۇلدىردى؟ الدە قاراڭعىدا ۇشقان كوبەلەكتەي، ايتەۋىر قۇردان-قۇر قاڭعالاقتاپ كۇن وتكىزىپ جۇرگەن بۇ دا كوپتىڭ ءبىرى مە؟ بۇ دا ەسىنە كىرىپ-شىققان جوق.
— بەرى ءجۇر.
— جوق، بۇندا... بىلاي ءجۇر!
بۇل ۇيقىدان ويانعانداي. باسىن كوتەرىپ الادى. سولداتتارعا قاراپ، ولار يەگىمەن جول نۇسقاعانشا اقىرىپ تۇرىپ قالادى.
— مىنە، مىندا كىر!
روشال الدەبىر ۇيگە كەلگەنىن ەندى عانا اڭعاردى. الدىنان اشقان ەسىككە كىرۋ كەرەك پە، جوق پا، سولدات يەگىن كوتەرىپ ىڭعاي بىلدىرگەنشە تاعى دا اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. كىرەر جەردە اياعى تابالدىرىق پا، الدە باسقا ما، ءسۇرىنىپ قۇلاي جازداپ، ازەر-ازەر بويىن بيلەدى دە، تاقتاي ەدەنگە تابانى جابىسقانداي قالشيىپ تۇرا قالدى. ءتورت قابىرعا اراسىندا قاقىراعان كىپ-كىشكەنتاي بولمەدە كىپ-كىشكەنتاي سىعىرايعان سوقىر تەرەزەدەن باسقا كوز سۇرىنەر ەشتەڭە جوق ەكەن. تابان استىندا كىشكەنە سالماق تۇسسە دە سىقىرلاپ قويا بەرەتىن قيۋى قاشقان تاقتاي ەدەن. بەتى ءبىر ەلى شاڭ. بۇنىڭ الدىندا عانا ىشكە كىرىپ-شىققان الدەبىرەۋدىڭ ارباڭداعان ءىزى جاتىر. بۇنىڭ ءبارى الىستا، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان الدەبىر ەلەستەي، جانارىنا بىردە ىلىكسە دە، بىردە ىلىكپەي بۇلدىراپ كەتىپ تۇر ەدى، جالعىز توپساعا ىلىگىپ تۇرعان القام-سالقام ەسىكتىڭ توت باسقان تەمىرلەرى سىقىر ەتكەندە، روشال ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، سولداتتار شىعىپ كەتكەن ەكەن. روشال تۇرعان جەرىنە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. قاراڭعى ءتۇن ەندى بۇنىڭ جانارىنا ورناپ، ۇيقى قىسقان كوزى جۇمىلىپ بارا جاتتى. سونان ارعى جاعىن بىلمەدى. تەك ەرتەڭىنە عانا ءتۇس اۋا كوزىن اشتى. ۇيقىسى قانباپتى. الدە دە بولسا ۇيىقتاعىسى كەپ كوزىن قايتا جۇما بەرگەن-دى، الدەبىر جاقتان كەلگەن پويىز رازەزگە جەتە بەرگەندە ءجۇرىسىن جايلاپ، روشال جاتقان ۇيگە ءبۇيىرىن بەردى دە، ىسىلداپ-پىسىلداپ توقتاپ ەدى. رازەز باسى اپ-ساتتە ابىر-سابىر، ۋ-شۋ، ازان-قازان بولدى دا كەتتى. ىلە-شالا سۋ سارىلداپ، شەلەكتەر داڭعىراپ، اتتار شۇرقىراپ كىسىنەپ، ساپىرىلىسقان جۇرت دالانى باسىنا كوتەرىپ بارا جاتتى. قۋ تاقتايدا تۇنەپ شىققان روشال سۇيەك-سۇيەگى سىنىپ، دەنەسىن قوزعاي الماي جاتقان-دى. جۇرتتى دۇرلىكتىرگەن مىنا ابىر-دابىرعا قۇلاعىن تىگىپ ءبىراز جاتتى دا، كەنەت سىرتتا سارىلداعان سۋدىڭ دىبىسىن ەسىتكەندە ورنىنان اتىپ تۇردى. كەزەرگەن ەرنىن جالاپ، ءتىلىن قۋىرعان اششى كەرمەكتى جۇتىنىپ قالدى. تورشولاق ەسىنە ءتۇستى. «سۋارسا بولار ەدى-اۋ» دەپ ويلادى. قۇلاعى شىڭىلداپ كەتتى مە، ءقايتتى... توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتا ىسقىرعان الاپات دىبىس اۋانى ءتىلىپ كەلىپ قالدى. ءۇيدىڭ توبەسىن اۋدارىپ تۇسەتىندەي، سورعالاپ اعىپ ءوتتى دە، رازەزد باسىنداعى ىعى-جىعى جيىننىڭ شەت جاعىنا ءتۇستى. ءۇي دىرىلدەپ، تەرەزە اينەكتەرى شالدىر ەتتى. توبەدەن توپىراق ساۋ-ساۋ قۇيىلدى. سول سول ەكەن، سناريادتار گۇرس-گۇرس جارىلا باستادى. ەسى شىققان جۇرت ەندى جان-جاققا تىم-تىراقاي قاشىپ؛ تۇيەلەر باقىرىپ، اتتار دالانى دۇسىرلەتىن بەزىپ بارادى. ءبىر سنارياد تۇپ-تۋرا پاروۆوزعا ءتۇستى. سيستەرندەر قيراپ، سۋ سارىلداپ اعىپ، ستانسا باسى اپ-ساتتە تەلەگەي-تەڭىز بوپ كەتتى.
روشال قوس قولىمەن قۇلاعىن باستى دا، تۇرعان جەرىنە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
***
گەنەرال چەرنوۆ اسكەرىن، ات-كولىگىن سۋعا قاندىرعاسىن ەرتەڭ جوق، بۇرسىگۇنى شابۋىلعا شىقپاق بوپ كۇشىن جيىپ وتىر ەدى، مىنا جاعداي ونىڭ بار ويىن بۇزدى. ەندى نە ىستەرىن بىلمەي، توماعا-تۇيىققا تىرەلىپ وتىرعاندا كاسپيي جاعاسىنان گەنەرال نوكس ۇشىپ كەلدى. بۇل اعىلشىن ۇكىمەتىنىڭ ورتا ازياداعى توتەنشە تاپسىرماسىمەن جۇرگەن اسا بەدەلدى ادام-دى.
تارىعىپ تۇرعاندا كەلگەسىن بە، بۇعان چەرنوۆ قاتتى قۋاندى. اعىلشىن گەنەرالى ايىرپلاننان تۇسكەسىن ءوزىن كۇتىپ تۇرعانداردىڭ ىشىنەن جالعىز چەرنوۆپەن قول الىسىپ امانداستى دا، قالعاندارعا باسىن عانا يزەدى. سوسىن چەرنوۆتى وڭاشالاپ شەتكە الىپ شىقتى دا، بۇندا كەلگەن شارۋاسىن ايتتى: تۇستىك ارميانىڭ تاعدىرى ارال تۇبىندە شەشىلەدى دەدى. ەرتەڭگى شابۋىلدا قىزىلداردىڭ قورعانىس شەبىن تالقانداپ بۇزىپ وتكەسىن دە، سونان قاشان تاشكەنگە جەتكەنشە ءبىر جاققا مويىن بۇرماي، تەمىر جول بويىمەن جىلجىپ وتىراسىڭدار دەدى. ونىڭ ار جاعىندا قاشان كاسپييگە شىققانشا جولدارىندا جاتقان بەس قالا — قوڭىرات، شىمباي، ۇرگەنىش، حيۋا، حوجاەلى، بۇحارا ارقىلى كراسنوۆودسكىگە جەتسەڭدەر، سول ارادا اعىلشىننىڭ ەكسپەديسيالىق كورپۋسى تۇر دەدى. ارينە، بىزگە جەتكەنشە ءبىراز قيىندىق كورەسىڭدەر دەدى. ءبىراق الگى قالالاردىڭ بارىندە دە قول ۇشىن بەرەتىن تىلەكتەس دوستار بولادى دەدى دە، ءوزىنىڭ ايتقاندارى قانشالىق اسەر ەتكەنىن بىلگىسى كەلدى مە، چەرنوۆقا قاراپ ەدى، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى قاتار ويلاپ تۇرعان ورىس گەنەرالى ءتۇسىن بەرمەدى. بۇ دا اعىلشىن گەنەرالىنىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ تۇرىپ: «ەگەر ەرتەڭ قىزىلداردىڭ شەبىن بۇزىپ وتە الماعان كۇندە قايتەمىز؟» — دەپ ەدى، اعىلشىن گەنەرالى اۋەلى جانىنان سيگار الدى. سوسىن ونى شەكسەم بە، جوق پا دەپ ەكى ويلى بوپ تۇردى دا، دەگەنمەن شەكتى. سوسىن جۋان سيگاردى تۇبىنەن سىعىمداپ ۇستاپ تۇرىپ:
— ونداي جاعدايدا ارال تەڭىزىنىڭ باتىس جاعالاۋىمەن قاراقالپاققا تارتاسىڭدار. بۇل جاق ەلسىز. سۋسىز. ساحارا. ءبىراق سەندەر ءبىزدىڭ نازارىمىزدا بولاسىڭدار. قازاق پەن قاراقالپاق جەرىنىڭ شەكاراسىندا تەڭىزگە سۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان تۇمسىق بار، وندا تۇششى سۋ بار. سول اراعا ارعى جاقتان ازىق-تۇلىكتەرىن الىپ اق اتامان فەليشيەۆ پەن اق وفيسەر سافاروۆ، سەروۆ، ەليسەيەۆتەردىڭ وتريادتارى كەپ، سەندەردى كۇتىپ تۇرادى. ال ارالدىڭ بۇرىنعى كوكجال كوپەستەرى — ماركوۆ، موكەيەۆ، كيسيندەر قارجى جاعىنان كومەكتەسەدى. انا جاقتا حيۋا حانى مەن بۇحار ءامىرى دە قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر وتىر، — دەدى دە، سالماقتى ءسوزىن سوڭىندا ايتتى:
— كولچاك ءبىزدىڭ سەنىمىمىزدى اقتامادى. سوندىقتان وداقتاس ەلدەر كولچاكتى جابدىقتاۋدى دوعاردى. ەۋروپانىڭ ءقازىر كوز تىگىپ وتىرعان كىسىسى — بارون ۆرانگەل. سوسىن، ءسىزسىز، سەر گەنەرال. ءسىز اسكەرىڭىزبەن ۆرانگەلگە قوسىلاسىز، — دەدى. تىم قۇرىسا، ادەپ ساقتاپ اقىلداسقان سىڭاي تانىتپاي، ورىس جەرىنە وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن وزبىرلىعىن جاسىرمادى.
گەنەرال چەرنوۆ بۇعان كەلىسپەي، قارسى بىردەڭە ايتقىسى كەلسە دە، ءبىراق ءسوزى مىناعان قانشالىق اسەر ەتەرىن بىلمەگەسىن ۇندەمەدى.
— كراسنوۆودسكىدەن كەمەگە تيەلەسىڭدەر. كاسپيي تەڭىزىنىڭ ارعى بەتىنە وتكەسىن قىرىمعا جەتۋ سەندەرگە ونشا قيىنعا تۇسپەيدى. سوۆەت وكىمەتىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتقان جەرلەردىڭ ۇستىمەن وتەسىزدەر.
— ونداي جەر بار ما ءوزى؟
— بار، گەنەرال.
— ءاي، قايدام؟..
— ونداي جەرلەر بار. ماسەلەن، تەرىستىك كاۆكاز بەن كۋبان، دون جەرلەرىندە حالىق ءالى قارۋىن تاستاعان جوق.
چەرنوۆ ۇندەمەدى.
— ءسىزدىڭ اسكەرىڭىز سانى جاعىنان ۆرانگەلدىڭ اسكەرىنەن كەم ەمەس. ۆرانگەلدە قارۋ-جاراق پەن ازىق-تۇلىك جەتكىلىكتى. تانكى دە، سامولەت تە بار. ەرتەڭگى كۇنى ءسىزدىڭ ارمياڭىز ۆرانگەلگە قوسىلسا، موسكۆاعا شابۋىلدايتىن كۇش ەكى ەسە كۇشەيەدى. سوندىقتان دا ۆرانگەلگە تەزىرەك جەتۋىڭىز كەرەك. وسىنى ەسىڭىزدە ساقتاڭىز. ال، ساۋ بولىڭىز. شابۋىل ءساتتى بولسىن.
چەرنوۆ بالىق كوز اعىلشىننىڭ بۇندا اينالماي، تەز كەتكەنىنە قۋاندى. اعىلشىن گەنەرالى اتتانعان بويدا بۇل ءبىر توپ كىسىمەن الدىڭعى شەپكە باردى. بۇل جولى قاسىنا العاندارى — قۇراما كومانديرلەرى. ىشىندە تاڭىربەرگەن دە بار. تاڭىربەرگەن ءوزى ءوز بولعالى بۇنشاما كوپ اسكەردى كورگەن ەمەس-تى. ول بىلەردە جەر قايىسقان قول تەك حالىق اۋزىنداعى اڭىز-حيكايالاردا عانا بولاتىن. قالا بەردى كارى جىراۋلار ايتاتىن الگى ءبىر ىشەكتەي سوزىلعان قيسسالاردا ەل شەتىنە جاۋ كەلگەندە، كوبىنە-كوپ «اتەڭە نالەت يت قالماقتار» نەمەسە ءيسى مۇسىلمان پايعامباردىڭ جاسىل تۋى استىنا جينالعاندا قاراقۇرىم قول باستاتان قاس باتىرلار شەرۋ تارتىپ اتتاناتىن... ادەتتە، زارجاق جىراۋلاردى جاراتپايتىن مىرزا سولاردىڭ بىردە-بىرىنە سەنگەن ەمەس-تى. تۇن-تۇنىمەن قاقساعان كورى جىراۋ تاڭ الدىندا تاماعى قارلىعاتىن. سونان ءبىر كەزدە ءۇنى شىقپاي بارا جاتقاندا قۇشاعىنداعى قۋ شاناقتى سابالاپ، باقىرا باستار ەدى دە، بۇل ار جاعىن تىڭداماي تۇرىپ كەتەر ەدى.
مىرزا كوڭىلسىز. ارالعا كەلگەسىن بوسانارمىن دەگەن دامەسىنەن ەشتەڭە شىقپادى. كەشەلى-بۇگىن گەنەرالعا قۇلاققاعىس قىپ قىڭقىلداپ كورىپ ەدى؛ چەرنوۆ: «شىداي تۇرىڭىز، ەرتەڭگى ۇرىستىڭ ىڭعايىن بايقايىق» دەپ جۇرە جاۋاپ بەردى. شالقاردان بەرى قاراعان جەردە بۇل تايتالاسقان تالاي ۇرىستى كوردى: قانشا كىسى قىرىلدى. قانشا قان توگىلدى. سونىڭ ءبارى ات ءۇستىنىڭ اۋدارىسپاعىنداي الىم-بەرىم بىردەڭە سياقتى ەدى. ال، مىنا شايقاسقا چەرنوۆ كۇنى-بۇرىن قاتتى دايارلانىپ، ەڭ تاڭداۋلى پولكتەرىن وسىعان دەيىنگى ۇرىستارعا سالماي، ارال تۇبىندەگى شايقاسقا ساقتاپتى. ءوق-دارى مەن قارۋ-جاراقتى دا كەيىنگە ساقتاعان. ەڭ ارىسى وسىعان دەيىن سىعىمداپ ۇستاعان ازىق-تۇلىكتى دە ارالعا كەلگەننەن بەرى اعىل-تەگىل بەرە باستادى. «وسى جولى جەڭەر» دەپ ويلادى تاڭىربەرگەن.
كۇنگە كۇيگەن كىسىلەر قاپ-قارا. شولدەگەن اتتاردىڭ دا ءسۇدىنى شاشىپ كەتكەن. وسى اراعا ءوق-دارى ارتىپ كەلگەن تۇيەلەر عانا شولدەسە دە سىر بەرمەي، سارى شاڭداقتاردا شوگىپ جاتىر.
بۇلاردىڭ الدى-ارتىنان سناريادتار جارىلا باستادى. اتتار ۇركىپ، تاقىم استىندا تۇرماي ءدىر-دىر ەتەدى. تاڭىربەرگەن ءوزىنىڭ اتىن تىرپ ەتكىزبەي، قوس تىزگىندى قارىستىرىپ ۇستاپ الدى. جۇرت جالتاقتاپ چەرنوۆقا قارادى. قانداي جاعدايدا دا ءوزىن ۇستاي بىلەتىن گەنەرال جانىنداعىلارعا سىر بەرمەي، اق ارعىماقتىڭ باسىن بۇلتارتپاي، تۋرا جاۋ شەبىنە تارتىپ كەلەدى. اسكەردىڭ؛ سۋسىز قالعانى جانىنا قاتتى باتتى. ءبىراق بۇنى دا سىرتىنا شىعارماي، ىشىنەن تىنىپ، تاس ءتۇيىن بوپ العان. كۇن-تۇن ويلاپ، الدىن الا كەسىپ-پىشىپ قويعان جوسپاردىڭ ك ۇلى كوككە ۇشقاسىن بۇل ەندى شابۋىلدى كەيىنگە قالدىرماي، كۇنى ەرتەڭ باستاۋعا ءماجبۇر بولدى دا، شەشۋشى شايقاس الدىندا ەرتەڭگى قان مايدان بولاتىن جەردى تاعى دا ءبىر رەت ءوز كوزىمەن كورىپ قايتقىسى كەپ اتقا وتىرعان ەدى. ەس بىلگەننەن بەرگى بار-بار سانالى ءومىرى سارت-سۇرت جورىق، جورتۋىلدا وتكەن قارت گەنەرال ەرتەڭگى قىزىل قىرعىن بۇنىڭ، بالكىم، ەڭ اقىرعى، ەڭ سوڭعى مايدانى بولاتىنىن ويلادى. وسى كۇندەرى قاماۋدا جاتقان روشال دا ءبىر ءسات ويىنان شىقپادى. جاس كەزىنەن بىلەتىن قانجىعالاس كارى دوسىنىڭ جالعىز بالاسى ەدى. بەيشارا بالانى ايايدى. بىردەن بوساتىپ جىبەرمەگەنىنە وكىنەدى. كىدىرگەن سايىن سورلى بالانىڭ جاعدايىن قيىنداتىپ، تاعدىرىن قولدان شىعارىپ العانىنا جانى قينالىپ، ەندى قايتەرىن بىلمەي، باسى قاتىپ ءجۇر.
***
بۇل كەزدە روشال شاڭى ەكى ەلى ەدەندە شالاسىنان سۇلق ءتۇسىپ جاتىر ەدى؛ ەشتەڭەگە زاۋقى جوق؛ باسىنا ەشتەڭە كىرىپ-شىققان جوق؛ وسى دۇنيەدە ءوزى بار ما، جوق پا، و دا قاپەرىنە كىرىپ-شىقپاي، ەنجار، سۇلەسوق كۇيدە جانارى ءسونىپ كەتكەن كوزىن كۇن شىقسا قايناپ كەتەتىن كىپ-كىشكەنتاي قاپىرىق بولمەنىڭ ورمەكشى اۋ قۇرعان سوناۋ ىس-ىس قارا كۇيە بۇرىشىنان الماي جاتقالى قاشان. ىشتە، تىستا، ءسىرا، دىبىس بار ما، جوق پا، و دا قاپەرىنە كىرىپ جاتقان جوق سياقتى ەدى، كەنەت ءبىر تانىس دىبىس قۇلاعىنا جەتتى دە، تىق-تىق ەتىپ شەكەسىن تەسىپ تۇرىپ الدى. ورنىنان قوزعالماي جاتىپ جان-جاعىنا كوز تاستاپ ەدى، كوزىنە ەشتەڭە ىلىكپەدى، تەك شاڭنان ءجۇزى كورىنبەيتىن ەدەندە كۇنىنە كوتەلوكپەن ەكى رەت اس اكەلەتىن سولداتتىڭ ءىزى جاتتى. سولدات بۇرىن ىشكە كىرەتىن دە، كوتەلوكتى جەرگە قويا سالا، كىدىرمەي شىعىپ كەتەتىن-دى. ونىڭ مىنا ءبىر ءىزى ىلگەرى وزعان ەكەن، روشالدىڭ ەسىنە ءتۇستى: كەشە سولدات: «ۋاقىتتى ءبىلىپ جات»، — دەپ، قاي زاماننان بەرى توقتاپ تۇرعان، ەسكى ساعاتتىڭ ءتىلىن قوزعاپ، جۇرگىزىپ كەتكەن ەدى. وسىنداي ءبىر ساعات ومبىدا اكەسى ەكەۋى تۇرعان ۇيدە دە بولاتىن. و دا قابىرعادا ءىلۋلى تۇراتىن. كەيدە توقتاپ قالعاندا نە بۇل، نە اكەسى ءتىلىن قوزعاپ جۇرگىزىپ جىبەرەتىن. تۇستىك ارمياعا جۇرەردەن ءبىر كۇن بۇرىن بۇل اكەسىمەن سويلەسكەن-دى. ونسىز دا سوزدەرى جاراسپاي، اكە مەن بالا قاتتى شيرىققان ءبىر تۇستا قابىرعادا تۇرعان ساعات تىقىلداپ جىنىنا ،ءتيىپ بولعان-دى. بۇل ەرتەڭ گەنەرال چەرنوۆتىڭ ارمياسىنا جۇرەتىنىن ايتقاندا جۇمىسقا بارعالى جاتقان اكەسى بۇنىڭ سوزىنە ونشا ءمان بەرمەي، جۇرە سويلەسىپ: «يا، تاعى نە ايتاسىڭ؟» دەدى.
— شىن ايتام، پاپا. چەرنوۆپەن كەلىسىپ تە قويدىم، — دەدى بۇل.
— مەن دە شىن ايتىپ تۇرمىن. ءقازىر ويىننىڭ زامانى ەمەس، وتىرشى ءوزىڭ.
— ال، وتىردىم. ءبىراق، پاپا... بۇل ۇزىلدى-كەسىلدى شەشىلگەن ماسەلە.
— ە، وندا ماعان ايتۋدىڭ كەرەگى قانشا؟ قايتپەك كەرەك، وندا دەگەنىڭ ءبىلسىن، بالام.
قابىرعاداعى ساعاتتىڭ شەكەڭدى تەسىپ تىق-تىق ەتكەنى از بولعانداي، ەندى قوڭىراۋلاتىپ زىڭ-زىڭ ەتكەنى. روشال ساعاتتى توقتاتتى دا، قايتىپ كەپ ورنىنا وتىردى.
— چەرنوۆ جاقسى ادام، — دەدى اكەسى. — ونىڭ ءوز باسى جاقسى بولسا دا، اسكەرىنىڭ جاعدايى قيىن. اسا قيىن.
— ەندەشە، وعان ءدال وسىنداي قيىن كەزدە...
— ءسوزىمدى بولمە. باسقانى قويعاندا ولارعا ءبىز ءقازىر ءوق-دارى جەتكىزىپ بەرە الماي وتىرمىز. ەرتەڭ بۇل كۇنگە دە زار بولامىز. اركىم ءوز باسىن ساۋعالاپ كەتەتىن كۇن تۋادى. چەرنوۆ بار اسكەرىمەن ءشول دالادا قالۋى مۇمكىن. سەن ونى بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم...
— تۇك تە بىلمەيسىڭ. بىلسەڭ بۇيدەمەس ەدىڭ عوي. — قانشا سارقىلىپ ايتسا دا ءسوز قونباي قويعان بالاسىنا قاتتى رەنجىگەن قارت گەنەرال قولىن سىلكىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. سوسىن اشۋمەن ءبىراز ىقتىرىپ العىسى كەپ:
— سەن وسى نە ويلايسىڭ؟ قايدا جۇرەسىڭ، كىممەن جۇرەسىڭ؟ — دەدى.
— ءوزىم دە بىلمەيمىن.
— ا؟ نە؟
— نانساڭىز، وسى كۇنگى تىرلىگىم ءوزىمدى دە تويدىردى.
— انە، ايتپادىم با، سەندەردىڭ ۇرپاقتارىڭ شەتىنەن وسىنداي، — جانباي جاتىپ سونەدى، تۋماي جاتىپ قارتايادى. نۋ ي نارود!
جاس روشال ءىشىن الدىرماي ءۇنسىز تومسارىپ وتىر. قارت اكە وعان بىر-ەكى رەت كوز قيىعىن تاستادى. قانشا ۇرىسسا دا ونىڭ سالعىلاسپاي، تومەن قاراپ سازارىپ العان تۇرىنەن شوشىدى. بالاسىنا ايتقانىن تىڭداتا الماي، امالى قۇرىعانى سونشالىق، قارت گەنەرال ەندى قايتەرىن بىلمەي ءۇي ورتاسىندا اقىرىپ ءبىراز تۇردى دا:
— اي، بالام-اي، — دەپ كەنەت كۇرت قالجىراپ، جانىنداعى ءبىر ورىندىققا وتىرا كەتتى. — دۇنيەدە سەن بىلمەيتىن نارسەلەر كوپ. ماسەلەن، وسى كۇنى ءبىز قيت ەتسە اتۋ جازاسىنا بۇيىرامىز. سەبەبى نە، سونى بىلەسىڭ بە؟
جاس روشال ۇندەمەدى.
— اتۋعا كەسىلگەن كىسىلەرگە ەكى دۇنيە ءبىر قادام، — دەدى قارت گەنەرال. — ءولىم جازاسىنا كەسىلگەندەر سوعىسقا جىبەرۋىن سۇراپ، كولچاكقا ءوتىنىش جازادى. ءبىز ءقازىر حالىقتى وسىنداي شاراسىز حالگە ءماجبۇر ەتىپ وتىرمىز.
— مىناۋ سۇمدىق قوي...
— توقتاي تۇر. سوراقىسىن كەيىن كورەسىڭ.
— نە دەپ وتىرسىز، پاپا؟
— ءيا، ءيا، ءبىز ءقازىر وسىنداي اجالعا باسىن بايلاعان كىسىلەردىڭ ءبارىن جيىپ، گەنەرال چەرنوۆتىڭ ارمياسىنا جونەلتىپ جاتىرمىز.
جاس روشال اكە جۇزىنە تاڭىرقاي قارادى. نە قىلسا دا، ۇنەمى ۇيقىسى شالا بولعان ادامداي قاباعى سالبىراپ جۇرەتىن وسىناۋ ءبىر ولپى-سولپى اكە بويىندا ءوزى بىلە بەرمەيتىن تالاي نارسە جاتقانداي بولدى. قارت گەنەرال سوزگە تۇسىنبەيتىن قياڭقى بالانى بەتىنەن قايتاردىم دەپ ويلاپ، كوڭىلى جايلانا باستاعان-دى. جاس روشال:
— ەرتەڭ جۇرەم، — دەپ ورنىنان تۇرەگەلە بەرىپ ەدى، اكەسى ونى شالعايىنان تارتىپ قاسىنا وتىرعىزدى. سوسىن ايتقان ءتىلدى المايتىن قيقار بالاسىن يەگىنەن ۇستاپ، بەتىن وزىنە قاراي بۇردى:
— سەن وسى نە دەپ تۇرسىڭ؟
— رەنجىمە، پاپا...
— رەنجىمە... رەنجىمە... سەن الدە شەشەڭ ەكەۋمىزدىڭ وزىڭنەن باسقا بالامىز جوق ەكەنىن ۇمىتتىڭ با؟ نەگە كۇلەسىڭ؟ نەگە جەتىسىپ كۇلەسىڭ، ا؟
— پاپا، يەگىمدى قويا بەرىڭىزشى.
— تفۋ! جارايدى، بار. بارا عوي! قايدا بارساڭ وندا بار. سەن روشالداردىڭ تۇقىمىنا ۇرپاق بوپ تا جارىماسسىڭ.
— رومانوۆتاردىڭ اياعى اسپاننان كەپ جاتقاندا روشالدار كىمگە تۇلعا بولادى دەيسىڭ؟!
وسىدان كەيىن اكە دە، بالا دا ۇندەمەدى. ساعات توقتاپ تا قالعان. ءۇي جىم-جىرت. قارت گەنەرال جانىنان تەمەكى الدى، ءبىراق شەككەن جوق، قولىنا ۇستاپ ءبىراز وتىردى دا، قايتادان قالتاسىنا سالدى. ورنىنان تۇردى. بۇعان نازارىن سالماستان، اقىرىن باسىپ شىعىپ كەتتى. بۇل سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە تۇستىك ارمياعا ءجۇرىپ كەتكەن-دى. سونان بەرى حابارسىز.
روشال توڭىرەگىنەن تۇك كورگىسى كەلمەگەندەي الاقانىمەن بەتىن باسىپ ءبىراز وتىردى دا، شاڭ-شاڭ ەدەنگە جانتايىپ جاتا كەتتى. ول ەندى جارداعى ساعاتتىڭ تىقىلىن دا ەسىتپەي، كەرەڭ كىسىشە توڭىرەگىنەن تۇك سەزبەي، بار مەن جوقتىڭ اراسىندا سۇلق جاتقان ۇستىنە گەنەرال چەرنوۆ كەلدى. قاسىندا پودپولكوۆنيك فەدوروۆ. روشال ورنىنان قۇلىقسىز اقىرىن تۇردى. ساقال-مۇرت وسكەن. بەتى، اسىرەسە، كوزىنىڭ الدى كۇلتىلدەپ ءىسىپ كەتكەن. كوزىن جەردەن كوتەرمەدى. گەنەرال دا وعان نازارىن تىكتەپ قاراي المادى. ءتىل قاتپاي ءۇنسىز تۇردى دا، «ءلام» دەمەستەن بۇرىلىپ جۇرە بەردى. كەلگەنىنە وكىندى. اتىنا مىنە سالا قامشى باستى. فەدوروۆ قالماي، ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلە جاتىپ:
— گەنەرال مىرزا، — دەپ ءتىل قاتىپ ەدى، چەرنوۆ ۇندەمەدى. تەك رازەزدەن ۇزاپ شىققاسىن عانا ات باسىن تارتتى.
— گەنەرال مىرزا، قانداي ءامىر ەتەسىز؟ — دەدى فەدوروۆ.
— ءوز ويىڭ؟..
— روشالدىڭ قىلمىسى اۋىر. جاۋ اسكەرى جونىندە ەشقانداي مالىمەت الا الماي وتىرعاندا...
— قايتەسىڭ، ويىڭدى ايت!
— مەنىڭ ويىم... ماعان سالساڭىز، باسقالارعا ۇلگى بولۋ ءۇشىن بۇنى قاتتى جازالاعان ءجون.
— ءجا، ونىڭ ءبارى بەلگىلى...
— مەنىڭ ويىم، ونىڭ وفيسەرلىك شەنىن سىپىرىپ الىپ، ەرتەڭگى شابۋىلدا الدىڭعى لەكپەن جىبەرۋ كەرەك. كۇناسىن قانمەن جۋسىن.
گەنەرال چەرنوۆ وعان ات ۇستىنەن بۇرىلىپ، ادىرايا ءبىر قارادى. فەدوروۆتىڭ قاتال ەكەنىن بىلەتىن. ونىڭ راقىمسىز قاتالدىعىنا تاڭدانعان دا جوق؛ تەك ءوزىنىڭ اۋزى بارماي تۇرعان ۇكىمدى مىنا قانىپەزەردىڭ ءجۇزى شىمىرىكپەي، قايتا ءبىرتۇرلى راحات، ءلاززات العانداي جايباراقات ايتقانىنا شوشىپ، ءىشى مۇزداپ كەتتى.
***
— ەل-اعا...
— ەل-اعا، قايداسىز؟
ەلامان ەرتەڭگى اسىن الدىنا جاڭا الا بەرگەن-دى. مىنالاردىڭ اشيىندە بۇنىڭ الدىندا ساقتايتىن سىپايىلىقتى تاستاپ، اياق استىنان ابىرجىپ ساسقالاقتاعان تۇرىنەن وزدەرى ءسات سايىن كۇتىپ وتىرعان سىن ساعاتتىڭ سوققانىن بىلە قويدى. اۋزىنا العان استى قاقالا-شاشالا جۇتىپ، اتىپ تۇرەگەلدى. جۇرتتىڭ ءبارى انتالاپ قاراپ قالعان جاققا بۇ دا اسىعىس كوز تاستاپ ەدى، 68-رازەزدىڭ بەت الدىنداعى جالپاق سارى بەلگە قالىڭ قول قاپتاپ شىعا-شىعا كەلگەن ەكەن. ولار وسى ارادا اتتارىنىڭ باسىن تەجەپ، شوعىرلانىپ ىركىلە ءتۇستى. كەيىنگى جاقتان لەك-لەك بوپ كەلىپ جاتقان قالىڭ ءنوپىردىڭ الدە دە بولسا باس-اياعى جينالىپ بولعانىن كۇتتى دە، ءبىر ورىندا تۇرماي تىڭىرشىپ تۇرعان اتتىڭ باسىن قويا بەردى.
ەلامان وڭى مەن سولىنا جىلدام كوز تاستادى. بۇنىڭ ءامىر-بۇيرىعىنسىز دا مىلتىقتار ساتىر-سۇتىر وقتالىپ جاتىر ەكەن. سۇيتكەنشە ىلگەرگى جاقتاعى سارى بەلدەن ەتەككە قاراي سالعان قالىڭ قولدىڭ اراسىنان ون شاقتى اتتى سۋىرىلىپ وزىپ شىعىپ-تى. اسىرەسە، تورشولاق اتتىنىڭ ءتۇرى بۇزىق. جالاڭ باس. ساقال-مۇرت وسكەن بەتتە تىستەر اقسيادى. بەلىندە بەلبەۋ، يىعىندا پوگون جوق. كۇنگە كۇيگەن سۇر كويلەكتىڭ ومىراۋى اشىلىپ كەتكەن.
ەلامان ءبىر قاراعاننان-اق مىنانىڭ تالاي ايقاستى باستان كەشكەن جىرىندى جاۋ ەكەنىن بىلە قويدى. وزگەلەرگە ۇقساپ كوپ دۇرمەككە ىلەسىپ بەتالدى ۇرىنباي، قولىنداعى قىلىشتى دا قامشىداي سەرمەپ كەلە جاتقان جوق-تى.
سناريادتار جارىلا باستادى. قايسىبىرەۋلەر اعىزىپ كەلە جاتقان ات ۇستىنەن ۇشىپ ءتۇسىپ، جەر قۇشىپ جاتىر. وسى كەزدە ەلاماننىڭ وڭ جاعىنداعى پۋلەمەت تاقىلداپ الا جونەلدى. وكوپتى قۇزىنا بويىنان ءتۇتىنىن تۇتىنىنە، داۋسىن داۋسىنا قوسىپ، قارداي بوراتىپ وق جاۋدىرعان مىلتىقتار بارعان سايىن ۇدەپ بارادى.
ەلامان مىنالاردى تىم جاقىن جىبەرىپ العانىن ءبىلدى. تەك قاراۋىلىندا ۇستاپ تۇرعان تورشولاق اتتىنى كوزدەپ اتار جەردە تاعى دا قولى قالتىراپ، وعى تيمەي قاپى كەتتى. ول ەندى مىلتىقتى وقتاۋعا دا، اتۋعا دا ۇلگەرمەدى. سۇيتكەنشە، تورشولاق اتتى ەمىنىپ كەلىپ قالعان ەدى؛ ات قۇلاعىن جىمىپ العان. ەزۋىن ايىرعان تەمىر اۋىزدىقتان اۋىزى اشىلىپ، تىستەر اقسيىپ، وكوپتان ىرعىپ اتىلعالى الدىڭعى اياعىن باۋىرىنا جيىپ الا قويعان ەكەن. سونىڭ ار جاعى ەلاماننىڭ ەسىندە شالا-پۇلا قاپتى. باسىن قورعاپ، جان-دارمەن بۇعا قالعانىن بىلەدى. ۇستىنەن ىرعىعان اتتىڭ شالا تەرلەگەن باۋىرى مەن اۋانى ەسىپ لىپ-لىپ ەتكەن ءتورت تۇياعىن كوردى مە، جوق پا، ەسىنە تۇسىرە المادى. تەك ىرعي بەرگەن اتتىڭ ۇستىنەن الدەنە اۋدارىلىپ ءتۇستى. زىپ-زىلدەي جانسىز بىردەڭە بۇنىڭ جانىنا بىلق ەتىپ ءتۇستى. ەلامان ەسىن جيىپ الا قويدى. الگى پوگونسىز سولدات قىلىش ۇستاعان قولىن استىنا الىپ وكوپتا بۇكتەتىلىپ جاتىر ەكەن. ەلامان ونى تانىمادى. ونى كىم اتىپ قۇلاتقانىن دا بىلگەن جوق. الدەكىمنىڭ: «گرانا-تا-ا!» دەگەن داۋىسى شىقتى. ەلامان گراناتاعا جارماستى. ات باسىن تۋرالاپ كەلىپ قالعان تورت-بەس اتتىنىڭ الدە دە جاقىنداي تۇسكەنىن كۇتىپ ءازىر تۇر. سۇيتكەنشە ولار دا قارى جەتەتىن شاماعا كەلىپ قالعان ەدى؛ بۇل وكوپتىڭ كەنەرىنە قارعىپ شىققانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. اۋزىنا تۇسكەن الدەبىر ىزالى ءسوزدى ايقايلاپ، قولىنداعى ەكى گراناتتى قۇلاشىن كەرىپ بىرىنەن كەيىن ءبىرىن لاقتىردى. ول ءبىراق وسىناۋ دۇنيە استان-كەستەڭى شىعىپ جاتقان تارسىل-گۇرسىل اراسىنان ءوزىنىڭ دە، گراناتتىڭ دا جارىلعان داۋسىن ەسىتكەن جوق ەدى، تەك كوز الدىندا بىرىنەن كەيىن ءبىرى اۋدارىلىن تۇسكەن ۇيدەي قارا توپىراقتى كوردى. سوسىن اسپانعا شاپشىعان اتتاردى، ەر ۇستىنەن ۇشىپ قۇلاپ ءتۇسىپ جاتقان سولداتتاردى كوردى.
— جارايسىڭ، — دەدى دياكوۆ. ەلامان سياقتى، ءبىراق بۇ دا ءوز داۋسىن ءوزى ەسىتكەن جوق-تى. ەلاماننان جيىرما قادامداي جەردە ءۇنى ءوشىپ قالعان پۋلەمەتكە جۇگىردى. جاپ-جاس بالا جىگىتتىڭ قىلىش شاپقان قان-قان دەنەسىن يىعىمەن ىسىرىپ، ار جاعىنا اۋناتا سالدى دا، پۋلەمەتكە جابىستى.
— كەلىڭدەر. قانە، جاقىنداڭدار... ءيتتىڭ اسىراعان تولدەرى، — دەدى دياكوۆ. ءۇنسىز پۋلەمەتكە ءتىل ءبىتىپ، تاقىلداي جونەلدى.
شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ العان اقتار توسەك بوپ قىرىلعانىنا قاراماي، اتتارىن بوربايلاپ، قىلىشىن وڭدى-سولدى سەرمەپ، قايتا-قايتا شۇيلىگىپ كەلەدى. سونىڭ بارىندە دە قىزىلداردىڭ بەكىنىسىن بۇزا الماي، جارعا سوققان تولقىنداي كەيىن لىقسىپ، اتتارىن بوربايلاپ قاشىپ بارا جاتتى. وكوپ بويىنان ىڭىرسىعان داۋىستار شىقتى. نوسيلكا كوتەرگەن بىرەۋلەر جۇگىرىپ ءوتتى. ۇرىس دالاسىنىڭ ءۇستىن باسقان جۇلگە-جۇلگە ءتۇتىننىڭ ەتەگى ىدىراپ، ويپاڭعا قاراي ويىسىپ بارادى ەكەن.
دياكوۆ كويلەگىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. قىجىلداپ كۇيىپ بارا جاتقان كەۋدەسىن الاقانىمەن ىسقىلاپ، اۋىر دەم الىپ تۇرعان ۇستىنە ەلامان كەلدى.
— قارسى شابۋىلعا شىعامىز. حان-داۋروۆتىڭ بۇيرىعى، ازىرلەنىڭدەر، — دەدى دياكوۆ.
