قار حانىم
(جەتى حيكايادان قۇرالعان ەرتەگى)
ءبىرىنشى حيكايا
مۇندا اينا مەن ونىڭ سىنىقتارى تۋرالى ءسوز بولادى.
كانەكەي، باستايىق. ال ەرتەگىمىزدى تامامداعان ۋاقىتتا ءبىز قازىرگى بىلگەنىمىزدەن كوپ بىلەتىن بولامىز.
ءبىر سيقىرشى ادام ءومىر ءسۇرىپتى، ءوزى جاۋىزدىڭ جاۋىزى، بارىپ تۇرعان ديۋ بولسا كەرەك. بىردە ونىڭ كوڭىلى كەرەمەت كوتەرىلدى، ويتكەنى ءبىر اينا جاساعان ەدى، بارلىق جاقسىلىق پەن اسەمدىك اتاۋلى بۇل ايناعا ساۋلەسى تۇسكەن ساتتە-اق عايىپ بوپ، مەيلىنشە كىشىرەيىپ كەتەدى دە، بارلىق جاماندىق پەن ۇسقىنسىزدىق بىردەن كوزگە ءتۇسىپ، بۇرىنعىسىنان دا جەكسۇرىن بولىپ شىعا كەلەدى. عاجاپ سۇلۋ كورىنىستەر وندا پىسكەن قارىن قۇساپ قۇرىسىپ، ال ادامداردىڭ نەبىر ابزالدارى قۇنىسىپ كورىنەدى، ايتپەسە ولار اياقتارى اسپاننان كەپ تۇرعانداي، قۇرساقتان مۇلدەم جۇرداي بىردەمەلەر بولىپ كورىنەدى. ادامنىڭ بەت ءپىشىنىنىڭ بۇل اينادا بۇزىلىپ كورىنەتىنى سونداي، ءتىپتى تاني المايسىڭ، الدا-جالدا بىرەۋدىڭ بەتىندە ءبىر شۇبار داق كەزدەسە قالسا، ول بۇكىل مۇرنىنا نەمەسە شىنتاعىنا دەيىن جايىلىپ كەتەدى. سيقىرشىعا وسىنىڭ ءبارى تاماشا قىزىق بوپ كورىندى. ادامنىڭ باسىنا ءبىر ىزگى، ابزال وي كەلسە بولدى، اينا سول ساتتە-اق بۇزىپ جىبەرە قويادى، ال سيقىرشى بولسا، وعان ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى ەكەن. ءوزى ويلاپ تاپقان ەرمەگىن ول وسىلايشا قىزىقتاپتى. سيقىرشىنىڭ شاكىرتتەرى، ونىڭ ءوز مەكتەبى بولعان عوي، بۇل اينانى عاجايىپ ءبىر نارسەدەي-اق اۋىزدارىنان تاستاماي ايتىپ ءجۇردى.
ادامداردى، ءتىپتى بۇكىل دۇنيەنى تەك ەندى عانا قاز قالپىندا كورۋگە بولادى! دەستى ولار.
ءسويتىپ ولار اينانى وزدەرىمەن بىرگە الا ءجۇرىپ بۇكىل الەمدى شارلاي باستادى، ۇزاماي ەشبىر ەلدە اينا بەتىنە تۇسپەگەن ءتىرى پەندە قالمادى. اقىر اياعىندا سيقىرشى شاكىرتتەرىنىڭ اسپانعا شىعىپ، پەرىشتەلەر مەن قۇدايدىڭ ءوزىن دە ءاجۋا-مازاق ەتۋگە نيەتتەرى اۋدى.
ءسويتىپ ولار نەعۇرلىم اسپانداپ بيىكتەگەن سايىن، اينانىڭ دا بۇزىپ كورسەتپەگەن پالەسى قالماي، قيساڭداعانى سونداي، ءتىپتى ونىڭ ءوزىن كولعا ۇستاۋ قيىنعا اينالدى. سيقىرشىنىڭ شاكىرتتەرى بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەپ، قۇداي مەن پەرىشتەلەرگە جاقىنداي ءتۇستى؛ كەنەت اينا قيسايىپ، قالت-قالت ەتتى دە، قولدان شىعىپ كەتتى، سول بەتىندە جەرگە كەپ گۇرس ءتۇسىپ، كۇل-پارشاسى شىقتى. ول ميلليونداعان، ميلليونداعان، ءتىپتى سان جەتكىسىز سىنىقتارعا ءبولىندى، ال بۇل سىنىقتاردىڭ جاساعان زيانى اينانىڭ زيانىنان دا ادام ايتقىسىز كوپ بولدى. جان-جاققا ۇشقان كۇلدەي-كۇلدەي سىنىقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ادامداردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، سودان شىقپاي قالىپ قويدى. ال كوزىنە سىنىق تۇسكەن ادام دۇنيەنىڭ ءبارىن كەرىسىنشە، ءار نارسەنىڭ بويىنداعى ەن جامان جاعىن عانا كورەتىن بولدى، ويتەتىن سەبەبى ءار سىنىعىندا اينانىڭ ءبۇتىن كوزىندەگى قاسيەتى ساقتالىپ قالعان ەكەن. اينانىڭ سىنىعى بىرەۋلەردىڭ تۇپ-تۋرا جۇرەگىنە جەتتى، بارىنەن دە جامانى وسى بولدى: جۇرەك سول بويدا-اق جۇدىرىقتاي مۇزعا اينالىپ جۇرە بەردى. اينا سىنىقتارىنىڭ ىشىندە تەرەزەنىڭ كوزىنە سالاتىنداي ۇلكەندەرى دە كەزدەستى، ءبىراق تا مۇنداي «اينەك» سالىنعان تەرەزەدەن ءوزىنىڭ دوس-جار ادامدارىنا قاراۋعا بولمايتىن. كەيبىر سىنىقتار كوزىلدىرىككە دە سالىندى: الماعايىپ، ءبىر نارسەنى جاقسىلاپ كورىپ، ول جونىندە دۇرىس پىكىر ايتپاق نيەتپەن بۇل كوزىلدىرىكتى كوزىڭە كيدىڭ-اق، شاتاققا ۇشىرادىم دەي بەر. ال جاۋىز سيقىرشى بولسا وسىنىڭ بارىنە ەسى قالماي قۋانىپ، ىشەگى تۇيىلگەنشە قارقىلداپ كۇلەدى كەپ. اينانىڭ كوپتەگەن سىنىقتارى ءالى دە الەمدى شارلاپ ۇشىپ ءجۇر ەدى. ەندى سولار جايىندا اڭگىمە تىڭداپ كورەلىك.
ەكىنشى حيكايا
بالا مەن قىز
ۇيلەر مەن ادامداردىڭ قيساپسىز كوپتىگىنەن باقشا وتىرعىزاتىن الاقانداي جەر قورشاپ الۋدىڭ ءساتى اركىمگە تۇسە بەرمەيتىن، سول سەبەپتى دە جۇرتتىڭ كوپشىلىگىنە قىش ىدىستا وسىرىلەتىن بولمە گۇلدەرىنە دە قاناعات ەتۋگە تۋرا كەلەتىن ۇلكەن شاھاردا ەكى كەدەي بالا تۇرادى ەكەن، ءبىر جاقسىسى ولاردىڭ گۇل وسىرەتىن قىش ىدىستان گورى ۇلكەنىرەك باقشالارى بولىپتى. ولار بىرگە تۋعان باۋىر بولماسا دا، ءبىرىن-بىرى اعالى-قارىنداستاي كەرەمەت جاقسى كورەتىن.
بۇل بالالاردىڭ اتا-انالارى ءدال شاتىردىڭ استىندا قابىرعالارى بىر-بىرىنە تيەر-تيمەس ارالاس بولمەلى ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى قاباتىندا تۇرادى. ولاردىڭ تەرەزەلەرى دە بىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەدى، ال تەرەزەلەردىڭ تۇبىنە قابىرعانى بويلاي سۋ اعار قويىلعان. قىسقاسى، قارسىداعى كورشىگە بارۋ ءۇشىن سۋ اعاردى اتتاپ وتسە بولعانى.
ەكى ءۇيدىڭ جاندارى دا ءبىر-بىر ۇلكەن جاشىك تاۋىپ الىپ، وندا اسقا سالاتىن اس كوك، اق بۇرشاق ءوسىردى. جانە ءار جاشىكتە شاعىن عانا رايحان گ ۇلى ءوسىپ تۇرادى: ءۇي يەلەرى بىردە ەكى جاشىكتى دە سۋ اعاردىڭ تۇبىنە قويىپ ەدى، ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن ەكىنشى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە ەكى كاتار گۇل شوقتارى جاۋدىراپ قاراپ تۇرعانعا ۇقسادى. بۇرشاقتىڭ شىرماۋىقتارى جاشىكتەردەن بۇيرالانا سالبىراپ ءتۇسىپ تۇردى، رايحاننىڭ بۇتاقتارى بىر-بىرىمەن ايقاسىپ، تەرەزەلەردى اينالا كومكەرىپ الدى، ءسويتىپ، جاپىراق پەن گۇلدەن ورىلگەن اسەم قاقپاعا ۇقسادى. جاشىكتەر وتە جوعارى قويىلعان بولاتىن، بالالارعا وندا شىعۋعا تىيىم سالىنعان-دى، ءبىراق تا اتا-انالارى بالا مەن قىزعا بىر-بىرىنە قوناققا بارىپ، رايحان گۇلدەرىنە تاقاۋ قويىلعان ورىندىققا وتىرۋعا رۇقسات ەتكەن ەدى.