ەلامان كەيىنگى جاقتا، ساي بويىنا ءيىرىپ قويعان اتتارعا باسقالاردان گورى بۇرىنىراق جەتتى. مەس قارىن قاراعا ىرعىپ ءمىندى. كۇرەڭ قاسقا اتتان قول ۇزگەننەن بەرى وسى مەس قاراعا ۇيرەنە الماي جۇرگەن-دى. وسى جولى دا اتتىڭ اياق الىسىنا ىزاسى كەپ، قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. مەس قارىن قارا ىڭىرانىپ بىر-ەكى تەزەك تاستادى. ەلامان ساي بويىنىڭ قارسى قاباعىنا كوتەرىلىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، جىگىتتەر جاپىرلاپ اتقا ءمىنىپ جاتىر ەكەن. كەيىنگى جاقتان قوستاناي پولكى كورىندى. ەلامان وزدەرىنىڭ وسى شابۋىلدا قوستاناي پولكىمەن تىزە قوسىپ، قويان-قولتىق قيمىلدايتىنىن بىلەتىن-دى. توق ات دەنەسىن اۋىرلاپ، ىرسىلداي باستاعانىنا قاراماي جارقاباققا بۇل باسقالاردان بۇرىنىراق سىدىرىپ شىعا بەرگەندە ءبىر سولدات كەيىنگى جاقتان قۇيعىتىپ شاۋىپ كەلدى دە، ءازىر ىركىلە تۇرسىن دەگەن حان-داۋروۆتىڭ ءامىرىن جەتكىزدى. قوستاناي پولكى دە توقتادى. ەلاماننىڭ جىگىتتەرى اتتان ءتۇستى. سونان تەك ءتۇس اۋا اتقا قوندى.
بۇل كەزدە اقتار باس-اياعىن جيناپ شابۋىلعا قايتا شىققان ەدى. اقتارعا قارسى قوستاناي پولكى ۇمتىلدى. ولاردىڭ الدىنا ەلاماننىڭ جىگىتتەرى ءتۇسىپ كەتتى. ءالي باستاعان اتى ۇشقىر جىگىتتەر سالعان جەردەن سۋىرىلىپ شىعىپ، ەلاماندى شاڭ استىندا تاستادى. قانشا مىنسە دە توعى باسىلماي، قارىنى شەرميىپ جۇرەتىن قارا ات ءا دەگەندە، ءسىرا دا، ارتتا قالاتىن. قارا اتتىڭ سىرىنا قانىق ەلامان بۇرىن شاڭ استىنان تەزىرەك شىعۋعا تىرىسىپ، ىلعي دا ءبىر قاپتالدى الا شاباتىن-دى. بۇگىن كوڭىلىنە قوبالجۋ ەندى مە، ءوزىنىڭ قاتتى تۇتىناتىن داعدىسى ەسىنەن شىعىپ، «ءشۇۋ» دەگەندە، قالىڭ دۇرمەكتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ كەتتى. اتتار باۋىرىن جازىپ، كوسىلىپ شاپقانشا تۇيدەك-شوعىرلارى جازىلماي، بىر-بىرىمەن بۇيىرلەرى سوعىسىپ قاپ، ۇزەڭگىلەر شىلدىراپ كەلەدى. سالعان جەردەن الدىنا تۇسكەن توبىلعى تورىنىڭ ارتقى قوس تۇياعى بەينە بۇعان قوس ۋىستاپ توپىراق شاشقانداي. جاز بويى جاڭبىر تامباعان كەبىر دالانىڭ قۇمىن، كەسەگىن بۇنىڭ بەتى مەن قارا اتتىڭ ىلگەرى سوزعان باسىنا جەنتەك-جەنتەكتەپ لاقتىرا باستادى. «شىركىن-اي، كۇرەڭ قاسقا بولعاندا عوي» دەپ ويلادى ەلامان. الدىڭعى اتتىڭ تۇياعىنان ۇشقان توپىراق كوزىنە تۇسە بەردى. ەلامان تىزگىن ۇستاعان قولىن ىلگەرى سوزىپ، قايتا-قايتا اتتىڭ كوزىن ءسۇرتىپ كەلەدى. توبىلعى تورىنىڭ شاڭىنان شىققىسى كەلگەن ەلامان شاۋىپ كەلە جاتىپ ءوز اتىنىڭ باسىن وڭعا دا، سولعا دا بۇرىپ ەدى، ءبىراق سونىڭ بارىندە دە انا ات تا قاساقانا بۇنىڭ بۇرىلعان جاعىنا جالت بەرىپ، قۇرىق بويى الدا، توڭكەرگەن قازانداي ساۋىرى بۇلتىلدادى دا وتىردى. ءبىر تۇتامداي شولاق قۇيرىعىن شولتاڭ ەتكىزىپ سەرمەپ تاستاپ، قارا اتتاي ەمەس، ول ءتورت اياعى دەنەسىن اۋىرلاماي پىر-پىرلاپ كەلەدى.
قارا ات تاعى دا تەزەك تاستادى. ەلامان جاۋ شاماسىن بايقاعىسى كەپ قايتا-قايتا ىلگەرى قارادى. سوڭعى قاراعاندا جاۋ بوز توبەنىڭ باۋرايىنا قۇلاعان ەكەن. تۇيدەك-شوعىرىمەن كەپ ۇمار-جۇمار ايقاسا كەتەتىندەي ەدى؛ كەنەت كۇتپەگەن جەردەن اتتارىنىڭ ءسىرىسىن جاپىرا جالت-جالت بەرىپ، بۇلارعا سىرتىن توسىپ زىتىپ بەردى. قاشقان اسكەردىڭ كەيىنگى جاعىندا قالعاندار جالتاقتاپ ارتىنا قاراپ-قاراپ قويادى.
ەلامان قارا اتتىڭ قالاي كوتەرىلگەنىن بايقامادى. سۇر توبەگە جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن شاۋىپ شىقتى دا، قاشقان جاۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ىلديعا قاراي قۇلديلاتىپ اعىزا جونەلدى. سويتكەنشە قاراجال سارى اتتى بىرەۋگە شاۋجايلاسىپ قالعان ەكەن. ءوزىنىڭ بەيقامدىعىنا ىزا بولعان ەلامان قارا اتتىڭ تىزگىنىن قاتتى جۇلقىپ، شابۋعا ىڭعايلى جاعىنا قاراي شاپشاڭ بۇرىپ الدى. كەزىنە قۇيىلعان تەردى قىلىش ۇستاعان قولىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ، ەمىنىپ ىلگەرى ۇمتىلدى. سونى سەزگەندەي اناۋ دا بۇعان جالت قاراپ ەدى، جاس سولدات ەكەن. اعى اينالىپ كەتكەن كوزدەن جانۇشىرعان ۇرەي كوردى. ەلامان وسى ءقازىر ونىڭ بويىندا قارسىلاساتىن قاۋقار قالماعانىن بايقادى. ونان ولىك ءيىسىن سەزگەندەي، بەتىن قاشىرتىپ بۇرابەردى. شىنىندا دا، ونىڭ قىلىش استىندا ءبىر ۋىس بوپ قالعان دەنەسى قۇلا اتقا وڭگەرگەن ولىك تارىزدەندى دە، قىلىشتى قىناۋسىز سىلتەدى. بۇل قىلىش سىلتەر-سىلتەمەستەن-اقاناۋ اتتىڭ ارعى جاعىنا اۋدارىلىپ ءتۇستى. توپىراق بۇرق ەتتى. ۇرىككەن ات قوس اياعىن ارتىنا قاراي سىلتەپ-سىلتەپ قالدى دا، جونىنە تارتىپ باراتتى.
ەلامان ەردەن اۋدارىلىپ بارا جاتقان دەنەسىن تەز بيلەپ، تۇزەلىپ وتىردى. جاس سولداتقا بۇرىلىپ تا قارامادى.
***
بۇلار اقتاردىڭ تاعى ءبىر شابۋىلىنىڭ بەتىن قايتارىپ ەدى. دياكوۆ تەمەكى شەككىسى كەپ اقسارى اۋىپ تۇرعانىن بايقادى. قۇتى تۇبىندە قالعان سۋمەن اۋزىن شايدى. بىر-ەكى رەت جۇتىپ ەدى، كۇن كوزىندە قىزعان جىلىمشى سۋ جۇرەگىن اينىتتى. سوسىن جوتەل بۋىپ، ىشەگى ۇزىلەردەي قيقىلدادى. تىزە بۇگىپ دەمالعىسى كەلسە دە، ءبىر وتىرسا قايتادان تۇرا المايتىنداي قورىقتى. قالجىراعان دەنەسىن وكوپ كەنەرىنە سۇيەدى. كۇن ەڭكەيىپ قاپتى. كۇندىزگى قاپىرىق ىستىقتىڭ اپتابى ءالى قايتپاعان. وقتا-تەكتە ورتتەي جالىن سوعادى. وكوپتىڭ كەنەرىندە جاتقان ءۇيىندى توپىراق سۋسىلداپ، بەت جاعى بوراپ كەتىپ تۇر. اسپاندا جوڭكىپ كوشىپ جاتقان اۋدان-اۋدان الا شابىر بۇلت. ۇرىس دالاسىنىڭ ءۇستىن باسقان ءتۇتىننىڭ ەتەگى ىدىراپ، اتتار مەن ادامداردىڭ ولىكتەرى قارايىپ جاتقان ويپاڭعا قاراي ىعىپ بارا جاتتى.
دياكوۆتىڭ ۇرىس كەزىندە تاس بوپ ءبىتىپ قالعان قۇلاعى ەپتەپ اشىلىپ، وكوپ بويىنان ىڭىرسىعان داۋىستاردى ەستي باستادى. بىرەۋلەر جۇگىرىپ ءوتتى. جارالىلاردى تيەگەن اربالار سىقىرلاپ كەيىنگى جاققا كەتىپ جاتىر. وكوپ ماڭىندا سەلتيگەن قاداۋ-قاداۋ جۋسانداردىڭ تۇبىنەن شەگىرتكە شىرىلدادى. ءبىر تورعاي وكوپ ۇستىنەن ۇشىپ ءوتتى دە، ىلگەرى بارىپ قوندى. ءسۇر كەسەكتەي كىپ-كىشكەنتاي قۇس سۇر جەرگە باۋىرىن باسىپ جاتا قالدى. بۇل سورلىلار دا جاڭاعى الاپات ۇرىستان امان قالعانىنا ءماز بوپ، وسى مىنا ماۋجىراعان ايداي الەمگە وزدەرىنىڭ كىشكەنتاي قۋانىشىن پاش ەتىپ ءبىلدىرىپ جاتىر-اۋ، شاماسى.
دياكوۆ كۇلىمسىرەدى. ءوزىن قورشاعان جارىق دۇنيەنى جاڭا كورگەندەي، جان-جاعىنا ءبىرتۇرلى تاڭىرقاعان كەسكىندە زەيىن قويىپ قارادى. ءجا، بالكىم، ەرتەڭگى سوعىس جەر بەتىندەگى ەڭ سوڭعى، ەڭ اقىرعى زور مايدان بولار. بۇگىن اقتار شابۋىلعا شىقپاس. ەرتەڭ تاعى دا تويتارىس بەرە الساق جارار ەدى. تويتارىس بەرەرمىز. «يدۋت گادى!» پەتر دياكوۆ العاشقىدا قاتە ەستىدىم بە دەپ قالعان-دى. جالما-جان دۇربىگە جارماسىپ ەدى. سارى بەلدەن تاعى دا شاڭ شىقتى. بۇل جولى جاياۋ اسكەرلەر الدىنا برونيەۆيكتەرىن سالىپ، تۋلارى جەلبىرەپ، لەك-لەك بوپ كەلە جاتتى.
— دايىندالىڭدار!
***
ەرتەڭىنە تاڭ قاراڭعىسىنان ويانعان دياكوۆ زىلدەي باسىن زورعا كوتەردى. سول بويدا سولقىلداپ الا جونەلگەن قوس شەكەسىن الاقانىمەن قىسىپ وتىردى دا، ورنىنان ارەڭ-ارەڭ تۇرەگەلدى. كەشەگى قىرعىن ۇرىستان قالجىراعان كىسىلەر ءالى دە ەسىن جيا الماي، مىلتىعىن باۋىرىنا قىسىپ، قالعىپ-شۇلعىپ وتىر ەكەن.
دياكوۆ ءبىر جەردەن ەلاماندى كوردى. بۇ دا پۋلەمەتكە باسىن سۇيەپ، تاڭ الدىنداعى ءتاتتى ۇيقىعا تالىقسىپ كەتىپتى. كەشە قاتتى تويتارىس العان جاۋ ءۇنسىز. كىم بىلەدى، كەشەگى كۇنى قولدارىنان كەلمەگەن قايراتتى بۇگىن كورسەتەر. بۇلاردان ءالى دە كۇشى باسىم. قارۋ-جاراقتارى دا سايلى. بۇگىنگى قىرعىننىڭ ءتۇرى باسقا بولارى انىق.
جازعى تاڭ باياۋ اتىپ كەلەدى. جەل جوق. اڭ يەكتەنىپ كەلە جاتقان بەيقام دۇنيە ەشتەڭەدەن قاپەرسىز. جاۋىنگەرلەر بىر-بىرلەپ ويانا باستادى. كەيىنگى جاقتان وق تاسىعان كىسىلەر ەڭبەكتەپ كەپ سىرعاناپ وكوپقا ءتۇسىپ جاتىر. كۇن ءالى شىعا قويعان جوق ەدى؛ وكوپتىڭ ارەگىرەك تۇسىنان الدەبىرەۋ: «باستالدى» دەپ ايعايلاپ جىبەردى. دياكوۆ جالما-جان دۇربىگە جارماستى. شىنىندا دا، كەشەدەن بەرى جاۋ اسكەرى تۇرعان ىلگەرگى جاقتاعى سارى بەلدەن شاڭ كورىندى. دياكوۆ وڭى مەن سولىنا جىلدام كوز تاستاپ ەدى، جاۋىنگەرلەر مىلتىعىن ساتىر-سۇتىر وقتاپ، گراناتالارىن ازىرلەن جاتىر ەكەن. ءبىر ۇزىن قازاق سەلەبە پىشاقتى شار قايراققا جانىپ-جانىپ اپ، قىنىنا قايتا سالدى. دياكوۆ وق اتپاڭدار دەدى. ارت جاقتا تۇرعان باتارەيالارعا دا سونداي ءامىر بەرىلدى. اقتار قاناتىن جايىپ، لەك-لەك بوپ كەلەدى. الدىڭعى لەكتە كەلە جاتقان ءبىر ەڭگەزەردەي ءىرى سولداتتىڭ قولىنداعى تۋ جەلسىز تىمىق اۋادا جەلبىرەمەي، ساعاسىنا جيىرىلىپ قاپتى. ۇزىن مۇرتىنىڭ شالعىسى سالبىراعان وفيسەردى دياكوۆ انىق كوردى. قولىندا قىلىش. «قالىپ قويعان جوق پا؟» دەگەندەي وزىنەن كەيىن كەلە جاتقان سولداتتارعا جالتاقتاپ قاراپ، جۋساندى سۇر دالادا ءجيى ءسۇرىنىپ كەلەدى. قالىڭ قول سارى بەلدىڭ ەتەگىنە قۇلادى. وسى ارادا جيرەن مۇرت كوماندير تاعى دا ارتىنداعىلارعا بۇرىلىپ، بىردەڭە دەپ ايقايلادى دا جۇگىرە جونەلدى.
— بۇنان ارتىق جاقىن جىبەرۋگە بولمايدى، — دەدى بىرەۋ. دياكوۆ ونى ەسىتتى مە، جوق پا، بەلگىسىز. ەكى كوزى الدا.
مىنا كەلە جاتقان پلاستۋن پولكى. تۇندە بۇلارعا وتكەن سولداتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى پولكتە نارازىلىق كۇشتى. بۇلار، اسىرەسە، اتامان دۋتوۆتىڭ اتتى كازاكتارىمەن قىرعي قاباق ەكەن. قازاق جەرىنە كىرگەننەن بەرى بۇلار ورىس جەرىنەن قارا ءۇزىن الىستاپ بارا جاتقاندارىنا نارازى كورىنەدى.
— كوميسسار، بۇدان ارتىق...
دياكوۆ ءۇنسىز. جاۋدىڭ جاقىنداپ قالعانىن بۇ دا كورىپ تۇر. اياعىن سىلتىپ باسقان الگى مۇرتتى وفيسەردىڭ كۇنگە كۇيگەن بەتىندە مونشاقتاپ سورعالاعان تەردى دە كوردى. قايتا وسىنداي قىسىلتاياڭدا تاپ بولاتىن دەمىكپەسى ۇستاپ، القىنا باستادى. ەكى-ۇش ۇمتىلىپ، وكوپتان تىرمىسىپ ازەر شىقتى.
— باۋىرلار، توق-تاڭ-دار!
شاماسى وسىعان عانا جەتتى. كوكىرەگى قىسىلىپ، ءالى قۇرىپ بارادى. كوزىنە قۇيىلعان تەردەن تۇك كورمەدى. وسىدان كەيىن نە بوپ، نە قويعانىن بىلگەن جوق. پولك كومانديرىمەن شالعايلاسىپ قاتار كەلە جاتقان الدەبىر وفيسەر بۇنى اتپاق بولعاندا، ءبىراق ونى وزدەرىنىڭ ىشىنەن بىرەۋدىڭ اتىپ تاستاعانىن دا كورمەدى.
***
بۇل كۇنى گەنەرال چەرنوۆ شابۋىلدى ەرتەڭگى سالقىنمەن باستاپ ەدى: ءوزى دە شابۋىلعا شىعاتىن اسكەرمەن بىرگە اتقا قونىپ، قىزىل قىرعىن ۇرىستىڭ ىرگەسىنە جاقىنداپ باردى. قاسىندا ءبىر قورا كىسى. ىشىندە تاڭىربەرگەن.
بيىك قارا جالعا كوتەرىلگەسىن گەنەرال ات باسىن ىركىپ، ىلگەرگى جاققا دۇربىدەن كوز سالىپ ەدى. بۇگىنگى شابۋىلدى ءبىرىنشى بوپ باستاعان پولك قىزىلداردىڭ قورعانىس شەبىنە جاقىنداپ قالعان ەكەن. ەندى ءسال كىدىرسە انالاردىڭ وكوبىنا باسا-كوكتەپ كىرىپ، جاعالاسىپ ايقاسا كەتەتىن سياقتانىپ ەدى. ءبىراق قىزىلدار ءۇنسىز. ولاردىڭ زەڭبىرەكتەرى دە وڭ اتپاي تىم-تىرىس جاتىپ العانىنا تۇسىنبەي، اقىلى دال بوپ تۇرعان-دى. كەنەت ءدۇربىسى بۋلانىپ بارا جاتتى. سوسىن اينەكتى اسىعىس ءسۇرتىپ، جۇرت كوز تىككەن جاققا قايتا قاراپ ەدى؛ پلاستۋن پولكىنىڭ سولداتتارى انالاردىڭ وكوبىنا باسا-كوكتەپ كىرۋىن كىرىپتى، ءبىراق شارتتا-شۇرت جاعالاسا كەتۋدىڭ ورنىنا، قارۋىن لاقتىرىپ، بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ، اپاق-شاپاق بولدى دا كەتتى. «اتاڭا نالەتتەر-اي!» دەدى گەنەرال. قوڭىر توبە باسى قۇددى كىسى ولىگىنە جينالعانداي. ءتىلى بايلانعان كىسىلەر بىر-بىرىنەن كوزىن الىپ قاشىپ، باسى باۋىرىنا ءتۇسىپ كەتىپتى.
گەنەرال چەرنوۆ تا قاسىنداعىلارعا كوز سالعان جوق. شتاب ناچالنيگىن قاسىنا شاقىرىپ الدى دا، «شابۋىلدى قايتا باستاڭدار» دەپ ءامىر ەتتى. «وزىمنەن بولدى» دەدى گەنەرال. جاياۋ اسكەرلەردىڭ اراسىندا نارازىلىق بارىن ءبىلدى. ولارعا سەنۋگە بولمايتىنىن دا ءبىلدى. شابۋىلعا شىعاردان ءبىر كۇن بۇرىن پلاستۋن پولكىندە بولعانى بار. ءۇستى-باسى القام-سالقام سولداتتاردىڭ جاز بويى ۇستارا ءجۇزى تيمەگەن ساقال-مۇرتى قاۋلاپ ءوسىپ كەتىپتى. قولباسى كەتە-كەتكەنشە نازارىن جەردەن كوتەرمەي، تۇنجىراپ تۇرىپ العان-دى. «وزىمنەن بولدى» دەدى گەنەرال.
پلاستۋن پولكىنەن كەيىن چەرنوۆ ۇرىسقا كاپپەل كورپۋسىنىڭ تىڭ پولكتەرىن سالىپ ەدى؛ سونىڭ وزىندە قىزىلدار تابان سەرىپپەي تۇرىپ الدى. اقتار كىشكەنە كۇش الا باستاعانداي بولعان ءبىر كەزدە ولار دا دەرەۋ قام جاساپ، كەيىنگى جاقتا تۇرعان قازالى، جوسالى، اقمەشىت وتريادىن كوتەرىپ ۇرىسقا سالىپ ەدى؛ ۇستىنەن قارا ماي كيىمىن تاستاماعان تەمىرجولشىلار توپىرلاپ كەپ، اقتاردىڭ اتاقتى وفيسەر پولكىمەن شارتپا-شۇرت ايقاسا كەتتى. وكوپ ءىشى بۇرقىلداعان شاڭ. قاشىرلاعان تەمىر. ىرسىلداعان الىس-جۇلىس. وسى جولى قالايدا ءبىر جاعى جەڭىپ، ءبىر جاعى جەڭىلەتىن ەڭ ءبىر شەشۋشى ءسات ەدى؛ ونى قىزىلدار دا، اقتار دا ءبىلدى.
گەنەرال چەرنوۆ وزىمەن ۇزەڭگىلەس قاتار تۇرعان اتامان دۋتوۆقا بۇرىلدى:
— الەكساندر يليچ، ءقازىر ۇرىسقا ءسىزدىڭ جىگىتتەرىڭدى سالسا قايتەر ەدى؟
اعىلشىن گەنەرالى كەلىپ كەتكەلى اتامان دۋتوۆ كوڭىلسىز جۇرگەن-دى. ەرتەڭگى كۇنى ارال تۇبىندەگى قىزىلدار بەكىنىسىن بۇزىپ وتسە دە، وتپەسە دە، ول وزىنە قاراستى اسكەرمەن جەتىسۋعا ءوتىپ، ءساتى تۇسسە، ار جاعىندا ۇرىمشىگە ءبىر-اق اسپاقشى بوپ ءوز ىشىنەن قاتتى ءبىر بايلامعا كەپ قويعان-دى.
دۋتوۆ قاسىندا تۇرعان اديۋتانتقا: «باستاڭدار!» دەدى. اديۋتانت قۇيىنداتىپ الا جونەلدى. ىلە-شالا بۇلار تۇرعان قارا جالدىڭ كۇنشىعىس جاعىنان كازاچيي پولك شىقتى. بۇلاردا زەڭبىرەك تە جوق. شۇباتىلعان وبوز دا جوق؛ ولاردى اياققا ورالعى كورەدى. بۇلار جاۋعا ءارقاشان ۇرىمتال جەردەن تۇتقيىل تيەتىن-دى. وسى جولى دا جابىندىدان شىعا سالا لاپ قويدى. جازىق دالادا جايىلىپ شاپپاي، جۇدىرىقتاي ءتۇيىلىپ العان-دى. قىزىلدار جاقتان ولارعا قارسى مىڭ قارالى اتتى اسكەر شىقتى.
— بۇلار كىم؟ — دەدى چەرنوۆ.
— بىلسەم نە دەيسىڭ؟ كاكوي-تو ديكيي پولك.
— موڭعولدار ەمەس پە؟
دۋتوۆ باسىن شايقادى. بارىنەن بۇرىن مىنالاردىڭ باسىنداعى داعاراداي سەڭسەڭ بورىكتەرىنە قايران قاپ تۇر. استارىنداعى اتتار دا ءبىرتۇرلى. سالعان جەردەن كوسىلە جونەلمەي، ءازىر سىپ-سيدام ۇزىن سيراقتارى ەرەڭ-سەرەڭدەپ قاسقىر شوقاقپەن كەلەدى. تاڭىربەرگەن بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن بىردەن ءبىلدى. انا جىلى جونەۋىت حان قازاق اۋلىن شاپقاندا كورگەنى بار. بۇلار سوندا دا ءا دەگەندە ەبەدەيسىز كورىنگەن. وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر ويقاستاعان اتتاردىڭ باسىمەن الىسىپ، وزدەرىمەن-وزدەرى الەك بولعان-دى. ءقازىر دە اتتارىن قۇر بەكەر ۇرىندىرمادى. سونان تەك ارالارى جاقىنداعاندا عانا تىزگىنىن تەجەپ كەلگەن اتتاردىڭ باسىن قويا بەردى.
بۇرىن-سوڭ ءدال مۇنداي اسكەردى كورمەگەن گەنەرال چەرنوۆ جالتاقتاپ دۋتوۆقا قارايدى. دۋتوۆتا ءۇن جوق؛ ەكى كوزى جىگىتتەرىندە. جاۋدان بۇلاردىڭ دا ءجۇزى ىعىساتىن ەمەس. ۇزىن نايزالارىن ات قۇلاعىنان وزدىرىپ، ۇمسىنىپ اپتى. العاشقىدا بار وقيعا ءدال بۇنىڭ ءوزى ويلاعانىنداي بولدى: ۇزىن نايزالار قىلىش سىلتەيتىن جەرگە جەتكىزبەي، ات ۇستىنەن اۋدارىپ تاستاپ جاتتى. بۇرىن بۇندايدا جاۋ جۇرەگى تەز شايلىعىپ، شابۋىلعا — جاسقانشاق، قورعانۋعا — شورقاق بولاتىن. سونىڭ ار جاعىندا قارسىلاسۋعا جاراماي، ات باسىن اسىعىس بۇرىپ، جالت بەرىپ قاشا جونەلەتىن. اتامان دۋتوۆ مىنالار دا سويتەدى ەكەن دەپ دامەلەنگەن-دى. جوق، مىنالاردىڭ قاتارى ىدىرامادى. قايتا، ات ۇستىنەن ۇشىپ تۇسكەندەردىڭ ورنىنا ەكەۋى، كەيدە ۇشەۋى ۇمتىلىپ، كورە كوزگە كۇش الىپ بارادى. سۋماڭداپ جۇرگەن ۇزىن-ۇزىن سۇڭگىلەردىڭ اراسىندا ەرجۇرەك تۇرىكپەندەر جانتالاسىپ، ۇزاق سالعىلاستى. جاۋ نايزاسىن دەنەسىنە دارىتپاي، جارقىلداعان قىلىشتى وڭدى-سولدى سىلتەپ ءجۇردى دە، اقىرى، ايتەۋىر قول جەتپەي جۇرگەن جاۋمەن قۇشاقتاسىپ ايقاستى دا كەتتى. سونان ارعى جاعىن گەنەرال چەرنوۆ تا، اتامان دۋتوۆ تا كورە المادى. ات تۇياعىنان ۇشقان شاق اراسىندا ەكى جاعى دا ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي، ءبىرىن-بىرى ءۇن-تۇنسىز كەسكىلەپ جاتتى.
گەنەرال چەرنوۆ وسىنىڭ الدىندا عانا وزدەرىنىڭ جەڭەتىنىنە قۇيتتاي دا كۇماندانعان جوق-تى. اسكەرىنىڭ الدى قىزىلداردىڭ وكوبىنا باسا كوكتەپ كىرگەسىن-اق، ول وسىعان دەيىن وزدەرىن ماڭىنا جۋىتپاي قويعان جاۋ شەبىنىڭ كوبەسى سوگىلىن كەتكەندەي كورىپ ەدى، وسىنداي جاعدايدا بۇرىندارى كۇشكە كۇش قوسىپ، ءسال-پال دەمەپ جىبەرسە، قانداي تابانى مىقتى جاۋ دا قارا داۋىل بۇزعان مۇزداي بىت-شىتى شىعاتىن. وسى جولى... جوق، مىنالارعا بىردەڭە كورىندى.
— ەندى نە ىستەيمىز؟ — دەدى شتاب ناچالنيگى.
چەرنوۆ سۇپ-سۇر. قاسىندا ءۇنسىز ءيىرىلىپ تۇرعان وزگە وفيسەرلەر سياقتى، وسى ءقازىر ونىڭ ءوزى دە ەندى نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلگەن جوق-تى.
***
وسى جولى قالايدا، قايتكەن كۇندە دە ارال قالاسىنا باسا-كوكتەپ كىرگىسى كەلگەن چەرنوۆ قولدا بار اسكەردىڭ باسى-كوزىنە قاراماي ۇرىسقا ايداپ سالا بەرگەن-دى. بۇل بۇرىن بۇلاي ەمەس ەدى. بۇرىن ءدال وسى بۇگىنگىدەي نەبىر قىزىل قىرعىن شايقاستاردا بۇل قايتا جەلوكپە جاستار مەن قىزۋقاندى كومانديرلەردى ىرقىنا جىبەرمەي، نە ىستەسە دە الدى-ارتىن ويلاپ ىستەيتىن. بۇگىننىڭ ارتىندا ەرتەڭ بارىن ويلايتىن. وسى جولى ول قۇددى قولى شىقپاعان ىزالى ويىنشىداي. نە دە بولسا تەزىرەك ءبىر جاعىنا شىققىسى كەلدى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان سوعىستىڭ بۇگىنگى، سوڭعى كۇنى دە جاۋلار تابان تىرەگەن جەرىنەن تاپجىلماي تۇرىپ الدى. بۇ دا قولدا قالعان اسكەردى توپىرلاتىپ ۇرىسقا سالا بەردى.
ءبىراق قىزىلدار بۇل كۇنى دە ءمىز باقپادى. شاراسى قۇرىعان گەنەرال اشيىندەگى سالقىنقاندىلىعىنان ايىرىلىپ، شيىرشىق اتىپ تۇر. ول: «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ەندى قانداي امال بار؟» — دەپ ويلاپ تۇرعان جوق؛ ۇيتكەنى، بار امالىن تاۋىسقان ەدى جانە ەندى نە ىستەسە دە ەم قونباسىنا كوزى جەتتى. «دۇنيەگە نە بولدى؟ بىزگە نە بولدى؟» دەپ ويلادى. وسىنشا ۇزاق جاساعان ءومىرىنىڭ اقىرعى شاعىندا بۇل، ءسىرا، ءوزىنىڭ سوڭعى، ەڭ سوڭعى شايقاستا تاس-تالقانى شىعا جەڭىلەم دەپ ويلاپ پا ەدى؟
گەنەرال چەرنوۆ تىزگىنىن سوزىپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتكەن اتتىڭ باسىن تارتتى. جەگى قۇرتتاي جانىن جەپ بارا جاتقان جاڭاعى ساۋالعا قايتا ورالىپ، «ەل ازدى ما، الدە ەر ازدى ما؟» دەپ ويلادى. وسى رەسەي كۇنى كەشە ايبارى الىسقا تاراعان ارۋاقتى ەل ەدى عوي؟ ۇلى ەلدىڭ ۇيتقىسى قالاي شايقالدى؟ اپىراي... اپىراي، بۇل دۇنيەگە، دۇنيەسى قۇرعىرعا نە بولدى؟ عۇمىر بويى تەمىر بۇعاۋمەن تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ كەلگەن قارا توبىردى قالاي ۋىستان شىعارىپ الدى؟ مىنە، ەندى سول قارا توبىر بۇلاردىڭ تۇبىنە جەتەدى. ەل بيلىگىن وسىلار قولعا الادى. سوندا وزدەرى ۇستاپ تۇرا الماعان دۇنيەگە مىنا جالاڭاياقتار تۇلعا بولا ما؟ سورلى... سورلى رەسەي. سورى ارىلماعان ەل. اپىراي، كەلەشەك قايتەر ەكەن؟ ون جىل، جيىرما، وتىز، ەلۋ جىلدان كەيىن نە بولار ەكەن؟ تەنتەك بالانىڭ قولىنا تۇسكەن قۋىرشاقتاي ەل تىزگىنى قولىنا تيگەن ءبىر سوتقار باسىن جارىپ، كوزىن شىعارىپ، بۇتىن بۇت، قولىن قول قىلماي تىنباس-اۋ! قالاي دا كەلەشەك تۇيىققا تىرەلدى. وسىلاي بولا بەرسە، كىم بىلەدى، دۇنيە قاراپ بولماي قايتەر دەيسىڭ. سوندا الگى ءبىر توپان سۋ استىندا قالىپ قاراپ بوپ بارا جاتقاندا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىندەي تاعى ءبىر تالشىققا ءماجبۇر بوپ جۇرەمىز بە؟ سۇيتپەي قايتەر دەيسىڭ؟
— قولباسى مىرزا... — گەنەرال چەرنوۆ ءدىر ەتە قالدى. — .. .ەكى برونيەۆيك قيرادى.
«ءيا، ءبارى قيرادى. قيراپ جاتىر»، — دەدى گەنەرال.
— قولباسى مىرزا... قولباسى مىرزا، ءبىزدىڭ اسكەرلەر شەگىنە باستادى، — دەدى ۇرىس ىشىنەن شىققان ءبىر جاس وفيسەر شاۋىپ كەلىپ.
گەنەرال چەرنوۆ سەلت ەتپەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا اعىلشىندار. بەرگەن ءۇش اەروپلاندى دا قىزىلداردىڭ الدىڭعى شەبىن بومبىلاپ جۇرگەندە اتىپ تۇسىرگەن-دى.
ءۇش كۇنگە سوزىلعان قىرعىن ۇرىستىڭ اقىرعى كۇنى اياقتالىپ قالدى. شىلدە ايىنىڭ اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي ورتتەي ىستىقتىڭ بەتى قايتىپ، كەشكى كۇن بەسىندىككە تاقاعاندا قارت گەنەرال دا ءوز ومىرىندەگى ەڭ سوڭعى شايقاستىڭ جەڭىلىسپەن اياقتالعانىنا كوزى ابدەن جەتكەن-دى. قاسىندا تۇرعان ءۇنسىز توپقا ءتىس جارىپ ءتىل قاتپاستان، ات باسىن كەيىن بۇردى.
***
— جاۋ قاشتى!
— جاۋ قاشتى!
وكوپ ءۇستى ۋ-شۋ. قۋانىشتى كىسىلەر قىرعىن ۇرىستان قالجىراپ شىققانىنا قاراماستان، ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ اپاڭ-شاپاڭ. الدەقايدان دياكوۆ جۇگىرىپ كەلدى. مىنا حابارعا سەنەر-سەنبەسىن؛ بىلمەي، اپاڭ-شاپاڭ بوپ جاتقان جىگىتتەردىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر قارادى. ەركىن كەشتەۋ ەسىتتى. ءبىراق دەر كەزدە ەسىتكەندە دە كاشتان جاۋدى قۋاتىن كۇش بۇلاردا دا جوق ەدى. ءوزى دە اياعىنا ازەر تۇر. مەزگىل-مەزگىل كوكىرەگى قىسىلىپ، تىنىسى تارىلىپ قالا بەرەدى. سوعان قاراماستان اتقا وتىرا سالا تۇركىستان ارمياسى ورنالاسقان ەكى قابات كوك ۇيگە شاپتى. بۇندا قۇراما كومانديرلەرى جينالىپ جاتىر ەكەن. قاشقان جاۋدى بەتالدى جونىنە جىبەرە بەرەمىز بە، الدە ىزىنە اسكەر سالىپ تۇرە قۋامىز با، قايتەمىز دەپ ارى-بەرى قاۋقىلداستى دا، اقىرىندا ءبارى ءبىراۋىزدان ءپاتۋاعا كەلىپ، ەلاماندى بالا-شاعاسىمەن كەمەگە وتىرعىزىپ، ءتۇن ىشىندە اپىل-عۇپىل جونەلتىپ جىبەردى... ءتۇن جامىلعان كەمە تاڭ الدىندا ءۇششوقىنىڭ شىعىس جاعىنداعى ۇلكەن قولتىققا كىردى. ءۇنسىز قيمىلداعان كىسىلەر ەلامان مەن كەنجەكەيدى جانە وزدەرىمەن بىرگە كەمەگە تيەپ اكەلگەن ءۇش قانات كيىز ءۇي مەن ءبىر تۇيە، ءبىر اتتى جاعاعا شىعارىپ، كۇن شىقپاي، كەلگەن جاعىنا جونەلىپ تە كەتتى.
***
بۇل وڭىرگە اقتار ءالى كەلە قويماپتى. ءتىپتى، اقتار كەلەر-اۋ دەگەن وي ەشكىمنىڭ باسىنا كىرىپ-شىقپاي، جۇرت ءوزىنىڭ بۇرىنعى بەزباياعى جايباراقات قالپى. مالىن جاسىرىپ، دۇنيە-مۇلكىن تىعىپ، قىز-كەلىنشەككە ەسىكتە جۇرگەن مالاي قاتىنداردىڭ ەسكى-قۇسقىسىن كيگىزىپ، ءاپى-شاپىسى شىعىپ جاتقان ءبىر جان جوق. بۇل وڭىردەگى اۋىلدار - بايىڭ بول، جارلىڭ بول -مال باققان شارۋانىڭ ەجەلگى بەيجاي ەنجارلىعىنا باعىپ، قاننەن-قاپەرسىز اشىلىپ-شاشىلىپ جاتىر ەكەن.
ەلامان دا ولاردىڭ ۇرەيىن العىسى كەلمەدى. ءجون سۇراعان كىسىگە جاعدايىن ايتىپ، سىر بويىنىڭ جاڭايىم رۋىنانمىن دەدى. اعايىن-تۋمانىڭ ۇلتانى تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە، سوناۋ اداي، تابىنمەن ىرگەلەس وتىرعان بالىقشى ەل ەدى دەدى. بەتى قاتتى مىنا زاماندا اۋىس-كۇيىس ءبولىپ بەرەرى بولماسا دا، زاۋدە ءبىر باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداعاندا، تىم قۇرىسا، كوڭىلىڭدى سۇراپ، اۋزىڭا قارا سۋ تامىزاتىن اعايىن-تۋمانىڭ اراسىندا وتىرايىن دەپ، ءبىر تۇيە، ءبىر اتتىڭ اۋەنىمەن كوشىپ كەلە جاتىر ەدىم دەدى. مىنا ىستىقتا جاس بالالارمەن كوشەم دەپ قيىندىق كورىپ كەلەم. كولىك جاعى تاپشى. جالعىز تۇيەگە ءارى جۇك ارتىپ، ءارى بالا-شاعانى مىنگىزگەن سوڭ كەشكى سالقىندا دا قاتتى جۇرە المايسىڭ. جانە جانۋار بۋاز، الدىنا قاراي بوتالايتىن بولعاسىن سونىڭ بابىنا قاراپ، ءجۇرىسىم ونبەي قويدى دەدى. وسى ارادا دا ءۇش-تورت كۇن ەرۋلەي تۇراتىن ويىم بار دەپ، باسىنا تۇسكەن قيىندىقتى باسىپ ايتتى.
ەلامان كوشىپ كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە ۇلى تەڭىز جاقتان بارجا سۇيرەتكەن كەمە كەلدى. سىرتتا شاي قايناتىپ جۇرگەن كەنجەكەي وزدەرىنە قاراي سالىپ ۇرىپ كەلە جاتقان كەمەنى كورىپ، ىشتەگى كۇيەۋىنە اسىعىس داۋىستاپ: «ءاشىمجاننىڭ اكەسى، سىرتقا شىقشى، تەز، تەز!» دەپ ەدى، ەلامان قوزعالا قويمادى. ءتۇرۋلى ەسىكتەن كوز سالىپ، ءبورىن كورىپ-بىلىپ وتىرعان-دى.
ءۇي الدىنا كەپ توقتاعان كەمەدەن دياكوۆ ءتۇستى. قاسىندا قارۋ اسىنعان ءبىر توپ كىسى. جاعاعا شىعا سالا جان-جاعىنا سەرگەك قاراپ شولىپ ءوتتى. جۋىق ماڭدا كوڭىلگە كۇدىك تۋعىزعانداي ەشتەڭە بايقالماعان سوڭ پەتر دياكوۆ قاسىنداعى كىسىلەردى ەرتىپ، ەلاماننىڭ جاپپاسىنا ءجۇردى.
— ال، قالايسىڭ؟ — دەدى ول سىرتقا شىعىپ، وزدەرىن كۇتىپ العان ەلامانعا.
— وي، تامىر، سۇراماڭىز. ىسسىدا كوشەم دەپ، قيىندىق كورىپ كەلەم.
— سايتان العىر، نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟
— سىر بويىنىڭ جاڭايىمى ەدىم. كوكارال جاقتاعى اعايىن-تۋمالارىما كوشىپ بارام.
— وتىرىك ايتىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
— تاقسىر، و نە دەگەنىڭ. مىنە — يمانىم، مىنە — جانىم.