وسى قىزىق قىس تۇسە تىيىلدى. تەرەزەلەر قاتىپ قالادى، الايدا بالالار باقىر اقشالاردى پەشكە قىزدىرىپ الادى دا، قاتىپ تۇرعان تەرەزەگە اپارىپ باسا قويادى؛ مۇز قولما-قول ەرىپ، دوپ-دوڭگەلەك تاماشا تەرەزە پايدا بولادى، سول جەردەن كۇلىمدەگەن كوزدەر كورىنەدى: بۇل بىر-بىرىنە قاراپ تۇرعان جاس بالا مەن قىز، كاي مەن گەردا. جازدا ولار بىر-بىرىنە ءبىر-اق سەكىرسە جەتەر ەدى، ال قىستا اۋەلى كوپتەگەن باسپالداقتى باسىپ تومەن ءتۇسىپ، سودان كەيىن تاعى ءدال سونداي جوعارى كوتەرىلۋ كەرەك. دالادا بوران ۇلىپ تۇر.
− بۇل اق ارالاردىڭ توپتانا باستاعانى عوي! – دەدى كارى اجە.
− سوندا ولاردىڭ دا حانىمدارى بار ما؟ – دەپ سۇرادى بالا، ويتكەنى كادىمگى ارالاردىڭ حانىمدارى بولاتىنىن ول بىلەتىن دە.
− بار، – دەپ جاۋاپ بەردى اجەي. ول اناۋ، كار قالىڭ ۇيىتقىپ تۇرعان جەردە: تەك قانا ول وزگە قار ۇشقىندارىنان ۇلكەن جانە جەر بەتىندە ۇزاق جۇرە المايدى قارا بۇلتقا تەزىرەك قايتىپ بارۋعا اسىعادى. ءتۇن ورتاسى بولعان كەزدە ول شاھار كوشەلەرىن ءجيى ارالاپ، تەرەزەلەرگە ءۇڭىلىپ قارايدى، سوندا تەرەزەلەر گۇلگە ۇقساعان مۇز ورنەك جامىلادى.
− كورگەنبىز، كورگەنبىز! – دەيدى بالالار بۇل ايتىلعاننىڭ اقيقات ەكەنىنە كۇمانسىز سەنگەن كوڭىلمەن.
− ال قار حانىم ۇيگە كىرىپ كەتپەس پە ەكەن؟ – دەپ سۇرادى بىردە كىشكەنتاي قىز.
− تەك كەلىپ كورسىن! – دەدى بالا. – مەن ونى جىلى پەشكە وتىرعىزا قويامىن، سونان سوڭ ول ەريدى دە كەتەدى.
اجەي ونىڭ باسىنان سيپادى دا، اڭگىمەنىڭ بەتىن باسقاعا بۇردى.
سول كۇننىڭ كەشىندە كاي ۇيىنە كەلگەننەن كەيىن، ۇيقىعا جاتار الدىندا كيىمدەرىن شەشتى دە، تەرەزەنىڭ جانىڭدا تۇرعان ورىندىققا ورمەلەپ شىقتى، ءسويتتى دە اينەكتىڭ مۇزى ەرىگەن دوپ-دوڭگەلەك «تەرەزەدەن» سىرتقا قارادى. سىرتتا قار ۇشقىنداپ جاۋىپ تۇرعان ەدى، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى بىرەۋى قالىقتاپ كەپ گۇل جاشىگىنىڭ جيەگىنە قوندى دا، كەنەت ۇلكەيىپ وسە باستادى. وسە-وسە، اقىرىندا ميلليونداعان قار جۇلدىزدارىنان توقىلعان جۇپ-جۇقا اق تورعىنعا ورانعان ايەلگە اينالىپ شىعا كەلدى. بۇل قاراۋعا كوز ۇيالتقانداي جالتىلداق مۇزدان جارالعان عاجاپ سۇلۋ ايەل ەدى. جانە ءوزىنىڭ كەۋدەسىندە جانى بار. ونىڭ كوزدەرى جۇلدىزداي جىمىڭ قاققانىمەن دە نە جىلىلىقتان، نە تىرشىلىكتەن نىشان جوق. قار حانىم بالاعا قاراپ يەك قاقتى دا، قولىمەن ىمداپ شاقىردى. بالانىڭ زارەسى ۇشىپ، ورىندىقتان سەكىرىپ ءتۇستى، سول ساتتە تەرەزەنىڭ الدىنان ۇلكەن قۇسقا ۇقساعان بىردەمە كولبەڭ ەتىپ وتە شىقتى.
ەرتەڭىندە قاتتى اياز بولدى، ءبىراق تا ىلە كۇن جىلىنىپ، ۇزاماي كوكتەم دە تۋدى. كۇننىڭ كوزىنە جان كىرىپ، وسىمدىكتەر قىلتيىپ بوي كورسەتە باستادى، قارلىعاشتار شاتىر استىنا ۇيا سالۋ ارەكەتىنە كىرىستى، تەرەزەلەر ايقارا اشىلىپ، بالالار جەردەن الدەقايدا بيىكتەگى وزدەرىنىڭ كىپ-كىشكەنە باقشالارىندا وتىردى.
بۇل جازدا رايحان بۇتالارى ەرەكشە گۇلدەدى.
كىشكەنتاي قىز رايحان گۇلدەرى تۋرالى ايتىلاتىن اياتتى ۇيرەنىپ الدى دا، ونى ايتا وتىرىپ ءوز گۇلدەرى تۋرالى ويلادى. كىشكەنتاي قىز اياتتى بالاعا ايتتى، ال بالا وعان قوسىلا اندەتتى:
رايحاندار گۇلدەدى... تاماشا، تاماشا!
ۇزاماي كورىنەر بال-بوبەك ايسا دا.
بالالار قول ۇستاسىپ الىپ ولەڭ ايتتى، رايحانداردى ءسۇيدى، توگىلىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىن قىزىقتاي قاراپ، ءتىل قاتىستى، بۇل ساۋلە ولارعا بوبەك ايسانىڭ ءوزى سياقتى بولىپ ەلەستەدى. شىركىن، جازدىڭ بۇل كۇندەرى قانداي تاماشا ەدى-اۋ، ماڭگى-باقي گۇلدەپ تۇراتىنعا ۇقسايتىن حوش ءيىستى رايحان گۇلدەرىنىڭ ماڭى نەندەي كەرەمەت دەسەڭشى!
كاي مەن گەردا، مۇز سەڭدەرى مەن قۇستاردىڭ سۋرەتتەرى سالىنعان كىتاپتى كورىپ وتىردى. ۇلكەن مۇنارا ساعات بەستى سوقتى.
− ويباي-اي! – دەپ بالا كەنەت باقىرىپ جىبەردى. تۇپ-تۋرا جۇرەگىمدى تۇيرەپ كەتكەنىن قاراشى، كوزىمە دە بىردەمە ءتۇستى!
كىشكەنتاي قىز ونىڭ موينىنان قۇشاقتاي الدى، بالا كوزىنە تۇسكەن كىرشىكتەن قۇتىلماق بوپ كىرپىكتەرىن قانشا جىپىلىقتاتىپ قاققانىمەن دە، گەردا ەشتەمە كورە المادى.
− ە، ەندەشە، ءوزى شىعىپ قالعان بولار، – دەدى بالا، اقىر اياعىندا تىنىشتالىپ.
ءبىراق تا بار پولە ونىڭ شىقپاي تۇرىپ قالعانىندا ەدى عوي. بۇل جاي عانا كىرشىك ەمەس، الگى سۇمدىق اينانىڭ كۇلدەي سىنىعى بولاتىن، ال بۇل سىنىقتا بارشا ۇلىلىق پەن ىزگىلىكتىڭ تۇككە تۇرعىسىز ءارى جەكسۇرىن بولىپ، جاۋىزدىق پەن جاماندىق اتاۋلى بۇرىنعىسىنان الدەقايدا جاۋىز ءارى جامان بوپ كورىنەتىنى، ءار نارسەنىڭ بويىنداعى كەمشىلىك بادىرايىپ، بىردەن كوزگە تۇسە كەتەتىنى، ارينە، ءبىزدىڭ ەسىمىزدە. بايعۇس كاي! ەندى ونىڭ جۇرەگى جۇدىرىقتاي مۇزعا اينالدى-اۋ! جۇرەكتىڭ اۋىرعانى باسىلعانىمەن دە، اينانىڭ سىنىعى شىقپاي سوندا قالىپ قويدى.
− نەمەنەگە سەن قىڭقىلداي قالدىڭ؟ – دەپ سۇرادى ول جايدان-جاي وتىرعان گەردادان: ويباي-اي! سەن ءقازىر قانداي سيىقسىزسىڭ ءوزىڭ! ال مەنىڭ ەش جەرىم دە اۋىرمايدى!... ءتۇھ! – دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول كەنەت. مىنا رايحانعا قۇرت ءتۇسىپتى عوي. نە قىلعان جەكسۇرىن رايحاندار ەدى ءوزى! ال مىنا ءبىرىنىڭ ساباعى مۇلدەم قيقى-جيقى. وزدەرى ءوسىپ تۇرعان جاشىكتەن دە جامان، ۇسقىنسىز تۇرعاندارىن-اي!
ول جاشىكتى اياعىمەن ءبىر تەپتى دە، گۇل جاپىراعىن جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ تاستادى.
− كاي، مۇنىڭ نە؟ – دەپ شوشىنا ايقاي سالدى قىز، ونىڭ ۇرەيلەنگەنىن كورگەن بالا تاعى ءبىر گۇلدى جۇلىپ تاستادى، ءسويتتى دە سۇپ-سۇيكىمدى، كىپ-كىشكەنتاي گەردانى تاستاپ، ءوز ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنە قاراي تۇرا قاشتى.
سول كۇننەن بىلاي گەردا سۋرەتتى كىتاپتار اكەلگەن سايىن كاي بۇل سۋرەتتەر ەمشەكتەگى بالالار ءۇشىن عانا جاقسى شىعار دەيتىن بولدى؛ اجەي ءبىر ەرتەگى ايتقان سايىن ول ونىڭ ءار سوزىنە جارماساتىندى شىعاردى؛ ال سودان كەيىن... اجەيدى ءاجۋالايتىن بولىپ الدى: كوزىنە كوزىلدىرىك كيىپ اجەيدىڭ داۋسى مەن جۇرىسىنە سالىپ، بىلدىرمەي سوڭىنان ەرىپ وتىرادى. سوندا ءتىپتى اينىتپايدى، ونىسىنا بىلايعى جۇرت جاتىپ كەپ كۇلەدى. بالا ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ادەت-قىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن اۋدارماي سالادى، وعان جۇرت تاڭ قالىپ:
− مىنا بالادان بىردەمە شىعار! – دەستى.
ال سونىڭ بارىنە سەبەپ بولعان، اۋەلى بالانىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ودان سوڭ جۇرەگىنە كەتكەن اينانىڭ سىنىعى ەدى. بالانىن ءتىپتى ءوزىن جان-تانىمەن جاقسى كورەتىن گەردانى دا مازاقتايتىن بولعانى سونىڭ قىرسىعىنان عوي.
كاي ەندى باسقاشا اقىلعا قونىمدى ەرمەك تاپتى. قىستىڭ ءبىر قار جاۋىپ تۇرعان كۇنى ول گەرداعا كەلدى. قولىندا ۇپ-ۇلكەن ۇلكەيتكىش شىنى بار: جاپالاقتاپ جاۋعان قارعا ءوزىنىڭ كوكشىل پالتوسىنىڭ ەتەگىن توسىپ:
− كانە، شىنىعا قاراشى، گەردا! – دەدى.
شىنى ارقىلى قاراعاندا قار ۇلپالارى الدەقايدا ۇلكەيىپ، اسەم گۇلگە نەمەسە ون تارماقتى جۇلدىزعا ۇقساپ كورىندى. ءتىپتى ادەمى-اق.
− كوردىڭ عوي، قانداي تاماشا ەكەنىن! – دەدى كاي. قار ۇلپالارى كادىمگى گۇلدەردەن الدەقايدا قىزىقتىراق! قانداي ءداپ-دال، شىركىن! ءبىر دە قيسىق سىزىق تاپپايسىڭ! اتتەن، شىركىن، ولار ەرىپ كەتپەسە عوي!
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ كاي قولىنا ۇلكەن بيالاي كيىپ، شاناسىن ارقالاپ الىپ كەلدى دە، گەردانىڭ ناق قۇلاعىنا:
− ماعان ۇلكەن الاڭدا وزگە بالالارمەن بىرگە سىرعاناق تەبۋگە رۇقسات ەتتى! – دەپ بار داۋسىمەن ايقاي سالدى دا، ءوزى جۇگىرىپ كەتتى.
الاڭدا بالالار سىرعاناق تەۋىپ، اسىر ساپ جۇرگەن. ولاردىڭ كەيبىر باتىلداۋلارى ءوز شاناسىن شارۋالاردىڭ شاناسىنا تىركەي قويىپ، كوپ جەرگە دەيىن سىرعاناپ بارىپ قايتادى. ويىن ابدەن قىزعان شاقتا الاندا ءبىر اپپاق ۇلكەن شانا پايدا بولا كەتتى. وندا وتىرعان ادام اپپاق باس كيىم كيىپ، اق تونعا قىمتانا ورانىپ الىپتى. ول الاڭدى ەكى رەت اينالىپ ءوتتى، كاي جالما-جان ءوز شاناسىن سوعان تىركەي قويىپ، سىرعاناي جونەلدى. سول-اق ەكەن، ۇلكەن شانا الاڭنان جۇيتكىپ وتە شىعىپ، كولدەنەڭ كوشەگە جالت بۇرىلدى. وندا وتىرعان ادام ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ، ناق ءبىر تانىسىنداي كايعا باس يزەدى. كاي ءوز شاناسىن اعىتىپ الۋعا بىرنەشە رەت ارەكەت جاساپ ەدى، اق توندى ادام وعان قاراپ باس يزەدى دە، ءارى قاراي زىمىراپ كەتە باردى. سول بەتىندە ولار شاھاردىڭ سىرتىنا شىقتى. سول-اق ەكەن، قالىڭ قار جاپالاقتاپ توكتى-اي كەپ، تۇك كورىنبەي كەتتى. بالاقاي ۇلكەن شاناعا ءىلىپ العان ءجىبىن اعىتىپ الماققا تىرىسىپ كورىپ ەدى، ءبىراق ءجىبى جابىسىپ قالعانداي ايرىلمايدى، ءسويتىپ، ولار سول قالپىندا بۇرقىراتىپ كەتە باردى. كاي جان داۋسى شىعا ايعايلاپ جىبەردى، ءبىراق ونىڭ داۋسىن ەشكىم دە ەستىگەن جوق. قار توگىپ تۋر، شانالار وپپا قارعا كومىلە، قورشاۋلار مەن جىرالاردان ىرعىپ ءوتىپ زىمىراپ كەلەدى. تۋلا بويى قالش-قالش ەتكەن كاي ايات وقيىن – دەپ ەدى، ءبىراق تا اياتتىڭ ورنىنا باسىنان كوبەيتۋ كەستەسى شىقپاي قويدى. قار ۇلپالارى ۇلكەيە بەرىپ، اقىر اياعىندا ءنان-نان اپپاق-اپپاق تاۋىقتارعا اينالىپ كەتتى. كەنەت تاۋىقتار جان-جاققا بىتىراي ۇشا جونەلدى دە ۇلكەن شانا توقتاپ، ودان ۇزىن بويلى، سىمباتتى ۇستىنە تون مەن باس كيىم كيگەن، ءۇستى-باسى قار-قار اپپاق ايەل ءتۇستى. بۇل قار حانىمنىڭ ءوزى بولاتىن.
− جاپ-جاقسى سەرۋەندەدىك-اۋ! – دەدى ول جايدارى ۇنمەن. ويباي-اۋ، ءوزىڭ مۇلدەم جاۋراپ قالىپسىڭ عوي! كەل، مەنىڭ ايۋ تەرىسى تونىمنىڭ استىنا كىرە عوي.
ءسويتتى دە، ول بالانى ءوز شاناسىنا وتىرعىزىپ الىپ، تونىمەن وراپ قىمتادى. كاي وپپا قارعا كومىلىپ كەتكەنگە ۇقسادى.
− ءالى جاۋراپ كەلەسىڭ بە؟ – دەپ قار حانىم ونىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ الدى.
ويپىر-وي! ونىڭ سۇيگەندەگى دەمى مۇزدان دا ىزعارلى ەكەن، بالانىڭ تۇلا بويىن قارىپ ءوتتى، تۇپ-تۋرا جۇرەگىنە جەتتى، ال ونىڭ جۇرەگى ونسىز دا جارتىلاي مۇز بولاتىن... سول ساتتە كاي تابان اۋزىندا جان تاپسىراتىنداي سەزىندى، ءبىراق سويتكەنشە بولماي ونىڭ جانى جادىراپ، تۇلا بويى جىلىنىپ سالا بەردى.
− مەنىڭ شانام! مەنىڭ شانامدى ۇمىتپا! – دەدى بالا اپالاقتاپ. بالانىڭ شاناسى اق تاۋىقتىڭ ارقاسىنا مىقتاپ تۇرىپ تاڭىلدى دا، تاۋىق ۇلكەن شانانىڭ سوڭىنان ۇشىپ ەرىپ وتىردى. قار حانىم تاعى ءبىر ءسۇيىپ الدى دا، كاي گەردانى دا، اجەسىن دە، بۇكىل ءۇي ءىشىن سول ساتتە-اق ۇمىتتى.
− سەنى ەندى سۇيمەيمىن، – دەدى قار حانىم. ايتپەسە ءسۇيىپ ولتىرەرمىن.
كاي وعان جالت قارادى. قار حانىم قانداي تاماشا، شىركىن. بۇدان اقىلدى، بۇدان تارتىمدى ادامدى ءوڭى تۇگىل، تۇسىندە دە كورمەگەن بولار. ەندى قار حانىم وعان انادا تەرەزەدەن كەلىپ يشارات ەتكەندەگىدەي كوكمۇز ەمەس دۇنيەدە تەڭدەسى جوق ادام بولىپ كورىندى. بالا ودان قورقۋدى قويىپ، وعان ەسەپتىڭ بارلىق ءتورت امالى مەن بولشەكتىڭ ءوزىن دە بىلەتىندىگىن، ءار ەلدە نەشە شارشى ميل جەر جانە قانشا ادام بار ەكەنىن بىلەتىنىن دە ايتتى... ءبىراق قار حانىم جاۋاپ قاتپاي ءۇنسىز جىميدى دا قويدى. ونىسىن قومسىنعانى دەپ تۇسىنگەن كايعا ءوز ءبىلىمى، شىنىندا دا، ماردىمسىز سياقتاندى، ول شەكسىز اسپان كەڭىستىگىنە كوز جۇگىرتتى. سول ساتتە قار حانىم ونى كۇشاقتاي الدى، ەكەۋى اسپانعا شىرقاي جونەلىپ، تۇپ-تۋرا قارا بۇلتقا بارىپ قوندى. بوران جىلاپ، ىڭىرانادى، بەينە ءبىر، ەسكى جىرلاردى ايتقانعا ۇقسايدى. كاي مەن قار حانىم ورماندار مەن كولدەردىڭ، تەڭىزدەر مەن قىرلاردىڭ ۇستىمەن ۇشتى. تومەندە ىزعارلى جەل ۇيىتقىدى، قاسقىرلار ۇليدى، اپپاق قار كۇن نۇرىنا شاعىلىسادى، ۇشۋ بوپ قۇزعىن، قارعالار ۇشىپ ءوتتى، ال ۇستىندە اشىق اي جارقىراپ تۇردى. كاي قىستىڭ ۇزاق ءتۇنى بويىنا سول ايدان كوز الماي قاراپ، ال كۇندىز حانىمنىڭ اياعىن جاستانا جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
ءۇشىنشى حيكايا
سيقىرلى ايەلدىڭ گۇل الاڭى
ال كاي ءىز-تۇزسىز جوق بولىپ كەتكەننەن كەيىن كىشكەنتاي گەردا باسىنان نە كەشتى ەكەن؟ قايدا جوعالىپ كەتتى؟ ونى ءتىرى پەندە بىلگەن جوق، ونىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانى جايىندا ەشكىم ەشتەڭە ايتا المادى. بالالار كايدىڭ ءوز شاناسىن ۇلكەن اسەم شاناعا تىركەي قويعانىن كورگەندەرىن، سودان كەيىن ۇلكەن شانانىڭ كولدەنەڭ كوشەگە بۇرىلىپ شاھار قاقپاسىنىڭ سىرتىنا شىققانىن عانا ايتىستى. ال قايدا كەتكەنىن ەشكىم دە بىلمەدى. ونى جوقتاپ كوز جاسىن توككەندەر از ەمەس؛ گەردا كۇيىنىپ ۇزاق وكسىپ جىلادى. اقىر سوڭىندا جۇرت كايدى ولدىگە جورىستى: بالكىم، ول قالادان ىرگەلەپ اعىپ جاتقان وزەنگە ءتۇسىپ كەتكەن بولار. قىسقى كوڭىلسىز كۇندەر ۇزاققا سوزىلدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە كوكتەم تۋىپ، كۇننىڭ كوزى كورىندى.