— نۋ ي نۋ! قىزىلداردى كوردىڭ.بە؟
— قى-زىل؟
— نەمەنە، سەن قىزىلداردى بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟
— وي، ولار ءدىنسىز كاپىر عوي. ءتاڭىرىم ول كاپىرلەردىڭ ءجۇزىن ار-مان قىلسىن.
— ولار ساعان نە ىستەدى؟
— جانىما تەڭگەرگەن جالعىز اتىم بار ەدى. استىمنان اۋدارىپ اپ، ورنىنا مىنا مەس قارىن قارانى بەردى.
— بۇنى بەرمەگەندە نە ىستەر ەدىڭ؟
— ءيا، بۇعان دا شۇكىر. ءبىراق، ءاي نەعىلاسىڭ، ءوز اتىم جاقسى ەدى.
دياكوۆ ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى. موماقان، ءتۇرى-تۇسى شارۋادان اۋمايدى. باسىندا كيىز قالپاق. ءۇي جانىنداعى كوك قۇراقتان باسىن الماي بىرت-بىرت جايىلىپ جۇرگەن مەس قارىن قارا اتتىڭ تۇساۋىمەن بەلىن تاستاي عىپ بۋىپ الىپتى. ءۇپىرلى-شۇپىرلى بالالارى دا ءتۇسى باسقا كىسىلەرگە ۇرپيىسە قاراپ، كىشكەنتاي جاپپانىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتەدى. دياكوۆ وسى جولى ونىڭ بالالارىن الا كەتپەك بوپ كەلگەن-دى. ءبىر ەسەپتەن، بۇنىڭ ءدال وسى ءبىر اشىلىپ-شاشىلىپ جاتقان بەيكۇنا ءتۇرى دۇرىس سياقتى.
— اقتاردان حابار بار ما؟
— ولار ءالى كەلگەن جوق.
— وندا دەگەندەي. بىلايىراق بارىپ شولعىنداپ قايتايىق. سەن بىزبەن بىرگە ءجۇر.
بارجاعا تيەپ اكەلگەن اتتاردى جالما-جان تەزدەتىپ جاعاعا ءتۇسىردى دە، باس-اياعى ون-ون بەس كىسى ءجۇرىپ كەتتى. قىر جاقتاعى اڭ ۇزىكتى باي اۋىلعا ماڭداي تۇزەپ، سىدىرا شوقىتىپ كەلە جاتقان-دى. كۇن وتكەن بە، تەڭىز جاعاسىنان ۇزاپ شىعا بەرگەندە ەلاماننىڭ مۇرنى قانادى. ەلامان قان ساۋلاپ قويا بەرگەن مۇرنىن قولىمەن باسىپ، ات باسىن تەجەدى. قالعاندارى دا ءيىرىلىپ توقتاي قالدى. پەتر دياكوۆ اتىن ەلاماننىڭ اتىمەن قاتارلاستىرىپ توقتادى دا، مۇرنىنان اققان قاندى الاقانىنا تولتىرىپ الىپ، بەت-اۋزىنا ۇيكەپ جاعىپ-جاعىپ جىبەردى. اق كويلەكتىڭ ومىراۋىنا دا قان شاشىراپ، مىنا ءتۇرى بۇنى مىنالار سىلەيتىپ سوققىعا جىعىپ سالعانداي بولدى دا شىقتى.
— ە، بالەم، سازايىڭدى تارتتىڭ با؟
— وزىڭە دە سول كەرەك.
— ال، قىزىلداردى جاماندايسىڭ با ەندىگارى؟ — دەپ جىگىتتەر كۇلىپ جاتىر.
بۇلار قىر جاقتا وتىرعان قويلى اۋىلعا كەلدى. پەتر دياكوۆ قاسىنداعى كىسى-قارالارمەن اۋىل شەتىندەگى قوڭىر ۇزىكتى ۇيگە ءتۇستى دە، ەلامان اتتاردىڭ جانىندا تۇرىپ قالدى. كەشەدەن بەرى بۇنىمەن ءجۇز تانىس بوپ قالعان مىنا اۋىلدىڭ كىسى-قارالارى ەلاماندى مۇسىركەپ، اياپ: «قارسىلاسپا، اتىپ تاستار»، — دەپ اقىل ايتىپ جاتىر. ءبىر جىگىت جۇگىرىپ بارىپ، قۇمانمەن سۋ اكەلدى. بىرەۋلەر اعارعان اكەلدى.
— قىزىلدار كىسىگە تيمەيدى دەگەنى قايدا؟
— قۇرىسىن، اق بول، قىزىل بول، ءزاتى باسقا بولعاسىن سەنۋ قيىن عوي.
— ءيا، ساق بولۋ كەرەك. انە، انالار بەرى كەلە جاتىر. ال، شىراعىم، قارسىلاسپا. اعا-ەكە، كوكە-ەكە دەپ الدىنا ءتۇسىپ جۇگىرە بەر.
ەلامان ولارعا العىس ايتتى دا، انالارعا ەرىپ ءجۇرىپ كەتتى. اۋىلدان ۇزاپ، ءبىر قىردىڭ استىنا تۇسكەسىن ءبارى جينالىپ، ونى ورتاعا الىپ ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ جاتىر.
— الگىلەرگە ءبىزدى كەلىستىرىپ جاماندادىڭ-اۋ دەيمىن. كەنەت كوز ۇشىنان شاڭ شىقتى. دياكوۆ اتتىڭ باسىن تارتىپ توقتاي قالدى دا، شاڭ كورىنگەن جاققا دۇربىمەن قاراپ ەدى، بۇرقىلداعان تۇيدەك-تۇيدەك شاڭ اراسىنان اتتىلار قىلاڭ بەردى.
— ەلامان، سەن جاڭاعى اۋىلعا مىنالاردان بۇرىن جەت.
— ماقۇل.
— ابايلا، ساق بول. ءبىزدى سىلقيتىپ جامانداي بەر.
— تاجىريبەم بار عوي.
— ءبىز تۇنگى بىردە سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ تۇسىنا كەپ توقتارمىز. سول كەزگە ۇلگىر. ۇمىتپا، تۇنگى ءبىر. ال، جونەل!
ەلامان قارا اتتىڭ باسىن كەيىن بۇردى. اقتاردان بۇرىن جەتەرىن بىلگەسىن اسىقپاي، سىدىرا شوقىتىپ كەلەدى. جاڭا عانا جايباراقات وتىرعان اۋىل ءۇستى ۋ-شۋ. ۇستەرىنە كەلىپ قالعان اسكەردى كورىپ، ەسى شىعىپ كەتكەن جۇرت ابىر-سابىر. بالاسىن ىزدەگەن قاتىن. قىز-كەلىنشەكتى قايدا بوي تاسالاتا تۇرارىن بىلمەي، ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، ءۇي مەن ءۇي اراسىندا جانتالاسىپ جۇگىرگەن اتا-انا. باس ساۋعالاعان الدەبىرەۋ بەلدەۋدە تۇرعان اتقا مىنە سالا قىر اسىپ، شاۋىپ بارادى. بۇلار ەس جيام دەگەنشە اۋىل ۇستىنە اسكەر قۇلادى. ەل شەتىنە كىرەر-كىرمەستە ولار ەكىگە ءبولىنىپ، قوڭىر توبەنىڭ باۋرايىندا وتىرعان اۋىلدى ورتاعا الا قورشاي شاپتى. ەلامان توقتاعان ءۇيدىڭ جانىنان اتتى اسكەرلەر دۇسىرلەتىپ شاۋىپ ءوتتى. جولىندا تۇرعان ۇيلەرگە بەستەن، وننان ءبولىنىپ ءتۇستى دە، ورىستەن قايتقان قويلاردىڭ الدىنان جۇگىرىپ شىقتى. قولعا ىلىككەن قويلاردى تىپىرلاتىپ سويىپ، كوتەرىپ اپارىپ قازانعا سالىپ جاتىر.
ءبىر كوزى ەجىرەيگەن جيرەن سارى وفيسەر مىنا جاقتا قاتىندارعا قوي ساۋعىزىپ، ءوزى ءبىر شەتتە قامشى ۇستاعان قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ تۇر ەدى. تۇبىندە ءبىر كادەمە جاراپ قالار دەپ ويلاعان ەلامان، قالايدا وسىنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەپ، قوي ساۋىپ جاتقان قاتىندارعا جەتىپ بارىپ:
— جەڭەشە، قوزى سالايىن با؟ — دەپ ەدى.
— قايتەسىڭ، قاينىم، — دەدى ايەل ىڭعاي بەرمەي.
— وسىنشا قويدى ساۋۋ وڭاي ما، كومەكتەسەيىن.
— ادىرا قالسىن. جان قينالتىپ جاتقام جوق، سالداتتارعا ءسۇت ساۋىپ بەرگەنشە قوزىلاردىڭ ەمگەنى ارتىق. مىنا سارى سايتانعا كوز عىپ، اشەيىن ساۋساعىمنىڭ ۇشىمەن ءۇرپىسىن تارتىپ جاتىرمىن.
— دەگەنمەن كومەك بەرەيىن.
— ءوزىڭ ءبىل. قوزىنى اعىتا عوي. ەلامان قاي قوزىنى اعىتارىن بىلمەي ساسىپ قالسا دا، ءبىراق كەيىن بۇنىڭ دا ءتاسىلىن الىپ، كوپ قوزىنىڭ ىشىنەن قولدى-اياققا تۇرماي، كوگەندى ۇزە جازداپ ۇرىنىپ تۇرعانىن بوساتاتىن بولدى. قايتسەم شەگىر كوز وفيسەردىڭ كوڭىلىنەن شىعام دەپ، ءار قوزىعا ءبىر جۇگىرىپ جۇرگەندە قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان مىرزانى كەش بايقادى دا، قوي ساۋىپ جاتقان قاتىننىڭ تاساسىنا بۇعىپ وتىرا قالدى.
تاڭىربەرگەن ەكى جاعىندا ەكى وفيسەر. تۇيە ءجۇن بوز شەكپەندى قارا زەگىرەن بەشپەتتىڭ سىرتىنان جەلبەگەي كيە سالعان. «بايقادى ما، جوق پا؟» دەدى ەلامان.
قاراڭعى تۇسكەسىن تاڭىربەرگەن تۇسكەن ۇيگە جاقىندادى. ىشكە كىرۋگە باتا الماي، سىرتتا، ەسىك الدىندا تۇرعان اۋىل ادامدارىنىڭ اراسىنا كىردى دە، الدىندا تۇرعان بىرەۋدىڭ يىعىنىڭ ۇستىنەن سوزىلىپ، ىشكە كوز تاستاپ ەدى. ۇلكەن ءۇيدىڭ قاق تورىندە تاڭىربەرگەنمەن تاقىمداسىپ قاتار وتىرعان وفيسەردى بىردەن تانىدى. باس قوندىرىسى مەن بەت الپەتى اۋماعان باياعى تەنتەك شودىر. «ءيتتىڭ سىدىگىنىڭ اسىلىن قاراشى» دەدى ەلامان. اكەسى سياقتى بۇ دا مۇرتىن قىرسا دا، ءبىراق ەسەسىنە سارى قيرا ساقالىن ءوسىرىپ جىبەرىپتى. پودپولكوۆنيك فەدوروۆ وزىنەن تومەنىرەك وتىرعان ءتىلماشقا بۇرىلىپ:
— مىنادان سۇراشى، — دەدى ەسىك جاقتا قىمىز ساپىرىپ وتىرعان ءۇي يەسىن يەگىمەن نۇسقاپ، — قىزىلداردىڭ كەمەسى بۇل جاققا كەلە مە ەكەن؟
ءتىلماش فەدوروۆتى تىڭداپ الدى دا، دەرەۋ ءۇي يەسىنە بۇرىلدى. ەلامان ونىڭ ءسوزىن ەسىتپەدى. ءۇي يەسىنىڭ وعان نە دەگەنىن دە ەسىتكەن جوق. ول تەك ءۇي يەسىنىڭ تاقيالى باسىن تەز يزەپ، الدەنەنى ىقىلاستانا قۇپتاعانىن كوردى.
تاتار ءتىلماش ەندى فەدوروۆقا بۇرىلدى:
— قىزىلداردىڭ كەمەسى ءجيى كەلەتىن كورىنەدى.
— زەڭبىرەگى بار ما ەكەن؟
— بار... بار كورىنەدى.
— جاعاعا جاقىنداي ما؟
— وفيسەر مىرزا جاعاعا جاقىنداي ما دەپ سۇرايدى.
— جاقىندايدى... جاقىندايدى، تاقسىر.
— قاي جەرگە كەلەدى؟
— ءۇششوقى. سوسىن... وسى ماڭعا دا كەلەدى. جاعادا وتىرعان جالعىز جاپپانىڭ تۇسىنا توقتايدى.
— جا-پ... قالاي... قالاي دەدىڭ؟
— تاقسىر، جاپپا. باعانا كەلە جاتقاندا بايقاعان شىعارسىز... تەڭىز جاعاسىندا جالعىز جاپپا تۇر ەدى عوي.
— ول كىم ءوزى، كۇل شىققان ادامداي جالعىز ءۇي وتىرعان؟ — دەدى تاڭىربەرگەن.
ەلاماننىڭ جۇرەگى مۇزداي بولدى.
— قىزىلداردىڭ كەمەسىن اتقىلاۋعا قاي جەر ىڭعايلى؟ — دەدى ءتىلماش.
— ءبىز مال باققان كىسىمىز. بىزدەن مال جايىلىمىن، جەردىڭ وتى-سۋىن سۇراماساڭ...
— ي، اللا... بۇل قاھار سوققىر قازاقلار ىقىلاسسىز بولسا، اۋزىندا تۇرعان ءسوزدى ايتپي.
— بۇلارعا ەندى قايت دەيسىڭ، — دەدى تاڭىربەرگەن. — جاۋ كەمەسى جاقىن كەلەتىن جەردى ايتتى. سەندەرگە ناعىز قولايلى جەر — ءۇششوقى.
— ءۇششوقى بۇل ارادان قانشا جەر؟
— تورت-بەس شاقىرىمداي. سولاي ما، جىگىتتەر؟ — دەدى تاڭىربەرگەن ىشكە كىرۋگە باتا الماي سىرتتا ەسىك الدىندا تۇرىپ قالعان وسى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتتارىنا قاراپ. ولار ونشا ەلپىلدەمەي، جاي عانا قوشتادى.
— ءۇششوقىعا التى ءديۋيمدى ءتورت زەڭبىرەك قويۋ كەرەك، — دەدى فەدوروۆ.
ىشكە وفيسەر كىردى. ول تاڭىربەرگەنگە قولباسشىنىڭ شاقىرىپ جاتقانىن حابارلاپ ەدى. ءوزىن ۇستاي بىلەتىن قۋ نەمە مىنالاردىڭ الدىندا ونشا ەلپىلدەمەيدى ەكەن. اسپاي-ساسپاي ورنىنان تۇردى. كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان قالپاعىن الدى. سوسىن بوز شەكپەندى يىعىنا جەلبەگەي سالدى دا، ءۇي ىشىندەگى ءبىر جانعا كوز سالماي سىرتقا بەتتەدى. وعان ىلەسە فەدوروۆ تا تۇرەگەلدى. «چەرنوۆ وسىندا بولدى عوي. ەندەشە ونىڭ شتابىندا بۇنى ءبورى بىلەدى». كوزگە تۇسپەي تۇرعاندا بۇل ارادان تەزىرەك تايىپ تۇرعىسى كەلدى. انە، ۇركەر كوتەرىلىپ قاپتى. كەمە كەلەتىن ۋادەلى ۋاقىت تا تاياۋ.
باعانا جيرەن سارى وفيسەردىڭ اۋىل شەتىنە كۇزەت قويىپ جاتقانىن كورگەن-دى. سونان بەرى ونىڭ ۇلىقساتىنسىز سىرتقا ءبىر ادام اياق باسقان جوق. تاڭىربەرگەن شىققان بويدا ەلامان ىشكە كىردى. جيرەن سارى وفيسەردىڭ الدىندا قولىن كەۋدەسىنە قويىپ تۇرىپ، ۇيىنە جىبەرۋىن سۇرادى.
— ءۇيىڭ قايدا؟
— وسى ارادان قاشىق ەمەس. ايەلىم سىرقات ەدى. باعانا قوي ساۋعىزام دەپ اينالىپ قالدىم.
— نەگە جالعىز ءۇي وتىرسىڭ؟
— سىر بويىنان كوشىپ كەلە جاتىر ەدىم...
جيرەن سارى بۇنىڭ سوزىنە ونشا تەبىرەنە قويمادى. ونىڭ سەزىكتى كوڭىلىن قايتسەم جىبىتەم دەپ ويلاعان ەلامان الگى ءسوزىن تاعى دا قايتالاپ، بالالارىنىڭ جاس، ايەلىنىڭ سىرقات ەكەنىن ايتا باستاعاندا، مىنا جاقتان ءۇي يەسى قوستاپ:
— تاقسىر، ايتقانىنىڭ ءبارى راس، — دەپ ەدى، ەسىك الدىندا تۇرعان وسى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتتارى دا سوزگە ارالاسىپ:
— بۇل بەيشارانى باعانا قىزىلدار دا ساباپ، ولتىرە جازدادى.
— مۇرنىن دالاداي قان قىلدى.
— ۇيىنە جىبەرىڭىز، تاقسىر، — دەپ تىلەك ءبىلدىردى.
جيرەن سارى وفيسەر ەلاماننان ءالى دە كوزىن ايىرماي، تەسىلە قاراپ وتىردى دا، ونان ەندى الگىدە ءۇي يەسىنەن بىلگەن مالىمەتتەردى قايتالاپ سۇراي باستادى. ءشۇبا تۋعىزعىسى كەلمەگەن ەلامان ونىڭ بار سۇراعىنا دالمە-دال جاۋاپ بەردى: قىزىلداردىڭ كەمەسى ءۇششوقىعا جاقىنداپ كەلەدى دەدى. وزدەرىندە ءمالىم جوق، كەيدە كۇندىز، كەيدە كەشكىسىن، كەيدە ءتىپتى تۇندە كەلەتىنىن ايتتى. جيرەن سارى وفيسەر سىرتتان ءبىر سولداتتى شاقىرىپ الدى دا، «مىنانى وتكىزىپ جىبەر» دەپ ءامىر ەتتى.
ەلامان قولىن تاعى دا كەۋدەسىنە قويىپ، باسىن ءيىپ العىس ايتتى دا، ەندى كەتپەك بوپ بۇرىلا بەرگەن-دى. جيرەن سارى تاعى دا توقتاتىپ:
— بەتىڭدەگى... انا تىرتىق نە؟ — دەدى.
ەلامان دەنەسىندەگى ءدىرىلدى باسقىسى كەپ الاقانىمەن اۋەلى بەتىندەگى تىرتىقتى سيپادى:
— مىناۋ ما؟ اساۋ تايدى باس بىلدىرمەك بولعاندا تەۋىپ... جۇرت بۇنىڭ بەتىندەگى تىرتىقتى جاڭا كورگەندەي، جاعالارىن ۇستادى.
— اپىراي، ات تۇياعى الەمەت-اۋ!
— قايتا قۇداي ساقتاعان...
— ءيا، جاس مال بولدى عوي. ايتپەگەندە، كىم بىلەدى... — جيرەن سارى باجبىق كوزىن ەلاماننان ايىرمادى.
ەلامان مىنا سارى سايتان بۇنى ەندى پودپولكوۆنيك فەدوروۆقا اپاراتىن شىعار دەپ تۇرعان-دى.
— بار! — دەدى جيرەن سارى قولىن سىلتەپ.
ەلامان ايسىز قاراڭعىدا اداسىپ ءۇيىن شاققا تاپتى. كەنجەكەي ۇيىقتاپ جاتقان بالالاردىڭ اياق جاعىندا تىزەسىن باۋىرىنا قىسىپ وتىر ەكەن. ەلاماندى كورگەندە اتىپ تۇردى.
— كەتەيىكشى وسى ارادان. كەتەيىكشى...
— كەنجەش... شىدامدى ەدىڭ عوي.
— ەندى شىدايتىن جايىم قالمادى.
— نە-گە؟
— قورقام. كەتەيىكشى.
— ءسوز بولعانىڭا...
— قورقام... قورقام...
— بالالار ويانىپ كەتەر، اقىرىن. كەل، وتىرشى، سويلەسەيىك.
ەلامان الدەنەگە قاراپتان-قاراپ ءدىر-دىر ەتىپ، بار دەنەسىمەن جابىسىپ العان ايەلىن قۇشاقتاپ:
— ءتۇۋ، ساعان نە بولدى؟ قورقاتىن نە بار؟ ەسىڭدە مە، باياعىدا كارى اجەلەر وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن تەمىر وزەك باتىر تۋرالى ايتاتىن ەدى عوي؟ — دەپ ەدى.
— انە، سەن تاعى دا ازىلگە اينالدىرىپ بارا جاتىرسىڭ. ۇنەمى سۇيتەسىڭ... كەتەيىكشى، — دەدى كەنجەكەي.
ىشكە زور تۇلعالى بىرەۋ كىرىپ كەلە جاتتى. ەلامان دەرەۋ قۇشاعىن جازىپ الدى. سىعىرايعان ماي شام جارىعىنان مىنانىڭ كىم ەكەنىن ايىرا المادى. تەك ونىڭ رەپەتىنەن ۇرەيلەنىپ اتىپ تۇردى. ونى سوندا عانا تانىپ، قۋانىپ كەتتى.
— كالەن اعا!
كالەن ەلاماننىڭ تاساسىندا تۇرعان كەنجەكەيگە امانداستى دا، سوسىن بۇعان:
— بەرى شىعىپ كەت! — دەدى.
سىرتتا ءبىر توپ اتتى تۇر ەكەن. قارۋ-جاراق اسىنعان وڭشەڭ ءتۇسى سۋىق كىسىلەر. ەلامان كالەننىڭ قاي ىسىنە دە تاڭدانبايتىن. ونىڭ نەبىر كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تاستاي قاراڭعىدا دا ءبىر كورگەن جەردى جازا باسپاستان ءدال تاباتىن كورىپكەل قاسيەتىن بىلەتىن. قاراتازعا قوسشىلىق قىلعان انەبىر زاماندا بۇل باۋكەسپە ۇرى اتانبادى ما؟! سوندا بۇل اۋىل اراسىنىڭ جەلىسىنە تيمەي، تەك ەرلىك سىنالاتىن قاتەرلى، قيىن جولعا جالعىز بەل بۋىپ، ءتۇۋ-تۇۋ تۇرىكپەن اسىپ، قاراقالپاق اسىپ، ىلعي دا ءبىر ەلدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن نە سايگۇلىك ساقلاقتى، نە تەكتى دەگدار ارۋانانى جەتەگىنە الىپ قايتىپ جۇرگەندە دە، بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن جەردەن جول تاباتىن قاسيەتى ەل ىشىنە اڭىز بوپ كەتكەن-دى. سولاي بولعاندا دا ءدال مىناداي كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعىدا جاپان تۇزدە جالعىز ءۇي وتىرعان جاپپانى قالاي تاپقانىنا قايران. جانە ونىڭ وسىنشا اتتى كىسىمەن دىبىس شىعارماي كەلگەنى بۇنى ءتىپتى دال قىلدى. كالەن اتقا ءمىنىپ الدى.
— ال، ساپار وڭ بولسىن! — دەدى ەلامان.
— ءاۋمين، ايتقانىڭ كەلسىن.
— جاي ءجۇرسىز بە؟
— وي، شىراعىم-اي، — دەپ كالەن تاقىمى استىندا تىقىرشىپ تۇرعان اتتىڭ ساۋىرىنا قاراي شالقالاپ، ادەتتەگىدەي راحاتتانىپ قارق-قارق كۇلدى دە: — جامان اعاڭنىڭ جاي جۇرگەن كەزى بولعان با؟ باسىنا بۇلىك تىلەپ aپ جۇرەدى عوي. اعاڭ ءقازىر دە ءبىر قاۋىرت جۇمىسپەن كەلەدى، — دەدى.
— سوندا ول نە بۇلىك؟
— سەنىڭ دوسىڭ بار ەمەس پە؟
— دوس؟
— ءيا، الگى كوكساۋ كامىسار...
— پەتر دياكوۆ پە؟
— ءيا، سول. كەشە سول دوسىڭ مەنى شادىرىپ الدى. «ءاي، تامىر، — دەدى، — جىگىتتەرىڭدى ال دا اقتاردىڭ الدىنا ءتۇس»، — دەدى. «جارايدى، تۇسەيىن»، — دەدىم. ءازىر جاۋابىما ىرزا بولدى عوي دەيمىن، ارقاما قاعىپ-قاعىپ قويدى. «اق اسكەردىڭ جولىندا وتىرعان قازاق اۋىلدارىنا الدىن الا حابار بەر. جول-جونەكەي كەزدەسكەن قۇدىقتاردىڭ ءبارىن كومىڭدەر»، — دەدى. «بۇل ءامىرىڭ بە؟» — دەپ ەدىم، ەنەڭدى س... اقىلدى يت ەكەن: «جوق، ءوتىنىشىم»، — دەدى. «ە، وندا ءوتىنىشىڭدى ورىندايىن»، — دەدىم.
ەلامان كۇلدى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدى كالەن. — سەنىڭ دوسىڭ ماعان: «وسىنى ىستەسەڭ، جاساقتى جاۋعا جالعىز شاپقان حاس باتىردىڭ ناعىز ءوزى بولاسىڭ» دەدى. «ە، جارايدى، بولسام بولايىن» دەدىم. ال، قالاي، وسىنىم دۇرىس پا؟
— ابدەن دۇرىس.
— وي، ەنەڭدى س... — دەپ كالەن ءوزىنىڭ ءار كەزدەگىدەي اشىق كەتەتىن ەركىندىگىنە باسىپ جىبەردى. — وسى حالىق سەنى قىزىلدارعا يمانىن ساتقان دەپ، تەگى بەكەر ايتىپ جۇرگەن جوق. سەن ءقايبىر مەنىڭ قامىمدى ويلاپ جاتىرمىن دەيسىڭ. قىزىلداردىڭ مۇددەسى عوي ويلاپ جاتقانىڭ. ال، ساۋ بول!
— جولدارىڭ بولسىن!
كالەن اتقا قامشى باستى. شابا جونەلمەك بولعاندا، ەلامان ونى ءسول بوگەپ، ءۇي سىرتىنا ۇزاتىپ سالدى. تارالعىدان قوس قولداپ ۇستاپ قاتارلاسىپ كەلە جاتىپ ول كالەنگە اق اسكەردىڭ الدى بۇگىن بۇل اراعا قۇلاعانىن ايتتى. اقتاردىڭ اراسىنان تاڭىربەرگەندى كورگەنىن ايتقاندا، كالەن ات باسىن وقىس تارتىپ، توقتاي قالدى.
— ول نەعىپ ءجۇر؟
— اقتاردى شولگە ۇرىندىرماي، ەل بار، سۋ بار جەرلەرمەن باستاپ اپارا جاتقان كورىنەدى.
— ءا، سولاي دە؟..
— سولاي.
— ەنەڭدى س... ەندەشە، بالەم، تۇرا تۇر! — دەدى دە، كالەن شەكپەننىڭ شالعايىن تاقىمىنا باسىپ الدى. قولىنداعى وزەگىنە قورعاسىن قۇيعان دويىر قامشىنى نىعارلاپ قىسىپ: «بۇل دالادان سەندەرگە ءبىر تامشى سۋ تاتىرسام كالەن اتىم قۇرىر-اۋ، مەنىڭ»، — دەدى. تاقىم استىندا تىقىرشىپ تۇرعان اتتى تەبىنىپ، شابا جونەلدى. تۇياعىن كيىزبەن وراپ العان اتتار قۇددى قۇم كەشىپ بارا جاتقانداي، دىبىس شىعارماي قاراڭعى تۇنگە ءسىڭىپ كەتتى.
انە، بۇلار دا بىردەيلىك ءۇشىن ءتۇن قاتىپ بارادى. بۇنىڭ ءوزى دە انادا بىردەيلىك بولماعاسىن ورىس بايىن ءولتىرىپ ەدى عوي. كەشەگى جىلى اق پاتشاعا جىگىت بەرمەيمىز دەپ قازاق دالاسى ەرەۋىلدەگەندە اشىنعان جانداردىڭ اۋزىنداعى ءسوز — «بىردەيلىك» بولماپ پا ەدى؟ بىردەيلىك!.. بۇلاردان بۇرىنعى اتا-بابالار دا بىردەيلىك جولىندا باسىن بايگەگە تىكپەدى مە؟ ەلاماننىڭ جەتىنشى اتاسى تويعوجا باتىر — قىزىل قىرعىن سوعىستا «جاۋ مارقايىپ كەتەدى» دەپ، ساداق وعى تيگەن اياعىن قانجىعاعا قايىرىپ باي لاپ تاستاپ، سوعىسا بەرگەن-دى. كەيىن ۇشىنا ءتيىپ، ەلۋگە قاراعاندا بي اعاسى قىدىرباي سىنىقشىنى العىزىپ، تىزەدەن تومەنگى جاعىن كەسكىزىپ تاستاتقان ەدى. سونان ول ەل اراسىنا «اقساق ءبورى» اتانىپ ەدى. تويعوجا باتىر نە ءۇشىن سوعىستى؟ بار ءومىرى جورىق پەن جورتۋىلدا وتكەن جەتىنشى اتاسىنىڭ جۇرەگىن تەبىرەنتكەن سونداعى ارمان نە؟ الاڭعاسار باتىر السىزگە ولىم-جەتتىك ىستەپ، كورىنگەنگە قوقاڭداي بەردى مە؟ ونان باسقا اتالارى تويعوجاداي باتىر بولماسا دا، ولاردىڭ دا ءومىرى ەل اراسىنىڭ بارىمتا-قارىمتاسىمەن ءوتىپتى. ولاردان كەيىن ات جالىن تارتىپ مىنگەن جاستار دا ومىردەن ءوز بەتىنشە جول ىزدەمەي، توردە وتىرعان ۇلكەننىڭ اۋزىنا تەلمىرىپ كۇن كەشتى. ءباتىر-اۋ، سوندا اتا جولىن تارك ەتپەگەننەن نە ۇتتى؟ نە مۇراتىنا جەتتى؟ ال، ءبىز شە؟ ءبىزدىڭ نەنى ۇتىپ، نەدەن ۇتىلعانىمىزدى كىم ءبىلسىن.
ەلامان سەلدىر سۇيىق قامىس اراسىمەن جان-جاعىنا سەرگەك قاراپ كەلەدى. الگىندە كەنجەكەيدىڭ ۇرەيىن العان قورقىنىشتان بۇنىڭ دا جۇرەگى شايلىعادى. قۇداي وڭداعاندا، ايتەۋىر، تاڭىربەرگەننىڭ كوزىنە تۇسپەگەنى جاقسى بولدى. جيرەن سارى وفيسەر... قايدام، سول پالە سەزىكتەنىپ جۇرمەسە...
ەلامان قاراڭعىعا كوزىن تىگىپ العان. تەڭىز كورىنبەسە دە، ءبىراق ىلگەرگى جاقتان جاعاعا شىلپ-شىلپ ۇرعان بالا تولقىندى قۇلاعى شالىپ كەلەدى. سوعان قاراعاندا، تەڭىز جاقىن. ەلامان اياعىن جىلدامداپ جەدەلدەتە باستى.
«دياكوۆ تا كەشىكپەس، كەلىپ قالار» دەپ ويلادى. ارا-تۇرا قىر جاقتاعى اۋىلعا قۇلاعىن تۇرەدى. الگى ءبىر الاجابىر ابىگەر اياقسىعان سياقتى. باي اۋىلدىڭ قوتانىن كۇزەتىپ، تۇن-تۇنىمەن ءۇرىپ شىعاتىن ماڭ توبەتتەردە دە ءۇن جوق-تى. كەنەت، ماس سولداتتار قوسىلىپ ايتقان كوپ داۋىس الىستان تالىپ ەستىلدى. بۇل ەلامانعا تانىس. ادەتتە، ءقايسىبىر قىرقىسقان قاتتى ۇرىستان كەيىن قاراڭعى تۇسكەسىن اتىس توقتاپ، ءتىرى قالعانداردىڭ ىشىنەن الدەبىرەۋ ءدال وسىلاي ىڭىرسىپ ون سالاتىن. سونداي ءان كەيدە جاۋ شەبىنەن شىعاتىن. قۇلاققا تالىپ جەتكەن ءاننىڭ ءبىر ءسوزىن ەسىتپەسە دە، زارلى ساز جۇرەككە شاۋىپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ قويا بەرەتىن. ءان بىتكەندە اركىمدەر-اقكۇرسىنەر ەدى. قالتا ءتۇبىن قاعىپ تەمەكى ورار ەدى. ۇستى-ۇستىنە قۇنىعىپ تارتقان اششى ماحوركاعا قاقالىپ-شاشالىپ قالار ەدى. سوندا اركىمدەر-اق ءوز مۇڭى، ءوزىنىڭ باسىنداعى قاسىرەت-قايعىعا جۇرەگى ۋلانىپ، سۇلىق وتىرىپ قالار ەدى-اۋ. نەگە ەكەنىن قايدام، باسقا كەزدە ءبىرىن قالدىرماي، قىرىپ تاستاعىسى كەپ، كوزىنە قان تولىپ جۇرسە دە، قىزىل قىرعىن ۇرىستان كەيىنگى وسى ءبىر سايابىر تولاستا جاۋ وكوبىنداعىلاردىڭ دا شەرلى زارىن تۇسىنەتىندەي ەدى.
ۋادەلەسكەن ۋاقىتتا كەمە كەلدى. ەلامان ولارعا جاۋ اسكەرىنىڭ قارامىن، قارۋ-جاراعى جونىندە ءوزى بىلگەن ماعلۇماتتاردى بەردى دە، اقتاردىڭ ءۇششوقىعا زەڭبىرەك ورناتىپ جاتقانىن دا ەسكەرتتى.
كەمە كەتكەسىن ەلامان ۇيىنە كەپ بالالار جاتقان توسەكتىڭ شەت جاعىنا قيسايدى. شارشاعانى سونشالىق، باسى جاستىققا تيەر-تيمەستە كوزى ءىلىنىپ بارادى ەكەن. ءۇي جانىندا جاتقان تۇيە پىسقىرىپ ويانىپ كەتتى. جاستىقتان جۇلىپ العان باسى قاتتى اۋىرىپ كەتتى دە، قوس شەكەسىن قىسىپ وتىرىپ قالدى. ءبىرازداسىن توسەككە قايتا قيسايدى. كوزىن قالاي جۇمسا دا، قاشان جازعى تاڭ سارعايىپ اتقانشا ۇيىقتاي المادى. نەگە ەكەنىن قايدام، بيىل وسىنداي كىرپىك ىلمەي شىعاتىن تۇندەر كوبەيىپ بارادى. الدە وسىنىڭ ءبارى جاسقا بايلانىستى ما؟ جۇدىرىقتاي باستى تاۋعا دا، تاسقا دا سوعىپ ءجۇرىپ، اقىرى، مىنە، قىرىققا قالاي كەلىپ قالعانىن بايقاماي قالدى. قىرىقتىڭ ارعى جاعىندا كارىلىك تە قاشىق ەمەس. نەگە كونبەگەن باس، وعان دا مويىنۇسىناسىڭ.
ءۇي جىم-جىرت. تار توسەكتە تىعىنشىقتاي تولىق دەنەسىمەن بۇنىڭ ءبىر جاق ءبۇيىرىن قىج-قىج قايناتىپ جاتقان كەنجەكەيدىڭ اقىرىن العان تىنىسى ەستىلەدى. ادام جاس ساناپ جۇيكەسىن قۇرتادى، ايتپەسە، «كوڭىل قارتايمايدى» دەگەن راس. وزىنە سالسا، بۇل ءالى دە باياعى اقبالاعا ۇيلەنەر الدىنداعىداي جاپ-جاس قالپىمەن قاراپ تۇرعانداي. تەك بۇنى جۇيكەلەپ، دىڭكەسىن قۇرتاتىن — ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى تاقىم جازباي بىرگە جاساعان كەشەگى سول موڭكە، ەسبول، راي، يتجەمەس، قۇلتۋما دۇنيە سالىپ، قاتارى سەلدىرەپ قالدى. سۋدىر احمەت سورلى دا كوز جۇمدى. بۇلاردان باسقا دا قانشاما قيماس جاندار كەتتى. تىرلىكتە بۇل سولاردىڭ بىرىمەن دوس بولسا، بىرىمەن ءجۇز جىرتىسىپتى. نەگە ءسۇيتتى؟ دۇنيە تارلىق ەتتى مە؟ نە جەتپەدى؟ الدە، كوڭىل تۇبىنەن قوس ۋىس ورىن جەتپەدى مە؟ ەندى، مىنە سول يتشىلەپ وتكىزگەن ازعانتاي ومىردە اششى-تۇششىنى بىرگە تاتىپ، بىرگە جاساعان كەشەگى جانداردىڭ ءقازىر كوبى جوق. قاتال تاعدىر اۋەلى توڭىرەگىڭدى تاقىرلادى. سوسىن وزىڭە اۋىز سالادى.
ەلامان كۇن جەپ كيىزى كونەرگەن ەسكى تۇندىكتىڭ شۇرق-شۇرق تەسىكتەرىنەن سوناۋ شالعاي الىستا جىپىرلاعان جۇلدىزدارعا قاراپ جاتىر. ۇيقى شايداي اشىلىپ كەتكەن. كەشەگى قاتار جۇرگەن جايساڭ جانداردى ويلاساڭ-اق كوكىرەگى قۇرعىر قۇسالانىپ، قاي-قايداعى ەسكە تۇسەدى. سوندايدا ءوز ۇيىڭدە، قاتىن-بالالارىڭنىڭ قاسىندا جاتىپ تا جالان تۇزدە قالعانداي، جالعىزسىراپ بولاسىڭ. باسقا باسقا بولسىن، ءومىرى مۇقاۋدى بىلمەيتىن كالەننىڭ ءوزى دە ءانابىر جولى نە دەپ ەدى، ول سوندا؟ «اي، شىراعىم-اي، — دەگەن ەكەن-اۋ، — كىسى كارىلىكتى قانشا مويىندامايىن دەسە دە، ەلۋگە كەلگەسىن باياعى بالا كەزدە تىكەن كىرگەن، اسىق تيگەن، قىز شىمشىعان جەرىڭنىڭ ءبارى سىرقىراپ اۋىرىپ تۇرادى ەكەن عوي». جاقسى ايتتى! اركىمنىڭ دە كوڭىلىندە جۇرگەن كوكەيتەستى ءسوز عوي بۇل.
كەڭ توسەكتە ايقىش-ۇيقىش جاتقان ءتورت بالانىڭ ءبىرى ۇيقىسىرادى ما، جىرقىلداپ كۇلە ءتۇستى دە، كىلت تىيىلدى. ۇيقىسى سەرگەك كەنجەكەي ويانىپ كەتە مە دەپ قورىققان ەلامان الدەنەگە مازاسىزدانعان بالانى ارقاسىنا قاعىپ ۇيىقتاتىپ تاستادى. ءۇش قاتىننان تۋعان ءۇش بالانىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر وتتىڭ باسىندا ۇستاۋ بۇعان دا وڭاي بوپ جۇرگەن جوق. پاقىر، ءقايتسىن، وسىلاردى الالاماي، بارىنە انالىق مەيىر تاۋىپ، ۇياداعى بالاپانداي تاپشى دۇنيەنى قىلداي ءبولىپ بەرىپ وتىر. مىنا شىركىندەر، سوڭىراعى كۇنى ءوز قولى ءوزىنىڭ اۋزىنا ءوزى جەتكەسىن بۇنىڭ سول جاقسىلىعىن بىلسە جارار ەدى-اۋ!
ەلامان ايەلىنىڭ ارعى جاعىندا جاتقان بالالارعا كوز قيىعىن تاستادى. بۇلار قانداي بولار ەكەن دەپ ويلادى. بىزگە ۇقسار ما ەكەن؟ نە ءبىلىپ ايتاتىنىن قايدام، دياكوۆ ول كەزدە جەر باسقان جاننىڭ ءبارى بىردەي بولادى دەيدى.
جارايدى، وسى جۇرتتىڭ ىشەر اسى، كيەر كيىمى، سويلەر ءسوزى بىردەي-اق بولسىن. ءبىراق قۇداي و باستا ءبارىن بىردەي عىپ جاراتپاسا قايتەدى؟ ادام بالاسىنىڭ كوكىرەگىندە الالىق بولماي تۇرعان با؟ باسقانى قويعاندا، ءبىر وتتىڭ باسىندا ءبىر قازاننان اس ءىشىپ، بىرگە جاتىپ، بىرگە تۇرىپ جۇرگەن، باۋىرلاس كىسىلەردىڭ اراسىندا دا بىردەيلىك دەگەن پالە بولا قويماۋشى ەدى عوي. ولاردىڭ اراسىندا دا ءبىرىنىڭ ءسوزى ۇستەم، ءبىرىنىڭ ءوزى ۇستەم. ءبىرى ەرتەدەن قارا كەشكە قوقىن كۇن تەسىپ قوي سوڭىندا جۇرسە، ەندى ءبىرى الشايىپ ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن.