− كاي قازا تاپتى، ەندى ول قايتىپ كەلمەيدى! – دەدى گەردا.
− سەنبەيمىن، سوزىڭە! – دەپ داۋ ايتتى كۇن ساۋلەسى.
− ول ءولدى، ەندى قايتىپ كەلمەيدى! – دەدى گەردا قارلىعاشتارعا.
− سەنبەيمىز! – دەپ جاۋاپ قاتتى ولار.
جۇرە-جۇرە گەردانىڭ ءوزى دە كاي ءولدى دەگەنگە يلانبايتىن بولدى.
− مەن ءوزىمنىڭ سۋ جاڭا قىزىل باشماقتارىمدى كيەيىن. كاي ولاردى ءالى ءبىر رەت تە كورگەن جوق قوي، – دەدى ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ گەردا، – سويتەيىن دە وزەنگە بارىپ، كايعا سۇراۋ سالايىن.
گەردا ەرتەڭىندە ەلەڭ-الاڭنان وياندى. ول ۇيىقتاپ جاتقان اجەسىن ءسۇيدى، اياعىنا قىزىل باشماقتارىن كيدى، ءسويتىپ، جاپا-جالعىز جۇگىرىپ وتىرىپ قالانىڭ سىرتىنا شىقتى دا، تىكە تارتىپ وزەنگە كەلدى:
− مەنىڭ وكىل اعامدى سەنىڭ العانىڭ راس پا؟ ەگەر سەن ونى ماعان قايتارىپ بەرسەڭ، ءوزىمنىڭ قىزىل باشماقتارىمدى ساعان سىيلار ەدىم.
سول كەزدە جىبىر قاققان تولقىندار قىزعا ءبىر ءتۇرلى يشارات جاساعان سياقتانىپ كەتتى. سول-اق ەكەن، گەردا قىزىل باشماقتارىن، ءوزىنىڭ ەڭ قىمباتتى دۇنيەسىن، اياعىنان سىپىرىپ الدى دا، وزەنگە لاقتىرىپ جىبەردى.
باشماقتار ءدال جاعاعا ءتۇستى، تولقىندار ولاردى قايتادان جاعاعا شىعارىپ تاستادى، كايدى قايتارىپ بەرە المايتىن بولعان سوڭ وزەن قىزدىڭ بار بايلىعىن العىسى كەلمەگەن بولۋ كەرەك. ال باشماقتارىمدى الىسقا لاقتىرا المادىم-اۋ – دەپ ويلاعان قىز جالما-جان قامىس اراسىندا تۇرعان قايىققا ءمىندى دە، ونىڭ ءدال تۇمسىعىنا تۇرىپ الىپ، باشماقتارىن سۋعا قايتادان لاقتىردى. سول كەزدە بايلاۋسىز بوس تۇرعان قايىق ورنىنان قوزعالىپ كەتىپ، جاعادان جىلجىپ جۇرە بەردى. گەردا جاعاعا شاپشاڭ قارعىپ تۇسپەك بولدى؛ ءبىراق ۇلگەرە المادى، قايىق جاعادان الىستاپ كەتىپ اعىنمەن تەز ىعىپ جونەلدى.
گەردانىڭ زارەسى قالماي جىلاپ جىبەردى، ءبىراق ونىڭ داۋسى تورعايلاردان باسقا ەشكىمنىڭ دە قۇلاعىنا جەتكەن جوق، ال تورعايلار ونى قۇرلىققا قايدان كوتەرىپ شىعارسىن، بار بىتىرگەندەرى ونىڭ سوڭىنان قالماي سۋ جاعالاپ ۇشىپ، كوڭىلىن جۇباتقانداي:
− ءبىز مۇندامىز! ءبىز مۇندامىز! – دەپ شىقىلىقتاۋمەن بولدى. قايىق بارعان سايىن ۇزاي بەردى. گەردا تىپ-تىنىش وتىردى، اياعىندا شۇلىق قانا بار، قىزىل باشماقتارى قايىقتىڭ سوڭىنان قالماي قالقىپ كەلە جاتتى، قايىق ولاردان گورى جىلدامىراق جىلجىعاندىقتان، باشماقتار قۋىپ جەتە المادى.
وزەننىڭ جاعالاۋى سونداي اسەم، قايدا قاراساڭ دا عاجاپ گۇلدەر، بيىك قايىندار ءوسىپ جايقالىپ تۇر، القاپتا قوي مەن سيىرلار جايىلىپ ءجۇر، ءبىراق قىبىر ەتكەن ءتىرى پەندە كورىنبەيدى.
«بالكىم، وزەن مەنى كايعا اپارا جاتقان بولار؟» دەگەن وي كەلدى گەرداعا، سول-اق ەكەن، كوڭىلى كوتەرىلىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى دە، كورىكتى كوگىلدىر جاعالاۋعا ۇزاق ۋاقىت كوز الماي قىزىعا قارادى. اقىرىندا ول ۇلكەن شيە باعىنا جەتتى، بۇل باكتا تەرەزەلەرىنە ءبىر ءتۇرلى قىزىل، كوگىلدىر اينەك سالىنىپ، سابانمەن جاپقان ءۇي تۇر ەدى، ەسىكتىڭ الدىنداعى ەكى اعاش سولدات جاقىن جەردەن ءجۇزىپ وتكەن ادامداردىڭ بارىنە دە مىلتىقتارىن قوزعاپ سالەم بەرەدى.
گەردا ولاردى ءتىرى ادام ەكەن دەپ ويلاپ قالىپ، ايعاي سالىپ ەدى، ارينە، ولار جاۋاپ قاتقان جوق. قايىق جاعاعا بۇرىنعىدان دا جاقىنداي بەردى. گەردا الگىندەگىدەن دە قاتتىراق ايعايلادى. ۇيدەن يمەك باستى تاياق تايانىپ، عاجاپ گۇلدەرمەن اشەكەيلەنگەن داعاراداي سابان قالپاق كيگەن ولمەلى كەمپىر شىقتى.
− ويبوي-وي، بايعۇس بالا-اي! – دەدى كەمپىر. مۇنداي اعىسى قاتتى ۇلكەن وزەنگە سەن قايدان تاپ بولىپ ءجۇرسىڭ؟ وسىنشاما قيانعا قالاي جەتتىڭ ەكەن؟
كەمپىر جالما-جان سۋعا تۇسە قالدى دا، قايىقتى تاياعىمەن ءىلىپ الىپ جاعاعا تارتىپ شىعاردى، ءسويتىپ گەردانى قۇتقارىپ الدى.
بوتەن كەمپىردەن سەسكەنسە دە، ايتەۋىر، قۇرعاق جەرگە شىققانىنا گەردا قاتتى قۋاندى.
− ال ءجۇر ەندى. ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى جانە مۇندا قالايشا تاپ بولعانىڭدى ايتىپ بەر ماعان، – دەدى كەمپىر.
گەردا باسىنان نە كەشىپ، نە قويعانىنىڭ ءبارىن وعان ايتا باستادى، كەمپىر باسىن شايقاپ قويىپ: «ىم، ءھىم!» دەۋمەن عانا بولدى. ءبىر كەزدە قىز اڭگىمەسىن اياقتادى دا، كەمپىردەن كاي جايىندا سۇرادى. ول كايدىڭ بۇل جەردەن وتپەگەنىن، ءبىراق وتۋگە ءتيىس ەكەنىن، ەندەشە، گەرداعا ۋايىم جەيتىن دانەمە دە جوقتىعىن، ونان دا شيەلەردىڭ ءدامىن تاتىپ، باقشادا جايقالىپ تۇرعان گۇلدەردى تاماشالاپ قىدىرۋى قاجەتتىگىن ايتتى. بۇل گۇلدەر سۋرەتتى كىتاپتاردا سالىنعانداردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ادەمى ەدى، ءارى ەرتەگى دە ايتا بىلەدى. وسىلاي – دەدى دە كەمپىر گەردانى قولىنان جەتەلەپ ۇيىنە كىرگىزىپ، ەسىكتى كىلتتەپ جاۋىپ قويدى.
تەرەزەلەر ەدەننەن الدەقايدا جوعارى ورناتىلعان ەدى جانە ءبارى دە ءار ءتۇرلى قىزىل، كوگىلدىر، سارى شىنىلارمەن اينەكتەلگەن؛ وسىدان بۇكىل بولمەنىڭ ءىشى كەمپىرقوساق سياقتى عاجاپ تۇسپەن قۇلپىرادى. ستول ۇستىندە شيە تولى سەبەت تۇر، شيەنى قانشا جەسە دە گەردانىڭ قولىن ەشكىم قاقپادى؛ گەردا شيەگە الدانىپ وتىرعاندا، كەمپىر ونىڭ شاشىن التىن تاراقپەن تاراۋمەن بولدى. گەردانىڭ بۇپ-بۇيرا شاشى كۇلتەلەنىپ، سۇپ-سۇيكىمدى، جايدارى، رايحان گۇلىنە ۇقساعان قىزىل شىرايلى دوڭگەلەك ءجۇزىن التىن تۇسپەن كومكەرىپ تۇردى.