جوق، جوق، تۇسىنبەيمىن. تۇسىنبەيمىن. ءجا، قۇداي قالاسا، جاۋدى جەڭىپ، دەگەنىمىزگە جەتەرمىز. ءومىر وزگەرەر. قارابورباي كەدەيلەر تەڭدىك السىن. بىردەيلىك ورناسىن. ءبىراق، ءباتىر-اۋ، وسى حالىقتىڭ ىشەر اسى، كيەر كيىمى بىردەي بولعانمەن، قۇلقى بىردەي بولا ما؟ سول مۇمكىن بە؟ جىلقىشى بوپ جۇرگەندە تالاي اساۋدى باس بىلدىرگەنى بار. تەمىردەي تاقىمعا تۇسكەندە نەبىر زاڭعار اساۋلار دا جىپتىكتەي بوپ جۇرە بەرەتىنى قايدا؟ ارى-بەرىدەسىن ۇستىندەگى كىسىنىڭ قۇلقىن كوش جەردەن تانىپ، تىزگىندى دەمەگەن جاعىڭا ەلپىلدەپ وتىرماۋشى ما ەدى؟ ادام بويىنداعى اساۋلىقتى دا، سوڭىرا ءبىر تەنتەك تاقىمعا سالىپ باس بىلدىرسە، بىردەيلىكتەن نە قالادى؟ ا؟ جوق، تۇسىنبەيمىن. اقىلىم جەتپەيدى. ادامداردىڭ قۇلقىن بىردەي قىلمايىنشا، كورەرسىڭ دە، بىلەرسىڭ، سوڭىرا مىنا بالالاردىڭ زامانىندا دا بىرەۋ ارتىق، بىرەۋ كەم ورىندا جۇرمەي قايتەر دەيسىڭ.
ەلامان جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى. لۇپىلدەپ قاتتى سوعىپ كەتكەن جۇرەك ءدۇرسىلىن ءۇي ىرگەسىنە كەلىپ قالعان ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى ەسىتتىرمەي جىبەردى.
— اق-تار ما؟ — دەدى كەنجەكەي ۇيقىسىنان شوشىپ ويانىپ.
— نە بولسا سوعان ۇرەيلەنە بەرمەشى...
— اقتار ما؟
— سەن جاتا بەر. مەن تىسقا شىعىپ...
— جوق، جوق، جىبەرمەيمىن.
ەلامان موينىنان تاس قىپ قىسىپ العان ايەلدىڭ قۇشاعىنان قالاي بوساعانىن بىلمەدى. تاڭ اعارىپ اتىپتى. تۇندىگى ءتۇسىرۋلى ءۇيدىڭ ءىشى بوزارىپ قالعان ەكەن. تاسىرلاتىپ شاپقان بىرەۋلەر جولىنداعى جامان ءۇيدى تاپاپ وتەتىندەي، اتتارىن كيمەلەتىپ كەپ ەسىك الدىنا توقتادى.
— ءاي، شوقىنشىق، شىق ۇيدەن!
ەلامان ءتۇرۋلى ەسىكتەن تاقىم استىندا تىقىرشىعان اتتاردىڭ اياعىن كوردى. يىنىنە كيىمىن جامىلۋعا دا ۇلگىرمەي، سىرتقا اتىپ شىعا بەرگەندە كوز قيىعى ءتۇتىنى بۋداقتاپ كەلىپ قالعان كەمەنى شالىپ قالدى. تاڭىربەرگەن جانىندا تۇرعان فەدوروۆقا بۇرىلىپ، باسىن يزەدى. بۇنىسى «ءدال ءوزى» دەگەن يشاراسى ەدى؛ تاتار ءتىلماش قىلىشىن سۋىرىپ اپ:
— ءاي، شوقىنشىق، — دەپ اقىرىپ اتىن ومىراۋلاتا بەرىپ ەدى، ءبىراق ول قىلىشىن سىلتەگەنشە بۇل اتىپ جىبەردى. ءتىلماشتىڭ قولىنان قىلىش ءتۇسىپ كەتتى. ەلامان سونان ارعىنىڭ ءبىرىن ءبىلىپ، ءبىرىن بىلگەن جوق. ۇيدەن شىرقىراپ جۇگىرىپ شىققان كەنجەكەيدى يتەرىپ جىبەردى. ىشتەن ۋ-شۋ بولعان بالالاردىڭ داۋسى شىقتى.
ەلامان ەلىكتەي قۇپ-قۋ. بۇل ەس جيام دەگەنشە فەدوروۆ تا اتىن كيمەلەتىپ، ۇستىنە ءتونىپ قالعان ەدى، بۇل جالت بەرىپ ىتقىپ ءتۇستى. قىلىش جاي وعىنداي جارق ەتتى. تاڭىربەرگەن استىنداعى اتتىڭ باسىنا ءالى كەلمەي، الىستاپ بارا جاتىپ ارتىنا بۇرىلىپ ەدى؛ ەلاماننىڭ اعى اينالىپ كەتكەن ۇرەيلى كوزىن كوردى. قاپى كەتكەنىنە كۇيىنىپ، قايتا ۇمتىلعان فەدوروۆتىڭ اقسيعان ءتىسىن، جارقىلداعان جالاڭاش قىلىشتى كوردى. فەدوروۆ وسقىرىپ ۇرىككەن اتتى ساۋىرىنا قىلىشتىڭ قىرىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى دە، مىلتىعىن كەزەگەن ەلامانعا تاعى دا تابان جەردەن تاپ بەردى. مىلتىق تارس ەتتى. جالاڭاش قىلىش جارق ەتتى. مىنا قىلىش بۇنىڭ وزىنە سىلتەنگەندەي، تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. كوزىن قالاي جۇمىپ قالعانىن دا بايقامادى. ۇرەيلى كوزىن قايتا اشقاندا، تەنتەك شودىردىڭ بالاسى باسى قاتتى اتتى توقتاتا الماي، سىرتتان كەتىپ بارا جاتتى. ال ەلاماننىڭ قان-قان دەنەسى جاڭا عانا ات تۇياعى شاڭداتقان جەردە جاتىر ەكەن. شاشى قوبىراعان الاۋ-دالاۋ ايەل وكىرىپ كەپ ەلاماننىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتتى. ۇزاپ كەتكەن فەدوروۆ قايتا ورالماق بولعاندا جاعاعا كەپ قالعان كەمەنى كوردى. سۇيتكەنشە زەڭبىرەك كۇركىرەدى. بىرىنەن كەيىن ءبىرى جارىلعان سناريادتار فەدوروۆتىڭ جولىن كەسەلەپ، استىنداعى ۇركەك ات دالاعا قاراي الا قاشتى.
***
اقتار ارالدان شەگىنگەلى تاڭىربەرگەن توتەن ءبىر حالدە. بۇعان نە كورىنگەنىن قايدام، وسى كۇنى ويىنا العان ىسكە باسقادان بۇرىن بۇنىڭ ءوزى سەنبەي، تارتىنىپ قالا بەرەدى.
سوندايدا: «وسى مەنمىن بە؟» دەپ كوڭىلىنە كۇدىك قاشىپ، ءوزىنىڭ وسى كۇنگى حالىنە توسىرقاي قارايدى. ويتكەنى، ءوزىنىڭ بۇرىن قانداي بولعانىن بىلەتىن. قانشا باي، باقتى، بازارلى بولسا دا، بۇرىن دا ويىنا العان ءىسى وپ-وڭاي ورىندالىپ جاتپايتىن. بۇرىن دا ەل ءىشىنىڭ ايتىس-تارتىستارىندا جاعادا جۇرەتىن قولدار جازىلماي، نەبىر تار وتكەلدە تايتالاسپەن كۇن وتكىزىپ ەدى؛ سونىڭ بارىندە دە جاس مىرزا قاھارىن تىككەن دۇشپانىنا قارسى ىستەر ارەكەتىن جەر تۇبىنەن ويلاپ، تور-تۇزاعىن كۇنىبۇرىن قۇرىپ تاستايتىن. سوسىن كەلەشەكتە قايتكەن كۇندە دە بۇنىڭ ءدال ءوزىنىڭ ويلاعانى بولاتىنىنا كامىل سەنىپ، ميىعىنا مىسقىل جياتىن دا، ءمىز باقپاي بەزەرىپ الاتىن ەدى. سونان بولار-اۋ، كولدەنەڭ بوگدە كىسىلەر تۇگىل، ءتىپتى تىرلىكتە تاقىم جازباي جۇرگەن قانجىعالاس دوستار مەن توڭىرەگىندەگى قوسشى-قولاڭداردىڭ ءوزى دە جاس مىرزانىڭ ارعى جاق ويىنىڭ انىق-قانىعىن بولجاپ بىلگەن ەمەس-تى.
ءيا، قالايدا بۇعان بىردەڭە كورىندى. ايرىقشا ارالدان بەرى قاراعان جولدا ءبىر ءىسى وڭعارىلمادى. بۇعان سالسا، ءوز باسى بۇرىنعىسىنان قۇيتتاي دا وزگەرگەن جوق. اقىلى ورنىندا. ايلا-امالى باياعىشا. نە ىستەسە دە، وزىنە ءتان ماشىقتى ساقتىقپەن اقىسىن اڭداپ ىستەپ ءجۇر. سونان كەلە، بۇعان نە كورىندى؟ باياعىدا كىشكەنە كەۋدەگە ساپ، كۇشتەپ جىبەرسە بولدى، سونىڭ ار جاعىندا قيسىق ءىس تە تۇزەلىپ، ءساتى ءتۇسىپ وڭعارىلىپ جۇرە بەرەتىن ەدى-اۋ. بۇعان ەندى نە بولدى؟ بىردەڭە كورىندى عوي؟ و، جاساعان، ءبىر پالەدەن سوڭ ءبىر پالەگە ۇرىنىپ جاتقانى قالاي؟ باسىنداعى قازىرگى حال بۇعان لايىق پا؟ تاس-تالقانى شىعىپ جەڭىلگەن اسكەرگە جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەپ، ەتەگى دالاقتاپ شاۋىپ ءجۇرۋ تۇزى جەڭىل بىرەۋلەردىڭ ۇلەسى ەمەس پە؟
راس، زامان وزگەردى. امال وزگەردى. ادامدار دا وزگەرىپ جاتىر. تەك وزگەرمەگەن بۇل بولعانى ما؟ سوندىقتان دا بۇرىن بۇعان جول كورسەتىپ، قوسشىلىق قىلاتىن كەشەگى ەلپىلدەكتەرگە، شاماسى، ءسىرا، ەندىگى جەردە ەلپىلدەپ-جەلپىلدەپ قىزمەت قىلاتىن كەزەك بۇعان كەلگەنى مە؟
العاشقىدا قورلىق حالىنە كونبەي، قانشا تۋلاسا دا، امال قانشا، بۇ دا كوندى. كونگەندى ايتاسىڭ، باسىنا تۇسكەن پاقىرلىق حالگە مويىنۇسىنىپ، گەنەرال چەرنوۆتى ايتپاعاندا، اپىراي، ءتىپتى، اتاڭا نالەت، تەنتەك شودىردىڭ بالاسى مەن جەز مۇرت وفيسەردىڭ الدىندا ەلپىلدەپ جۇرگەن جوق پا؟
تاڭىربەرگەن قاتتى ەدى. بولىس اعاسى ولگەندە دە كوزىنە جاس الماپ ەدى. كەنەت، كوكىرەگىن وكسىك قىسىپ، كىرپىگى سۋلانىپ بارا جاتقاسىن كوزىن جالما-جان قامشى ۇستاعان قولىنىڭ سىرتىمەن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى. كوك ات تا بۇنىڭ ىزاسىنا ءتيىپ بولدى. ءوزىنىڭ شايقالاقتاپ وتىراتىن جول جورعاسىنان جاڭىلىپ، قايتا-قايتا سۇرىنە بەردى.
جاستايىنان شاھارلى جەردىڭ ورىس-تاتار بايلارىنا ارالاسقان جاس مىرزا وسى دالانىڭ بۇتقا تولىپ جۇرەتىن بايلارىنىڭ تىرلىگىنە ىزالاناتىن. سونان با، ءوز باسى اتا-بابا سالتىن، ءداستۇرىن تارك ەتپەسە دە، الگى ءبىر بەرەكەسىز، بوكسە باسار بويكۇيەزدىكتەن بويىن اۋلاق سالعىسى كەپ ەدى. وسى جولى دا باسقا تۇسكەن تاۋقىمەتتىڭ بارىنە مويىن ۇسىنىپ، وتباسىندا جالپيىپ جاتا بەرمەي، بەتى قاتتى زاماننىڭ تامىرىن باسىپ قايتقالى ادەيى شالقارعا بارىپ ەدى. كورمەيسىڭ بە، قالانىڭ الاياق قۋلارى ۇستاپ بەردى. بار پالە باسقا ەمەس، تەمىر كەدەن بولدى. انىق، انىق سونان. بۇرىن كورگەن جەردە قولىن قوس قولىمەن ۇستاي الىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، مال-جانىن، اۋىل-ايماعىن سۇراپ ءولىپ-تىرىلىپ جاتاتىن نەمە، سول كۇنى بۇل گەنەرال چەرنوۆتان كوڭىلى ءپاس بوپ جۇدەپ شىققاندا بۇعان كوشەدە كەزدەسكەندە بۇنىڭ جۇزىنە تۋرا قاراي الماي، كوزىن الىپ قاشىپ، ءوزى دە كۇيگەن تەرىدەي قۇرىسا قالىپ ەدى-اۋ؟ و، سۇمىراي! باسىنا ءىس تۇسكەن كىسىگە راي بەرمەيتىن ادەتى. بۇل بىردەڭە دەيىن دەسە دە اۋزىنداعى ءسوزىن ايتقىزباي: «ي، ي، اللا» دەپ ىشىنە تىكەن قادالعانداي تىجىرىنىپ قالا بەرمەدى مە؟
اۋەلدە بۇلاردى التىقۇدىققا دەيىن باستاپ اپارسام، ار جاعىندا كەرەگىم دە بولماس دەپ ويلادى. قىزمەتىم جاقسا تەز بوسانارمىن دەگەن ويمەن ءجان-تانىن سالىپ قىزمەت ىستەمەدى مە؟! جەر قايىسقان اسكەردى جول بويى شولگە ۇرىندىرمادى. قارنىن اشىرمادى. وتى-سۋى مول ۇلىقۇم مەن كىشىقۇم بويىندا ءيىن تىرەسىپ، سىڭسىپ وتىرعان مالدى-جاندى اۋىلداردىڭ ۇستىمەن الىپ ءجۇردى. بۇل ءوڭىردىڭ بەتكە ۇستاعان يگى جاقسىلارىن قاراشوقاتقا جيناعان ۇلكەن جيىندا ءتىلىنىڭ ەبىن، بەتىنىڭ اجارىن سالىپ، بۇلاردىڭ مىنەرلىگى مەن سويىستىعىنا قويدى دا، سيىردى دا، جىلقىنى دا ۇيىر-ۇيىرمەن ايداپ اكەلىپ جاتپادى ما، بۇلارعا ىستەگەن كول-كوسىر جاقسىلىعى انا جاقتا قىزىلداردىڭ قۇلاعىنا جەتسە، مىنا جاقتا گەنەرال چەرنوۆ پەن اتامان دۋتوۆ بۇعان ىرزا بوپ جۋىق ارادا ايىرىلاتىن ءتۇرى جوق. بۇنان وزگەلەر قاتال زاماننىڭ قاھارىنا ىلىكپەۋگە تىرىسىپ، تاسا-تاساعا تىعىلىپ جاتسا، و، پارۋاردىگار، بۇل، بۇل بايعۇس قايدا ءبىر باسىنان باعى تايعانداردىڭ قوسىن جەگىپ، قوسشىلىق ەتىپ كوزگە ءتۇسىپ جاتقانىن دا سەزبەپتى. بۇل نە؟ ولەتىن بالانىڭ الگى ءبىر كورگە قاشاتىنى ما؟ اقىلدى، ايلالى بولعاندا، قۋلىق-سۇمدىقتى كوزى تىرىلەردىڭ بارىنەن اسىرماق بوپ جۇرگەندە تاپقان اقىلىڭ وسى ما؟ قاندى كويلەك جاۋىڭا ءوزىڭنىڭ قولىڭمەن اتا الماعان وقتى ورىستىڭ قولىمەن اتقاندا نە تاپتىڭ؟ كەك قايتتى ما؟ كوڭىل كونشىدى مە؟ بىلە-بىلسەڭ، سوڭىرا اق-قارانى اشقاندا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇتىلاتىن ول ەمەس، ءوزىڭ ەكەنىن ويلادىڭ با؟
كورىپ ءجۇرمىز عوي، ءيسى قازاققا ورىس قانداي زورلىق ىستەسە دە، وعان زارەدەي دە پالە جۋىمايدى. ال، قازاققا قازاق كەگىن جىبەرمەسى انىق. ءجا، نە قىلسا دا، ءيتىڭ قىرىنان جۇگىرگەسىن ىستەگەن ءىسىڭنىڭ بەتى وڭعارىلمايتىنى عوي، شاماسى.
— نۋ، گاد! قۇدىق قايدا؟
تاڭىربەرگەن قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن تىزگىنىن تەز جيىپ الدى. الا جونەلگەن اتتىڭ باسىن تەجەپ، ارتىنا قايىرىلدى. ۇزەڭگى قاعىسىپ، قاتارلاسىپ قالعان جيرەن سارى وفيسەردىڭ تۇزداي كوك كوزىنە بۇ دا تايسالماي تۋرا قارادى دا، ءلام-ميم دەمەستەن تەبىنىپ قالدى. يەسىنىڭ شيرىققان جانىن سەزگەندەي ءىرى كوك ات پىسقىرىپ، اياعىن جەڭىل تاستاپ جەلىپ كەتتى.
ءىشى ۋ جالاعانداي ورتەنىپ جاتسا دا، سىرتى سالماقتى. جاڭاعى جانجالدان كەيىن ول كۇمىسپەن شولۋلاعان كوك باس ەردە قىبىر ەتپەي، قازىقتاي شانشىلىپ وتىر. كوپ كىسى بوپ جۇرگەندە الدىنا قارا سالماي ەلپىلدەپ، باۋىرىن كەرىپ اياڭداپ وتىراتىن ءىرى كوك اتتىڭ تاس توبەسىندە شانشىلعان قۇلاعىنان كوزىن ايىرماي قادالىپ اپتى. جاڭاعىدان كەيىن ارتىنا بۇرىلىپ قاراماسا دا، الگى وفيسەردىڭ وزىنە تۋ سىرتىنان قادالعان كوك كوزى تەسىپ بارادى. ارالدان بەرى قاراي شىققالى وسى جيرەن سارى وفيسەر مەن تەنتەك شودىردىڭ بالاسىنىڭ بۇعان قانى قاتىپ الدى. قالعاندارىندا دا ايايتىن نيەت جوق. تەك گەنەرال چەرنوۆتىڭ تاك-تاگىمەن جان ساقتاپ كەلەدى. جانە بۇل بولماسا وزدىگىنەن جول تابا المايتىن بولعاسىن امالسىز.
باستاپقى كەزدە بۇلاردان قايبارتىپ ەدى، ءقازىر ءوزىنىڭ دە كوكىرەگى قارايىپ، قانىن تورسىققا قۇيىپ العاسىن با، بۇل ەندى جاڭاعى جيرەن سارىدان دا، تەنتەك شودىردىڭ بالاسىنان دا ءجۇزى ىعىسپادى. وسى ءقازىر باسىنداعى ب ا ق پەن ورىستەگى ءۇيىر-ۇيىر مالدان، قوينىنداعى جاردان، ورتتەي ىستىق كۇنى جانىن قويارعا جەر تاپقىزباي كۇيدىرىپ بارا جاتقان ۇستىندەگى مىنا اسپان، مىنا جارىق دۇنيەدەن كوڭىلى قالىپ، سۋىنىپ العان. باسىنداعى ءبىر جاپىراق تىرلىكتەن دە ءتۇڭىلىپ، تالاڭ دەۋگە ءازىر. قالجىراعان جانى تەك تىنىشتىق قالايدى. ءبىر جۇتىم سۋ تىلەيدى. شەگەندى قۇدىقتان قاۋعامەن تارتىپ العان مۇزداي سۋعا قايتا-قايتا اقسارى اۋىپ، ەرنىن جالاپ، اۋزىن قۋىرعان اششى سىلەكەيدى تامسانىپ قويادى.
وسى كۇندەرى شارۋا جايى مۇلدە جادىنان شىعىپ كەتتى. كەرەك دەسە شالقارعا بارا جاتىپ، جولشىباي قارالا-كوپكە قوندىرىپ كەتكەن اۋىلىن دا ويلاعان جوق. سوفى اعاسىنا: «مەنەن حابار بولعانشا قارالا-كوپتەن قوزعالماڭدار» دەپ كەتكەن-دى. سونان بەرى ءبىر ايدىڭ ءجۇزى استى. مالدى-جاندى اۋىل ءبىر ورىندا ۇزاق وتىرىپ قالدى-اۋ دەپ قىنجىلادى. مال تۇياعى تيگەسىن جەردە تۇك قالا ما؟ ءۇي ماڭى سارى جۇرت بوپ، شاڭداعى شىعىپ كەتكەن بولار. جانە بيىلعى جەر سىڭايى جامان. جىلداعى شابىندىق جەرلەردە تىسكە ىلىنەر قىلتاناق جوق. بيىل قالايدا الداعى قىستىڭ مال باققان شارۋاعا اۋىر سىن بولارىن سەزسە دە، كوڭىل سۇلەسوق ەنجار بولعاسىن با، ايتەۋىر ەرتەڭگى تىرلىك قامى ويىنا كىرىپ-شىقپادى.
نەگە ەكەنىن قايدام، ادامداردان دا گورى جول بويى وسىناۋ ورتتەي ىستىقتا اياعىن ازەر الىپ، قىبىر-قىبىر كەلە جاتقان ارىق اتتاردى كوبىرەك ايادى. سوسىن چەرنوۆتى ايادى. قانشا كۇننەن بەرى تاقىم جازباي، بىرگە كەلەدى. شالقاردان شىققالى جول بويى كوز جازباي بايقاپ كەلەدى. از ءسوزدى. ۇستامدى. ادامگەرشىلىگى قانداي؟! تەك، اتتەڭ، باسىنان ب ا ق تايعاندا كەزدەستى. ارقا تىرەر ۇكىمەت قۇلادى. اسكەرىنىڭ سيقى مىناۋ. ارال تۇبىندەگى شايقاستا تاس-تالقانى شىقتى. مىنالارعا سەنۋگە بولا ما؟ سەنىم؟.. تاڭىربەرگەن مىرس ەتتى. قاسىنداعىلاردان قىسىلىپ، اتىن تەبىنىپ گەنەرالدى قۋىپ جەتتى. ءبىر جاڭالىق ايتا ما دەپ ويلاعان گەنەرال بۇرىلىپ ەدى؛ تاڭىربەرگەن ونان كوزىن الىپ قاشتى. اتى دا كىبىرتىكتەپ، گەنەرالدىڭ اق ارعىماعىنان كەيىندەپ قالا بەردى. ەل كەزدەسەتىن دامەلى جەردىڭ بارىنەن ءوتتى. ءوزىنىڭ توپشىلاۋى بويىنشا ەلى بار، سۋى بار جەر بۇگىن بۇلارعا جۋىق ارادا كەزدەسپەيدى. ال، ەرتەڭگە دەيىن مىنا اتتاردىڭ شىداۋى نەعايبىل. تۇلا بويى تەرگە مالشىنىپ، ومىراۋى، قولتىعى، شابى اق سابىندانىپ مىقشيىپ كەتىپتى. ات رەڭى مەن ادام جانارىنا قاراسا كوڭىلى بۇزىلاتىن بولعاسىن تاڭىربەرگەن كوبىنە كوزىن تۋرا الدىنا قاداپ الدى.
ەلسىز دالا جىم-جىرت. قاباعى قاتىڭقى كىسىلەر ءۇنسىز. تەك شولگە شالدىققان اتتار ءولسىن-ولى تاناۋىنا شاڭ تولىپ پىسقىرا بەرەدى. ءالسىز اتقا ىندەگىش تە ءۇيىر. كەيدە ءتۇبىن جەل قازىپ، قاراكەڭىردەكتەنىپ قالعان تومار جۋساننىڭ ءتۇبىرى تۇياعىن قاعادى. كەيدە كورتىشقاننىڭ يلەۋىنە اياعىن تىعىپ، ومبىلاپ قالادى. وندايدا اياعىن ىننەن سۋىرا الماي، تىزە بۇگىپ قالعاندا، قامسىز وتىرعان كىسى تاقىمىن قىسۋعا ۇلگەرمەي، ەردەن ۇشىپ كەتە جازداپ، اتتىڭ شوقتىعىنان ۇستاي الادى.
جاس مىرزا ات ۇستىندەگى جۇرىسكە بەرىك ەدى، وسى بۇگىن بۇ دا تاقىمى بوساپ، قايتا-قايتا قالعىپ كەتە بەردى. جانى كۇيزەلگەن ءبىر تۇستا: «يت ومىردە مەن قيمايتىنى نە قالدى؟» دەدى ىشىنەن. باسە، بۇل قيمايتىن نە قالدى؟ ۇستىندەگى اسپان با؟ مىنا كۇن، مىنا جەر مە؟ الدە، ۇرى توناعان ۇيدەي وزەگى تالعان كىسىگە بەرەتىن ءبىر جۇتىم سۋى جوق ءشول دالا ما؟ وپاسىز دۇنيە! اپىراۋ، كوڭىل تورىققاندا دۇنيەسى قۇرعىردىڭ تۇلا بويىنان تىرناق ىلىنەر تۇك تابىلمايتىنىن قايتەرسىڭ؟! قىزىعى تاۋسىلعاندا، بۇل بەيباق تا كوڭىلىڭ قالعان قوينىڭداعى قاتىنىڭداي ءقادىرى قالمايدى ەكەن.
جاس مىرزا قالجىرادى. وسى ءقازىر وعان اق تا، قىزىل دا، دوس تا، قاس تا — ءبارىبىر. ءدال ءقازىر ەلامانعا دا كوكىرەگىندە كەك قالماپتى. وسى دۇنيەدە ونىڭ بارى-جوعى، ءولى-تىرىسى ءبارىبىر. «ءيا، ماعان ءبارىبىر» دەدى تاڭىربەرگەن. كەشە تەڭىز جاعاسىندا جالعىز ءۇي جاپپاعا تەنتەك شودىردىڭ بالاسىن ەرتىپ اپارعاندا دا، قۇداي كۋا، بۇل قان تىلەپ بارعان جوق-تى. كۇن ساناپ ارۋاعى اسىپ بارا جاتقان وسى ءبىر توقمويىن، دوكىر جىگىتتىڭ قىلىش استىندا كىرەرگە تەسىك تاپپاي، اكە-كوكەلەپ جالىنعانىن كورگىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق بۇل كۇتكەنى دە بولمادى. قىڭىر نەمە قىلىش استىندا دا قايسارلىققا باسىپ، قولىنان قارۋ تۇسكەنشە قارسىلاستى. جالاقتاعان قىلىشتان قورعانىپ، قولىمەن باسىن كولەگەيلەپ شەگىنە بەردى. وڭ يىعىنىڭ باسىن جاناپ تيگەن قىلىش قولىن تۇبىنەن شاۋىپ تۇسكەن سياقتانىپ ەدى. سونان سوڭ... باسە، سونان سوڭ نە بوپ ەدى؟
ءبىر اۋەننەن تانباي ەلپىلدەپ كەلە جاتقان ءىرى كوك ات كەنەت الدەنەدەن ۇرىككەندەي وسقىرىپ، شەگىنشەكتەي بەرگەسىن مىرزا ۇمتىلىپ ىلگەرى جاققا كوز سالسا، اناداي جەردە جالعىز ءتۇپ قىزىل تۇزگەن تۇبىندە جۋىردا عانا قاسقىر جەپ كەتكەن ءىرى قارانىڭ سۇيەگى ارسا-ارساسى شىعىپ اعارىپ جاتىر ەكەن. «وسى ارالاردا ەل بولۋى مۇمكىن» دەپ ويلادى. سوسىن ەر ۇستىنەن سوزىلىپ، اينالا توڭىرەككە كوز تاستادى.
***
«ياپىرماۋ، بۇل قالاي؟ وسى ارالاردا بۇرىن ەل وتىراتىن ەدى عوي؟» دەدى تاڭىربەرگەن. ارالدان شىققالى كوكجيەككە قاراي-قاراي كوزى تالدى. باسى اينالدى. «كۇن ءوتتى-اۋ، شاماسى». قانشا كۇننەن بەرى جەر قايىسقان اۋىر قولدىڭ الدىندا ات ۇستىندە قاققان قازىقتاي بوپ كەلە جاتقان جىگىتتىڭ سۇلۋ بويى وسى ارادا ءسال بوساڭسىپ، قوس شەكەسى سولقىلداتىپ اكەتىپ بارا جاتقاسىن، باسىن قىسىپ ۇستاي الىپ ەدى، بىلەۋدەي كوك تامىرلار الاقانى استىندا بۇلك-بۇلك سوعىپ قويا بەردى. قۇلاپ قالام با دەپ قورىققان تاڭىربەرگەن تاقىمىن دەرەۋ قىسىپ الا قويدى.
جول جورعاسى بار ات ءالى تىڭ، قامشى سالعىزباي، اياعىن قىدىڭداپ شيراق الىپ كەلەدى. مي قايناتقانداي تاس توبەدە شاقىرايىپ تۇرىپ العان ارال ءوڭىرىنىڭ ورتتەي ىستىق كۇنى بولماسا، ات ءۇستىنىڭ جۇرىسىنە بۇل ادەتتە بولدىرا قويماۋشى ەدى. تاڭىربەرگەن باسىن كوتەردى. ەڭسەسىن تىكتەپ، ەرگە دە ءوزىنىڭ قاشانعى ماشىعىمەن شالقالاپ نىعىزىراق وتىرىپ الدى دا، تاعى دا اينالا توڭىرەككە كوز تاستادى. ءشوبى كۇيگەن سۇر توبەلەر سۇر تولقىنداي دوڭبەك-دوڭبەك بوپ كوز اسىپ كەتىپ جاتىر. قاي جاعىنا قاراسا دا كەنەۋسىز كەڭ دۇنيە. اپىراي، شەگى-شەتى بار ما مىنا زاڭعاردىڭ؟ بولسا، قايدا؟ قاشانعىدان بۇرىن بۇنىڭ سارىلاتىن دا جاتاتىن مىنا ءتۇرى كىسى جانىن جالىقتىرىپ بارادى. دۇنيە دۇنيە بوپ جارالعالى وسى ءبىر قۇبا جون، قۋ مەكەندە، قۇداي بىلەدى، ءتىرى جان تۇرماعان بولار؟ وزىندە ات-اتاۋ دا بولماس؟ بالكىم، ازىرەت ءالىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى تۇپ-تۇگەل شاھيت بوپ قىرىلىپ كەتەتىن، سول... سول الگى كەربالا ءشولى وسى ەمەس پە؟ و دا وسىنداي ەلسىز، سۋسىز سارىلعان ءشول دالا دەۋشى ەدى عوي؟ كەربالا... قالاي ەدى؟ جاتقا بىلەتىن ەدى؟.. «ەي، جارانلار، تىڭلاعىن ۋالاياتىن، كەربالانىڭ سويلەيىن حيكاياتىن...» سوسىن... باسە، سونان ارى قالاي ەدى؟ ۋالاياتىن... ۋالاياتىن... كىسىنىڭ جادى دا توزاتىن بولعانى عوي. سورلى حۇسايىن... ءيا، سورلى. سورى شاش ەتەكتەن. مىنا گەنەرال دا حۇسايىن سەكىلدى تالانى تاستاي باقىتسىز جان.
انا قاراش، ۋ جۇتسا دا — ىشىندە. ءىشىن يت كەمىرىپ جاتسا دا، سىرتىن بەرمەي سازارىپ الادى. باسقا كىسىلەر ات سوققان دەنەسىنە يە بولا الماي، كۇن ۇزىن ەر ۇستىندە قوزعالاقتاپ، ەكى جامباسىنا كەزەك قيساڭداپ كەلە جاتقاندا، اپىراي، بۇل زاڭعار، كۇنى بويى قىبىر ەتپەيدى-اۋ! ارالدان شىققالى ونان كوزىن ايىرعان جوق-تى. قاشان قاراسا دا، قانشا قاراسا دا جول بويى، بىردە بولماسا دا، بىردە بەلى بوساڭسىعانىن كورمەدى. قاشان قاراسا دا كۇن جەپ تاستاعان كونە كويلەكتىڭ تەر قاتقان اق سورتاڭ جاۋىرىنىن جۇرتقا توسىپ، ىرعايداي موينى قىلقيىپ سوڭىندا شۇبىرعان اسكەردىڭ الدىندا كەتىپ بارا جاتادى. تاڭىربەرگەن قارتاڭ گەنەرالعا كوبىنە سىرت جاعىنان كوز سالىپ كەلەدى. گەنەرالدىڭ كۇن استىندا شاعىلىسقان اپپاق ساماي شاشى مەن قىلقيعان موينىنا، كىر-كىر جاعاسىنان جارىلقاپ كورىنگەن كوك جەلكەسىندەگى بارماق باسىنداي شۇقىرشاققا كوز ايىرماي ۇزاق-ۇزاق قاراپ وتىرادى دا، كۇن استىندا قاجىعاندىكى مە، كەنەت قارادان-قاراپ كوڭىلى بوساپ، حۇسايىننىڭ اسكەرى قىرىلعان سول الگى اراب دالاسى ءدال مىنا ارال جەرىندەي بولار-اۋ دەپ ويلايدى. وندا دا، قۇداي بىلەدى، ءدال وسىنداي قايناعان ىستىق. وندا دا وسىنداي شەتسىز-شەكسىز سۇر دالا. سۇر توپىراق. سىڭار تامشى تاتىرمايتىن مەڭىرەۋ ءشول. مەككەدەن قالىڭ قولمەن اتتانعان حۇسايىن شام شاھارىمەن ەكى اراداعى ۇزاق جولدى ايلاپ جۇرگەندە سۋسىز ءشولدىڭ بەدەرى وزگەرمەي، بەزەرىپ العان بولار-اۋ. كۇندە-كۇندە تۇسكە قاراي اراب اسپانىنىڭ ورتتەي ىستىق كۇنى جەر-دۇنيەنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ كۇيدىرە باستامادى دەيسىڭ بە؟! اڭىزاق اپتاپتان اۋزى-باسىن ورامالمەن تۇمشالاپ بايلاپ العان كىسىلەردىڭ تاڭ اتقالى قانىن كەپتىرىپ، اسىرەسە، شاڭ جۇتقان اتتار ۇستى-ۇستىنە پىسقىرىپ، ىرسىلداپ اياعىن تەڭسەلىپ باسقان شىعار-اۋ. اپپاق اق سور. مىڭ سان تۇياق استىندا بۇرقىلداعان ءشول دالادا كوز توقتاتار قىلتاناق جوق. سونان تاقىم استىندا تەڭسەلىپ كەلە جاتقان اتتار تۇسكە تارتا ءتىپتى دىڭكەلەپ، توبەگە ۇرعانداي توقتاپ قاپ جاتپادى دەيسىڭ بە؟! سوندا ۇنەمى وق بويى الدا وتىراتىن حۇسايىن دا ءدال مىنا قارت گەنەرالداي ارتىنا بۇرىلىپ قاراماي، شولگە شىداماي قىرىلا باستاعان قالىڭ قولدىڭ ەندىگى قالعاندارىن قايتسەم دە ءبىر قاراعا جەتكىزەم دەپ ىلگەرى تارتا بەرگەن شىعار؟ ءيا، ءسۇيتتى. ناعاشى اتاسى مۇحاممەد پايعامبار بولعاندا، ءوز اكەسى ازىرەت الىدەي ءدۇلدۇل ءمىنىپ توپ جارعان دەگدار بولسا، ولاردان شىققان بالا كۇندەرى جال قايسار بولماعاندا شە؟!
مىنا گەنەرال دا شولدەن قىرىلۋعا قاراعان اسكەرىن ءدال سول حۇسايىنداي بەت العان باعىتتان ماڭداي اۋدارماي، ىلگەرى تارتىپ كەلەدى. سورلىنىڭ قاجىر-قايراتى قانشاعا جەتەدى؟ اپىراي، كەسسە قان تامبايتىن كەربالا ءشولى... سول ەمەس پە مىناۋ؟ وسى كۇدىك باسىنان كەتپەدى. مىنا دالانىڭ اڭىزاق اپتابى، بۇلىڭداعان ساعىمى، ءبارى-بارى بۇرىن-سوڭ بۇل كورمەگەن، بىلمەگەن، ءجونى باسقا ءبىر بەيماعلۇم جات دۇنيە... مىناۋ سول جات دۇنيەنىڭ ساعىمى، اڭىزاق اپتابى عوي. ەندەشە، جانىڭدى قويارعا جەر تاپتىرماي، كۇيدىرىپ-جاندىرىپ بارا جاتقان مىنا كۇن دە سول حۇسايىن سورلىنىڭ تۇبىنە جەتكەن اراب اسپانىنىڭ كۇنى بولار.
تاڭىربەرگەن بەلى بوساڭسىپ بارا جاتقاسىن ەرگە تىكتەلىپ وتىرا بەرىپ ەدى، شاقىرايعان كۇن بەتىن شارپىپ الدى دا، بۇل لاجسىز ىقتاپ كەتتى. كۇنى بويى كوز الدىندا قىلتىلداپ تۇرىپ العان اتتىڭ قوس قۇلاعى كەنەت الدەنەگە الىستاپ، ءبىر بۇلىڭعىر كىرەۋكە تۇمانعا ءسىڭىپ قاراسى ءۇزىلىپ بارا جاتتى. ءيا، بۇعان كۇن ءوتتى. ەندەشە، گەنەرالعا دا كۇن ءوتتى. كەربالا شولىندە حۇسايىنعا دا كۇن وتكەن بولار.
تاڭىربەرگەن كۇنى بويى ءوزىن باۋراپ اكەتىپ بارا جاتقان وسى ءبىر ۋداي اششى ويدان قۇتىلا المادى. قۇتىلعىسى كەلىپ كوڭىلىن باسقا جاققا اۋدارىپ كەرىپ ەدى، ءبىراق ساپتىرەگەن سانا شاتاسىپ، جاڭاعى وي قايتالاپ سوعا بەردى. كەلەسىدە ول قياناتى مەن قاتالدىعىنا كوز جەتپەيتىن باياعى باعزى زاماننىڭ قۇربانى بولعان حۇسايىن، قۇداي بىلەدى، ورىس گەنەرالىنا كامىل ۇقساعان بولار دەپ ويلادى. تالانى مەن تاعدىرى عانا ۇقساس ەمەس، ورىس گەنەرالىنا ونىڭ ءتۇرى، ءتۇسى، ءىسى، مىنەزى، ءبارى-بارى ۇقساعان بولار. قىرۋار اسكەر كوز الدىندا قىرىلىپ جاتقاندا ءوزى دە ولۋگە قاراپ، قانازاسى كەۋىپ بارا جاتقان حۇسايىن قۇددى مىنا ورىس گەنەرالىنداي جالاق ەرنى كەزەرىپ، قىلدىرىقتاي موينى كويلەك جاعاسىنان قىلقيىپ، كوك جەلكەدەگى بارماق باسىنداي شۇقىرشىعىنا دەيىن قاسىنداعى كىسىلەردىڭ كوڭىلىن بوساتىپ، كوزىنەن جاس شىعارمادى دەيسىڭ بە؟! اسىلى، قۇي كاپىر، قۇي مۇسىلمان بول، تاعدىرى ءبىر كىسىلەردىڭ باسىنا تۇسكەن قيىندىق تا ۇقساس بولار-اۋ!
تاڭىربەرگەن تاعى دا ۇزاق سونار ويعا سالىنىپ بارا جاتقانىن بايقادى دا، كوڭىلىن بولگىسى كەپ توڭىرەگىنە كوز تاستاپ ەدى. وي، زاڭعار-اي، سول قۇلازىعان دالا. كوز جەتەر جەردە كوز سۇرىنەر نە بۇتا، نە باسقا بىردەڭە بولسايشى. اڭ دا، قۇس تا جوق. سارى اۋرۋداي سارىلعان سۇرەڭسىز دالا تىرلىكتەن نىشان بايقاتپاي، جانىن جەپ، جۇرەگىن سىزداتىپ بارا جاتقاسىن بۇرىلىپ ارتىنا قاراپ ەدى. اۋىر قولدىڭ نەگىزگى سالماعى كەيىندە قالعان ەكەن. تاندىرى كەپكەن تاز تاقىر دالانى تىنىمسىز تۇيگىلەپ كەلە جاتقان مىڭ سان تۇياقتىڭ ءدۇسىرى ەستىلەدى. بۇلارمەن قۇيرىقتاسىپ كەلە جاتقان سولداتتاردىڭ رەپەتى قانداي جامان: ءجۇن باسقان بەت تۇتىگىپ كەتكەن. تەك تۇيىلگەن قاباق استىندا جىلتىراعان ەكى ءتۇيىر جاناردا ادامنىڭ زارە-قۇتىن ۇشىرعانداي ىزالى راقىمسىزدىق بار. يىنىنە ازەر ىلىنگەن القام-سالقام، كىر-كىر كويلەك كۇنگە كۇيىپ كەتكەن. بويىنداعى قارۋ-جاراقتى ەردىڭ قاسىنا ىلە سالعان. جورىق كەزدەگىدەي ساپ تۇزەپ، وندىق، جۇزدىككە ىڭعايلاسپاي، بەتىمەن كەتكەن باقتاشىسىز مالداي شاشىراپ، اياقتارىن ءىلبىپ باسىپ كەلەدى. تاڭىربەرگەننىڭ ەسىنە تاعى دا كەربالا ءشولى، كەربالا شولىندە قىرىلعان حۇسايىن اسكەرى ءتۇستى.
بۇلار ارالعا دەيىن دە تاپ بۇلاي ەمەس-تى. ارالعا دەيىن اۋىر ۇرىستان اق يىق بولسا دا، بۇلار تۇتىمى قاتتى گەنەرالدىڭ تەزى مەن ءتارتىبىن ساقتاپ ەدى. راس، ارال تۇبىندەگى ۇرىستا تاس-تالقانى شىعىپ جەڭىلدى. ءتىرى قالعانداردىڭ دا جارالىلارى كوپ. قارۋ ۇستاۋعا قاۋقارى بارلار دا بۇرىنعىداي ەمەس، دۇنيەدەن ابدەن تورىققان قىجىرسىز. سوعان قاراماستان گەنەرال چەرنوۆ قولدا بار اسكەردى ءالى دە بولسا ۋىسىنان شىعارماي، اق پاتشانىڭ اق تۋى استىنا جيناعىسى كەپ ەدى. ءبىراق ءۇششوقىدان بەرى شىعا بەرە ات تا، ادام دا بولدىردى. ءۇش كۇننەن بەرى ءبىر ەل كەزدەسپەدى. كۇشى ۇزدىككەن اتتار قارعا ادىم جەرگە جاراماي، تاناۋىنان قان كەتىپ تۇرىپ قاپ جاتىر.
ىزالى سولداتتار ءقازىر ەشكىمنەن دە ايىلىن جيىپ جۇرگەن جوق. كەشە سونداي بىرەۋ ءوزىنىڭ كومانديرىنە مىلتىق الا ۇمتىلعاندا جيرەن سارى وفيسەر ونى توقتاتىپ: «اقىماق، اتاتىن كىسىڭ، انە، اناۋ!» دەپ تاڭىربەرگەنگە ايداپ سالدى. مىرزا جان-جاعىنا سەرگەك كوز تاستاپ، نازارىنا ىلىنگەن نارسەنى جادىنا ءتۇيىپ كەلەدى. اق بورپىلداق توپىراق ات تۇياعى ءتيىپ كەتسە دە بۇرق ەتىپ، اپپاق شاڭ كوتەرىلەدى. كوزگە ىلىنەر قىلتاناق كۇيىپ كەتكەن. ەڭ ارىسى قىردىڭ قاراكەڭىردەك جۋسانىندا دا سىعىپ الار ءسول قالماعان. كۇنى بويى كوز ۇشىندا ساعىم بۇلدىراپ تۇرىپ الادى. ءشول قيناعان كىسىلەرگە بۇل كەيدە ناق ءبىر شالقىعان سۋ سياقتانىپ، سوعان كادىمگىدەي اقسارى اۋىپ، اۋالانىپ، كوزى قارايعان قايسىبىرەۋلەر استىنداعى اتتى قامشىلاپ تەپكىلەي باستايدى.
تاڭىربەرگەن مىنا سورلىلاردىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەتتىڭ بارىنە باسقادان بۇرىن بۇنىڭ ءوزى كىنالىدەي سەزىنەدى. تەنتەك شودىردىڭ بالاسى ارالدان شىعاردا تەڭىز جاعالاپ جۇرەيىك دەپ وزەۋرەگەندە بۇل قارسى بولعان-دى. جازدا ماسا-سونادان قاشقان جۇرت جاپپاي قىرعا كوشىپ، تەڭىز جاعاسىندا بالىقشىلار مەن ءسىڭىرى شىققان كەدەيلەر عانا قالاتىن-دى. بارىنەن بۇرىن سۋى كۇرپىگەن تۇششى قۇدىقتار دا قىردا ەكەنىن ايتقان سوڭ، گەنەرال چەرنوۆ بۇنى قۇپتاپ، قىر جولىمەن كەتكەن-دى. ەندى كورمەيسىڭ بە... قاراقۇرىم اسكەر، مىنە، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن، وسى ءوڭىردىڭ حالقى التى اي جازدا ءيىن تىرەسىپ وتىراتىن حان جايلاۋدى كەشىپ كەلەدى. ءبىراق، نە پايدا، قاس قىلعانداي، بۇلارعا ءالى ءبىر اۋىل كەزدەسپەدى. وسىنشا قىرۋار قولدىڭ كەشە ارال تۇبىندە تاس-تالقانى شىققانى از بولعانداي، ەندى مىنە، شولگە ۇرىندى، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن اسسىز، سۋسىز وزەگى تالىپ، تيتىعى قۇرىعان سورلىلار ءالى ءسىڭىر سوزىپ كەلەدى. كەشەگى قيىندىقتان بۇگىنگى قيىندىق اسىپ ءتۇسىپ، قارا كۇن باسىنا تۇسكەندە، سونىڭ ىزاسى مەن كەگىن كىمنەن الارىن بىلمەي، ءبارى دە شيرىعىپ العان.
تاڭىربەرگەن «اداسقان شىعارمىز» دەدى. ويى وسىعان اۋا بەردى. ات جالىن تارتىپ مىنگەلى بۇل وڭىردەن ءدال بۇنداي ەلسىز-سۋسىز دالانى كورگەن جوق-تى. زاۋدە ءبىر جولدان جاڭىلىپ اداسقاندا بۇل ادەتتە ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ توپىراققا، شوپكە قارايتىن. تاقا بولماسا، ءبىر ۋىس توپىراقتى شەڭگەلىن تولتىرا كوسىپ الار ەدى دە، رەڭىنە قارار ەدى. ءشوبىن الاقانىنا ۇگىپ ارى-بەرى يىسكەلەپ، ايتەۋىر بىردەڭەنى توپشىلار ەدى. ەندى، مىنە... تۇگىنە تۇسىنسە نە دەيسىڭ؟.. ءوزى دە وسى كەلە جاتقاندا ءوڭ مەن تۇستەي ءبىر حالدە. كەسسە قان تامبايتىن ادىرا قالعىر مىنا دالا تەك بۇلاردىڭ زىعىرىن قايناتىپ، جىگەرىن قۇم قىلۋمەن كەلەدى. قايسىبىردە كوكتەمەي جاتىپ، قىلتيىپ كورىنگەن قىلتاناعى كۇيىپ كەتەتىن بۇل دالا باياعى اتا-بابا زامانىندا دا كۇنى بويى اڭ قۋىپ قان سورپاسى شىققان ارانشىنىڭ جالعىز اتىنا دا سۋ بەرمەي بەزەرىپ جاتاتىن زاڭعار ەدى عوي. سول دالانىڭ ەجەلگى ءبىر قاتالدىعى مەن قايىرىمسىزدىعىنا ەندى ءتاڭىرىم بۇلاردى تاپ قىلعانىن قايتەرسىڭ؟!
تاڭىربەرگەن تۇككە تۇسىنبەدى. اقىلى دال. ات ۇستىندە دەمەسەڭ، ال-دارمەنى قۇرىپ، قولىنان تىزگىنى ءتۇسىپ كەتكەن. دۇنيەدە اقىلعا سىيمايتىن نارسە كوبەيىپ بارادى. جەر ءتاڭىرىسى كورەتىن كەشەگى اق پاتشا اناۋ، اياعى اسپاننان كەلدى. و، سۇمدىق، قۇل-قۇتانمەن جاعالاستا ءبىر جۇلقىعانعا جارامادى! سونداي-اق، بۇلار سىيىنعان جەر ءتاڭىرىسى قۇر ءاشيىن ساعىم كوتەرگەن بۇتاداي قاۋقيعان بىردەڭە مە ەدى؟ الدە... ولار ارقا تىرەگەن بىزدەر ءالسىز بولدىق پا؟ ايتسا دا، وسى ەلدى ۋىسىندا ۇستاعان اناۋ ءجۇزباي، مىڭباي، يتباي! العىر دەگەن رامبەردى. كەشەگى جىلدارى تەڭىز جاعاسىنان پرومسول اشقان قاراشەكپەننىڭ بايلارى — تەنتەك شودىر، اقساق جاعور، كۋرنوس يۆان، تەمىركە. ەندى ويلاپ قاراسا، سولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوزىنىڭ قۋ قۇلقىنى مەن قارا باسىنان باسقا نە ويلادى؟ ونان ارتىققا ورەسى جەتتى مە؟ بولعان ۇستىنە بولا تۇسسەم دەپ قۇنىعىپ، كوزدەرى ۇڭىرەڭدەدى دە ءجۇردى. ءجا، ولار ولار بولسىن، ال سەن... باسە، وسى سەن ءوزىڭ نە ءبىتىردىڭ؟ نەنى ۇقساتىپ، نە تىندىردىڭ؟ بولىس اعاڭ باردا دا، جوقتا دا باسقاعا بۇيىرماعاننىڭ بارىنە سەن يە، سەن قوجا بولدىڭ. جۇيرىك ات ءمىندىڭ. جۇرتتان اسىپ كيىم كيدىڭ. كۇزدە اڭ قۋىپ، اياق جەتەر جەردە اجارلى ارۋدى سەن قۇشتىڭ. بەرى كەلىپ، بيلىك قولىڭا تيگەندە دە سەن، ءسىرا، كەسەر كەلدەڭ بولماسا، مىنا ادىرا قالعىر دۇنيەنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا باسىڭدى اۋىرتىپ كوردىڭ بە؟ سونان نە ۇتتىڭ؟ نە مۇراتقا جەتتىڭ؟ كىمدى قورعادى؟ كىمدى جارىلقادى؟ قاتىگەز دۇنيە بولسا، ونىڭ سيقى مىناۋ. كەشە اق پاتشانى اياعىن اسپاننان كەلتىرىپ، بۇگىن كولچاكتى تالقانداعان قارا توبىرعا قارسى تۇرىپ، قايرات كورسەتەر كۇش قالدى ما؟! قارابورباي كەدەيلەردى كەلەشەكتە قانشا قارىق قىلارىن كىم ءبىلسىن، ال، ءبىراق بيلىك قولىنا تيسە، كورە قال، بۇلار ەشكىمدى دە ايامايدى.
تاڭىربەرگەن كۇرسىندى. دۇنيە كەزەك. ەندىگى كەزەك بۇلاردىكى. كەشە بۇلار تايراڭداعان كەڭ دۇنيە، ەندى مىنە، كورەر كوزگە تارىلىپ، باس-اياعى ءبىر ۋىس بوپ، ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ تاستادى. اقتاردىڭ سوڭعى ءۇمىتى ارال ەدى. ارال تۇبىندەگى شايقاستا قىزىلداردى تالقانداپ شەبىن بۇزىپ وتكەندە، كىم بىلەدى، بۇلارعا ءبىراز بەل كوتەرمە بولار ما ەدى. گەنەرال چەرنوۆ تا وسى ءۇمىتتى وزىنە تالشىق قىپ ەدى-اۋ. اسىلى، بۇرىنعى اتا-بابالار دا بىردەڭە بىلگەن. ءيا، «ات شاپپايدى، ب ا ق شابادى». ايتپەسە، قىزىلدارعا قاراعاندا بۇلاردىڭ اسكەرى الدەقايدا كوپ، قارۋ-جاراعى اناعۇرلىم باسىم بولدى. چەرنوۆ كەشەگى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تالاي شايقاستى باسىنان وتكىزگەن تاجىريبەلى گەنەرال. راس بولسا، كەزىندە اق پاتشاعا جاقىن بوپتى. سونان كەلە ارال تۇبىندەگى شايقاستا بۇلاردىڭ تاعى دا تاس-تالقانى شىقتى. قانشا ادام قىرىلدى. قانشاما قارۋ-جاراقتان ايىرىلدى. ەندىگى قالعانداردىڭ سيقى مىناۋ. كوز شۇڭىرەيگەن. ەرىن كەزەرگەن. استىنداعى اتتار اياعىن ارەڭ الادى. ومىراۋى، قولتىعى، اسىرەسە، تەرلىك استى ساۋلاعان تەر اتتاردىڭ باۋىرىنان تامشىلاپ كەلەدى. وسى ءقازىر بۇنىڭ استىنداعى ات پەن گەنەرال چەرنوۆتىڭ اق ارعىماعى، فەدوروۆتىڭ تارلانىنان باسقا اتتاردىڭ ءبارى قۇددى قۇلىن تاستاعان بيەدەي، ەكى ءبۇيىرى سۇعىلىپ، ىشىنە كىرىپ كەتكەن.
تاڭىربەرگەن مىنالاردى كورگىسى كەلمەي، كوزىن باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتى. ەر ويعان قوڭىن قاي جامباسىنا بۇرارىن بىلمەي، ارى-بەرى قوزعالاقتادى دا، كوزىن كوك اتتىڭ قامىس قۇلاعىنا قادادى. وسى جولى وزىنە بىردەڭە كورىندى: جول ءۇستىنىڭ قامىنان كوڭىلى بوساسا، ونسىز دا قاجىعان جانىن قاجاي تۇسكىسى كەلگەندەي باسىنا قايداعى-جايداعى ءبىر ويلار كەلەدى. كورمەيسىڭ بە، ەسىنە تاعى دا ەلامان ءتۇسىپ، ءوزىن ءبىراز مازالاعان باعاناعى ويىن ۇزىلگەن جەرىنەن جالعاي ءتۇستى دە، كەنەت تىيىلا قالدى. ار جاعىندا ءبىر تۇيسىك تىكەندەي قادالىپ: «مەن... مەن وسى... نەدەن قۋىستانام؟ نەگە قۋىستانام؟» دەدى. باسە، بۇل دۇنيەدە باسقا تىرلىك قۇرىپ قالعانداي، باسىن شىرماعان بار وي اينالىپ ءۇيىرىلىپ سونى تابا بەرەتىنى قالاي؟ الدە ءوزىنىڭ ايىبىن سەزىپ، اقتالعىسى كەلە مە؟ «جو-جوق! — دەدى تاڭىربەرگەن باسىن شايقاپ. — قۇدايعا بولماسا، ادامعا كىنالى بولعان جەرىم جوق. شەكتەن شىققان جەرىم جوق. تەك ەرۋلىگە — قارۋلى، سەن قىلعانعا مەن قىلدىم. باسە، باسە، سەنەن ارتىق مەن نە قىپپىن؟ كۇندەردىڭ كۇنىندە قازاقتان دا قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل قازى بىرەۋ شىعىپ، اق-قارانى اشار زامان بولسا، كىم كىنالى، كىمنىڭ كىناسىز بولعانىنا كەيىنگى ۇرپاقتىڭ كوزى جەتەر. ءيسى قازاققا قىلداي جازىعىمىز جوق. جازىقسىز ەدىك. قاي كەزدە دە ادامدى ادامعا ايداپ سالعان ءبىز ەمەس، زامان ەدى عوي. وۋ، زامانىم قاسقىر بولسا مەن قالاي كوگەندەۋلى قوزى بولام؟» تاڭىربەرگەن: «قوزى بولمايمىن! قوزى بولمايمىن!» دەپ، مىنا مەڭىرەۋ دالانى باسىنا كوتەرە ايعاي سالعىسى كەپ كەتتى. قانشا ۇستامدى بولسا دا، كۇيىك كوتەرگەندە كۇنگە كۇيگەن بەتىنە ىستىق قان شاۋىپ، قوس شەكەدەگى كوك تامىرلار جارىلىپ كەتەردەي بىلەۋلەنىپ بۇلك-بۇلك سوقتى.
تاڭىربەرگەن شارشادى. قالجىراعان بويىندا بۇرىنعى ۇستامدىلىقتىڭ ءىزى دە قالماعان. ار جاعىندا ىشىنە سىيماي يەكتەپ تۇرعان اشۋدى ازەر تەجەدى. مىنا اياعىن ازەر العان ارىق اتتار، ءتىرى ارۋاقتاي سولداتتار سياقتى بۇنىڭ دا قانى كەۋىپ، قاتالاپ شولدەگەلى الدەقاشان. تامسانسا، ءتىسىنىڭ اراسىندا تۇرىپ قالعان توپىراق قىشىرلايدى. قۇپ-قۇرعاق تاماعى جۇتىندىرماي، اۋزى قۋىرىلىپ، تۇزدى سورتاڭ تۇتقىرلانىپ، وڭەشىنەن ارى جۇرمەي قايتا-قايتا تىجىرىنا بەردى. ىشتە بۋلىققان الگى ىزا، الگى كۇيىك سىرتقا شىقپاي، وسى جولى تاعى دا تۇنشىعىپ قالعاسىن با، وعان ءبىرتۇرلى ەنجارلىق پايدا بولدى. ەندى ەتىنەن ەت كەسىپ الىپ جاتسا دا، سۇلىق كوڭىل سەلت ەتپەي سۇلەسوق: «كىسى ولگەندە وسىلاي بولا ما ەكەن؟» دەپ ويلاپ، ءوزىنىڭ تاپ قازىرگى ءحالى شىنىندا دا ءولى مەن ءتىرى اراسىندا الدەقالاي ءىلىنىپ تۇرعانداي. ادام ءومىرىنىڭ اقىرى ءدال وسىلاي وكىنىشپەن اياقتالادى-اۋ، شاماسى. ءيا، قاي اقىن ەدى؟ كىم دە بولسا، انەبىر زامان ءتۇزۋ كەزدە قۋ دومبىراسىن قۇشاقتاپ، بۇنىڭ اۋلىنان شىقپايتىن تىلەمسەك جىراۋدىڭ ءبىرى ادام ءومىرىن كوكپارعا تەڭەگەن ەدى-اۋ. ەل اقتاعان ەمىنسەك كىسىلەردى ءبۇل ءوزى جاراتپاۋشى ەدى؛ سونان با، الگىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى ءپاتۋاسىز كورگەن ەدى دە، ارعى ءتۇبىن ويلاماي، ءۇستىرت قابىلداپ، مۇرتىنان عانا كۇلىپ قويعان-دى. ادەتتە، «دۇنيە كەزەك» دەپ، ۇنەمى كىسىدە ەسەسى كەتە-كەتە جانى كۇيىپ، زىعىرى قايناپ جۇرەتىن ىزالىلار عانا كەزەگىن كۇتىپ الاقانىنا تۇكىرىپ جۇرەتىن.
ءيا، وسىعان دەيىن بۇنىڭ ۇپايى تۇگەل ەدى. سوندىقتان دا بۇل ءوزىن كەلەشەكتە انەبىر ەتكە تويعان ەسەرسوقتاردىڭ كەرگىسىنە تۇسەتىن كوكپاردىڭ لاعى بولام دەپ استە ويلاعان جوق ەدى. ادام ءومىرىنىڭ قالايدا كوكپارعا ۇقسايتىن ءبىر جەرى بولسا، بۇل ءوزىن كۇشتىنىڭ قولىندا كەتەتىن كوكپاردىڭ لاعى ەمەس، اتى مىقتى، قولى قارۋلى، تاقىمى تەمىردەي كوكپارشىنىڭ ناعىز ءوزىمىن دەپ ويلايتىن. ەندى قاراسا، الگى ءبىر جامان شالدار ايتا بەرەتىن دۇنيە شىنىندا دا كەزەك ەكەن. جارىق دۇنيەگە كەلگەن كىسى — قۇي حان بول، قۇي قوجا بول، باسىنان ب ا ق تايعان كۇنى بىلەگى مىقتى بىرەۋدىڭ تاقىمىندا كوكپاردىڭ لاعىنداي كەتە بارادى ەكەن. كەشەگى بولىس اعاسى ءسۇيتتى. ونىڭ ارعى جاعىندا اۋزىمەن قۇس تىستەگەن كىمدەر وتپەدى؟! سونان كەلە كەلەشەكتە ءوزىنىڭ دە ءومىردى ءدال سولارداي اياقتارىن نەگە ويلامادى؟ نەگە بىلمەدى؟ جوق، ءبىلدى. تەك جۇرت الدىندا بىلمەگەنسىپ، ءبورى ايباتىن بەتىنە جيىپ، جەلكە ءجۇنىن كۇدىرەيتىپ ءجۇردى. سەن جەتى قات جەر استىنداعى بولماسا، جەر ۇستىندەگى سۇمدىقتىڭ ءبارىن بىلگەندە، تەك جازمىشتاعى زاۋالدى كۇنىڭنىڭ وسىنشالىق تاقاۋ قالعانىن سەزبەپسىڭ. «ءيا، سەزبەدىم» دەدى ول ىشىنەن.
— نۋ، گا-د، قۇدىق قايدا؟
تاڭىربەرگەن بۇرىلىپ قاراماسا دا، مىناۋ تاعى دا باعاناعى جيرەن سارى ەكەنىن ءبىلدى. ونان باسقالارى دا جول بويى بۇنىڭ كەيدە وڭ، كەيدە سول جاعىنان ۇزەڭگى قاعىسىپ، قاتارلاسا بەرە ءتىل قاتادى:
— قۇدىق قايدا؟
— اۋىل قاشان كەزدەسەدى؟
— ەندى قانشا جەر قالدى؟
— ءاي، بۇل بىزگە شىنىن ايتادى دەيسىڭ بە؟.. كورە قال، ءبىزدى ەلسىز دالاعا اپارىپ، اسسىز-سۋسىز قىرعالى ءجۇر.
— گەنەرالعا ايتۋ كەرەك. بۇلارعا سەنۋگە بولمايدى.
— نۋ، گا-د... قۇدىق قايدا؟ كوردىڭ بە، ۇندەمەيدى، شاۋىپ تاستار ما ەدى ءوزىن.
تاڭىربەرگەننىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ؛ ەر ۇستىندە قىبىر ەتپەي، ءالى دە كوزىن كوك اتتىڭ قۇلاعىنا قاداپ العان قالپى. مىنالاردىڭ بەيپىل اۋزىنان شىققان بوقتىق-بالاعاتتى ءوزىنىڭ ەجەلگى ءبىر تورە سۇيەك تاكاپپارلىعىنا باعىپ، قۇلاعىنا ىلمەۋگە تىرىسىپ باقتى. ءبىراق شىدامنىڭ دا شەگى بار. ءتوزىمى قانشاعا جەتەرىن كىم ءبىلسىن؟.. بارىنەن بۇرىن سولداتتاردىڭ اكىرەڭدەگەن ءزابىرى جانىنا باتىپ بارادى. كىسىنىڭ ءقادىرىن بىلمەيتىن يتتەرگە ءسوزىن شىعىن عىپ اقتالعىسى كەلمەدى. ءجا، قاجەتى قانشا؟! ءقازىر ومىردەن بەتى قايتىپ، تالابى تەرىس كەتكەن شاعى عوي. ايتپەسە، بۇل ارانىڭ ەلى-جەرى، سۋى بۇنىڭ جادىندا جازىلعان حاتتاي سايراپ تۇرماۋشى ما ەدى؟! جىل سايىن ءبىر شارۋاسى شىعىپ، التىقۇدىق پەن شالقارعا الدەنەشە باراتىن. بۇل ارالار بۇنىڭ قىستا دا، جازدا دا تالاي-تالاي جۇرگەن جەرى. قىستا كىلەم جايعان كوك سىرلى جەڭىل شاناعا قاسقىر ىشىك كيگەن بويىمەن جايعاسىپ وتىرىپ الار ەدى. سونان قاشان جول ۇستىندە قوناتىن، يا تۇستەنەتىن اۋىلعا كەپ، الدىنان يتتەر ءۇرىپ شىققانشا سەلت ەتپەيتىن. ەتى قىزىپ العان كۇيلى اتتىڭ سوم تۇياعى سارى تابان قاردى كۇتىرلەتىپ سالدىرتىپ كەلىپ، بۇنىڭ ءوزى بىلە بەرمەسە دە، ءبىراق بۇنى جاقسى بىلەتىن الدەبىرەۋدىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا كىلت توقتاپ، كوشىر جىگىت حابارلاس قىلار ەدى. كەشكى اسىن قىزىل ىڭىردەن ءىشىپ جاتىپ قالعان ءۇيدىڭ شامى جىلت ەتىپ، ىلە-شالا ىشتەن قاقپا شەكپەننىڭ جەڭىن سۇرىنە-قابىنا اسىعىس كيگەن بىرەۋ سىرتقا جۇگىرىپ شىعار ەدى. شابالاڭداپ ۇرگەن يتتەردى شالعايىمەن جاسقار ەدى دە، شاناعا كەپ: «مىرزا، قوش كەلدىڭىز. قوناق بولىڭىز. ءتۇسىڭىز»، — دەپ قول قۋسىرىپ، ىزەت بىلدىرگەنشە، وي، داريعا-اي، بۇل قوزعالا قويماۋشى ەدى عوي.
ال، جاز ايلارىندا قالاعا ءجيى باراتىن. الدەبىر شارۋا شىعىپ، اياق استىنان اسىعىس كەتىپ بارا جاتادى. ءبىراق سوندا دا، دۇنيە ورتەنىپ بارا جاتسا دا كۇندىز جولعا شىقپايدى. ءارقاشان الدىن كەشتەتە اتقا مىنەدى. تۇنگى سالقىنمەن جول ءوندىرىپ العىسى كەلگەندە، قاسىنداعى قوسشىلارىنا سەنبەي، جول بيلىگىن ءوزىنىڭ قولىنا الاتىن. ءبىر جەرگە توقتامايتىن. قاسىنا ەرگەن قوسشىلاردىڭ وق بويى الدىنا ءتۇسىپ الاتىن دا، جازباستان سىدىرىپ وتىراتىن. سونان ات ماڭدايى اۋماستان باعانا اۋىلدان شىعاردا كوڭىلىنە ءتۇيىپ العان جەرگە تۋرا اپاراتىن. سالت اتتىعا التىقۇدىق پەن اقباۋىردىڭ اراسى بەس كۇنشىلىك جول. تاڭىربەرگەن وسى ەكى ارانىڭ قاي جەرىندە قۇدىق بار، وتى بىتىك ولكە بار، قاي اۋىل قاي قۇدىقتا، قاي سايدا وتىرادى، رۋى كىم، اتى شىققان ازاماتى كىم، اقساقال-قاراساقالدارىن باس-باسىنا بىلەتىن-دى.
نە قىلسا دا، وسى جولى بۇعان بىردەڭە كورىندى. سوڭىندا شۇبىرىپ كەلە جاتقان قارا ءنوپىر قولعا ارالدان شىققالى ءالى ءبىر تامشى سۋ تاۋىپ بەرە الماي، ۇياتتان بەتى كۇيىپ كەلەدى. بۇنان كىنا جوق. ءقازىر دە نەبىر سۋلى، شەگەندى قۇدىقتاردىڭ تاس توبەسىنەن ءتۇسىرىپ كەلەدى. ءبىراق، نە پايدا، بەلگىسىز بىرەۋ بۇنىڭ الدىن وراپ، جولىنداعى قۇدىقتاردىڭ شەگەنىن تارقاتىپ كومىپ كەتەدى. بۇرىن جاز بويى ءيىن تىرەسىپ وتىراتىن باي اۋىلدار بۇلار كەلەردىڭ الدىندا اپىل-عۇپىل ءۇيىن جىعىپ، اسىعىس كوشىپ كەتەدى. كەي جۇرتتا قازان اسقان وشاقتا ىسسى قولامتا جاتادى.
بۇل تەگىن ەمەس. نە قىلسا دا، ءبىر زىميان، اككى جاۋ ارالدان شىققالى بۇلاردىڭ باسقان ىزىنەن كوز جازباي اڭدىپ كەلەدى. ءبىراق ول كىم؟ نە قىلعان جاۋ؟ تاڭىربەرگەننىڭ اقىلى دال. ايتقانىنىڭ ءبىرى ورىندالماعان سوڭ، مىنالاردىڭ بۇعان سەنبەۋى دە ىقتيمال. تىرىلەي ءتۇتىپ جەگەلى كەلە جاتقان ىزالى كىسىلەردىڭ ىشىندە ءازىر ارقا سۇيەگەنى — گەنەرال چەرنوۆ ەدى؛ ءقازىر و دا بۇعان ونشا ەمەس.
استىنداعى اق ارعىماقتى بۇنىڭ كوك اتىمەن قاتار باستىرىپ كەلە جاتىپ، وقتا-تەكتە كوز تاستاپ قويادى:
— مىرزا، قۇدىق الىس پا؟
تاڭىربەرگەن قوڭىنا ەر باتقان اتتاي قيپالاقتاپ قالادى.
***
— ءوي، انانى كوردىڭ بە؟
— قايسى؟
— انە، تاس توبەڭدە قالىقتاپ ءجۇر...
— ە، بۇنى مەن باعانا كورگەم.
— وسى پالە بۇرىن جوق ەدى عوي؟
— ءيا، جوق ەدى. ءبىز قۇمعا كىرگەسىن زورىققان اتتاردىڭ الدى قۇلاي باستاعالى بۇلار دا كورىنە باستادى. اۋەلى بىرەۋ ەدى، ءقازىر ەكەۋ... انە تاعى بىرەۋى كورىندى.
— تۇرا تۇر، بۇلار ءالى كوبەيەدى.
— ءوزى بۇركىت ەمەس سياقتى.
— جوق، بۇركىت قاسيەتتى قۇس قوي.
— ال، بۇلار شە؟..
— ا حرەن يح زناەت. وسىلاردى ءىشىم المايدى.
— وزدەرىنىڭ جەرگە قوناتىن كەزى بولا ما؟
— ە، سەن نەمەنە... وسىلاي كوكتە قالىقتاي بەرەدى دەيسىڭ بە؟
— ءاي، قىرشىماڭدار! ونان دا ءبىر جۇتىم سۋدى ايت! سىمىرگەندە شەكەڭنەن شىققانداي مۇزداي بولسا ءوزى.
— مەن ءومىرى مۇزداي سۋ ءىشىپ كورگەم جوق. اكە-شەشەم تاماعىڭ اۋىرادى دەپ، مۇزداي سۋ ىشكىزبەيتىن.
— سوعان كوندىڭ بە؟
— امالىڭ قايسى.
— وي، اقىماق؛!
— ارينە، اقىماقشىلىق. سوعان ءقازىر ءوزىم دە وكىنەم.
— اقىماقتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن ەنەدى...
— قانشا ويلاسام دا مۇزداي سۋدىڭ دەمى قانداي بولاتىنىن بىلمەيمىن.
— ەندەشە، ءدامىن بىلمەي-اق ولەسىڭ.
— ال، سەن... سەن شە؟ مۇزداي سۋدىڭ ءدامى قانداي بولاتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— ءاي، مىنالار وسىلاي ۇشادى دا جۇرە مە؟
— ۇندەمە... قوناتىن كەزى الدا.
— الدا؟..
— ءيا، ولىككە قونادى.
— ەندەشە، كوپ ۇزاماي جولى بولادى ەكەن عوي.
— جەتەر!
— قورقاسىڭ با؟
— سەن قورىقپايسىڭ با؟
— جوق، ولىمنەن قورىقپايمىن. تەك سوڭىرا مىنا جەكسۇرىنداردىڭ دەنەمدى شوقيتىنىن ويلاسام جانىم تۇرشىگىپ كەتەدى.
— و، جاساعان!.. مىنا ازاپتى كورگەنشە كەشە ارال تۇبىندە وققا ۇشقاننىڭ ءوزى جاقسى ەدى.
— انە!.. انەبىرەۋ سورعالادى.
سولداتتار ءبورى بىردەن اسپانعا قارادى. تاڭىربەرگەن دە ءىلبىپ باسقان ات تىزگىنىن قويا بەرىپ، كوز قيىعىن كوككە تاستاپ ەدى. بىرنەشە قۇزعىن تاس توبەدە قالقىپ ءجۇر ەكەن. بۇلار باسىن كوتەرگەندە الگىلەردىڭ بىرەۋى ءبولىنىپ شىعا بەردى. قىراعى كوز الدەنەنى قيادان شالدى ما، قوس قاناتىن قاپەلىمدە جيىپ الدى دا، تومەن قاراي اعا جونەلدى. سوناۋ شالعايدان سورعالاعان قۇس تومەندەگەن سايىن بار ءبىتىمى ىرىلەنىپ، باۋىرىنا قىسقان اياعىن كەردى. سوياۋداي تىرناعىن كوردى. سۋىلداعان دىبىس ەستىلگەندەي بولدى. كوز الماي قاراپ قالعان كىسىلەردىڭ ۇستىنەن اعىپ ءوتىپ، شاڭ استىندا شۇبىرىپ كەلە جاتقان اسكەردىڭ كەيىنگى جاعىنا كوز اسىپ قاراسى ءۇزىلىپ كەتتى. «ادام با، ات پا، تاعى بىرەۋ قۇلادى-اۋ» دەپ ويلادى تاڭىربەرگەن.
قالاي دەسە دە تەڭىز ءوڭىرىنىڭ بىردە كەبىرتەك، بىردە بورپىلداق قۇمايتى جۇرىسكە جەڭىل ەدى. كۇن توبەدەن اۋا بۇلار قاۋقيعان-قاۋقيعان سارى شاعىردان باسقا ءشوبى جوق شاعىل قۇمعا كيلىكتى. ونسىز دا كۇشى ۇزدىگىپ كەلە جاتقان كىسىلەر جال-جال سۋسىلداق قۇمدى كورگەندە ەسى شىقتى. اتتار سۋسىلداق قۇمعا اياعى شاشاسىنا دەيىن كىرىپ، ىڭىرانىپ تۇرىپ قالا بەردى. تاڭىربەرگەننىڭ دە اتى ءبىر تۇرىپ، ءبىر ءجۇرىپ، جۇيكەسىن قۇرتىپ كەلە جاتقان-دى. كەنەت كوك جەلكەدەن جيرەن سارىنىڭ قۇددى بىرەۋ القىمىنان الىپ بۋىندىرىپ جاتقانداي قىرىلداعان داۋسىن ەستىدى.
— كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ، مىناۋ قىزىلداردىڭ كىسىسى.
— جوق، بۇل باي. مالىندا ەسەپ جوق دەيدى.
— بولسا بولار. ءبىراق ءبارىبىر بۇلارعا سەنۋگە بولمايدى.
— ءيا، بۇلار ءبىزدى جەك كورەدى.
— وسىنى گەنەرال قايدان تاپقان؟ كارى قىرت، فەدوروۆتىڭ ايتقانىن تىڭداماي، وسىنىڭ ءتىلىن الىپ...
— ءيا، ءبارى سودان.
ىزالى داۋىستار ۇدەي ءتۇستى. جيرەن سارى وفيسەردىڭ قاسىنا ونىڭ ءدال وزىندەي ەكى كوزى شۇڭىرەيگەن، ەرنى كەزەرگەن، بەت-اۋزى ءجۇن-جۇن بىرەۋلەر اتىن تەبىنىپ، جان-جاقتان جينالىپ جاتىر. تاڭىربەرگەن چەرنوۆقا قاراپ ەدى. بۇرىن ماڭايى كىسى-قاراعا تولىپ جۇرەتىن قولباسىنىڭ قاسىندا ءقازىر ادام قالىپ جارىماپتى. تاڭىربەرگەن ءوزى سياقتى ونىڭ دا ءقازىر دارمەنسىز، جالعىز ەكەنىنە كوزى جەتتى.
جيرەن سارى گەنەرالدان دا ايىلىن جيعان جوق. توڭىرەگىنە توپتالعان كوپ سوتقاردىڭ اراسىندا قىرىلداق داۋسىن ادەيى كوتەرىپ، «كارى سايقال ءبىزدى قىراتىن بولدى» دەپ كۇش كورسەتەتىندەي سىڭاي تانىتتى. تاڭىربەرگەننىڭ جۇرەگى شايلىعايىن دەدى. «مىناۋ قاي جەر؟ مۇنداي قۇمدى بۇرىن-سوڭدى كورمەپ ەدىم عوي...» دەپ ويلاپ، بەت جاعى بوراي باستاعان تاۋداي-تاۋداي نار شوقالاقتار مەن سۋسىلداعان شاعىل قۇمعا شوشىنا قارادى. ءتۇس اۋسا دا اپتال اڭىزاقتىڭ بەتى قايتقان جوق. قۇمعا كىرەردە جەل كوتەرىلدى. ات تۇياعىنان ۇشقان توپىراق شاڭداتىپ بوراي باستادى.
تاڭىربەرگەن اۋزىن جىبەك ورامالمەن بايلاپ الدى. سوعان قاراماستان قارسى الدىنان سوققان اپتاپ اڭىزاق ورتتەي شارپىپ، كۇيدىرىپ بارادى.
قۇمعا كىرگەلى اتتار تاناۋ قاعىپ تۇرىپ قاپ جاتىر. ءبىر ۋىزداي جاس سولدات بۇنىڭ كوز الدىندا جىنداندى. وسىعان دەيىن ول ءىلبىپ باسقان ات ۇستىندە يىعى سالبىراپ سۇلق كەلە جاتقان. توڭىرەگىنەن تۇك سەزبەي، جانارى ءسونىپ كەتكەن كوزدى الدىنا قاداپ تەلمىرىپ العان-دى. تاقىمى استىندا تەڭسەلىپ باسقان ات بيىك شوقالاقتان تومەن قاراي ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، الدەنەگە ءسۇرىنىپ كەتتى. ءالسىز ات اياعىن جيا الماي قوس تىزەسىمەن قۇمعا كىرىپ، وماقاسىپ قالعاندا قامسىز وتىرعان سولدات ات موينىنان اسىپ ءتۇستى دە، دومالاپ-دومالاپ كەتتى. ات سۇرىنگەن جەردە تاپجىلماي تۇرىپ قالدى. سولدات ەكى ۇمتىلىپ، ۇشىنشىدە ءۇستى-باسىنان سۋسىلداق توپىراق ساۋىلداپ اتىپ تۇردى. الگىندە ات ۇستىندە سۇلدەرىن شاققا كوتەرىپ وتىرعان سياقتى ەدى؛ اياعىنا مىنگەندە ءوزىن كۇش كوتەردى مە: «سۋ! سۋ! انە، سۋ!» دەپ، بەتالدى لاعىپ، جانۇشىرىپ جۇگىرە جونەلدى.
تاڭىربەرگەن ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. قۇمعا مالتىعىپ، اياعىن ازەر الىپ كەلە جاتقان كوپتىڭ اراسىنان جيرەن سارى كورىنبەدى. باسقادان بۇرىن وسى سويقاننىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەگەن مىرزا اتى لاجعا جاراپ تۇرعاندا قارا ءۇزدىرىپ كەتكەن گەنەرالدى قۋىپ جەتكىسى كەپ ەدى؛ وعان ءبىراق ءىشى-باۋىرى قاتقان اتتىڭ ارقاسىنا ەر تۇرماي، لوقىلداپ ىلگەرى-كەيىن كەتە بەردى. الا-بولە ىلديعا قاراي ەتپەتتەپ جۇرگەندە شوقتىقتان اسىپ، ەر-مەرىمەن ۇشىپ كەتە جازدادى دا، لاجسىز توقتاپ اتتان ءتۇستى. ارقاسى بوساعان ات ەر-تۇرمانىن سىلدىراتىپ ءدۇر-دۇر سىلكىندى. تەرگە مالشىنعان دەنە ءدىر-دىر ەتىپ، سولىعىن باسا الماي تۇر. تاڭىربەرگەننىڭ ءوزى دە شولدەپ، قانى كەۋىپ بارادى. ءتىلى تاس قايراقتاي. تۇكىرىگى كەۋىپ كەتكەن قۇپ-قۇرعاق اۋزىندا ۇرتىن قۋىرعان اششى كەرمەك بار. ول ءومىرى ىستەمەگەن ادەتىن ىستەپ، كوك اتتىڭ باۋىرىنداعى قوس ۋىس كولەڭكەگە اقسارى اۋىپ تۇرعانىن بايقادى.