− سەندەي سۇيكىمدى قىزىم بولسا-اۋ دەپ مەن تىلەگەلى قاشان، – دەدى كەمپىر. كورەرسىڭ، ەكەۋىمىز راقات ءومىر سۇرەمىز!
ول قىزدىڭ شاشىن توقتاتپاستان تاراي بەردى، ال شاشىن نەعۇرلىم تاراي تۇسكەن سايىن، ءوزىنىڭ وكىل اعاسى كايدى گەردا دا سونشالىقتى شاپشاڭ ۇمىتا بەردى، سەبەبى بۇل سيقىر كەمپىر ەدى. راس، ول زالالسىز سيقىر بولاتىن، اندا-ساندا، وندا دا تەك ءوزىنىڭ جان ءلاززاتى ءۇشىن عانا سيقىرلايتىن، ال ءقازىر سيقىرلاپ وتىرعان سەبەبى گەردانى قايتسە دە وزىمەن قالدىرماق بولدى. سول نيەتىمەن ول باقشاعا بارىپ، ءوزىنىڭ ەمەن تاياعىن بارلىق رايحان گۇلدەرى بۇتالارىنا تيگىزىپ ەدى، ولار گۇلدەپ تۇرعان بويى سول زاماتتا-اق قارا جەرگە تەرەڭ بويلاپ باتىپ-باتىپ كەتتى، ءتىپتى ءىز دە قالعان جوق، جىم-جىلاس بولدى. مىنا رايحانداردى كورگەن سوڭ، گەردا ءوز رايحاندارىن ەسىنە السا، كاي دا ويىنا ءتۇسىپ، قاشىپ كەتىپ قالار – دەپ قورىققان ەدى كەمپىر.
ءوز شارۋاسىن تىندىرعان سوڭ، كەمپىر گەردانى گۇل الاڭىنا ەرتىپ اپاردى. بۇل جەر قانداي عاجاپ، مۇرىندى جارعان جۇپار ءيىسى قانداي، شىركىن. مۇندا جەر بەتىندە بار گۇلدەردىڭ كوكتەمگى، جازعى، كۇزگى گۇلدەردىڭ ءبارى دە كوز تارتىپ جايقالىپ تۇر. ءدال وسى گۇل الاڭىنداي شۇبارتقان ءارى قۇلپىرعان سۋرەتتەرى بار كىتاپتى بۇكىل دۇنيە جۇزىنەن ىزدەسەڭ تاپپاس ەدىڭ. گەردا قۋانعاننان الاقايلاپ جىبەرىپ سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇستى، ول گۇلدەردىڭ اراسىندا ويناپ، قاشان كۇننىڭ كوزى ءزاۋلىم بيىك شيە اعاشتارىنان اسىپ كەتكەنشە ءجۇردى. سونان كەيىن كەمپىر ونى ۇلپىلدەگەن كوگىلدىر گۇلدەر تولتىرىلىپ، قىزىل جىبەكپەن تىستالعان قۇس توسەك سالىنعان كەرەۋەتكە جاتقىزدى: ال كوزى ۇيقىعا كەتكەننەن كەيىن گەردا قانداي تاماشا ءتۇس كوردى دەيسىڭ، ونداي ءتۇستى كورسە، تۇرمىسقا شىققان العاشقى ءتۇنى كوروليەۆالار عانا كورەتىن بولار.
گەرداعا ەرتەڭىندە دە عاجاپ گۇل الاڭىندا ويناۋعا رۇقسات ەتىلدى. وسىلايشا كوپ كۇندەر ءوتتى. ەندى گەردا بۇل جەردەگى ءاربىر گۇلدى باس-باسىنا ءبىلىپ الدى. ال گۇلدەر قانشالىقتى كوپ بولعانىمەن دە، گەرداعا ءبىر گۇل كەم سياقتى بولادى دا تۇرادى، ءبىراق ول قانداي گۇل؟ بىردە گەردا كەمپىردىڭ گۇلمەن اشەكەيلەنگەن سابان قالپاعىن اينالدىرىپ كورىپ وتىردى. بۇل گۇلدەردىڭ ىشىندە بارىنەن دە ادەمىسى رايحان ەدى. وزگە رايحانداردى جەرگە باتىرىپ جىبەرگەندە، مۇنى الىپ تاستاۋدى كەمپىر ۇمىتىپ كەتىپتى. ءاي، ۇمىتشاقتىق دەگەن-اي!
بۇل قالاي؟ مىنا گۇل الاڭىندا رايحاننىڭ جوعى نەسى؟ – دەپ تاڭعالعان گەردا گۇل الاڭىنان ولاردى ىزدەپ زىر جۇگىردى. قانشا ىزدەگەنىمەن دە تاپپادى.
سودان كەيىن كىشكەنتاي قىز جەرگە وتىرا قالىپ ال كەپ جىلاسىن. جىپ-جىلى كوز جاسى تاياۋدا عانا رايحان گ ۇلىنىڭ بۇتاسى تۇرعان جەرگە تامدى. جاس تامعان جەردىڭ سۋلانۋى-اق مۇڭ ەكەن، رايحان گ ۇلى بۇرىنعىسىنداي جايقالا جارقىراپ جەر بەتىنە شىعا كەلدى. گەردا ونى قۇشاقتاي الىپ، شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى، سول-اق ەكەن، ءوز ۇيىندە ءوسىپ تۇرعان عاجاپ رايحاندار دا، ودان كەيىن كاي دا ەسىنە تۇسە كەتتى.
− مەن وسى نەعىپ كىدىرىپ قالدىم؟ – دەدى قىز قاپالانىپ. مەنىڭ كايدى ىزدەۋىم كەرەك قوي... ونىڭ قايدا ەكەنىن سەندەر بىلمەيسىڭدەر مە؟ – دەپ سۇرادى ول رايحانداردان. ونى ءولدى دەگەنگە سەندەر يلاناسىڭدار ما؟
− ول ولگەن جوق! – دەپ جاۋاپ بەردى رايحاندار. ءبىز جەر استىندا بولدىق قوي، بارلىق ولگەن ادام سوندا جاتىر، ءبىراق تا ولاردىڭ اراسىندا كاي جوق.
− راقمەت سەندەرگە! – دەدى دە گەردا باسقا گۇلدەرگە باردى. ولاردان دا:
− سەندەر بىلمەيسىڭدەر مە، كاي قايدا؟ – دەپ سۇرادى.
ءبىراق كۇن نۇرىنا جىلىنىپ تۇرعان گۇلدەردىڭ ءارقايسىسى تەك ءوز ەرتەگىسى تۋرالى عانا ويلاپ تۇر ەدى، ولاردىڭ ەرتەگىلەرىن گەردا كوپ تىڭدادى، ال بىردە-بىر گۇل وعان كاي تۋرالى ءلام دەگەن جوق.
گەرداعا وت ءتۇستى لالاگۇل نە ايتتى؟
− ەستيمىسىڭ، باراباننىڭ قالاي سوعىلعانىن؟.. «بۋم! بۋم!» سونان سوڭ تاعى دا الگى: «بۋم! بۋم!» تىڭداشى ايەلدىڭ مۇڭدى ءانىن. تىڭدا ابىزداردىڭ ايعايىن... شۇباتىلعان قىزىل كيىم كيگەن ۇندىلىك جەسىر ايەل وتتىڭ ورتاسىندا تۇر. جالاقتاعان جالىن وتى ونى دا، ونىڭ كۇيەۋىنىڭ مۇردەسىن دە وراپ الادى ءقازىر، ال ايەل ءدال وسى جەردە، دەنەسىن ءقازىر-اق كۇلگە اينالدىرىپ جىبەرەتىن جانە جۇرەگىن جالىننان بەتەر ورتەپ تۇرعان ءتىرى جان يەسىن ويلايدى. جۇرەك جالىنىن وت جالىنى قايدان ءسوندىرسىن!
− تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن! – دەدى گەردا.
− مەنىڭ ەرتەگىم وسى! – دەدى وتتاي كۇرەڭ ءتۇستى لالاگۇل. شىرماۋىق نە ايتتى ەكەن؟
− جارتاستىڭ توبەسىندە ەسكى سەرىلەر قورعانى تۇر.
وعان جىپ-جىڭىشكە سوقپاق جول اپارادى. كونە كىرپىش قابىرعالاردى باسىپ كەتكەن شىرماۋىقتاردىڭ جاپىراقتارى بالكونعا دا جەتىپتى. ال بالكوندا اي مەن كۇندەي قىز تۇر: ول بالكوننىڭ جاقتاۋىنا اسىلا قاراپ، تومەندەگى جولعا كوز تىگەدى. قىز ساباعىندا جايقالعان رايحاننان دا كورىكتى، جەل تەربەگەن الما اعاش گۇلىنەن دە جەڭىل. ۇستىندە سۋدىرلاعان جىبەك كويلەك. «ول نەعىپ كەلمەي قالار ەكەن؟»
− سەن كاي تۋرالى ايتىپ تۇرسىڭ با؟ – دەپ سۇرادى گەردا.
− مەن ءوز باسىما كەلگەن ەرتەگىنى ايتتىم! – دەپ جاۋاپ بەردى شىرماۋىق.
قىلتيعان بايشەشەك نە ايتتى ەكەن؟
− اعاش اراسىندا ۇزىن تاقتاي تەربەلىپ تۇر بۇل اتكەنشەك. تاقتايدا قارداي اپپاق-اپپاق كويلەك كيگەن ەكى قىز وتىر، باستارىنداعى قالپاقتارىن اشەكەيلەگەن ۇزىن-ۇزىن كوگىلدىر جىبەك لەنتالار جەلمەن ويناپ جەلبىرەيدى. ولاردىڭ ارت جاعىندا ارقاندى قۇشاقتاپ ەكەۋىنىڭ اعاسى تۇر: اعاسى ونىڭ ءبىر قولىندا ىشىندە سابىن ەزىلگەن سۋ قۇيىلعان اياق تا، ەكىنشى قولىندا سورايعان تۇتىك: ول سابىن كوبىگىن ۇشىرىپ ويناۋدا. تاقتاي تەربەلۋدە، جان-جاققا ۇشقان كوپىرشىكتەر كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسا كەمپىرقوساق سياقتى سان تۇسپەن قۇلپىرادى، مىنە، ءبىر كوپىرشىك تۇتىكتىڭ شەتىنە تۇرىپ قالىپ، ءۇپ ەتكەن جەل لەبىمەن ءدىرىل قاعادى. ايتكەنمەن تەربەلىپ تۇر، سابىن كوپىرشىگىنە ۇقساعان جەپ-جەڭىل قارا يت ارتقى اياقتارىمەن تىك تۇرىپ، الدىڭعى اياقتارىن تاقتايعا سالادى، ءبىراق تا تاقتاي اسپانعا ىرعيدى، يت ۇشىپ تۇسەدى دە، ىزالانا شابالانىپ ۇرەدى. ونى بالالار ىزالاندىرادى، كوپىرشىكتەر ايرىلىپ-ايرىلىپ كەتەدى... تاقتاي تەربەلەدى، كوبىك جان-جاققا ۇشادى مەنىڭ ءانىم، مىنە، وسى!
− بالكىم، ءانىڭ جاقسى دا بولار، تەك سەن ونى تىم مۇڭدى سازبەن سوزا ايتاسىڭ!.. جانە دە، كاي جايلى ءلام-ميم دەگەن جوقسىڭ عوي!
ءسۇمبىل گ ۇلى نە ايتتى؟
− ءاپالى-سىڭلىلى ۇلبىرەگەن-ۇلبىرەگەن ءۇش سۇلۋ قىز بولىپتى. بىرەۋى قىزىل، ەكىنشىسى كوگىلدىر، ءۇشىنشىسى اق كويلەك كيىپ جۇرەدى ەكەن. ولار ايلى ءتۇنى تىپ-تىنىق كول جاعاسىندا قول ۇستاسىپ بي بيلەيدى. بۇلار پەريزاتتار ەمەس، كادىمگى ادامزاتتىڭ بالاسى بولاتىن. كەنەت اۋاعا ءبىر ءتاتتى ءيىس تاراي باستاپ ەدى، سول-اق ەكەن، قىزدار اعاش اراسىنا تىعىلىپ قالدى. ءتاتتى ءيىس كۇشەيە ءتۇستى، كەنەت ورمان تۇكپىرىنەن ءۇش تابىت قالقىپ شىعىپ كەلە جاتتى. ولاردىڭ ىشىندە ءاپالى-سىڭلىلى ءۇش ارۋ جاتىر: ال ولاردى اينالا جاندى وتقا ۇقساپ جارقىراۋىق قوڭىزدار ۇشىپ ءجۇر. قىزدار ۇيىقتاپ جاتىر ما، الدە ءولىپ قالدى ما ەكەن؟ گۇلدىڭ حوش يىستەرى ءولدى دەيدى. مايىتتەردى ازا تۇتىپ كەشكى قوڭىراۋ كۇڭگىرلەۋدە.
− ءسىزدىڭ ەرتەگىڭىزدەن مەنىڭ كوڭىلىمدى مۇڭ باسىپ كەتتى-اۋ! – دەدى گەردا. سەندەردىڭ يىستەرىڭ دە كۇشەيە تۇسۋدە... ەندى قازا بولعان قىزدار مەنىڭ باسىمنان شىقپاي قويادى. دۇنيە-اي، كاي دا قازا تاپتى ما ەكەن؟ ءبىراق تا جەر استىندا بولعان رايحاندار ونى و جاقتا جوق – دەدى عوي.
− دين-دان! – دەپ سۇمبىلەردىڭ قوڭىراۋلارى سىڭعىر ەتە قالدى. كايدى ازالاپ تۇرعان جوقپىز ءبىز. ءبىز ونى بىلمەيمىز دە. ءبىز ءوز انىمىزگە سالىپ تۇرمىز، باسقانى بىلمەيمىز!
سونى ەستىگەن سوڭ، گەردا كوزدىڭ جاۋىن العانداي كوپ ءشوپتىڭ اراسىندا قۇلپىرىپ تۇرعان ساپ-سارى باق-باققا باردى.
− سەن، قۇرتاقانداي اشىق كۇنىم-اۋ! – دەدى وعان گەردا. ايتشى، وكىل اعامدى مەنىڭ قاي جاقتان ىزدەۋىم كەرەك ەكەنىن بىلمەيمىسىڭ؟
باقباقى ءشوپ بۇرىنعىدان بەتەر جايناي ءتۇسىپ، قىزعا قارادى. قىزعا ول قانداي ولەڭ ايتىپ بەردى ەكەن؟ بۇل ولەڭدە دە كاي تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمادى!
− كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنى ەدى، كۇن جىلى نۇرىن توگىپ، شاعىن اۋلانى جارقىن ساۋلەسىنە بولەپ تۇر. ونىڭ ساۋلەسى كورشى ءۇيدىڭ اپپاق قابىرعالارىن ايمالايدى، ال ءۇي قابىرعاسىنىڭ تاپ ىرگەسىندەگى كوك ءشوپتىڭ اراسىنان قىلتيعان العاشقى سارى گۇلدەر كۇن نۇرىمەن التىنداي تۇسكە بويالعان. دەم الىپ وتىرماق بوپ اۋلاعا قارت اجەي شىقتى. كەدەيلىكتەن بىرەۋدىڭ ەسىگىندە جۇرگەن نەمەرەسى، اپ-ادەمى قىز وعان قوناققا كەلىپ، اجەسىن قاتتى قىسىپ ءسۇيدى. قىزدىڭ سۇيگەنى التىننان دا قىمبات، ول تۋرا جۇرەكتەن شىققان ىقىلاس. ونىڭ اۋزى دا التىن، جۇرەگى دە التىن، تاڭعى اسپان دا التىن... مىنە، بارى وسى! – دەپ اياقتادى ءسوزىن باقباق.
− بايعۇس، اجەم-اي! – دەپ كۇرسىندى گەردا. مەنى ساعىنىپ، قايعى شەگىپ ءجۇر ەكەن-اۋ! ۇزاماي مەن كايدى ەرتىپ كەلەمىن. گۇلدەردەن ەندى سۇرايتىن دا دانەمە قالعان جوق: ءبارىبىر ولاردان شىعارى شامالى، ولار تەك ءوز اندەرىن عانا بىلەدى.
سويدەدى دە جۇگىرۋگە ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن ەتەگىن كوتەرىڭكىرەپ، نارسيسس ۇستىنەن اتتاپ وتە بەرگەندە، ول قىزدىڭ اياعىن وسىپ كەپ جىبەردى. گەردا توقتاي قالىپ، ورىمدەي بويشاڭ گۇلگە قاراپ ءتىل قاتتى:
− سەن، بالكىم، بىردەمە بىلەتىن بولارسىڭ، ءا؟ ءوزى جاۋاپ كۇتىپ ەڭكەيىپ تۇرا قالدى. نارسيسس نە – دەپتى سوندا؟
− مەن ءوزىمدى كورىپ تۇرمىن! مەن ءوزىمدى كورىپ تۇرمىن! شىركىن، مەنىڭ جۇپار اڭقىعان ءيىسىم-اي!.. جەردەن بيىكتە، شاتىردىڭ ءدال استىنداعى ۇيشىكتە جارتىلاي جالاڭاش ءبيشى ايەل تۇر. ول بىرەسە ءبىر اياعىن، بىرەسە ەكى اياعىن بىردەي باسىپ، بۇل دۇنيەنى تاپتاپ تۇر، ونىسى الدامشى عانا كورىنىس: انە، ول قولىنا ۇستاپ تۇرعان ءبىر شارشى ماتاعا قۇماننان سۋ قۇيا باستادى. بۇل ونىڭ قىناما بەلبەۋى. پاكتىك سۇلۋلىقتىڭ شىڭى! قابىرعاعا قاعىلعان شەگەدە اق كويلەك ءىلۋلى تۇر: ول كويلەك تە قۇمانداعى سۋمەن جۋىلىپ، شاتىرعا ءىلىنىپ كەپتىرىلگەن. انە، ءبيشى قىز كيىنىپ، موينىنا اشىق سارى ءتۇستى ورامال ورادى، ول كويلەكتىڭ ءتۇسىن ودان سايىن اشا ءتۇستى. قايتادان ءبىر اياعىن كوتەردى! قاراشى، ەكىنشى اياعىمەن ول ساباقتاعى گۇل سياقتى قالاي تىپ-تىك قازديىپ تۇر! ودان مەن ءوزىمدى كورگەندەيمىن، ودان مەن ءوزىمدى كورىپ تۇرمىن!
− وندا مەنىڭ قانشا شارۋام بار؟ – دەدى گەردا. ماعان ول جونىندە ايتپاي-اق قوي.
وسىنى ايتتى دا، ول گۇلزاردىڭ شەتىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى. كىشكەنە ەسىكتىڭ اۋزىندا توت باسقان كولدەنەڭ تەمىرى بار ەكەن. گەردا ونى قوياردا-قويماستان جۇلمالاپ اقىرى سۋىرىپ الدى، ەسىك اشىلىپ كەتتى، قىز جالاڭ اياق كۇيى جولعا ءتۇسىپ زىمىراپ الا جونەلدى. ول ءۇش قايتارا بۇرىلىپ ارتىنا قارادى، ءبىراق ونى قۋىپ كەلە جاتقان ەشكىم كورىنبەدى. ءبىر كەزدە ول شارشاپ، ۇلكەن تاسقا وتىرا كەتتى دە، جان-جاعىنا كوز سالدى. جاز ءوتىپ، قوڭىر كۇز دە تۋعان ەكەن، ال كەمپىردىڭ سيقىرلى باقشاسىندا كۇننىڭ كۇزى ۇنەمى جارقىراپ نۇرىن توگىپ، گۇلدەر بۇكىل جىل بويىنا شەشەك اتىپ تۇرعاندا، بۇل وزگەرىس اڭعارىلمايتىن ەدى.