كوك اتتى قايتا ەرتتەدى. ايىل تارتپانى قاتتى تارتتى ما، ونسىز دا اياعىنا ازەر تۇرعان ات ىڭىرانىن، ءالسىز بۋىندارى ءدىر-دىر ەتتى. تاڭىربەرگەن ات شوقتىعىنا جارماسىپ، ۇزەڭگىگە اياعىن ەندى سالا بەرگەن ەدى، كوز قيىعى كەيىنگى جاقتان ەمپەلەڭدەپ كەلىپ قالعان بىرەۋدى بايقادى. بۇل بۇرىلام دەگەنشە اناۋ دا استىندا اڭ قۋعان يتتەي ىرسىلداعان اتتىڭ تەر مونشاقتاعان تۇمسىعىن بۇنىڭ كوك اتىنىڭ قۇيرىعىنا تاقاي بەرە توقتادى.
— ءتۇس!
تاڭىربەرگەن سارى سايتاندى داۋسىنان تانىدى. ۇزەڭگىگە سالعان اياعىن الا قويماي، ارت جاقتان شىققان قىرىلداق ۇنگە اقىرىن بۇرىلدى:
— ءيا، وفيسەر مىرزا؟..
— ءتۇس اتتان.
— نەگە؟
— اح، تى ۋرود!
كەيىنگى جاقتان تاعى دا ءبىر توپ سولدات اتتارىن تەبىنىپ كەلىپ قالدى. جيرەن سارى جۇگىرىپ كەپ بۇنى قۇلاق شەكەدەن قويىپ جىبەردى. تاڭىربەرگەننىڭ باسى اينالىپ كەتتى. ابىروي بولعاندا تىزگىن ۇستاعان قولى ات جالىنان ايىرىلعان جوق-تى. جيرەن سارى شويىنداي جۇدىرىقپەن بۇنى تاعى دا ءدال جاڭاعى ۇرعان جەرىنە قويىپ-قويىپ جىبەردى. تاڭىربەرگەن ات جالىنان ۇستاپ تۇرعان ۋىسى جازىلىپ، سەرەيىپ قۇلاپ ءتۇستى. سونان ەسىن جيسا، الدەنەدەن ۇرىككەندەي ودىرايىپ تۇرعان كوك اتتىڭ ءدال تاماعى استىندا جاتىر ەكەن. كوكىرەگى قىسىلعانداي بولىپ ەدى.
سويتسە، جيرەن سارى كەۋدەسىنە قونجيىپ وتىرىپ الىپتى. قالعان سولداتتار اتتارىنان ءتۇسىپ، بۇنى قاۋمالاپ ۇستىنە ءتونىپ تۇر ەكەن. تاڭىربەرگەن كۇنگە كۇيگەن ءجۇن-جۇن بەتتى كورگىسى كەلمەي، ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى. جان الاتىن ازىرەيىلدەي انتالاپ تۇرعان كىسىلەردىڭ اراسىنان الاقانداي اسپانعا قاراپ ەدى؛ الگىندە عانا نىلمەن شايعانداي داليعان شەكسىز اسپان، ەندى ۇلتاراقتاي ءبۇرىسىپ قاپتى. جانە ءوزى كۇنگە كۇيگەن كويلەكتەي بوياۋى وڭىپ، ءبوز وڭدەنىپ بوزارادى. تاڭىربەرگەن ەشكىمدى، ەشتەڭەنى كورگىسى كەلمەدى دە كوزىن تاس قىپ جۇمىپ الدى. كوكىرەگى الگىدەن دە گورى قاتتى قىسىلىپ، قول-اياعىنان ءال كەتىپ بارادى. مىنالارعا ءتىل قاتايىن دەپ ەدى، وعان ءبىراق دىبىسى شىقپادى. بارىنەن بۇرىن القىمىن سىعىپ، بۋىندىرىپ جاتقان تەرشىگەن الاقانىنان جيرەنىپ بارادى.
مىنالاردان ءتىرى قۇتىلا الماسىن ءبىلدى. سۇلدەرى قۇرىعان دەنەدە شىر-شىر ەتكەن تىنىس ءازىر كەۋدەدە عانا قالدى. ونى دا مىنا جيرەن سارىنىڭ تەمىردەي ساۋساقتارى سىعىپ، جان القىمعا تاياپ اكەلدى. كوزى قاراۋىتىپ كەتتى مە، الدە كوزىن جۇمعان ءوزى مە، ول اراسىن بىلمەدى. سونان ءبىر كەزدە ەسىن جيىپ ەدى؛ ءالى دە سول باياعىداي انتالاپ تۇرعان الگىلەردىڭ يىقتارىنىڭ اراسىنان كip-كip اسپاننىڭ قيىعىن كوردى. بار بولعانى جاس بالا الاقانىنداي. جانە بەتىن جاس جۋعان قاتىننىڭ جۇزىندەي ساۋىس-ساۋىس. و، جاساعان! ءومىر بويى قىرقىسۋمەن كۇنى وتكەن قاسيەتسىز پەندەنىڭ سوڭىرا انا دۇنيەگە وزىمەن بىرگە الا كەتەتىن سىباعا-ۇلەسىنىڭ بولىپ بولعانى وسى ما؟ وسى عانا ما؟ تاڭىربەرگەن بۇنى ىشىنەن ويلادى ما، الدە سىرتىنا شىعارىپ ايتتى ما، ونى بىلگەن جوق. جاس تولعان كوزدىڭ جانارى اقىرىن-اقىرىن ءسونىپ بارادى. تەمىردەي ساۋساقتار شەڭگەلىن جازبادى. وزەگىن ورتەگەن اششى وكسىك ءارى دە، بەرى دە وتپەي، تاماعىندا تاس ءتۇيىن بوپ تۇرىپ الدى. «و، وپاسىز سۇم جالعان! وپاسىز! وپاسىز!» تاس شەڭگەل القىمىن سىعا بەردى. ەزۋىنەن اق كوبىك اقتى. قىرىلدادى. اقتىڭ دەم ۇزىلۋگە قاراپ ەدى. سول كەزدە الدەبىر دىبىس ەستىلە ءتۇستى دە، جەل ۇرلەگەن شىراقتاي ءسونىپ باراتتى.
قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، ءبىر كەزدە ەسىن جيدى. جانارىنا جان ەنىپتى. كىرپىك اراسىنان ساۋلە سىعىرايدى. بىرەۋلەر قاراڭدادى. بۇل ءبىراق بىردە-بىرىنىڭ ءجۇزىن كورمەدى. قۇلاق توساڭ. قول-اياققا دا ءال-قۋات ورالماعان. ايتەۋىر كەۋدەسىن ەزگەن سالماق سەزىلمەدى. القىمى دا جيرەن سارىنىڭ شەڭگەلىنەن بوساپتى. انا؛ دۇنيەنىڭ ءدال وزىنەن ورالعانداي. كوزىن جۇمىپ ءبىراز جاتتى. باعاناعى ەمىس-ەمىس دىبىستى ەسىنە الدى. باسە، سول نە؟ كىم بولدى ەكەن؟
بىرەۋلەر كۇبىرلەدى. ىلە-شالا ەكى كىسى ەكى جاعىنان سۇيەمەلدەن تۇرعىزدى. تاڭىربەرگەن كوزىن اشقان جوق، ءبىراق مىنالاردىڭ ءوزىن تاپ ءبىر ۇزاق جاتقان ءالسىز سىرقاتتاي ابايلاپ اقىرىن كوتەرگەن تۇرىنە قاراپ، جيرەن سارىنىڭ بۇل ماڭايدا جوق ەكەنىڭ ءبىلدى.
— اتىنا مىنگىزىڭدەر، — دەدى بىرەۋ.
— گەنەرال مىرزا، ول ءالى...
— دانەڭە قىلمايدى. ەكەۋىڭ ەكى جاعىنان سۇيەمەلدەپ وتىرىڭدار.
***
گەنەرال چەرنوۆ مىرزانىڭ جانىنا ەكى كىسى قالدىردى دا، ءوزى قاسىنداعى از عانا توبىمەن ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. قاسىنداعى — كاپپەل كورپۋسىنىڭ كەشەگى ارال تۇبىندەگى قىرعىننان امان قالعان از عانا كىسى-قارا. قارۋ-جاراقتارى سايلى. جانە جەتەككە العان اتتىڭ ۇستىندە مۇيەتتەپ ارتقان پۋلەمەت بار.
تاڭىربەرگەن الگىندەي ەمەس، ازىراق ءال جيدى. مىنالاردى ءالى دە بولسا تۇستەپ تاني قويعان جوق. الدەبىر اق كۇشىك اياعىنان الا كەتەتىندەي قايتا-قايتا تاپ بەرەدى. بۇل: «مىناۋ قايتەدى، ءاي؟!» — دەپ اياعىن تارتىپ الدى. سونان جانارىنا جان ورالعان ءبىر كەزدە كوزىن تىكتەپ قاراپ ەدى، سويتسە اق كۇشىك دەگەنى جەل استىندا ەلبەك قاعىپ تۇرعان اق سەلەۋ ەكەن. مىرزا ەزۋ تارتتى. قامشىسىنا تايانىپ تۇرەگەلدى. كوك اتقا قاسىنداعى كىسىلەردىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن مىنسە دە، ءبىراق تاقىمى ەرگە تيگەن بويدا قول-اياعىنا كادىمگىدەي قۋات ورالدى. تاڭىربەرگەن كوك اتتى قۇم ىشىندە قىبىر-قىبىر قوزعالعان كىسىلەردىڭ ىزىنە سالدى. جول بويى زورىعىپ ولگەن اتتار كەزدەسە باستادى. ءبىر جەردە قارۋ، ءبىر جەردە ەتىك، كويلەك جاتتى. توبەدەن اۋعان كۇن بۇلاردىڭ قارسى الدىنان شاقىرايىپ تۇرىپ الدى. تاڭىربەرگەن باسىن ولاي، بىلاي الىپ قاشتى دا، اقىرى بولماعاسىن باسىن كوتەرىپ الدى. ەر ۇستىندە شالقالاپ وتىرىپ، كۇن جارقىراعان كوك اسپانعا كوزى تۇسكەن بويدا جانارى اربالدى دا قالدى. «ءباتىر-اۋ!» — دەدى ول قۇددى قادىر تاڭىن كورگەن ءدىندار ادامداي: «و، پارۋاردىگەر!» — دەدى.
«جاراتۋشى جالعىز يە!» — دەدى. اپىر-اۋ، بۇل وسىعان دەيىن نە كورگەن؟ الدە؟.. الدە كوزىن بايلاپ الىپ جۇرگەن بە؟ مىنا اسپانعا قاراشى. ءوزى كوك نىلمەن شايعانداي ما، قالاي؟! ءيا... ءيا، نىلمەن شايعانداي عوي. بۇلار عوي قانشا كۇننەن بەرى ءجون تاپپاي اداسىپ كەلەدى. ادام قانى مەن كوز جاسىنا كەرەلەپ العان مىنا قاتىگەز دۇنيەدەن قايىر جوق. سونى بىلگەسىن بۇلار دا ءبىرجولاتا ءتۇڭىلىپ ەدى. سويتسە، ءباتىر-اۋ، وپاسىز جالعاننان تەك ءبىز ەمەس، مىنا اسپان... بۇل جارىقتىڭ تا بويىن الىپ قاشقان با، قالاي؟ انا قاراشى، زاھارعا تارتىپ شالقايىپ جاتىپ العان. ءوزى نەتكەن شەكسىز؟! جەر باسقان جۇمىر باستى پەندەنىڭ اقىلى جەتە بەرمەيتىن شەكسىز! ءبىراق... ءبىراق شەكسىزدە دە ءتۇپتىڭ تۇبىندە بارىپ-بارىپ ءبىر كەزدە بىتەتىن، تاۋسىلاتىن شەگى بولماۋشى ما ەدى؟ نەنىڭ دە شەگى بولاتىن ەدى عوي؟ ءجا، ءجا، جارايدى. بۇ دا، اللا تاعالا بولماسا، ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيتىن جۇمباق بولسىن. ال، مىنا جەر؟.. مىنا دالا شە؟ بۇل نەگە شەكسىز؟ ارى-بەرىدەسىن، بۇل ءوزى... الگى ازىرەت ءالىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى قىرىلاتىن كەربالا شولىندەي، مىنا ارال دا لاسى، ارال اسپانىندا، ءسىرا، بىتەر شەك بار ما؟ ايتسا دا، وسى دالا قايدان باستالدى؟ قايدا بارىپ بىتەدى؟ ءوزىنىڭ بىتەر شەگى بار ما؟ الدە... الدە مىنا سورلىلار ءالى دە اپتا، اي جۇرسە دە بۇل زاڭعار ءبىر جۇتىم سۋ تاتىرماي، سازارىپ جاتادى دا قويا ما؟ توق-تا... سوندا ارال دالاسى عانا شەكسىز ەمەس، ارىلەسە اي مەن كۇن استىنداعى ايداي الەم شەكسىز ەمەس، ادامزات تىرلىك كەشكەن وسى مىنا وپاسىز دۇنيەدە يتتەي كۇشىكتەپ، ءوسىپ-ونىپ جاتاتىن كۇللى زۇلىمدىق، جاۋىزدىڭ اتاۋلىدا دا شەك جوق پا؟ تىرىدە ادام تارتار ازاپ پەن ادام شەگەر قايعى-قاسىرەتتە دە شەك جوق پا؟ قاتىگەز تاعدىر جارىق دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر سورلىنىڭ باسىنان توقپاعىن ايىرماي، ولە-ولگەنشە تومپەشتەي بەرە مە؟ و، جاساعان جاپپار يە، ءوزىڭ جاراتقان پەندەڭە سەن نەگە سونشا قاتال بولدىڭ؟ الدە بىزگە ىستەگەن قاتالدىق ارقىلى ەشتەڭەنىڭ پارقىن بىلمەيتىن قاسيەتسىز پەندەلەرىنە كوك ءتاڭىرىسى قۇدايدىڭ قاھارى مەن قۇدىرەتىن ءبىلدىرىپ، تاۋبەگە كەلتىرىپ قويۋ ءۇشىن ادەيى ىستەگەن بۇ دا سەنىڭ قۇدايلىعىڭ با؟ سونى تەك جەردەگى ەكى اياقتى جۇمىر باستىلار بىلمەي مە؟ ال، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە شەك كەلتىرگەن كۇپىرلىك ەمەس پە؟ باسە! باسە! اقىلى داريا عۇلاما بولسا دا، ادام زەردەسى جەتەتىن ورە ولشەۋلى ەدى عوي. ونان ارعى دۇنيە جۇمباق. قۇدىرەت ءىسى. توبەڭدەگى كوك زەڭگىر اسپان دا قۇدايدىڭ قۇدىرەتى. زاھاردان بەرى وسىناۋ يتتەي بالالاپ، ءوسىپ-ونىپ جاتقان الگى زۇلىمدىق، جاۋىزدىڭ، زورلىق پەن قيانات... سونىڭ ءبارىن كورە-بىلە تۇرا... اپىراي... اپىراي، سەن... سەن نەگە قۇدىرەت سىرىنا كوز جىبەرىپ ويلامادىڭ؟..
تاڭىربەرگەن مىرس ەتتى. ىزالى مىسقىل بەتىنەن ايىقپاي تۇرىپ قالدى. ۇزەڭگىگە اياعىن تىرەپ، كوك قاسقا ەرگە شالقايىپ وتىردى دا، وق بويى الدا كەتىپ بارا جاتقان گەنەرال چەرنوۆقا نازار اۋداردى. تۇلا بويى تەرگە مالشىنسا دا، اق ارعىماق، انا قاراشى، سۋسىلداعان قۇمعا شاشاسى كىرىپ كەتكەنىنە قاراماي، اياعىن ءالى دە شيراقالىپ، تاعى ءبىر شوككەن نارداي شوقالاققا سىر بەرمەي سىپسىڭداپ شىقتى. «اپىراي، قانداي اسىل مال» دەدى مىرزا. بەرگى جاعىنان بولدىرعانسىپ، بار كۇشىن بويىندا ساقتاپ وتىراتىن جانايار جابىداي ەمەس، تەگى، دەگدارى باسقا عوي. بۇل جانۋارلار قانشا شاپسا دا سىر بەرمەي، شەلەكتەي تاناۋ جەل تارتىپ پىرىلداپ، اعىپ كەلە جاتىپ، مۇرتتاي ۇشىپ تۇسكەندە عانا سوڭعى دەمى مەن جانى بىرگە شىعاتىنىن ايت! تاڭىربەرگەن ءدىر ەتتى. قۇداي زاۋالىڭدى بەرسىن! زاۋ-ال!.. سول ءوزى كىم ەدى؟
گەنەرال چەرنوۆ نار شوقالاقتان قىلت ەتىپ ارى اسىپ ءتۇستى. وعان ەرە الماي، كەيىندە قالعان كىسىلەر شوقالاقتىڭ بەرگى باۋرايىندا تىرمىسىپ، ىلگەرى باسقان اياعى كەيىن كەتىپ جاتتى. ال، اتى بولدىرعان اديۋتانت، ەتەكتە تۇرىپ قاپتى. سوسىن ول باسقا-كوزگە سابالاپ، قوس ءبۇيىرىن قانشا تەپكىلەسە دە، سىلەسى قۇرىعان ات شاشاسىنان قۇمعا كىرگەن اياعىن سۋىرا الماي، تىلەرسەگى دىرىلدەپ، قالش-قالش ەتتى. قۇداي زاۋالىڭدى بەرسىن!
تاڭىربەرگەن قۇلاعىن باسا جازدادى. اناداي جەردە زىعىرى قايناعان اديۋتانت اتىمەن الەك. تاڭىربەرگەن كورىپ كەلەدى: ات ۇستى-ۇستىنە تەپكىلەپ جاتقان تەمىردەي تاقىم استىندا ءدىر-دىر ەتىپ، مىقشيىپ تۇردى دا، گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
تاڭىربەرگەن قالپاعىن كوزىنە باسىپ كيدى دە، تۇسىنان تەزىرەك ءوتىپ بارا جاتقان-دى. تاس توبەدەن تۇسكەن الدەبىر ءىرى قۇستىڭ قالباڭداعان كولەڭكەسىن كوزى شالىپ، تىكسىنىپ قالدى. اياعىن باسپاي كەلە جاتقان ات تا ەلەڭ ەتتى. تاڭىربەرگەن باۋىرىنا تۇسكەن باسىن كوتەرمەسە دە، الگىدەن كەيىن بىردە الىستاپ، بىردە جاقىنداپ، جەر باۋىرلاپ جوسىپ جۇرگەن كولەڭكەنى كەزى شالا بەردى. سوسىن ويىن بولگىسى كەلدى دە، نازارىن كوك ساۋىر ەردىڭ كۇمىسپەن شىلاۋلاعان قاسىنا اۋدارىپ: «وسىنى كىمگە ىستەتىپ ەدىم؟» دەدى ىشىنەن. ول ءبىراق ەردى ىستەگەن شەبەردى ەسىنە ءتۇسىرىپ ۇلگىرمەدى. كەيىنگى جاقتان مىلتىق گۇرس ەتتى. «جاڭاعى اديۋتانت ەمەس پە ەكەن؟» سۇيتكەنشە بولمادى، قۇلاعىنا دابىرلاعان داۋىس كەلدى دە، تەر قۇيىلعان كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ، ىلگەرى جاققا قاراپ ەدى. ءىلبىپ باسقان اسكەردىڭ الدى قۇمنىڭ شەتىنە ىلىگىپ قالعان ەكەن. ونىڭ ار جاعىندا ءشوبى كۇيگەن سۇر دالا باستالىپتى. ەبىل-سەبىل سولداتتاردا ەس-تۇس قالماعان. بىر-بىرىنە دالانى كورسەتىپ، سولاي قاراي اتتارىن بوربايلاپ اسىعىپ بارادى. تاڭىربەرگەن دە اتىن تەپكىلەي باستادى. انالاردىڭ نە دەگەنىن ەسىتپەسە دە، جۇرتتىڭ جۇيكەسىن قۇرتقان قۇمنىڭ ءبىتىپ، دالانىڭ باستالعانىنا بۇ دا قۋاندى. كوزى تىربيىپ جەر باۋىرلاپ قالعان كارجىك قارا جيدەگە ءتۇسىپ ەدى. جانى كەتىپ قالعان كوزدىڭ جانارى ءتىرىلىپ: «و، جاساعان! — دەدى ىشىنەن. — سەنەيىن بە، جوق پا؟ مىناۋ... ال، مىناۋ... — ابدىراپ ساسقانى سونشا، جەر اتى اۋزىنا تۇسپەي: — مىناۋ سول! سول! انىق سول!» — دەي بەردى. انىق سول! گەنەرال قايدا؟ ايقايلايىن دەپ ەدى، وعان ءبىراق داۋسى شىقپادى. سوسىن اتتى تەپكىلەپ، چەرنوۆقا قاتارلاستى:
— گەنەرال! گەنەرال! مىناۋ... مىنە، مىناۋ... — چەرنوۆ تاڭىربەرگەنگە تاڭدانا قارادى: كوزىندە جاس.
كۇلكى مە، قۋانىش پا، كۇنگە كۇيگەن بەت تە ءبىرتۇرلى ۇيقى-تۇيقى. اۋزىنداعى ءسوزىن ايتا الماي، شىت-شىت ەرىن دىرىلدەپ، يەگى كەمسەڭدەپ:
— مىناۋ... مىنە، مىن-ناۋ-ۋ، — دەدى.
— تانىس جەر مە؟
— ءيا، ءيا... تانىس.
— اتى قالاي؟
— بى-بىلمەي-مىن... اۋ-زىما... اۋزىما تۇس-پەي تۇر.
— سەنىڭ ادال ەكەنىڭە ءوز باسىم ەش ۋاقىتتا كۇماندانعام جوق. راقمەت، مىرزا!
تاڭىربەرگەن ارتتا قالىپ بارا جاتقان الگى قارا جيدەگە بۇرىلىپ قاراي بەردى. جيدە دە، توپىراق رەڭى دە، ءشوپ ەكەش شوپتەر دە... ءبارى-بارى كوزىنە وتتاي باسىلدى. «سول! انىق سول!» دەپ ارعى جاعىنان ىشكى داۋىس تا ءۇن ساپ جاتىر. ەندەشە... ءيا، ءيا، ەندەشە، كورە قال، جەر رەڭى ءتىپتى وزگەرەدى. ات تابانى باتپايتىن كىرشىلدەك اق قۇمايت باستالادى. ءقايسىبىر قار قالىڭ تۇسكەن جىلداردا الا-بولە وسى قۇمايتقا كوك مايقارا جۋسان، قىزىل يزەن قاۋلاپ ءوسىپ، دالا ءجۇزى سىڭسىعان شوپتەن كورىنبەي كەتەتىن. وسى ءوڭىردىڭ ءبىر جەرىندە، ۇمىتپاسا، انەبىر ماڭدا شي وسەتىن. سول ءوڭىر تۇپ-تۇتاس سىڭسىعان اق شيگە قاقالىپ تۇنىپ تۇراتىن. ءيا، ەسىنە ەندى ءتۇستى. اق... ءاقشيلى! وسى ءوڭىردىڭ ءاقشيلى اتالۋى دا سونان. بيىلعى قۋاڭشىلىق بۇ جاقتىڭ دا ءشوبىن كۇيدىرىپ جىبەرىپتى. انا قاراش، ءتۇبىن جەل قازىپ تاستاعان جۋسان ەكەش جۋسان دا قاراكەڭىردەكتەنىپ، ءبىر جامباسىنا جىعىلىپ قالعان. بۇنىڭ ءبارى بالا كەزدەن بىلەتىن تانىس جەر. قاتتى تورىققاندا تاپ بولعاسىن با، كوزىنە تۇسكەن نارسەنىڭ ءبارى — ءشوبى، تاسى، توپىراعى كوڭىلىن تولقىتىپ، ەسىنە قاي-قايداعىلار تۇسە باستادى. ىلگەرى جاقتاعى انەبىر الاسا قىردىڭ استىندا ءاقشيلى سايى بار. اقبالانى الىپ قاشقان جىلى وزدەرىنە قاراعان باي اۋىل ءاقشيلى بويىن جايلاپ ەدى! باسقا جەردىڭ ءشوبى قۋارا باستاعاندا دا ساي بويىنىڭ تابانى قار ىلعالىن ساقتاپ، ات تۇسارلىعىنان كەلەتىن قوڭىرباس، بيدايىقتىڭ ارا-اراسىندا حوش ءيىستى كەك جۋسان، جاۋقازىن، جالبىز... جارىقتىڭ وسى جالبىز بەن جۋساننىڭ ەرتەلى-كەش مۇرنىڭدى جارىپ تۇراتىن جۇپار ءيىسىن ايت! ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتكەنىن قاراش... ءسىرا، كۇن وتكەن بولدى. مىنا عالامات اپتاپ ىستىققا كىم شىداسىن؟! ابىروي بولعاندا، قايتا اقشيلىگە كەزدەسكەنىن ايت! اقشيلىدە سۋ جەتەدى. وزدەرىنە قاراعان اۋىلدىڭ جىلقىلارى وسى ءوڭىردىڭ ورىسىنە سىيماي، كورشى اۋىلدارمەن قۇدىق ءۇشىن قاقتىعىسىپ قالاتىن. شي تۇبىنەن قازعان قۇدىقتاردىڭ سۋى كۇرپىپ... سۋى... سۋى بالداي... ايتسا دا، گەنەرال قايدا؟ قاتالاپ شولدەپ كەلگەن كىسىلەرگە سۋدى از-ازداپ بەرۋ كەرەك... ايتپەسە... ءيا، ءيا، ايتپەسە، اش وزەگىن قيىپ كەتەدى.
تاڭىربەرگەن تاقىمى بوساپ، ءبىر جاعىنا اۋىتقىپ باراجاتقانىن كەش بايقادى دا، دەرەۋ ۇمتىلىپ ەردىڭ قاسىنان ۇستاي الدى. باسى اينالدى ما... كوزى قاراۋىتتى ما... كۇنى بويى قىلتىلداپ كوزىنىڭ الدىندا تۇرىپ العان كوك اتتىڭ قوس قۇلاعى كوبەيىپ، ۇشەۋ... نەگە ۇشەۋ؟ اتتا ءۇش قۇلاق بولا ما؟ جاڭا عانا ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلە جاتقان كىسىلەر، اتتار بۇلدىراپ، ءتۇرىن، ءتۇسىن شاتىستىرىپ، اق، كوك، قارا... ءبارى ۇيقى-تۇيقى ارالاسىپ كەتتى دە، تاڭىربەرگەن قۇلاپ قالاتىنداي قورقىپ، ات شوقتىعىنان قوس قولداپ ۇستاي الدى. كۇنى بويى جۇمعان اۋزىن اشپاي، ءۇنسىز كەلە جاتقان سولداتتار الدەنەگە اياق استىنان ابىگەرلەنىپ، دابىرلاپ ۋ-شۋ بولدى دا قالدى. كەيبىرەۋلەر اتىن بوربايلاپ شابا جونەلدى. تاڭىربەرگەن كوزىن اشسا، باسى اينالىپ، قۇلاپ قالاتىنداي قورىقتى. ءىلبىپ باسقان ات ۇستىندە مۇلگىپ كەلە جاتىپ، انەبىر اقبالاعا ۇيلەنگەن كەزدى ەسىنە الدى. نەسىن ايتاسىڭ، ول بۇنىڭ باقىتتى كەزى ەدى عوي. بۇنىڭ قالاۋى بويىنشا،جاس كەلىنشەكتىڭ وتاۋىن باسقا ۇيلەردەن وقشاۋلاپ، ءاقشيلى سايىنىڭ ىرگەسىنە تاقاپ تىككەن ەدى. سول جىلى ساي بويىنىڭ قالىڭ كوگى قاشان جاز ءبىتىپ، كۇز باستالعانشا كوكتەمدەگى بالاۋسا قالپىن ساقتاپ، بالبىراپ تۇرعان-دى. ءقادىرلى قوناقتار بولماسا، باي اۋىلدىڭ ءۇستىن بوساتپاي، ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتاتىن كوپ قىدىرما اتىن ءبىر قىردىڭ استىنا بايلاپ، جاياۋلاپ كەلەتىن. ساۋىن مالدىڭ جەلىسى بولسا دا اۋىل ماڭىنان اۋلاقتا. تۇندىك ءتۇسىرۋلى. ىرگەسى ءتۇرۋلى. تەك كەيدە ۇزاق جاۋعان جاڭبىردان كەيىن جازعى ءتۇن شۇعىل سالقىنداپ، جاس جۇبايلار جىبەك كورپە استىندا ءسول توڭازىسا بولدى، مالاي قاتىندار سىقىرلاۋىق ەسىكتى سىرتىنان جاۋىپ كەتەتىن.
بۇلارعا قاراعان اۋىل كەلەسى جىلى دا كوكتەم شىعىسىمەن اقشيلىگە قونعان-دى. سول جىلى قىس قاتتى بولدى. سوعان قاراماستان كۇن جىلت ەتىسىمەن تەڭىز جاعاسىن قىستاعان اۋىلدار داعدىلى مەرزىمدە دۇرك كوتەرىلىپ، تىرناداي تىزىلگەن كولىكتى كوشتەر ۇباپ-شۇباپ شىققاندا قىر ءالى قىس ىزعارىنان ايىعا قويماي، قارا جەل ىزعىعان جوندا الا قانات قار جاتتى. كولىك سابىرلاپ، جاس بالالار قىڭقىلداپ جىلاعانىنا قاراماستان ۇباپ-شۇباعان كوشتىڭ الدى قىس بويى قۇلازىپ جاتقان كەڭ جايلاۋدىڭ شەتىنە ىلىگە بەرگەندە كوكتەن قۇيىپ جاڭبىر جاۋدى. باراتىن جەرگە جەتە الماعان كوش توقتاپ، يتارقالاپ ءۇي تىگىپ، بىرنەشە كۇن ەرۋلەپ وتىرىپ قاپ ەدى. ءۇشىنشى كۇنى جاۋىن باسىلدى. جارقىراپ اسپان اشىلدى. شىراداي جەلسىز تىمىقتىڭ اياعى ەرتە كوكتەمنىڭ سارى شۋاعىنا اينالدى. بيىلعى جىلدىڭ اعىل-تەگىل ىلعالىنا كەرەلەگەن جەر كۇن شىقسا قوڭى قىزىپ بۋلاندى دا جاتتى.
بۇلار اقشيلىگە ءۇي تىككەن كۇنى ۇساق قارالار تولدەدى. قوڭىر توبەلەردىڭ كۇنگەي بەتىنەن قىلتيعان تىقىر كوك كوكتەم ايىنىڭ سارى شۋاعىمەن تەز كوتەرىلدى. بۇل جاز بويى جاس كەلىنشەك جانىنان ەكى ەلى اتتاپ شىقپادى. جازاتايىم ءبىر جاققا شىعا قالسا دا، سونان قاشان ۇيگە جەتكەنشە جانى قالماي دىزىعىپ بىتەتىن. اۋىل قاراسى كورىنەر-كورىنبەستە ىلگەرگى جاققا مويىن سوزىپ، كوگالدا وتىرعان اق ۇيلەردىڭ اراسىنان اقبالانىڭ وتاۋىن ىزدەيتىن. سىرتتا قانشاما قىز-كەلىنشەك بولسا دا، كۇلتىلدەگەن قىزىلدى-جاسىل اراسىندا اقبالا ءسانى بولەك ەدى-اۋ! قوس ەتەك اق كويلەك سىرتىنان جاسىل قامزول كيىپ، ۇكىلى ساۋكەلە كيىپ، شىتىرا تاعىپ، شولپىسى شىلدىراپ سىرتقا شىققاندا كارى-جاسى سۇقتانا قاراپ... «ءاي، مىنالارعا نە بولدى؟ سونشا نەگە ۋ-شۋ بوپ كەتتى؟» — دەدى تاڭىربەرگەن. ەڭسەسىن تىكتەپ توڭىرەگىنە كوز سالىپ ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى اتتارىن سابالاپ، ىلگەرى قاراي تىراعايلاپ شاۋىپ بارادى ەكەن. الدى ىلديدا جايىلىپ جۇرگەن تۇساۋلى اتتارعا جەتىپتى. ءۇش-تورت سولدات تۇساۋلى اتتاردى ۇستاپ، ەرتتەپ ءمىنىپ جاتتى. قاشاعان اتتاردى قۋالاعان قايسىبىرەۋلەر ۇزاق جولدا تاقىمى تالعان با، اياعىن باسا الماي سولتاقتاپ ءجۇر. تاڭىربەرگەن تاقىمى استىندا تاناۋ قاعىپ كەلە جاتقان كوك اتتى تەپكىلەي باستادى. «اقشيلىدە اۋىل وتىرعان بولدى-اۋ؟ كىمنىڭ اۋلى ەكەن؟» دەپ ويلادى. تانيتىن سىيلاس بىرەۋدىڭ اۋلى بوپ، ۇيات بوپ جۇرمەسە نە قىلسىن؟.. اپىر-اي، ءا؟ كىم دە بولسا ايلاپ، جىلداپ ايەل كورمەي، ءناپسى زارىن تارتىپ كەلە جاتقان مىنا نايساپتار ۇياتقا قالدىرماسا جارار ەدى.
— مىرزا، انا قىردىڭ استىندا وتىرعان اۋىلدى كوردىڭ بە؟
— ا-ا؟
— اۋىلدى ايتام. انە!
— ا-ا... ءيا، اۋ-ىل...
— ۇيلەرى اپپاق ەكەن. ءسىرا، باي اۋىل بولار؟ — تاڭىربەرگەن بۇدان كەيىنگى ءسوزدى ەسىتكەن جوق. قاسىندا ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلە جاتقان گەنەرال دا ەسىنەن تارس شىعىپ كەتتى. ول وزىنە-وزى سەنبەگەندەي، كوزىن ۋقالاپ جىبەردى. باسىن شايقاپ-سىلكىپ قالدى دا، ىلگەرگى جاققا قايتا قاراپ ەدى، بۇل جولى سولداتتار ۇستاپ ءمىنىپ جاتقان تۇساۋلى اتتاردىڭ سانىنداعى تايتۇياق تاڭباعا تىكسىنە قارادى. ءالى دە بولسا كوزىنە سەنبەي قايتا قاراپ ەدى. قاتەلەسپەپتى. جىلقى بولعان جىلقىنىڭ بارىندە دە تايتۇياق تاڭبا.
تىزگىن ۇستاعان قولى قالتىراپ، ءبۇتىل دەنەسى بەزگەك بۋعانداي قالشىلداپ الا جونەلدى. «ويپىرماي... قۇداي-اي!.. قۇداي-اي!..» قاتتى سوعىپ كەتكەن جۇرەك اۋزىنا تىعىلدى. وزىنەن ات بويى العا ءتۇسىپ كەتكەن گەنەرالعا داۋىستايىن دەپ ەدى، وعان ءبىراق داۋسى شىقپادى. ونىڭ ۇستىنە قارىسقان جاعى دا اشىلمادى. ءدىر-دىر ەتكەن ەرىندەر بىر-بىرىنە جۋىسپاي، ءتىسى تىسىنە ءتيىپ ساق-ساق...
***
كىل وڭشەڭ جۇمىرتقاداي اق ۇزىكتى اپپاق اۋىلعا جاقىنداپ كەلە بەرگەندە كوك ات توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ الدى. تاڭىربەرگەن اتتان قارعىپ ءتۇستى. باسىن جەرگە سالىپ، ءتورت اياقتاپ تۇرىپ العان اتتى قاق ماڭدايدان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى دە، بۇل كەزدە انا جاقتا اسكەر تالاپ، ىزى-شۋ، ازان-قازان بوپ جاتقان اۋىلعا جۇگىردى. «و، قۇداي! قۇداي! ساعان نە جازىپ ەدىم؟ قاي پيعىلىمنان تاپتىم؟» ءولى قۇرىدى ما، الدە ءسۇرىنىپ كەتتى مە، ايتەۋىر جان-ۇشىرىپ كەلە جاتىپ مۇرتتاي ۇشىپ ءتۇستى. كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. ەسىنەن تانىپ جاتىپ تا ۇلىعان يتتەي قىڭسىلاپ، قولى جەتكەن جەردىڭ توپىراعىن تىرناپ، وكىرىپ جىلاپ جاتقانىن ءوزى دە سەزبەدى. كەنەت ءدىر ەتىپ، جاسىن تىيىپ الا قالدى. «قۇداي زاۋالىڭدى بەرسىن!» ءيا، مىناۋ سول! ءوزى بىلەتىن باياعى كارى ايەل. سونىڭ قىرىلداپ شىعاتىن جارقىنشاق داۋىسى. بۇنى تاعى دا تاپتى. جانە... اپىراي، قارعىسى قابىل بولعاندا تاپقانىن قاراشى.
بۇل نە، ءتۇس پە؟ جوق، ءتۇس ەمەس. قورقىنىشتى ءتۇستىڭ وڭىندە قايتالاعان جالعاسى... جو-جوق، و دا ەمەس. ءتۇس پەن ءوڭ اراسىندا ايان بەرەتىن ءولى ارۋاق جاڭاعى كەمپىر بەينەسىنە ەنىپ، سونىڭ اۋزىمەن ايتتى ما؟ سولاي ما؟ بار پالە تاستاي قاراڭعى تۇندە قارا كيىنگەن ءبىر توپ كىسىدەن باستالمادى ما؟ ءيا، سودان... سودان باستالعان-دى. تاستاي قاراڭعى ءتۇن-تۇعىن. قارا كيىنگەن ءبىر توپ كىسى شىرت ۇيقىدا جاتقان اۋىلعا دىبىس شىعارماي، اتىن اقىرىن باستىرىپ كەلگەن ەدى. ءبىراق شىرت ۇيقىدا جاتقان جۇرت ءبارىبىر ويانىپ، سىرتقا جۇگىرە-جۇگىرە شىققان ەدى عوي. قۇيرىق-جالى سۇزىلگەن قارا اتتى ءدال سونداي قارا كيىمدى كىسى تىزگىنىنەن جەتەلەپ اكەلگەن ەدى عوي. قارا كيىزگە وراعان ولىكتى قول-اياعىن سالاقتاتىپ قارا اتتىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ سالىپتى. ات ءۇي الدىنا توقتاي بەرگەندە ىشتەن اڭىراپ شىققان كارى ايەل اي-شايعا قاراماي باس سالىپ ولىكتى قۇشاقتاي الدى. بەتىن الىپ-سالعان قارالى كەمپىردىڭ وكىرگەن داۋسى قاراڭعى ءتۇندى قاق ايىرعان-دى. كارى ايەل داۋىس سالعاندا ءبىر جان جانىنا باتىپ بارا الماعان-دى. بۇ دا جەلبەگەي جامىلعان شاپان يىنىنەن ءتۇسىپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالعان-دى. قارا ءتۇندى تىلگىلەپ جاتقان قارالى داۋىس كەنەت كىلت تىيىلىپ ەدى دە، قارا جامىلعان كارى ايەل كوپ ىشىنەن جاس جۋعان بەتىن بۇعان بۇرىپ: «قارتايعان شاعىمدا جالعىز بالامنان ايىرىپ، جۇلىنىمدى ءۇزىپ وتىرسىڭ. قۇداي زاۋالىڭدى بەرسىن!» — دەپ ەدى عوي. مىناۋ سول! سول. مىنا اسپان، مىنا جەر، سۋ، ءبۇتىل ايداي الەم سونى قايتالاپ، كۇڭىرەنىپ تۇر. قۇداي زاۋالىڭدى بەرسىن! زاۋال!.. زاۋ-ال!..