− ءتاڭىرىم-اۋ! مەن نەعىپ سونشا كىدىرىپ قالدىم ەكەن! كۇز بوپ قالىپتى عوي! دەم الۋعا بولمايدى! – دەدى دە گەردا تاعى جۇگىرە جونەلدى.
ويپىرىم-اي، ونىڭ اياقتارى قانداي تالىپ، سىرقىرادى دەسەڭشى! اينالا توڭىرەك تە سالقىن، دىم تارتىپ تۇر! تالدىڭ ۇزىن-ۇزىن جاپىراقتارى مۇلدەم سارعايىپ كەتكەن، تۇماننان جاپىراقتارعا تۇرعان تامشىلار سورعالاپ جەرگە تامشىلايدى. جاپىراقتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. تەك شومىرتتىڭ عانا جيدەكتەرى تۇنىپ تۇر؛ ءبىراق ونىڭ دا جەمىسى ءدامسىز ەدى. قانداي مۇڭدى، كوڭىلسىز دۇنيە ەدى بۇل!
ءتورتىنشى حيكايا
حانزادا مەن حانشا
گەردا دەم الۋعا تاعى دا وتىردى. ونىڭ تاپ الدىندا قار ۇستىندە قۇزعىن قارعا سەكەكتەپ ولاي-بىلاي ءجۇردى، الدەن سوڭ ول باسىن بۇلعاقتاتا قىزعا ۇزاق قاراپ تۇردى دا، ءبىر كەزدە سويلەپ قويا بەردى:
− قاررق-قاررق! امانسىڭ با؟
ول ادامشا جوندەپ سويلەي المايدى ەكەن، ءبىراق تا، ءسىرا، گەرداعا جاقسىلىق تىلەيتىن بولۋى كەرەك، جاپادان جالعىز دۇنيەنى كەزىپ جۇرگەن ءجونىن سۇرادى. «جاپادان جالعىز» دەگەن ءسوزىن گەردا مۇلتىكسىز ءتۇسىندى دە ونىڭ بارلىق ءمان-ماعىناسىن بىردەن سەزىندى. ول قۇزعىنعا ءوزىنىڭ بارلىق ءومىرىن ايتىپ بەرىپ، ەڭ سوڭىنان كايدى كورگەن-كورمەگەنىن سۇرادى.
قۇزعىن باسىن شايقاي تۇرىپ، ويلانا جاۋاپ قاتتى:
− كوررۋىم مۇمكىن، كوررۋىم مۇمكىن!
− قالايشا؟ راس پا؟ – دەپ قۋانعاننان ۇشىپ كەتە جازداعان قىز قۇزعىندى شوپىلدەتىپ ءسۇيىپ الا جونەلدى.
− اققىررىن، اققىررىن! – دەدى قۇزعىن. مەن، ءسىرا، سەنىڭ كايىڭدى كورسەم كەرەك. ءبىراق ءقازىر ول ءوزىنىڭ حانشاسىمەن بولىپ، سەنى ۇمىتىپ تا كەتكەن!
− نەمەنە، ول حانشانىڭ قولىندا تۇرا ما؟ – دەپ سۇرادى گەردا جۇلىپ العانداي.
− سەن اۋەلى تىڭداپ ال، – دەدى قۇزعىن جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا. اتتەڭ، سەندەردىڭ تىلىڭدە سويلەۋ ماعان وتە قيىن. شىركىن، ەگەر سەن قۇزعىنداردىڭ ءسوزىن تۇسىنسەڭ عوي، مەن ساعان ءمان-جايدى تاپ-تۇيناقتاي قىپ بايانداپ بەرەر ەدىم-اۋ!
− جوق، قۇزعىننىڭ ءتىلىن ماعان ۇيرەتكەن جوق، – دەدى گەردا وكىنىشپەن. اجەم تۇسىنەتىن. تۇسىنسەم، ماعان دا وڭدى-اق بولاتىن ەدى.
− جارايدى، وقاسى جوق، – دەدى قارعا، شامام كەلگەنىنشە ايتىپ كورەيىن، ناشار شىقسا مەيلى.
ءسويتىپ، ول كورگەن-بىلگەنىنىڭ ءبىرىن قالدىرماستان اقتارا ايتىپ بەردى:
− ءقازىر ەكەۋىمىز جەرىن باسىپ وتىرعان كورولدىكتە كەرەمەت دانا، دۇنيەدە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ءبىر حانشا تۇرادى. ول دۇنيە جۇزىندەگى گازەتتەردىڭ ءبىرىن دە قالدىرماستان وقىپ شىقتى جانە ولاردا نە جازىلعانىن قولما-قول ۇمىتىپ تا قالدى. مىنە، ونىڭ اقىلدىلىعى قانداي دەيسىڭ! بىردە ول تاقتا وتىرىپ، ادامدار ايتسا ايتقانداي، تاقتا وتىرۋدىڭ قىزىعى شامالى ەكەن عوي، «ەرگە شىقسام قايتەر ەدى. ەرگە شىقسام قايتەر ەدى»، – دەپ اندەتەدى. «راس-اۋ ءوزى، دەگەن وي كەلدى وعان كەنەت، ەرگە شىعۋعا بولار ەدى!» سول-اق ەكەن، ونىڭ تۇرمىسقا شىعۋعا نيەتى بىردەن قۇلادى. ال كۇيەۋدى ول اڭگىمەشىل ادامنان تاڭداپ الۋدى قالادى، ماڭعازدانعاننان باسقانى بىلمەيتىن ادامدى قۇلقى سۇيمەدى، ويتكەنى ونداي اداممەن تۇرۋدىڭ ءوزى كوڭىلسىز عوي! ويعا الدى ءبىتتى، باراباندى قاعىپ جىبەرىپ، ساراي ماڭىنداعى ايەلدەردى لەزدە جيناپ الدى دا، ولارعا حانشانىڭ نيەتى جاريا ەتىلدى. ولاردىڭ ءبارى ەسى قالماي قۋانىسىپ: «ءتىپتى جاقسى بولعان! ءبىز ءوزىمىز دە تاياۋدا عانا وسىنداي ويعا كەلگەن ەدىك!» دەستى. مۇنىڭ ءبارى دە اقيقات شىندىق! – دەپ ءوز ءسوزىن دە قوسىپ قويدى قۇزعىن. مەنىڭ سارايدا تۇراتىن قالىڭدىعىم بار، ءوزى قولعا ۇيرەتىلگەن، ءمان-جايدىڭ ءبارىن مەن سودان ءبىلىپ تۇرامىن.
ونىڭ قالىڭدىعى ۇيا باسار قارعا بولاتىن، اركىم ءوز تەڭىن ىزدەمەي مە، قۇزعىن دا وزىنە قارعانى تاڭداپ العان.
− كەلەسى كۇنى بارلىق گازەتتەر جۇرەك سۋرەتىمەن ادىپتەلىپ، حانشانىڭ ءاتى-جونىن اشەكەيلەپ بادىرايتا جازىلعان كۇيىندە شىقتى. گازەتتەردە سىمباتتى كەلگەن بوزبالانىڭ سارايعا كەلىپ، حانشامەن اڭگىمەلەسە الاتىنى: ولاردىڭ ىشىنەن ءوزىن ۇيىندەگىدەي ەركىن ۇستاپ، وزگەلەردىڭ بارىنەن دە شەشەندىك اسىرعانىن حانشا وزىنە كۇيەۋ ەتىپ تاڭداپ الاتىنى حابارلانعان. ءيا! ءيا! – دەپ، قايتالادى قۇزعىن. سەنىڭ الدىڭدا مەنىڭ وتىرعانىم قانداي اقيقات شىندىق بولسا، بۇل ايتىلعانداردىڭ دا تيتتەي جالعاندىعى جوق! حالىقتىڭ سارايعا قاپتاعانىن كورسەڭ، ءبىرىن-بىرى باسىپ-جانشىپ، كيمەلەپ ىعى-جىعى بوپ كەتتى. ءبىراق العاشقى كۇنى دە، ەرتەڭىندە دە تۇك ءمان شىققان جوق. كوشەدە جۇرگەندە بوزبالالاردىڭ بارلىعى دا اياقتىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيدى، ال قالاي سارايدىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، جارق-جۇرق ەتكەن كۇمىسكە بولەنگەن گۆارديا مەن التىنعا مالىنعان مالايلاردى كورىپ، سامالاداي جارقىراعان كەڭ زالدارعا كىرۋى-اق مۇڭ ەكەن، سولاي تىلدەرى بايلانادى دا قالادى. حانشا وتىرعان تاققا تاياپ كەلەدى دە، نە ايتارىن بىلمەي، بار بىتىرەتىندەرى پرينسەسسانىڭ ءسوزىنىڭ سوڭىن قايتالاۋ بولادى. ال پرينسەسساعا كەرەگى وندايلار ەمەس. ءتىپتى بوزبالالاردى تۇپ-تۇگەل ءبارىن مەڭدۋانامەن ماس قىپ تاستاعان با – دەپ ويلاپ قالعاندايسىڭ. ال قالاي قاقپادان تىسقا شىقتى، سولاي ءبارى دە تاقىلداپ سايراپ قويا بەرەدى. كەزەككە تۇرعان دامەلى جىگىتتەر قاقپادان سارايدىڭ ەسىگىنە دەيىن سوزىلعان. ول جەردە مەن ءوزىم دە بولىپ، سونىڭ ءبارىن كوزىممەن كوردىم. كۇيەۋ جىگىتتەردىڭ قارىندارى اشىپ، شولدەدى، ءبىراق ولارعا سارايدان ءبىر جۇتىم سۋ دا اكەلگەن جوق. راس، كەيبىر اقىلدىلارى جەيتىن ونى-پۇنىسىن الا كەپتى، ءبىراق ولار كورشىلەرىنە ءبىر ءۇزىم دە بەرمەدى، ونداعى ويلارى: «مەيلى، جۇدەۋ باستانىپ كورىنسىن، وندايلار حانشاعا ۇناماس» دەگەن ارام پيعىل ەدى.