تاڭىربەرگەن بار دەنەسىمەن جەرگە، قارا جەرگە كىرىپ بارادى. جوق، قارا جەرگە كىرە جازداپ، ۋ جەگەن يتتەي قىڭسىلاپ، جەر تىرنالاپ جاتقان-دى. تاس بوپ ءبىتىپ قالعان قۇلاق ءدال ءقازىر قارعىستان باسقا تۇك سەزبەدى، تۇك ەسىتپەدى. كەرەك دەسە، تاس توبەسىندە ءبىر جوعارىلاپ، ءبىر تومەندەپ جاعى تالماي شىر-شىرلاپ تۇرعان بوزتورعاي ءۇنىن دە سەزگەن جوق-تى. جاسىن تىيعاسىن دا شەكەسى سىنىپ بارا جاتقان زىلدەي باسىن جەردەن كوتەرە الماي جاتىر. سونان ءبىر كەزدە سۇلدەرىن قوزعاپ، تۇرەگەلە بەرگەندە تالتىرەكتەپ كەتتى. اياعىن التەك-تالتەك باستى دا، قالت توقتاپ، دەنەسىن بيلەي الماي شايقالاقتاپ تۇردى دا، قايتا ءجۇردى. ءبىر ءجۇرىپ، ءبىر توقتاپ، ەتەكتەگى اۋىلعا جەتەم دەگەنشە كەيىنگى جاقتان ءالى دە لەك-لەك بوپ اعىلىپ كەلىپ جاتقان اتتى اسكەرلەردىڭ تالايى باسىپ وزدى. ءبارى دە قىزىل كورگەن قۇزعىنداي قۇتىرىنىپ العان. قارا جالدان قۇلاي بەرىستەگى كەڭ جازىقتا قاپەرسىز وتىرعان اق ۇزىكتى باي اۋىلعا اتتارىن بوربايلاپ شاپقىلاپ بارادى. اۋىل ءۇستى ۋ-شۋ. ازان-قازان. قايدا تىعىلارىن بىلمەي، ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا شىر-شىرلاپ جۇگىرگەن قىز-كەلىنشەك. اتىلعان مىلتىق. تاسىرلاپ شاپقان ات. قان-قان بوكسەسىن سۇيرەتىپ، ۇيدەن-ۇيگە تىعىلعان يتتەر. جىلاعان بالا. الگىدە عانا ءۇي جانىندا ويناپ جۇرگەن بالاسىنان كوز جازىپ، ويباي سالعان قاتىندار.
تاڭىربەرگەن ءسامسوز، سۇلەسوق. ەشتەڭە ميىنا كىرىپ شىققان جوق. وسى ءقازىر ول: «ەندى ماعان ءبارىبىر» دەپ، كوز الدىندا بولىپ جاتقان سۇمدىققا يمانى سەلت ەتپەي، بەيتاراپ بەي-جاي قاراعان بوگدە ادامداي. انا جاقتا ەلىرىپ العان سولداتتار ەڭسەلى اق ۇيلەرگە باسا-كوكتەپ كىرىپ، سىرتقا مەس-مەس ايران، كىسى بويى سابالاردى سۇيرەپ شىعارىپ جاتىر. قۇدىق باسى، ءتىپتى، ىعى-جىعى. دابىرلاعان داۋىس. داڭعىراعان شەلەك. گەنەرال چەرنوۆ تا سول ماڭدا. تاڭىربەرگەن تالتىرەكتەپ كەلەدى. كوزى تۇسكەن كىسىلەر ءۇرپيىسىپ شوشىپ قالادى. ءبىراق ولارمەن بۇنىڭ ءىسى بولمادى. ءتىپتى نازار اۋدارعان جوق. يىعىنان سىپىرىلىپ تۇسكەن شەكپەننىڭ ءبىر شالعايىن سۇيرەتىپ كەلدى دە، سۋ تولى شەلەككە باس قويدى. ومىراۋىنا توگە-شاشا سىلق-سىلق جۇتىپ جاتقان-دى. گەنەرال چەرنوۆ قاسىنداعى ءبىر وفيسەرگە «شەلەكتى ال» دەگەندەي ىمداپ ەدى، وفيسەر:
— مىرزا، ەندى بولدى، — دەپ ەدى، تاڭىربەرگەن قۇلاق اسپادى، سوسىن وفيسەر قولىنان شەلەكتى جۇلىپ الدى.
چەرنوۆ وعان جاقىنداپ، قاسىنا كەلدى.
— مىرزا، جاياۋ ءجۇرسىڭ عوي، اتىڭ قايدا؟
— ات-ت؟..
— جاقسى ات ەدى. ءبىراق وقاسى جوق. مىنا اۋىلدىڭ جىلقىسىن ايداپ اكەلىڭدەر دەپ ءامىر بەردىم. جاقسىسىن تاڭداپ مىنەرسىڭ.
تاڭىربەرگەن ۇندەمەدى.
— مىناۋ ءبىر باي اۋىل ەكەن. جولىمىز بولدى. اۋىلدىڭ قاريالارى انە! انا تۇرعان سولار. سويلەس.
تاڭىربەرگەن مىرس ەتتى. ونىڭ وڭىندەگى مىسقىلدى بايقاپ قالعان چەرنوۆ:
— تانىدىڭ با؟ — دەپ ەدى.
— ءيا، تانىدىم، — دەدى تاڭىربەرگەن.
— كىمدەر؟ بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم. مەنى قۇتتىقتاۋىڭىزعا بولادى.
— قالاي؟
— بۇل مەنىڭ اۋىلىم.
— دا-ا...
گەنەرال تاڭىربەرگەننەن كوزىن تايدىرا بەردى. ول ەندى مىرزانىڭ قاسىندا ايالداپ تۇرا الماي، سوڭىنا ەرگەن نوكەرلەرىمەن تايىپ تۇردى. ولار ۇزاعان بويدا الدابەرگەن سوفى باستاعان اۋىل اقساقالدارى ءولى دە بولسا جان-جاعىنا ۇركەكتەپ قاراپ، تاڭىربەرگەننىڭ قاسىنا كەلدى. قارا سۇر بايبىشە باسقالاردان بۇرىنىراق جەتكەن ەدى، كەلە سالا مىرزانى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى:
— مىرزا-اۋ، نە بولدىق؟ نە كۇيگە تۇستىك، ويباي؟!
— ءاي، كەلىن، قوي، قويا تۇر، — دەدى الدابەرگەن سوفى.
ويباي-اۋ، اتەكە-اۋ، قوياتىن نە قالدى؟
— ءجا، جەتەر! ءاي، تاڭىربەرگەن، سەن بە مىنالاردى باستاپ اكەلگەن؟
تاڭىربەرگەن ءۇنسىز، سۇلىق.
— كەلىستىردىڭ. اۋىلىمنىڭ ۇستىنەن اسكەر قۇلاتىپ، اۋزى تۇكتى كاپىرگە، انە، كور، اش قاسقىرداي تالاتىپ جاتىرسىڭ.
تاڭىربەرگەن ءالى سول سۇلىق قالپى.
— تالاتپا اۋلىمدى. ەسەبىن تاۋىپ، مىنالارىڭدى الىپ كەت.
قارا سۇر بايبىشە مەن قالعان اعايىن-تۋمالار دا كارى سوفىنى قوستاپ، دابىرلاي جونەلدى:
— تاڭىربەرگەنجان، ءبىزدى تىڭدا. سوزىمىزگە قۇلاق سال.
— ءيا، بالا-شاعانىڭ كوز جاسىنا قالما.
— تىم قۇرىسا تالاتپا.
— بەيباستاقتىعىن تىيسىن.
— مىنالاردىڭ ءتۇرى جامان. ۇي-مۇلكىڭدى توناپ، استان-كەستەڭىن شىعارىپ جاتىر. قۇرسىن... قۇرسىن، كۇيەدەي جالاپ بارادى. ءبىزدى ءقايتسىن، ءبىزدى جىر دەمەسە دە، سەنىڭ ءتىلىڭدى الار!
تاڭىربەرگەندى شەل قايتا قينادى.
— ءاي، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مىنالارىڭدى الىپ كەتەسىڭ بە، جوق پا؟ ايدىڭ كۇنى اماندا اۋلىمنىڭ ۇستىنە جاۋ قۇلاتىپ، ۋا، بىزگە ىستەگەن بۇل قاي لاڭىڭ؟ — دەدى كارى سوفى اقىرىپ.
تاڭىربەرگەن بۇعان دا سەلت ەتپەي، باسى سالبىراپ تۇرا بەردى. كارى سوفىدان كەيىنىرەك تۇرعان اۋىل اقساقالدارىنىڭ وڭىنە ۇرەي پايدا بولدى. بىر-بىرىنە قاباق استىنان قاراپ، كۇبىر-كۇبىر ءتىل قاتتى:
— مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟
— مەن دە سونى ويلاپ تۇرمىن.
— پەرى سالقىنىن سالعان با؟ ءتىل-جاعى بايلانعاننان ساۋ ما؟
— تەگىن ەمەس. ءتىرى ارۋاق.
ءدىندار شالدار كۇبىرلەپ، ءتىلىن كاليماعا كەلتىردى. قارا سۇر بايبىشە دە جاسىن تىيىپ، كۇيەۋىنەن كوز ايىرماي باعىپ قاپتى. قاراعان سايىن كوڭىلدەگى كۇدىكتى انىقتاي تۇسكەندەي، ءتۇسى بۇزىلىپ بارادى. تەك الدابەرگەن سوفى سەزىكسىز. جاسى ۇلكەندىگىنە قاراماستان وسى ءىنىسى بۇنىڭ سوزىنە دە، وزىنە دە زەيىن قويماي، ۇنەمى وسىلاي نەمقۇرايدى قارايتىنى قىتىعىنا تيەتىن-دى. سوعان قاتتى زابىرلەنەتىن. اسىرەسە، سوڭىنا ەرگەن مىنا اۋىل اقساقالدارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ تاۋسىلىپ ايتقان سوزىنە دە قۇلاق اسپاي قويعانى ىزاسىن قايناتتى.
— ە، قۇداي... — دەپ، كۇمپيگەن جۋان ساۋساقتاردىڭ سىرت جونى ءجۇن-جۇن قولىن قىزارىپ باتىپ بارا جاتقان قۇبىلاعا سوزدى. سوفى اجارىنان بەتى قاتتى ءبىر قاتالدىقتى بايقاعان شالداردىڭ زارەسى ۇشىپ، «استافيراللا!» دەپ جاعاسىن ۇستاي الىن ەدى.
— اتەكە-اۋ، ءبىزدى قۇدايدىڭ قارعاعانى از با ەدى؟.. — دەپ قارا سۇر بايبىشە زارلاپ قولىنا جابىسىپ ەدى، كارى سوفى كەلىنىن يتەرىپ تاستادى دا، قوس قولىن قۇبىلاعا قايتا سوزىپ:
— ە، قۇداي! مىنا اق پەن قىزىل اراسىندا، مىنا زاۋال شاق-تا... — دەي بەرگەن-دى.
ەرتەدەن بەرى تۇك سەزبەي تۇرعان تاڭىربەرگەن سوفىنىڭ اۋزىنان شىققان سوزگە تىكسىنىپ قالدى.
— جوعال! جوعالىڭدار! كوزىمە كورىنبەڭدەر! — دەپ ايقايلاپ، تۇلا بويى تۇگەل قالشىلداپ كەتتى. ونسىز دا ءۇرپيىسىپ تۇرعان كىسىلەرگە قامشى ءۇيىرىپ تاپ بەردى. مىنالار بۇرىن-سوڭدى مىرزانىڭ ءدال بۇنداي ءتۇرىن كورمەگەن-دى. جاڭا عانا ەدىرەڭدەپ تۇرعان كارى سوفىنىڭ ءوزى دە جۇمعان اۋزىن اشا الماي، ىعىسىپ شەگىنە بەردى.
اۋىل ءۇستى ازان-قازان. اۋزى اققا ءتيىپ الدەنىپ العان سولداتتار شىن لاڭدى ەندى باستاپتى. قولعا ىلىككەن دۇنيە-مۇلىكتىڭ كادەگە جارايتىن-جارامايتىنىنا قاراماي، كوزگە تۇسكەن جىلتىراقتى قاپقا، دورباعا تىعىپ، اتتىڭ ارتىنا بوكتەرىپ جاتىر. باي ۇيلەردىڭ تۇسىنا ۇستاعان قالى كىلەمدەر مەن سۋسار بورىك، تۇلكى ىشىكتىڭ تالايى قانجىعادا كەتتى. ۇستىنە اسكەر قۇلاعانشا بەيقام وتىرعان اۋىلدىڭ بويجەتكەن قىزدارى مەن جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەكتەرى قايدا تىعىلارىن بىلمەي، ءۇي مەن ءۇي اراسىندا جانتالاسىپ ءجۇر. اسىرەسە، ەڭگەزەردەي ءبىر سولداتتان قاشقان جاس قىز شىرىلداپ، دالاعا شىعىنىپ بارادى.
— بۇل اۋىلدىڭ ەركەكتەرى قايدا، ويباي؟! — دەپ ولاردىڭ سوڭىنان قىز شەشەسى دالپىلداپ جۇگىرىپ باراتتى.
ەس-تۇسسىز تاڭىربەرگەن اۋىل ورتاسىندا تەڭسەلىپ تۇر ەدى، ءبىر جاس جىگىت جۇگىرىپ كەپ:
— اعاجان-اي، ماسقارا بولدىق قوي، — دەپ جىلاپ جىبەردى.
— ا-ا؟..
— ماسقارا بولدىق.
— ماس-قا-را؟!
— ءيا. ءيا، ماسقارا... سوفى اعاڭنىڭ اق توقالى...
— اقتوقال؟..
— ءيا، اق توقال... سونى ءبىر سولدات... — تاڭىربەرگەن ار جاعىن تىڭدامادى. سونان ارى نە بولعانىن ونىڭ ءوزى دە بىلگەن جوق-تى. ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا ويانسا، ءبۇتىل دەنەسى سوققىعا جىققانداي. سۇيەك-سۇيەگى سىنىپ، قول-اياعى قوزعالتپادى. الا-بولە قوس شەكەسى سولقىلداپ اكەتىپ بارادى. كەشەگى وقيعانى قانشا ويلاسا دا، ەسىنە ءبىرى ءتۇسىپ، ءبىرى تۇسپەدى. ەسىنە تۇسكەنى - جاس جىگىت سىلتەگەن ۇيگە قاراي جۇگىرگەنىن بىلەدى. سوفىنىڭ سەگىز قانات ءۇيى... ءۇي الدىندا تۇرعان الدەبىرەۋ بۇنىڭ جولىن بوگەدى. بۇل ونى يتەرىپ جىبەردى دە، ىشكە باسا-كوكتەپ كىرىپ باردى. كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىن جاۋىپ، ىرگەسىن ءتۇسىرىپ قويعان ەكەن. باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى ءۇي ءىشىنىڭ كولەڭكەسىن قويۋلاي ءتۇسىپتى. بۇل تابالدىرىقتان اتتاي بەرە تورگە كوز تىكتى. ءا دەگەندە كوزى تۇك كورمەدى. تەك جيھازدى ءۇيدىڭ قاراكولەڭكە تۇتاسقان تۇپكى جاعىنان ىرسىلداعان الدەبىر ىڭعايسىز، سولەكەت دىبىس ەستىلدى. ونان باسقا ەشتەڭە كوزىنە تۇسە قويماعاسىن، قاي جاققا قادام باسارىن بىلمەي ىركىلىپ قالعان-دى. سۇيتكەنشە، ۇستىنە كىرگەن ادامدى بايقاپ قالعان ايەل: «مىناشىركىن قايتەدى، ءاي... تۇر!.. تۇر، بىلاي»، — دەپ الدەبىرەۋدى تومپەشتەي باستادى.
تاڭىربەرگەن ىلگەرى باستى. كورپە-توسەك جايعان توردە، ادەتتە سوفى اعاسى ناماز وقيتىن داعدىلى جەردە ءبىتىمسىز بىردەڭە بۇلكىلدەدى. سوندا عانا قۇرقول ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، ءۇي ىشىنەن بىردەڭە ىزدەدى. قولىنا ىلىككەن سول بىردەڭەنىڭ نە ەكەنىن دە بىلگەن جوق. نە دە بولسا، ايتەۋىر، زىپ-زىلدەي ءبىر زاتتى قوس قولداپ ۇستادى دا، الگى سەلەكەت دىبىس شىققان جاققا ۇمتىلدى. سولدات بۇنى ءالى دە بايقاعان جوق-تى. ول تۇگىل بۇگەرلەپ استىنا باسىپ العان ايەلدىڭ باسقا-كوزگە تومپەشتەگەنىن دە ەلەڭ قىلعان جوق-تى. تىرداي جالاڭاشتانىن الىپتى. كۇنگە كۇيگەن ءبۇتىل دەنەنىڭ تەك كۇن تيمەگەن بوكسەسى عانا اپپاق ەكەن. مىناۋ تاڭىربەرگەنگە جيرەن سارى سەكىلدەنىپ كەتتى. ءتىسىن شىقىر-شىقىر قايراپ، اۋەلى ونىڭ ۇيىققان يتتەي يزەڭدەگەن بوكسەسىنە، سوسىن باسىنا قۇلاشتاپ قويىپ-قويىپ قالدى. ايەل شار ەتتى. ساۋ ەتكەن جىپ-جىلى قاننان جيىركەنىپ، بەتىن بۇرىپ قاشىرتا بەردى دە، قاپقا تىققان ءولى ەتتەي بىلق-بىلق بولا قالعان جانسىز دەنەنى ۇستىنەن اۋدارىپ تاستادى. تاڭىربەرگەنگە تۋرا قاراۋعا ءجۇزى شىداماي، ەتەگى ءتۇرىلىپ كەتكەن كويلەگىن جالما-جان تومەن ءتۇسىرىن جاتىپ:
— امانسىڭ با، قاينىم؟ — دەپ ەدى.
— جو-عال! — دەدى بۇل.
سونان ءارى نە بولعانىن بىلمەدى. ۇيگە قالاي كەلگەنى دە ەسىندە جوق. شاماسى، ءسىرا، بايبىشە سۇيەپ اكەلىپ توسەككە جاتقىزعان. كەڭ ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا اق بولىسكەي كەرەۋەتتە جاتىر. باياعى ءسانىن بۇزباي، ءۇي ءىشىن اينالدىرا كىلەم ۇستاپ، جەرگە ويۋلى سىرماق، تەكەمەت توسەپتى. تۇندىگى ءتۇسىرۋلى ءۇي قوڭىر سالقىن. شىلدە ايىنىڭ سىرتتاعى ىستىعى سەزىلمەيدى.
كولەڭكە بەت ءتۇرۋلى. سول جاق ىرگەدەن سامال سوعىپ، كەرەگە تۇبىندە قىلتيعان الدەبىر ءالجۋاز كوك جەل استىندا ءدىر-دىر ەتەدى. العاشقىدا بايقاماعان-دى: ءبىرازدان سوڭ سىرتتا، كيىزىن تۇرگەن ىرگەدە كىسى-قارا وتىرعانىن اڭعاردى. داۋسىن كوتەرمەي، اقىرىن كۇڭگىر-كۇڭگىر سويلەسەدى. ناسىباي اتقان بىرەۋ باسقالاردان گورى جيىرەك سويلەپ، شىرت-شىرت تۇكىرىپ وتىر.
— كورىڭدە وكىرگىر كالەن-اي! — دەدى ول ءبىر كەزدە. بۇنىڭ اۋزىنان شىققان وكىنىش وزگەلەردىڭ دە جانىنا ايازداي باتىپ وتىرعان سياقتى. بىرەۋلەر كۇرسىندى.
— سول سويقاننىڭ سوزىنە قالاي سەنىپ قالدىڭ؟
— بىلمەيمىن... جازعان باسىم، قارا باسىپ...
— ءيا، نە قىلاسىڭ... قارالا-كوپتە قوزعالماي وتىرا بەرگەندە عوي...
— ءجا، ەندى بولار ءىس بولدى. جۇرىڭدەر، مىرزا ويانعان شىعار.
ءۇي ىرگەسىندە وتىرعان كىسىلەر شالعايىن قاعىپ تۇرەگەلە باستادى. سىقىرلاۋىق ەسىكتى اقىرىن اشىپ، ۇستىنە ءۇنسىز كىرىپ كەلە جاتقان مىنا ەت جاقىن اعايىن-تۋمالارىنا تاڭىربەرگەن راي بەرمەي، جۇدەۋ ءوڭى سۋىق تارتىپ الا قويدى دا، ىرگەگە قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى.
الدابەرگەن سوفى مەن قارا سۇر بايبىشە وزدەرىنىڭ سوڭىن الا كىرگەن كىسىلەردىڭ الدىنا شىعىپ، جاس مىرزا جاتقان بيىك توسەككە جاقىندادى.
— مىرزا، اعاڭ كەلىپ تۇر، — دەدى بايبىشە. الدابەرگەن سوفى تاماعىن كەنەدى. كەشەگىدەي ەمەس، بۇگىن بەتى قايتىپ جۋاسىپ قاپتى. كوكشۋلان ساقال باسقان شارا تاباقتاي بەتتىڭ تەرىسى بوساپ، ءبىر ءتۇن ىشىندە سۇرقى قاشىپ ەكى ۇرتى سولىپ كەتىپتى.
— تاڭىربەرگەنجان، تۇر، باسىڭدى كوتەر. سالداتتار اتتانعالى جاتىر. شاماڭ كەلسە سۇرانىپ قال. سەنىڭ ورنىڭا جولدى بىلەتىن جىگىت تاۋىپ بەرەيىك، — دەدى سوفى.
— ءتىلماش ارقىلى جانارالعا تىلدەستىك، — دەدى بايبىشە.
— گەنەرال قارسى ەمەس. ءوزى ءبىلسىن دەپ وتىر، — دەدى سوفى. تاڭىربەرگەن سىرتىن بەرىپ، تەرىس قاراپ جاتقان قالپى تىرپ ەتپەدى. الدابەرگەن سوفى ەتجەڭدى اۋىر دەنەسىن ازەر كوتەرىپ تۇر. تاسپيق ۇستاعان قولى سالبىراپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەن. اياعىنان سارسىلىپ ارى-بەرى تۇردى. ءىنىسىنىڭ بۇل جولى دا بۇلارمەن تىلدەسپەيتىن سىڭايىن بايقاعاسىن، ەندى كوبىنە-كوپ قاسىنداعىلاردان قىسىلا باستادى. قاسىنداعىلار ونىڭ قورلانىپ ولە جازداپ تۇرعانىن كورمەگەنسىپ، كوزىن جەردەن كوتەرمەي تۇرعان-دى. ءدال وسى كەزدە سىرتتا ۇلكەن ابىگەر باستالدى. دابىرلاپ سويلەگەن ءبىر توپ اتتىلى وسىلاي قاراي بەتتەپ كەلەدى. كەشەدەن بەرى قيت ەتسە مىلتىق اتاتىن ءتۇسى سۋىق كىسىلەردەن زالى بوپ قالعان يتتەر ۇرە الماي، ۇيگە بوكسەسىن تىعىپ قىڭسىلاي باستادى. تاڭىربەرگەننىڭ جۇيرىك سارى تازىسى زىپ ەتىپ ىشكە كىردى. ءبىراق قايدا تىعىلارىن بىلمەي، دىزىعىپ قىڭسىلاپ ءجۇر ەدى. ءبىر سولدات قارۋ-جاراعى سارتىلداپ كىرىپ كەلگەندە سارى تازى زىپ بەرىپ كەرەۋەت استىنا كىرىپ كەتتى.
— مىرزا، جۇرگەلى جاتىرمىز. كيىن، — دەدى دە، سولدات ىزىنشە شىعىپ كەتتى.
تاڭىربەرگەن تۇرەگەلدى. ەرتەدەن بەرى ءتۇس جوق، ءوڭ جوق ءۇرپيىسىپ تۇرعان كىسىلەردىڭ ەشقايسىسىنا كوز سالمادى. بايبىشە ازىرلەپ قويعان تازا كيىمدەردى كيدى. بەتى-قولىن جۋدى. ايەلى كۇنىبۇرىن ازىرلەپ قويعان نەشە ءتۇرلى تاعامنىڭ بىرىنە قول سوزباي، تەك سىرلى زەرەڭدە كوبىگى بۇرقىراعان شۇباتتى باياعى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، بولىپ-تولىپ تۇرعان باقتى، بازارلى كەزدەگىدەي ءدامىن الىپ، اسىقپاي اقىرىن ءىشتى. سونان سوڭ كەرەگە باسىنداعى قامشىسىن الىپ، ەرتەدەن بەرى وزىنەن جاۋاپ كۇتىپ اياعىنان سارسىلىپ تۇرعان اعايىن-تۋمالاردىڭ ەشقايسىسىنا نازارىن سالماستان ەسىككە بەتتەپ بارا جاتىر ەدى، قارا سۇر بايبىشە شىداماي، شالعايىنا جارماسىپ:
— مىرزا-اۋ... — دەدى دە، جاسقا بۋلىعىپ توقتاپ قالدى. تاڭىربەرگەن وعان دا قايىرىلمادى. ەسىك الدىندا كولدەنەڭدەپ ۇستاپ تۇرعان قارا جال قۇلا ايعىرعا ءمىندى. بۇل كەزدە قارا ءنوپىر قالىڭ قولدىڭ الدى كوز اسىپ ۇزاپ كەتكەن ەكەن، مىرزا اتىن تەبىندى. جانۇشىرعان بايبىشە جۇگىرىپ كەپ قاپتالداسا بەرە تارالعىدان ۇستادى. داۋىس ساپ، ويباي سالۋعا تاڭىربەرگەننەن قايمىقسا دا، ءبىراق دولىلىق بۋعان ىزالى قاتىن ەڭىرەپ جىلاپ:
— مىر-زا... مىر-زا-اۋ!!! — دەدى.
تاڭىربەرگەن قۇلا ايعىردى تەبىنىپ شابا جونەلگەندە ەرتەدەن بەرى قاپتالداسىپ كەلە جاتقان بايبىشەنىڭ قولى تارالعىدان شىعىپ كەتتى. الا جونەلگەن اتتىڭ اعىنىمەن ىلەسىپ، اياعى اننان-ساننان ءبىر ءتيىپ باردى دا، ەتپەتتەي ۇشىپ ءتۇستى.
تاڭىربەرگەن ارتىنا قايىرىلعان دا جوق. قارا داۋىل سوعىپ، استان-كەستەڭىن شىعارىپ كەتكەندەي اۋىل ازان-قازان، ۋ-شۋ. استارىنداعى ارىق-تۇرىق ماستەكتى تاستاپ، باي اۋىلدىڭ قۇرىق كورمەگەن كۇيلى اتتارىنا مىنگەن سولداتتار بىلاي شىققاسىن سۇر دالانى شاڭداتىپ ءجىتى ءجۇرىپ كەتتى. الدى قارا اسىپ ۇزاپ كەتكەن. قۇبىلا بەتتەگى قوڭىر جالعا شاۋىپ شىققان تاڭىربەرگەن وسى ارادا ات باسىن تەجەپ، كەيىنگى جاققا كوز تاستاپ ەدى؛ ارۋاقتى باي اۋىلدىڭ ۇيپا-تۇيپاسى شىعىپتى. ۇلىعان يت، كۇڭىرەنگەن داۋىس اراسىنان جاس جۋعان بەتىن الىپ-سالعان قاتىنداردىڭ ويبايى ءالى باسىلماعان. اۋىل ماڭى ءتىپتى اجارسىز. قاي جاققا كوز سالسا دا بۇرىنعىداي كەڭ دالانىڭ بەتكەي، بوكتەرىنە سىيماي شۇبارتىپ جاتاتىن جىلقىلار كورىنبەدى. تەك وڭشەڭ وتىن الا الماي باسىن جەرگە سالىپ تۇرعان ارىق-تۇرىق اتتار. ءبارىنىڭ دە قۇيرىعىن تۇبىنەن تاقاپ شولتيتىپ كەسكەن. تاڭىربەرگەن تاقىم استىندا جۇرگىسى كەپ شيىرشىق اتىپ تۇرعان ايعىردى تەبىنىپ، شابا جونەلدى.
***
تۇسكە تارتا كۇن قاتتى ىسىدى. ءشوبى كۇيگەن سۇر دالادا قارا-قۇرتتاي قاپتاپ كەلە جاتقان كىسىلەردىڭ جانىندا قاپتالداسىپ ەرىپ كەلە جاتقان قوڭىر كولەڭكە وسى ءقازىر تاس توبەگە كەلگەن كۇننەن بۇعىپ، ات باۋىرىنا كىرىپ كەتكەن.
سارى شىلدەنىڭ شوپ باسىندا ىزىلدايتىن دا تۇراتىن جەلى بۇرىنعىدان دا گورى كۇشىنە ءمىنىپ العان. جىندى جەل ءبىر كەز قۇتىرىنىپ، ات تۇياعىنان ۇشقان سۇر شاڭدى ۇيتقىتىپ اسپان استىن شاڭداتىپ تۇرادى دا، ىلە-شالا جۇرگىنشىنىڭ قارسى الدىنان شىعىپ، ورتتەي ىستىق جالىن بەتتى شارپىپ وتەدى. ونسىز دا ەر ۇستىندە شاققا وتىرعان تاڭىربەرگەن جالىن شارپىعاندا تاپ ءبىر ىستىق تەمىر قارىعانداي جالت بەرىپ، ءبىر قىرىنداپ بۇرىلىپ وتىرادى.
قىبىر-قىبىر قوزعالعان قاراقۇرىم قولدان باسقا كوز جەتەر جەردە كوڭىل بولەر ءتىرى جاندىك جوق. جورتقان اڭ، ۇشقان قۇس - ءبارى-بارى مي اينالعان ىستىقتان جان ساقتايتىن پانا تاپپاي تىعىلىپ قالعانداي. اقشيلىدەن شىققالى تاڭىربەرگەن ءبىر جالعىز تورعايدى كوردى. و دا قاتالاپ شولدەپتى. بوز كودە تۇبىندە بۇعىپ جاتىر ەكەن. كىشكەنتاي اۋزىن جەلگە اشىپ، وكپەسىن ىرس-ىرس سوعادى. ۇستىنە كەلگەن اتتىلىنى كورسە دە، ۇشقىسى كەلمەي، تارىنىڭ تۇيىرىندەي كوزى جاۋتاڭداپ، باۋىرىمەن جىلجىپ بوز كودەگە تىعىلا ءتۇستى.
تاڭىربەرگەن اڭ شىت ورامالمەن اۋزىن بايلاپ العان. تاعى ءبىراز جۇرگەسىن ءىلبىپ باسقان اسكەردىڭ الدىڭعى لەگىندە بارا جاتقان كىسىلەردىڭ ىلگەرگى جاعىندا، تۋ-تۋ سوناۋ كوك مۇنار اراسىندا بۇلىڭداپ تاۋلار كورىندى. كەڭ جازىقتا دارا-دارا وقشاۋلانعان تاۋلار. جاس مىرزا مىنالاردى جازباي تانىپ كەلەدى. اناۋ سىرعاقتى. اناۋ ۇياوبا. مىنا بىرەۋ اندرەي شوقى. ال، سوناۋ ارەگىرەكتە، كوك مۇنار اراسىندا بۇلدىراعان بوتاش! مىناۋ بەل-اران، بەسشوقى. قالىڭ مۇنار اراسىنان قىلاڭ بەرگەن انەبىر كىشىرەگى - جەتىمقارا. ەجەلدەن بەرگى اتامەكەن. كىندىك قان تامعان جەر. ادىرا قالعىر، تۋعان جەر عوي بۇنىڭ ءبارى! ءىزسىز ءوتىپ جاتقان قايران تىرلىكتىڭ نەلەر زاماننان بەرگى ءتىلسىز ايعاعى.
بەسشوقى، بوتاش، بەل-اران،
تۇرعانىن قاراش مۇنارتىپ.
ارزىعۇل، كەرەي ءبىر تابان،
جاتقانىن قاراش شۇبارتىپ.
تاڭىربەرگەن دەمى جەتپەي بارا جاتقان سوڭ تىزگىن ۇستاعان قولىمەن اتتىڭ شوقتىعىن تىرەپ، كوك باس ەردىڭ قاسىنا كەۋدەسىمەن جىعىلىپ ەتپەتتەپ جاتىپ الدى. ءىشى-باۋىرى ورتەنىپ بارادى. ءوزىن قانشا ۇستايىن دەسە دە، وسىدان ارتىققا دارمەنى جەتپەدى. كوزىنە قۇيىلىپ كەتكەن ىستىق جاس پەن ىشتەن ۇرعان اششى وكسىك ىقتيار-ەركىنە قاراتپاي، يەگى كەمسەڭدەپ بارادى. ءبارى قۇرىدى. ءبارى ءبىتتى. سوعان كوزى ابدەن جەتتى. ءۇمىت قىرقىلدى. ىرگەسىن الدىرماي كەلگەن اۋىل-ايماق، اعايىن-تۋمانىڭ سيقى اناۋ. ءوزىنىڭ دە ساۋداسى ءبىتتى. كوپ ۇزاماي ءىنىسىنىڭ دە باسىنا قارا كۇن تۋاتىنىنا كۇماندانبادى. تۇك قىزىعى قالماعان دۇنيەدە كىسى قيمايتىن نە قالدى؟ ءومىر بويى ءولىپ-تىرىلىپ جيعان دۇنيە-مۇلىك ءدال ءقازىر ويىنا كىرىپ تە شىققان جوق. وسى ءقازىر، ول تەك ازدى-كوپ تىرلىك كەشكەن ادىرا قالعىر مىنا تۋعان جەردىڭ قۇلازىعان دالاسى مەن قاڭقيعان تاۋلارىن كەرگەن سايىن قۇسالى جۇرەك قارس ايرىلىپ، ات ۇستىندە شايقالاقتاپ قۇلاي جازداپ كەلەدى. «جول دا كىسىنى قاجىتتى. سونان بولار» دەپ ويلادى. سولاي بولسا، سولاي دا شىعار. ايتەۋىر، اقشيلىدەن شىققاننان بەرى ەكى كۇنگى ءجۇرىس اتتارعا دا، ادامدارعا دا قاتتى باتتى. اسىرەسە، توعىن باسپاي مىنگەن باي اۋىلدىڭ اتتارى شىلدە ايىنىڭ شىجعىرعان ىستىعىندا قىزىل مايى شىقتى. جاز بويى جان ادام مىنبەگەن ىسىك وكپە سەمىز اتتار تەز بارلىعىپ، اياعىن باسا الماي ىرسىلداپ قالدى. داليعان كول-كوسىر دالادا ءار جەر، ءار جەردەن بوي كوتەرىپ، كوك مۇناردا قالقىعان مىجىرايعان جاپىرىق تاۋلار الگىندە جاقىن كورىنگەن سياقتانىپ تۇرسا دا، جۇرە باستاعاندا جۋىق ارادا جەتكىزبەدى. تەك كۇن كەشتەتە قالىڭ قولدىڭ الدى ارەڭ دەگەندە بەل-اراننىڭ كەزىنە ىلىكتى.
گەنەرال چەرنوۆ وق بويى الدا. تاڭىربەرگەن ونىڭ سوڭىنا ەرگەن از عانا توپتىڭ ىشىندە كەلەدى. جول بويى بۇ دا جۇمعان اۋزىن اشپادى. كەرەك دەسە، اۋىلدان شىعا بەرگەندە ارتىنان قۋىپ جەتكەن اتقوسشى جىگىت اقيكوزگە دە تىلدەسپەي سازارىپ العان.
گەنەرال چەرنوۆ بەل-اراننىڭ كەزىنە تاسىرلاتىپ شىعا كەلگەندە ءبۇتىل كۇنشىعىس بەتتى تۇتاس الىپ جاتقان ۇلى تەڭىز جالتىراپ قويا بەردى. ءشول قيناپ كەلە جاتقان اتتار سۋدى كورگەندە سۋلىعىن شايناپ، وقىرانا ۇمتىلدى. تاڭىربەرگەن قارىستىرىپ ۇستاعان قوس تىزگىندى جىبەرمەي، ات باسىن اقباۋىرعا بۇردى.
— تاما-شا! — دەدى چەرنوۆ. ول اۋەلى بەل-ارانعا، سوسىن كۇن استىندا جالتىراعان كوك تەڭىزگە، سونان سوڭ عانا يەك سوزىم جەردە شۇبارتقان شاعىل قۇم اقباۋىرعا قاراپ: — مىرزا، — دەن تاڭىربەرگەنگە بۇرىلدى. — بۇل ارادا تۇششى سۋ بار ما؟
— بار.
— ەندەشە، بۇگىن وسى اراعا توقتايمىز. ءبىر كۇن دەمالامىز. ەل بار ما؟
بۇلارعا بالىقشىلار اۋلىن ايتقىسى كەلمەگەن تاڭىربەرگەن ەسىتپەگەن سىڭاي تانىتىپ ۇندەمەپ ەدى. اشيىندە بۇندايدا باسقانىڭ كوڭىل-كۇيىمەن قاتتى ەسەپتەسەتىن سىپايى گەنەرال الدەنەگە وسى ارادا تاڭىربەرگەنگە قادالا قاراپ، الگى سۇراعىن قايتالاپ: «اۋىل بار ما؟» دەگەسىن، بۇ دا مويىن بۇرا المادى. «اۋىل بار»، — دەدى دە، اتىن تەبىنىپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. مىنا جاقتا ونىڭ وڭاشالانعانىن كۇتىپ تۇرعان پودپولكوۆنيك فەدوروۆ تا اتىن تەبىنىپ بۇعان قاتارلاسا بەردى.
— مىرزا، مىناۋ ءبىر تانىس جەر سەكىلدى عوي؟
— مۇمكىن...
— بۇل قاي جەر؟
— ىلديداعى انا قۇم — اقباۋىر.
— اك-ك...
— مىنا قارا جوتا — بەل-اران.
— بيل... ءتۇھ، سايتان العىر. ءتىلىڭ دە كەلمەيدى. ءبىراق تانىس جەر سياقتى.
— تانيسىڭ. باياعىدا وسى ارادا سەنىڭ اكەڭنىڭ پرومسولى بولعان.
سۇيدەدى دە، تاڭىربەرگەن: «قايتەرەكەن؟..» دەگەندەي فەدوروۆتان كوزىن ايىرماي باعىپ قالدى. فەدوروۆ ۇندەمەدى. استىندا ۇزىن كوك ات. كەشەلى-بۇگىن تارلان تاقىمىنان بوساپ، قوساردا بوس كەلە جاتقان.
بۇل ءوزى سەكسەۋىل ستانساسىنىڭ بەت الدىنداعى تەبىرەنبەس تاۋىنىڭ كاۋكيگەن قارا تۇمسىعى استىندا جالعىز ءۇي وتىرعان كەدەيلەۋ جىگىتتىڭ بايگەگە قوسىپ جۇرگەن اتى ەدى. بىرەر كۇن بۇرىن تەبىرەنبەس تاۋىنىڭ سىرتىنداعى جازىقتىقتان كيىك قۋىپ، قان سورپاسى شىققان اتتى وتقا جىبەرمەي، بەلدەۋگە بايلاپ قويعان-دى. ەلەڭ-الاڭدا اۋىل ۇستىنە ساۋ ەتىپ اسكەر قۇلاعاندا بۇلار شىرت ۇيقىدا بولاتىن. ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنەن ويانعان جىگىت كويلەك-دامبالشاڭ سىرتقا جۇگىرىن شىقسا، اڭ وفيسەر تارلاندى بەلدەۋدەن شەشىپ جاتىر ەكەن.
وسى ات فەدوروۆقا سالعان جەردەن ۇناعان-دى. قۋسا جەتىپ، قاشسا قۇتقاراتىن جۇيرىك اتتى ول ەكىتالاي كۇنگە ساقتاپ، اقشيلىدەن شىققالى قوسارعا الىپ كەلە جاتقان-دى.
جاڭاعىدان كەيىن تاڭىربەرگەن ونان ءبىرازعا دەيىن كوز قيىعىن المادى. ءبىراق ءوزىن ۇستاي بىلەتىن نەمە سىر الدىرماي، ءۇنسىز سازارىپ العان. قايداعى ءبىر كيرگيز-قايساقتىڭ قولىنان قازا تاپقان اكەسى سورلىنى ايادى ما، جوق پا، بەلگىسىز، تەك ونىڭ كوزى تىرىدە جازعان حاتتارى ەسىنە تۇسكەن ەدى. بۇعان قالدىرعان مۇرانىڭ سيقى — تەڭىز جاعاسىنداعى ەكى-ۇش ءۇي مەن تۇيە قوراداي كەڭ لاباز. بولىپ بولعانى سول-اق. ال، بۇعان جازعان حاتتىڭ بارىندە دە: «قۇدايعا شۇكىر،— دەيتىن اكەسى. — جاعدايىم جاقسى. پرومسولىم جىلدان جىلعا قاناتىن جايىپ، ءوزىم دە بايىپ جاتىرمىن. ازياتتار الدىمدا قۇرداي جورعالايدى».
اكە بايلىعىنىڭ سيقىن تورگكە سالعاندا كوردى. ال، كوزى تىرىدە ازياتتار الدىندا قۇرداي جورعالادى ما، جوق پا، ونى قۇداي بىلەدى. ال، قازا تاپقاسىن كۇل شىققانداي، ايدالادا قۇس ساڭعىپ تاستاعان توبەگە ءبىر ءوزىن جالعىز جەر لەگەند ەرى اقيقات. ءقابىر باسىنا شانىشقان اعاش كرەس تە بالىقشى اۋىلدىڭ قوتىر تۇيەلەرى سۇيكەنىپ، ءبىر جامباسىنا قيسايىپ تۇردى دا، اقىرىندا ەسەبىن تاۋىپ و دا قۇلادى. سونان بەرى جالاڭاش توبە باسىنداعى جالعىز ءقابىردىڭ توپىراعىن جەل ۇرلەپ-ۇرلەپ، قۇداي بىلەدى، ءقازىر جەرمەن-جەكسەن بوپ تيپىلدانىپ قالعان بولار-اۋ.
وسىعان دەيىن قامشى سالعىزباي كەلگەن ات كەنەت وسقىرىپ، ىعىسىپ ارتىنا شەگىنىپ قالعاندا فەدوروۆ قولىنان ءتۇسىپ بارا جاتقان تىزگىندى اپ-ساتتە ۋىسىنا جيىپ الا قويدى. ەڭسەسىن تىكتەپ، ات ۇرىككەن جاققا قاراپ ەدى، الدە ءبىر قىستاۋعا كەپتى. قارسى الدىندا ەسىك-تەرەزەسىن سۋىرىپ اكەتكەن يەسىز قىستاۋ ۇڭىرەيىپ تۇر ەكەن.
— تۋھ، سايتان العىر، — دەپ، نەگە ىزا بولعانىن ءوزى دە بىلمەگەن فەدوروۆ قاسىنداعىلاردىڭ اراسىنان الدەكىمدى ىزدەدى.
اناداي جەردە ءبىر توپ سولدات تاڭىربەرگەندى قاۋمالاپ ورتاعا الىپتى. ىزالى جاندار ونى تىرىلەي ءتۇتىپ جەيتىندەي قامشىلارىن ءۇيىرىپ جاتىر ەكەن. ءبىراق مىرزانىڭ ءمىز باعاتىن ءتۇرى جوق. قارا زەگىرەن بەشپەتتىڭ سىرتىنان كيگەن بوز شەكپەننىڭ ءوڭىرىن ايقارا اشىپ تاستاپ قاننەن-قاپەرسىز جايباراقات تۇر ەكەن. فەدوروۆ ىزدەگەن كىسىسىن كورگەنگە قۋانىپ كەتتى. جولىندا تۇرعانداردى قامشىمەن جاسقاپ كيمەلەپ كەلدى دە، تاڭىربەرگەنگە ات تۇمسىعىن تىرەي توقتادى.
— قۇدىق قايدا؟
ءبىر جانعا كوز سالماي، سىرتىن بەرىپ تۇرعان مىرزا بۇعان دا بۇرىلمادى. قانى قايناپ قالش-قالش ەتكەن فەدوروۆتىڭ قولى قىلىشقا جارماستى. ءبىراق ول قىناپتان سۋىرام دەگەنشە مىنا جاقتان اتىن كيمەلەتىپ اقيكوز جىگىت جەتتى.
— تاقسىر... تاق-سىر...
جۇرت نازارى بۇعان اۋدى. فەدوروۆ جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ العان قىلىشتىڭ ۇشىن قىناپتا ۇستاپ تۇر.
— تاقسىر!.. تاقسىر، مىرزا الداپ تۇرعان جوق. بۇل ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىستاۋى. ون شاقتى قۇدىق بولاتىن. قىرۋار مالدى سۋارعاندا سۋى ورتايمايتىن...
— ۆرەش، گاد. بۇل ءبىزدى ارالدان شىققالى الداپ كەلەدى.
— جوق، جوق، تاقسىر. اللا اتىمەن انت ەتەم. ون شاقتى قۇدىق بولاتىن...
— اح، تى، كوسوگلازىي حولۋي! ول قۇدىقتار قايدا؟
— بالىقشىلار كومىپ تاستاعان.
— بالىقشىلار؟
— ءيا، تاقسىر، بالىقشىلار. اقتار... اقتار كەلە جاتىر دەگەسىن ادەيى ىستەپ وتىر.
— بالىق-شى-لار؟ — دەدى فەدوروۆ.
— ءيا، تاقسىر، بالىقشىلار. انا جىلى... انا جىلى اكەڭدى ولتىرگەن كىسىلەر. وزدەرى وسى ارادان ونشا قاشىق ەمەس.
فەدوروۆ اتىن تەبىنىپ قالدى. سولداتتار دا اتتارىن دەرەۋ قوزعاپ، فەدوروۆتىڭ سوڭىنان شابا جونەلدى. قارا جەرگە تيگەن كوپ تۇياق جىم-جىرت دالانى دۇبىرلەتىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بالىقشىلار اۋىلىنىڭ جەلكە جاعىنداعى قوڭىر توبەگە شاۋىپ شىقتى. قارا جاردىڭ ۇشار باسىندا جىپىرلاعان جەرقازبالار قاڭىراپ بوس قاپتى. ءتىرى ءبىر جان كوزگە تۇسپەدى. تەك سوناۋ كوك تەڭىزدىڭ ورىندە جەلكەن كوتەرگەن كەپ قايىق بەتىن الىسقا بۇرىپ كوز ۇشىندا كەتىپ بارادى ەكەن.
— ورتەڭدەر! — دەدى فەدوروۆ.
ءۇي بولعان ءۇيدىڭ جانىندا ءۇيۋلى جاتقان وتىن لاۋلاپ الا جونەلدى. ەسىك-تەرەزەلەر پىشىر-پىشىر جانىپ، ۇيلەردىڭ توبەسى اپ-ساتتە وپىر-توپىر ورتاسىنا قۇلاپ جاتقان ۇستىنە گەنەرال چەرنوۆ تا كەلىپ جەتتى.
— پودپولكوۆنيك مىرزا، بۇنىڭدى ماقۇلدامايمىن. — فەدوروۆ كوز ۇشىندا كوك تەڭىزدى ورلەي ءجۇزىپ بارا جاتقان جەلكەندى قايىقتاردان نازارىن اۋدارماي تۇرا بەردى.
***
سول كۇنى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن پولك-پولك، باتالون-باتالون، ەسكادرون-ەسكادرون بوپ كەيىنگى جاقتان قۇيىلىپ كەلىپ جاتقان اسكەردە قيساپ بولعان جوق-تى. قاتالاپ شولدەگەن اتتار تەرىن باسىپ سۋىتقانشا شىداماي، كەلە سالا تەڭىزگە باس قويىپ جاتتى. ءقايسىبىر ات كەشىپ بارىپ، تەرەڭىرەك جەردىڭ تۇنىعىنان ءىشتى. سولداتتار شاڭ-شاڭ كيىمىمەن تەڭىزگە گۇمپ بەرىپ قويىپ كەتتى.
ەرتەڭىنە بۇلار كەش وياندى. تاڭىربەرگەن شەشىنبەي، استىنا جايعان اق توقىمعا قيسايا كەتكەن-دى. تەڭىز بەتتەن سوققان قوڭىر سامال استىندا قىبىر ەتپەي قاتىپ قالعان ەكەن. جاعالاۋدىڭ تۇنگى دىمقىلى بۇلار تۇرام دەگەنشە كەۋىپ تە ۇلگەردى. جەل كوتەرىلگەن. ۇلى تەڭىز وكىرىپ، ۇيدەي-ۇيدەي تولقىندار ەرەۋىلدەپ بوي كورسەتە باستاعان.
چەرنوۆ الدەقاشان ويانعان-دى. بۇلار تۇرام دەگەنشە ول اق ارعىماق ۇستىندە اينالا توڭىرەككە بارلاي قاراپ تۇر ەكەن. تاڭىربەرگەن دە جەل ىعىندا جالپىلداعان شالعايىن جيىپ، ءوڭىرىن قاۋسىرىنىپ الدى دا، تۇساپ جىبەرگەن اتىنا اياڭدادى. قارا جال ايعىر ۇزاماپتى.
قاراقۇرىم اسكەردىڭ الدى اقىرىن قوزعالىپ، قىرعا بەت الىپ شىعا بەرگەندە، تەڭىز جاعاسىنىڭ ەسىرىك جەلى قۇتىرىنىپ كەتتى. شاڭ كوتەرىلدى. تولقىن باسى اعاردى. جاعالاۋدىڭ سەلدىر سۇيىق قامىسى جەل استىندا سۋىلداپ شايقالا باستادى. تاڭىربەرگەن كۇن جاۋار دەپ ويلاپ ەدى: العاشقىدا بولار-بولماس سىركىرەپ وتكەن سىركە جاۋىن ءبىر ساتتە بۋ بوپ ۇشىپ تا ۇلگىردى. سونان كەيىن-اق، شىلدە ايىنىڭ ىستىق اۋاسى ادام بويىن اۋىرلاتىپ، كىر جايعان ءۇيدىڭ يىسىندەي قاپىرىقتانا باستادى...
اششى سۋ ىشكەن اتتار ىرسىلداپ، اياعىن ارەڭ الىپ كەلەدى. تاڭىربەرگەن اۋىلدان ەرە شىققان اتقوسشى جىگىتتەن كوز جازىپ قالدى. بەل-اراننان ۇزاپ، بىلايىراق شىققاسىن قىستا دا، جازدا دا قۇلازىپ جاتاتىن ەلسىز دالاعا قالىڭداپ كىرە ءتۇستى. ءبىر كەزدە بۇلاردىڭ الدىنان تىسكە تيەر قىلتاناعى جوق قىزعىلت تاستاق دالا باستالدى. وسىدان بىلاي قاراعان جول، سونان قاشان قاراقالپاق جەرىنە جەتكەنشە، قۇس ۇشپايتىن قۋ دالا. بۇل جاقتىڭ جولىن تاڭىربەرگەن ءتىنتى بىلمەيتىن. تەك كونەكوز شالداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەسسە قان تامباي بەزەرەتىن دە جاتاتىن وسى مىنا دالادا جىلدا-جىلدا قازاق اۋىلىن شاۋىپ، ىرعاپ-جىرعاپ قايتاتىن جونەۋىت حاننىڭ باسماشىلارى مەن بالىقشى اۋىلدىڭ قوڭىرات، شىمبايعا استىققا بارىپ قايتاتىن جاۋجۇرەك جىگىتتەرى عانا بىلەتىن جالعىز-جارىم قۇدىق بولاتىن كورىنەدى. راس بولسا، ۇلى تەڭىزگە مىنبەلەپ ءتونىپ تۇرعان سول كوك قاتپار شىڭنىڭ كەيبىر شاتقالى مەن ۇرى جىمدارىندا تاس ءتۇبىن تەسىپ، شىمىرلاپ شىعىپ جاتاتىن ءتىس سىندىرعانداي مۇزداي بۇلاق ۇشىراسادى دەيدى. ءبىراق بۇلار قانشا جۇرگەندە دە قۇلازىعان مىنا مەڭىرەۋ دالادان تىرلىك ءىزى بايقالمادى. ارال تەڭىزىنىڭ بۇل بەتى تىك جار. الدا ءالى دە سونay تاماق-قورادان ءارى قاراي باستالاتىن قاسقا-جول، قارا-تاماق، قويان-قۇلاق، قوس-قۇلاقتىڭ قيىن اسۋلارى جاتىر. تيتىعى قۇرىعان اسكەردە بۇدان ارتىق جان سوزاتىن شاما دا قالعان جوق-تى.
گەنەرال چەرنوۆ ءتىرى ارۋاقتاي. بەل-اراننان بەرى شىققالى كۇن-تۇن قاتقان جۇرىستە ونىڭ ءوزى دە، اتى دا بولدىردى. سوعان قاراماستان ءالى دە دىنىنە بەرىك. ەرتەدەن قارا كەشكە شاقىرايعان كۇن استىندا جۇرتتان وق بويى وزعىنداپ، قازىقتاي قاقشيادى دا وتىرادى. جاعى قۋارعان قۋ سۇيەك بەت قان-قارا، تۇتىگىپ كەتكەن. جىرا-سايدا، توبە-توبەنىڭ استىندا ىڭىرسىپ قالىپ جاتقان سولداتتارعا دا ءبىر قايىرىلعان جوق. ەندىگى دەدىگى: قولدا قالعان كىسىلەردى قاراقالپاق پەن قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىنا جەتكىزۋ. اعىلشىن گەنەرالى ۋادەسىندە تۇرسا، سول اراعا ار جاقتان اتامان فەليشيەۆ پەن اق وفيسەر سافار بۇلاردى ازىق-تۇلىكپەن كۇتىپ الۋعا ءتيىس.
بۇعان ءبىراق تاڭىربەرگەن سەنبەدى. ەكىجۇزدى ادام تۇگىل، تاپ وسى ءقازىر ول كوكتەگى قۇدايعا دا سەنگەن جوق-تى. وعان سالساڭ، بىرەۋگە بىرەۋدىڭ جانى اشيلى ەكەن. باحىمى تۇسەدى ەكەن، ەت باۋىرى ەلجىرەپ ايايدى ەكەن دەۋ — اقىماقشىلىق. وندايلار نە اقىل-ەسى كەم، اقىماق نەمەسە قولىنان تۇك كەلمەيتىن، دارمەنسىز شەرمەندەلەر. ءوز باسى وسى ءقازىر ەشتەڭەگە سەنبەيدى دە، دامەلەنبەيدى دە. ادىرا قالعان ءومىر. الدامشى جالعان. وڭشەڭ ەكىجۇزدى، وپاسىز، كولگىرلەر مەن يمانسىزدار داۋىرلەپ، ادامزاتتىڭ كوز جاسى مەن قانىنا كەرەلەگەن تۇككە تۇرمايتىن دۇنيە!
ءجا، باسقا باسقا بولسىن. ال، قانە، سەن... سەن ءوزىڭ شە؟ كەشە قۇدىرەتىڭ ءجۇرىپ تۇرعاندا سەن ءوزىڭ نە ىستەدىڭ؟ الىستى بىلاي قويعاندا قاسىڭداعى قوقسىڭا ءقايتتىڭ؟ اعايىن ىشىندە ءالىڭ جەتكەندى ساۋىرلاپ قۋىپ ءجۇرىپ تالامادىڭ با؟ بۇگىن عوي، باستان ب ا ق تايىپ، بويدان قايرات، بىلەكتەن كۇش كەتىپ، ايبات پەن ايباردان ايىرىلعاسىن جەتىم بالاداي جاۋتاڭداپ قالعانىڭ. باسە... باسە دە... كەشە سولداتتار وزگە ەمەس، ءوز اۋلىڭدى تالاپ، اياقتاعى اسىڭدى تارتىپ ءىشىپ، استىڭداعى اتتى اۋدارىپ ءمىنىپ، قىز-كەلىنشەكتەرىڭدى زورلاپ جاتقاندا سونشاما سوراقى سۇمدىقتىڭ ءبارىن كورە-بىلە تۇرا قول قاتا الدىڭ با؟ مىنالار قولىنا تۇسكەندە بالىقشىلاردى دا ايار ما ەدى؟ كىمدى كىم اياپ ەدى؟ ارعى-بەرگى زاماندا ادام ادامدى ايادى ما، ءسىرا؟
— وسى اراعا توقتايمىز!
تاڭىربەرگەن باسىن كوتەرىپ الدى. جازعى كۇن تالاۋراپ باتىپ بارا جاتتى. قولدا قالعان اسكەردىڭ الدى قاسقا-جول، قارا-تاماق اسۋىنا جەتىپتى. ءالى قۇرىعان كىسىلەر جەتكەن جەرگە جىعىلا-جىعىلا كەتتى.
تاڭىربەرگەن دە ات ارقاسىنان العان كوك قاسقا ەرگە باسىن سالىپ، شالقالاپ جاتا كەتتى. كوزىنە ۇيقى ورالمادى. جۇلدىزدار جىپىرلاعان اسپانعا بەيجاي كوز تىگىپ جاتىپ، وسىناۋ قىزىعى تاۋسىلعان ادىرا قالعىر دۇنيەدە ءوزىنىڭ بارى-جوعىن دا سەزبەگەن سۇلىق قالپى. ءسۇيتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن، ايقاي-شۋدان وياندى. ايسىز ءتۇن تاستاي قاراڭعى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز. تاڭىربەرگەن ويانعان بويدا نە بوپ، نە قويعانىن بىلمەدى. اپالاق-قۇپالاق اتىپ تۇرىپ جاتقان كىسىلەر دە نە بولىپ، نە قويعانىن بىلمەيتىن سياقتى. تۇككە تۇسىنبەسە دە، مىلتىققا جارماسىپ، بەتالدى قۇلا تۇزگە تاسىرلاتىپ وقاتىپ، ابىر-سابىر. الدەكىم الدەبىرەۋلەرگە ايقايلاپ، الدەقايدا جۇگىرىپ بارادى. جانتالاسىپ، ۇيقى-تۇيقىسى شىققانداردىڭ اراسىندا يىعىنداعى شەكپەن يىنىنەن ءتۇسىپ، بەي-جاي تۇرعان جالعىز تاڭىربەرگەن. وسى ءقازىر وعان ءبارىبىر. اتسا دا، اسسا دا مەيلى. بارىنە كونگەن، بارىنە پەيىل.
الگى ابىر-سابىر اياڭسىدى. سويتسە، ءتۇن جامىلعان بىرەۋلەر بۇلاردىڭ قاڭتارىپ قويعان اتتارىن قۋىپ اكەتىپتى. ىشىندە گەنەرال چەرنوۆتىڭ اق ارعىماعى. پودپولكوۆنيك فەدوروۆتىڭ تارلانى. تاڭىربەرگەننىڭ قارا جال قۇلا ايعىرى بار.
تاڭىربەرگەن كوك قاسقا ەرگە قۇيرىعىن باسىپ وتىرا كەتتى. ۇيقىسى قانباعان. باسى زىلدەي. وزىنە سالسا وسى اراعا قيسايىپ جاتا كەتكىسى كەپ تۇر. ونان باسقا ەشتەڭە باسىنا كىرگەن جوق. تىرلىكتە جاقسىلىققا دا، جاماندىققا دا تويعانى سونشا، جاۋ قۋىپ اكەتكەن الگى جىلقىلار ميىنا كىرىپ تە شىقپادى. تەك ءبىر كەرمەك اششى دوم اۋزىن قۋىرىپ بارا جاتقاسىن، وز-وزىنەن تىجىرىنىپ تۇر. وسى تۇرعاندا كالەنگە ءدان ىرزا. ابزالى — جاۋلاسپا. جاۋلاسقان ەكەنسىڭ، اياناتىن نە بار، شاماڭ كەلسە، جاۋىڭدى جەرگە تىققانشا تىنشىما.
كالەننىڭ ورنىندا بولسا بۇ دا وسى لاي ىستەر ەدى. ارالدان شىققالى بۇلار شەككەن بار ازاپ، بۇلار تارتقان بار-بار تاۋقىمەتتىڭ ءبارى سودان. بۇلاردىڭ جولىندا وتىرعان اۋىلدارعا الدىن الا حابار بەرىپ، قۇدىقتاردى كومىپ، ءشول دالادا سولداتتاردى قىرعان سول. ءتۇۋ-تۇۋ قارالا-كوپتە وتىرعان بۇنىڭ اۋىلىن الداپ-سۋلاپ، اقتاردىڭ جۇرەر جولىنا كوشىرىپ اكەلىپ ارانداتقان دا سول. اتتاردى قۋىپ اكەتكەن باسقا ەشكىم ەمەس، بۇنى دا ىستەگەن كالەن. ءيا، سول! سونىڭ ءوزى! بۇل ءبىراق ونىڭ زۇلىمدىعىن اسىرعان زىمياندىعىنا زىعىرى قايناپ تۇرعان جوق. زىعىرى قايناپ ءقايتسىن؟.. بۇ دا ادامنىڭ ادامعا ەجەلدەن بەرى ىستەپ كەلە جاتقان كوپ قياناتىنىڭ ءبىرى. بىزدەن بۇرىنعىلار دا سۇيتكەن. بىزدەن كەيىنگىلەر دە سۇيتەدى. ءبىز دە سولاردىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، بىرىمىزدەن-بىرىمىز جاۋىزدىقتى، زۇلىمدىقتى، قايىرىمسىز قاتالدىقتى اسىرىپ جاتىرمىز. اڭ بول، ادام بول، سول انا ابىل، قابىل زامانىنان، لاۋقىل عالامىنان بەرمەن قاراي كۇشتىنىڭ السىزگە ىستەپ كەلە جاتقان قانعا سىڭگەن قاشانعى قاسيەتى. ادام بالاسى ءجۇرىپ وتكەن ءىزدىڭ بارىندە جوسىلىپ قاپ جاتىر.
مىرزا كوز قيىعىن گەنەرالعا تاستاپ ەدى. مىنا جاعداياتقا ونىڭ دا يمانى سەلت ەتە قويماپتى، ءتىپتى جايباراقات. الدىنا اكەپ توسقان اتقا مىنبەدى. قولىنا تاياق الدى. تاياقتىڭ ىڭعايلى باسىنان ۇستادى دا، ءجون تاپپاي ءيىرىلىپ قالعان اسكەردى باستاپ العا تۇسە بەردى. تاڭىربەرگەن تالتىرەكتەپ بىر-ەكى باستى دا توقتادى. سوڭىندا قالىپ بارا جاتقان كوك باس ەرگە جانارى ءسونىپ كەتكەن كوزىن ساپ تۇردى دا، تاستاق جەردى توپىرلاپ باسقان جاياۋ كىسىلەردىڭ اراسىندا ءىلبىپ كەتە باردى. ءقازىر وعان اتتىڭ دا، جاياۋدىڭ دا ءبارىبىر ەدى. «ماعان ءبارىبىر» دەدى وسى ويدى ءوزى دە قۇپتاپ.
سۇلدەرىن سۇيرەتكەن كىسىلەر كۇن كەشتەتە قاسقا-جول، قارا-تاماقتان ارەڭ استى. كوپ ادام ەرە الماي كەيىندە قالدى. ءالى قۇرىعان كىسىلەر جول بويى بەستەن، وننان قالىپ جاتىر. تاڭىربەرگەن ولارعا قاراماۋعا تىرىستى. ءقازىر بۇ دا السىرەدى. انادان تۋعالى جاياۋ ءجۇرىپ كورمەگەن سورلى باسى قارعا ادىم جەر مۇڭ بولىپ، كەزىندە ءبىر قارا بەرىپ تىككىزگەن ادىرا قالعىر ەتىكتىڭ شوڭقايما بيىك تاقاسى باسقىزباي شويناڭداپ كەلەدى. يىعىنان سىپىرىلىپ تۇسە بەرگەن سوڭ ۇيلەنگەن جىلى اقبالا بوز تايلاقتىڭ جۇنىنەن ءوزى ءيىرىپ، ءوزى توقىپ، قارا بەرەن ماقپالمەن جاراسىن ادىپتەپ تىككەن شەكپەندى دە تاستاپ كەتكەن-دى. ءقازىر بويىندا قالعان جالعىز لىپا قارا زەگرەن بەشپەت. و دا القام-سالقام. ءوڭىر تۇيمەلەرى ۇزىلگەن. شامالى جۇرگەسىن قارا ەتىكتى دە شەشىپ، جول جيەگىنە قالدىرىپ كەتتى. كۇن كوزىندە قايناعان شوقتاي ىستىق توپىراق تابانىن كۇيدىرىپ بارادى. گەنەرال چەرنوۆتان كوز ءۇزىپ قالدى. «و، قۇداي-ي!..» — دەدى مىرزا. ار جاعىنان دىبىس شىقپاي، قۇر قىرىلدادى. اياعىن ىلگەرى باسقىسى كەلسە دە، دەنەسىن بيلەي الماي، تەڭسەلىپ تۇردى دا، جوعارى قارادى. قارا قۇستار بۇرىنعىدان دا كوبەيىپ كەتىپتى. تاڭىربەرگەن تۇلا بويىنان قارۋ ىزدەپ تابا المادى. ءجا، قۇزعىن از با؟! ءقايسىبىرىن قۇرتاسىڭ؟.. بۇلاردى تورۋىلداپ ۇشىپ جۇرگەن قۇزعىنداردىڭ ار جاعىندا، سوناۋ زاھاردا شالقالاپ جاتىپ العان ءموپ-مولدىر كوك اسپانعا دا، سول اسپاندا كەشە قارا داۋىل ءتۇتىپ دودا-دوداسى شىققان بۇلتتىڭ سىلىمتىگىنە دە بۇل دەندەپ ىقىلاس قويماي، سۇلەسوق، ەنجار كوز ساپ تۇرعان-دى. كەنەت شوشىپ ويانعانداي بولدى. اسپان الگىدەن دە گورى قاشىقتاپ، سىرىن ىشىنە بۇككەن جۇمباق دۇنيە سياقتانىپ ەدى. ءيا، اسپان... مىنا اسپاننان ءوزى بۇرىن-سوڭ بايقاماعان مۇلدە وقشاۋ، توسىن قۇبىلىس اڭعارعانداي. «و، جاساعان! — دەدى ىشىنەن. — و، جاساعان! ءىشى تار، قىزعانشاق كىسىلەرگە نە جورىق؟! بىر-بىرىمەن ولار ءقايتىپ قىرقىسپاسىن؟! سەن مىنا... مىنا اسپانعا قاراش! اسپان ەكەش اسپاندا دا تىنىم جوق ەكەن عوي. بۇلت پەن جەل قىسقا كۇندە قىرىق جاعالاسىپ، ۇيقى-تۇيقى مايدانداسادى دا جاتادى. كۇن سوندا تۋادى. اي سوندا باتىپ، ءتۇن مەن كۇن ءبىرىن-بىرى كەزەك جەڭەدى. اي مەن كۇن باتقان سايىن قاي پەندە مەزگىلسىز سونگەن ءۇمىتىن كورگەندەي كوڭىل مۇڭدانادى. سەن تەك جەر بەتىندەگى تىرلىكتىڭ بۇنىمەن تاۋسىلماسىن، ءتۇننىڭ ارتىندا كۇن بارىن، قۋانىش پەن رەنىش ارالاس جۇرەتىن جانە ءبىر جارىق كۇن جەر بەتىنە قايتا كەپ، ەرتەڭ تاعى دا مىگەرسىز ءومىر باستالاتىنىنا سەنەسىڭ. ا-ا؟! سەنەسىڭ بە؟ مەن سەنەم بە؟ انا گەنەرال سەنە مە؟ مىنا سورلى سولداتتار سەنە مە؟
تاڭىربەرگەن تالتىرەكتەپ كەتتى. ميى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ، تاپ جاڭا كورىپ تۇرعان كوز الدىنداعى دۇنيە قاپەلىمدە كومەسكىلەنىپ بۇلدىراپ بارادى. تىلەرسەكتەن باستالعان ءدىرىل بۇكىل تۇلا بويىنا تاراپ، ءالى قۇرىپ تۇردى دا، ىلگەرى ءبىر باستى دا توقتادى. تەڭسەلىپ تۇر. ەندى كورە قال، بۇلاردى تورۋىلداپ ۇشىپ جۇرگەن قۇزعىنداردىڭ جولى بولادى! ءيا، جولى بولادى...
تاڭىربەرگەن اياعىن اننان-ساننان ءبىر باسىپ، ەسىك پەن توردەي جەرگە باردى دا قالت تۇرا قالدى. كوزى قاراۋىتتى. باسى اينالدى. ەندى قايدا قادام باسارىن بىلمەي تۇر ەدى. كوزىن تىرەگەن قاراڭعى تۇنەك كەنەت جالقىنداپ قىزارىپ كەتتى. بۇل نە-ە؟ ءورت...؟ ءورت پە؟ دۇنيەنى ءورت الدى ما؟ «ءيا، ءسۇيتتى» دەگەندەي، ءورت لەبىندەي ىستىق جالىن بەتىن شارپىدى. بۇل بەتىن الىپ قاشىپ ەدى، جالت بۇرىلعان جاقتان — الگى قىزىل جالىن اراسىنان بولىمسىز ءبىر تۇلعا قاراڭدادى. بۇل سوعان كوزىن تىگىپ ەدى، جاڭاعى قاراڭداعان بىرتە-بىرتە بەرمەن جاقىنداپ، ادام بەينەسىنە ەندى. كىم دە بولسا ورتكە قارسى جۇگىرگەن ەسالاڭ بىرەۋ. وي، بيشارا... توق-تا-ا!.. ەي، ەي، مىناۋ تانىس بىرەۋ عوي؟ ءيا، تانىس... ءيا، تانىدى. ءدال ءوزى! تاڭىربەرگەن ءىنىسىنىڭ اقىلعا سىيمايتىن وعاش قىلىعىنا تۇسىنبەي، تاڭدانىپ تۇردى دا، كەنەت قارقىلداپ كۇلدى. حا-حا! و، سورلى... ەسالاڭ... ەسى دۇرىس كىسى ۇستىنە كەلگەن ءورتتى قارسى جۇگىرىپ وشىرە مە؟ حا-حا-حا!
جاس مىرزا ەسىن جيدى. ساپتىرەگەن ەسىرىك سانا قايتا ورالىپ، وسىناۋ تاس توبەدەگى ۇشى-قيىرسىز كوك اسپان مەن جارقىراعان كۇننىڭ ءباز باياعىشا مولدىرەپ تۇرعانىن كوردى. تەك ءالسىز بۋىن قاتتىراق قالتىراپ، دەنەسىن بيلەي الماي تولىقسىپ، تەڭسەلىپ كەتىپ تۇرعان-دى. الگى تاس توبەدەگى كول-كوسىر اسپان مەن اياق استىندا اق شاڭداعى شىعىپ جاتقان جەر بۇنىڭ وزىمەن بىرگە تەڭسەلىپ شايقالا ما؟ شايقالعان اسپان كەيدە انا شالعايى، كەيدە مىنا شالعايى جەرگە سوعىپ، قايقاڭ ەتىپ قايتا كوتەرىلىپ كەتە مە، قالاي؟ باسى اينالا ما؟ كوكتە رەپەتسىز ءىرى قۇستار الگىدەن دە گورى كوبەيىپ، قاناتىن ۇستى-ۇستىنە دالپ-دالپ قاعادى. قۇستاردىڭ ارعى جاعىندا تۇڭعيىق كوك اسپان مولدىرەيدى. ادام بالاسىنىڭ ناقاق توگىلگەن قانى مەن كوز جاسىنا كەرەلەپ، قاتالاپ ءولىپ بارا جاتقان كىسىگە ءبىر جۇتىم سۋ تاتىرماي بەزەرەتىن دە جاتاتىن مىنا بەزبۇيرەك جەرگە قاراعاندا، اسىلى... اسىلى بار-اۋ، مىنا اسپان... ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ۇستىنە ءۇي كوتەرگەندەي مىنا اسپاننىڭ راحىمى مەن ادىلدىگىندە شەك جوق. ا-ا؟.. سولاي ما؟ شىن... شىن سولايما؟ بارشاعا بىردەي ءادىل مە؟ ماعان ىستەگەنى... مىنالارعا ىستەگەنى ادىلدىك پە؟
جاس مىرزا اسپانعا قايتا قارادى. شاڭقاي اسپان شالقالاپ جاتىپ اپتى. سوناۋ زاھاردا جارقىرايدى. قۇبىلا بەت باتار كۇننىڭ سوڭعى قان كۇرەڭ قىزىل ساۋلەسىمەن الاۋلاپ تۇر.
و، جاساعان... و، جاپپار يە!.. كەسسە قان تامباي بەزەرەتىن دە جاتاتىن ادىرا قالعىر قارا جەرگە قاراعاندا، مىنا اسپان... اسپاننىڭ ءادىل بولماۋى مۇمكىن ەمەس. «جوق-ق. اسپان ءادىل، ءادىل!.. ءادىل!» دەپ ول وسىناۋ وپاسىز سۇم جالعاننان كەش بايقاعان پۇشايمان ءبىر سىرىن جاھانعا ايقايلاپ تۇرىپ جار سالعىسى كەپ ەدى. وعان ءبىراق شاماسى كەلمەدى. بۇل كەزدە ول بار داۋىستان جۇرداي بوپ ايىرىلعان ەدى.
تۇسىنىك
«قان مەن تەر» تريلوگياسىنىڭ ەڭ العاشقى كىتابى «ىمىرت» دەگەن اتپەن 1961 جىلى، 2-كىتابى «سەرگەلدەڭ» دەگەن اتپەن 1964 جىلى، 3-كىتابى «كۇيرەۋ» دەگەن اتپەن 1970 جىلى جەكە-جەكە كىتاپتار بولىپ باسپادان شىققان بولاتىن.
م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە ۇلكەن ءۇمىت ارتقان ساناۋلى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ وسى شىعارماسى كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا قازاق ءسوز ونەرىنىڭ ەنشىسىنە اينالعان رومان جانرىنىڭ ەڭ ءىرى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە باعالاندى. سول باعا جازۋشىنى 1974 جىلى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندىردى. وسىدان كەيىن-اق روماننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باعى جانىپ جۇرە بەردى.
1976 جىلى ءۇش كىتاپ بىرىكتىرىلىپ، وسى اتپەن تريلوگيا رەتىندە «جازۋشى» باسپاسىنان قايتا شىقتى. جازۋشىنىڭ وزىندىك كرەدوسى بولۋى كەرەك — ءار باسىلىم بۇرىنعى باسىلىمدارعا قاراعاندا ەلەۋلى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلارعا ۇشىراپ وتىرادى. العاشقى باسىلىمعا قاراعاندا ەكىنشى باسىلىمدا وسىنداي وزگەرىستەردى بايقاساق، ال 1981 جىلعى باسىلىمدا ءتىپتى جاڭا وزگەرىستەردى بايقاۋعا بولادى. مىسالى، بۇرىنعى باسىلىمداردا كوبىرەك ورىن الاتىن سوعىس كورىنىستەرى ازايعان. كەيبىر باسقا دا قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتار كەزدەسەدى. تاڭىربەرگەن، ەلامان وبرازدارىنا ءتان ءبىرسىپىرا بوياۋلار دا، ولاردىڭ سويلەۋ تىلىنە ءتان ەرەكشەلىكتەر دە ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىراعان.
اۆتورلىق ءسوز قولدانىستارعا، ستيلگە ءتان وزگەرىستەردى دە بايقاۋعا بولادى. جاڭا باسىلىم، اسىرەسە وسى باسپاعا ۇسىنىلىپ وتىرعان ءماتىن كوپ سوزدىلىكتەن، وقيعانى بايانداۋ كەزىندە قازبالاپ تۇسىندىرۋدەن ءبىرشاما ارىلعان ءتارىزدى. ياعني، اۆتور شىعارما تۋعان كەزەڭ قولتاڭباسىنداي كورىنەتىن زامانى وتكەن تاپتاۋرىن كەڭەستىك يدەولوگيالىق شتامپ بەلگىلەرىنەن دە باس تارتۋ ءجون دەپ ساناعانى بايقالادى.
ءا. نۇرپەيىسوۆتى ءوز ونەر گۇلزارىنىڭ، ءوز ونەر باعىنىڭ ونەگەلى قوجايىنىمەن تەڭەۋگە بولادى. ول ءوز «سۇيىكتىلەرىن» الدە-قايدان جەل ايداپ اكەلگەن ءالى جاپىراقتان دا، توپىراق استىنا بايقاۋسىز تۇسكەن باسى ارتىق تال-بۇتادان دا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋدى مۇرات تۇتادى. قاجەت دەگەن جەرىندە ودان ءارى كوركەيتىپ، جاساندىرا تۇسۋگە دە بەيىل. وعان شارشامايدى دا، جالىقپايدى دا. قايتا ءلاززات الادى. سوندىقتان دا ونىڭ «وسى باسىلىمعا قاتتى-اق قولىم ءتيدى. ءتىپتى، كوپ وڭدەدىم. ءبىراق تاعى قاراسام، تاعى دا وزگەرىستەر ەنگىزەتىن ءتارىزدىمىن» دەگەن شىعارماشىلىق كوڭىل كۇيىن دە ءتۇسىن تۇستەۋگە ابدەن بولادى.
«قان مەن تەر» — سيمۆولدىق اتاۋ. قان — ءومىر، بيىك مۇددەلەر جولىنداعى كۇرەس سيمۆولى. تەر — تىرشىلىك، كونبىس بەينەتكەرلىك پەن ۇزىلمەس ءۇمىت سيمۆولى. قازاق جۇرتىنىڭ ءبىر وركەنيەتتىك بولمىستان ەكىنشى وركەنيەتتىك بولمىسقا بەت بۇرۋ، ءبىر ساياسي-الەۋمەتتىك فورماسيادان ەكىنشى ساياسي-الەۋمەتتىك فورماسياعا اۋىسۋ ساعاتىن بەينەلەۋگە ارنالعان تۋىندىنىڭ بار مازمۇنى مەن ءمانى وسى ەكى سوزبەن-اق ءساتتى بەرىلىپ تۇر.
شىعارمادا جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ اقيقاتى، قالىپتى تىرشىلىگى ادامدار اراسىنداعى قىم-قيعاش قارىم-قاتىناستار ارقىلى — سۇيىسپەنشىلىك پەن باقتالاستىق، ىزگىلىك پەن سۇرقيالىق، ساليقالىق پەن ساتقىندىق، ادالدىق پەن كولگىرلىك ءتارىزدى ادامي قاسيەتتەردىڭ شارپىسۋىمەن استاسىپ بەرىلەدى.
جازۋشى كەيىپكەر ارقىلى سويلەيدى، سولار ارقىلى ءوز شەبەرلىگىن پاش ەتەدى. جازۋشى قالامىنان تۋىنداعان الاڭعاسار، اپەندە، ىستەگەن ءىسىنىڭ، ءسوزىنىڭ تۇرلاۋى جوق سۋدىر احمەت، مىنەزى الا قۇيىن، ءسوزى توبەدەن تۇسكەندەي، اقىلى كەلتە قاراقاتىن — ناعىز حالىق اراسىنان شىققان زەرگەرلىك ۇلگىلەرگە جاتادى.
وسىلاردىڭ ورتاسىندا، وسىلاردىڭ ارقايسىسىمەن تىعىز بايلانىستا بولا وتىرىپ شوقتىعى بيىك كورىنەتىن — شىعارمانىڭ التىن تىنىنە اينالعان ءۇش بەينە — ەلامان، اقبالا، تاڭىربەرگەن وبرازدارى. بۇل ءۇش كەيىپكەر اراسىنداعى ماحاببات تاعدىرى شىعارمانىڭ بار جۇگىن كوتەرىپ تۇرعان نەگىزگى ۇستىن. باسقا تاقىرىپتىڭ جەلىلەردىڭ ءبارى سوعان قاتىستى وربىگەن بۇلاقتار.
ارال بويىنداعى قاراپايىم بالىقشى اۋىلدىڭ بۇيىعى تىرشىلىگىن بۇزعان زامانا داۋىلىنىڭ قاڭباعىنا اينالعان ءۇش بىردەي تاعدىردىڭ قاسىرەت-قايعىسى بولىپ ورىلگەن سەزىم ستيحياسى قازاق وقىرمانىنا تانىس ءداستۇرلى اسەردەن كوپ بولەك.
روماننىڭ سوڭعى بەتىن جاپقاندا ۋاقيعا بىتكەندەي اسەر قالدىرمايدى. ەلاماننىڭ جاۋ قولىنان قازا تاپقانى بولماسا اقبالا مەن قۇدايبەرگەن ساحنادان شىقپاعان كۇيى قالادى. رومان سوڭىندا بار داۋىسىنان ايرىلعان، سوراقى زورلىقتان قانسىراعان اۋىلىنىڭ ورتاسىندا جانى ءولىپ، جۇرەگى قان جىلاپ تۇرعان تاڭىربەرگەندى كورەمىز.
مىنە، رومان سوڭىندا اۆتوردىڭ الدىنا قويعان ماقساتى ورىندالىپ، حالىق الدىنداعى پارىزىنىڭ وتەلگەنىن ايقىن بايقايمىز
You Might Also Like
-
“ستۋدەنت “ اتاۋى بارىنە تانىس ءسوز بولعانىمەن، ونىڭ ناقتى قانداي ماعىنا بەرەتىنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى.
-
پان گۋ اسپان مەن جەردى، ءوزىنىڭ دەنەسىنەن كۇن مەن ايدى، جۇلدىزداردى، جازىقتىق پەن تاۋلاردى، وزەن-كولدەردى، وسىمدىكتەردى، اڭ-قۇس، بالىق پەن جاندىكتەردى جاراتىپ، تەك ادامزاتتى عانا جاراتپادى. ءسويتىپ، ...