− ال كاي شە؟ كاي؟ – دەپ تاعاتسىزدانا سۇرادى گەردا. ايتتىرماق بوپ ول دا كەلدى مە؟
− تۇرا تۇر! تۇرا تۇر! وعان ءبىز ەندى عانا كەلدىك! ءۇشىنشى كۇنى ىقشام دەنەلى بىرەۋ كەلدى، ونىڭ استىندا كۇيمەسى دە، اتى دا جوق، كادىمگىدەي جاياۋ-جالپى كەلدى دە، تۇپ-تۋرا سارايعا ەندى. ونىڭ كوزدەرى سەنىن كوزدەرىنە ۇقساپ جايناپ تۇر ەكەن، شاشى ۇپ-ۇزىن، ۇستىندەگى كيىمى جۇپىنى عانا.
− بۇل كاي عوي! – دەدى، قۋانىشى قوينىنا سىيماي گەردا. مەن ونى تاپتىم! – دەپ الاقايلاپ الاقانىن شاپالاقتادى.
− ارقاسىنا اسىپ العان تۇيىنشەگى بار، – دەپ ءسوزىن جالعاستىردى قۇزعىن.
− جوعا، بۇل، ءسىرا، ونىڭ شاناسى بولار، – دەدى گەردا. ول ۇيدەن شاناسىمەن كەتكەن ەدى.
− سولاي بولۋى مۇمكىن، – دەدى قۇزعىن. مەن ايقىن ايىرىپ كورە المادىم. ال مەنىڭ قالىڭدىعىم بىلاي – دەدى: ول سارايدىڭ قاقپاسىنا قادام باسقان كەزدە كۇمىسكە بولەنگەن گۆارديانى، باسقىشتاردا تۇرعان ساپ-سارى الا التىنعا مالىنعان مالايلاردى كورگەندە ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان، ولارعا ءبىر رەت يەك قاعىپ قاپ: «بۇل جەردەگى باسقىشتا قازديىپ تۇرۋ كوڭىلسىز بولار، مەن بولمەلەردى ارالايىن!» – دەپتى. ءزاۋلىم زالدار سامالاداي جارقىراپ تۇر، قۇپيا كەڭەسشىلەر مەن گەنەرالدار جالاڭ اياقتانىپ الىپ التىن تاباق تارتىپ ءجۇر، ءسان-سالتاناتتا شەك جوق. كەلگەن ادامنىڭ اياعىنداعى ەتىگى سىقىر-سىقىر ەتەدى، ءبىراق ونىسى قاپەرىنە كىرىپ تە شىعاتىن ەمەس.
− بۇل، تەگىندە، كاي شىعار؟ – دەدى قۋانىشى قوينىنا سىيماي گەردا. مەنىڭ ەسىمدە، ول سۋ جاڭا ەتىك كيىپ جۇرگەن، اجەيگە كەلگەنىندە ەتىكتەرىنىڭ سىقىر-سىقىر ەتكەنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەم دە!
− ءيا، ەتىكتەرى ءتاۋىر-اق سىقىرلايدى ەكەن، – دەپ قۇزعىن ءسوزىن ودان ءارى ساباقتادى. سويتسە دە ول حانشانىڭ جانىنا باتىل باسىپ كەلدى. حانشا ۇرشىقتىڭ دوڭگەلەگىندەي مەرۋەرتتىڭ ۇستىندە وتىرعان، اينالا كانيزاكتار مەن نوكەرلەر، ولاردىڭ قىزمەتشىلەرى مەن جاندايشاپتارى، كانيزاكتار مەن نوكەرلەردىڭ قىزمەتشىلەرى مەن جاندايشاپتارىنىڭ مالايلارى تۇر. جانە نەعۇرلىم ەسىككە جاقىن تۇرعاندارى سولعۇرلىم ماڭعازدانىپ، تاكاپپارلانا تۇسەدى. جايشىلىقتا اياق كيىم تاسىعاننان باسقا بىتىرەتىندەرى جوق كامەردينەرلەر قىزمەتشىلەرى جاندايشاپتارىنىڭ بوساعادا ماڭعازسىنا تۇرعان قازىرگى تۇرىسىنا جۇرەكسىنبەي قاراۋ مۇمكىن ەمەس!
− سۇمدىق قورقىنىشتى ەكەن-اق! – دەدى گەردا. ال كاي قايتسە دە حانشاعا ۇيلەندى عوي، ءا؟
− اتتەڭ، قۇزعىن بولماسام، قالىڭدىق ايتتىرىپ قويعانىما قاراماستان، حانشانى ءوزىم-اق الار ەدىم. جىگىت حانشامەن سويلەسە باستادى، قۇزعىن تىلىندە مەن قانداي مۇلتىكسىز سويلەسەم، ول دا سوزگە ءدال سونداي شەبەرلىگىن كورسەتتى، مۇنى مەنىڭ قالىڭدىعىم ايتتى ماعان. جىگىت ءوزىن ەمىن-ەركىن ۇستاپ، قالىڭدىق ايتتىرۋ ءۇشىن ەمەس، حانشادان ساليقالى ءسوز تىڭداۋعا كەلگەنىن ايتتى. سونىمەن ول حانشاعا، حانشا وعان ۇنادى.
− ءيا، ءيا، بۇل كاي! – دەدى گەردا. ول سونداي اقىلدى، دانا عوي. ول ەسەپتىڭ بارلىق ءتورت امالىن، وعان قوسا بولشەكتەردى دە بىلەتىن. ويپىرماي، مەنى سارايعا اپارساڭشى، بول!
− ايتۋعا وڭاي-اۋ، بۇل، – دەپ جاۋاپ بەردى قۇزعىن، – ال رەتىن قالاي كەلتىرەرسىڭ؟ سابىر ەتە تۇر، مەن ءوزىمنىڭ قولعا ۇيرەنگەن قالىڭدىعىممەن سويلەسىپ كورەيىن، ول ءبىر امالىن ويلاپ تاۋىپ، بىزگە اقىل بەرەر. ال سەن ءوزىڭدى ءدال وسى كۇيىڭدە سارايعا ەنگىزە قويار دەپ دامەلەنەمىسىڭ؟ ءپالى دەگەن، مۇنداي كۇيدەگى قىزدارعا ەسىكتى وڭايلىقپەن ايقارا اشا قويمايتىنى بار ەمەس پە!
− مەنى جىبەرەدى! – دەي سالدى گەردا. – كاي مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى ەستىسە-اق، قۇستاي ۇشىپ قاسىما جەتەر.
− مەنى وسىندا، شارباقتىڭ جانىندا توس، – دەدى قۇزعىن، سويدەدى دە باسىن ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر بۇرىپ جان-جاعىنا قاراپ الدى دا، ۇشىپ كەتە باردى.
ول ابدەن قاراڭعى تۇسە ءبىر-اق ورالدى دا، قارق ەتە ءتۇستى:
− قاررق، قاررق! قالىڭدىعىم ساعان مىڭ مارتەبە سالەم جولداپ، اس ۇيدەن جىمقىرعان مىنا ءبىر ناندى بەرىپ جىبەردى. Ac ۇيدە نان تىرەلىپ تۇر، ال سەن، ءسىرا، اش شىعارسىڭ. ال سارايعا سەن اتتاپ باسا المايسىڭ: ويتكەنى جالاڭ اياقسىڭ كۇمىسكە بولەنگەن گۆارديا مەن التىنعا مالىنعان مالايلار سەنى ولسە دە جىبەرمەيدى. حانشانىڭ ۇيىقتايتىن بولمەسىنە اپاراتىن ەلەۋسىز ەسىكتى قالىڭدىعىم بىلەدى، ونىڭ كىلتىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ رەتىن ول قايتسە دە تابار.
سونىمەن ولار باققا كىردى دە، كۇزگى جاپىراقتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالپ-جالپ ءتۇسىپ جاتقان ۇزىننان-ۇزاق اللەيانى بويلاپ ءجۇرىپ كەتتى: الدەن ۋاقىتتا سارايدىڭ وتتارى دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى سونگەن كەزدە قۇزعىن گەردانى كىشكەنتاي عانا ەلەۋسىز ەسىككە باستاپ اكەلدى.
ويپىرماي، قورقىنىش پەن تاعاتسىزدىقتان گەردانىڭ جۇرەگى قانداي تۋلاپ سوقتى دەيسىڭ! ناق ءبىر، جاماندىق ىستەگەلى نيەت ەتكەن ادامنان كەم ەمەس، ال ونىڭ ءوز كايدىڭ مۇندا بار-جوعىن عانا بىلۋدەن باسقا شارۋاسى جوق. ءيا، ءيا، ول، ارينە، وسىندا. ونىڭ اقىلعا تولى كوزدەرى مەن ۇزىن شاشىن كوز الدىنا ەلەستەتتى گەردا: رايحان گۇلدەرى بۇتالارىن جامىلا قاتار وتىرعان كەيبىر كەزدەردە ونىڭ بۇعان جىميىپ قارايتىنى بولاتىن. گەردا سونىسىن دا اپ-ايقىن كورگەندەي. گەردانى كورگەن ۋاقىتتا، ءوزى ءۇشىن مۇنىڭ قانداي ۇزاق جول جۇرگەنىن ەستىگەندە، ءوزى جوعالىپ كەتكەندە ءۇي ءىشىنىڭ قاتتى ۋايىمداپ قايعىرعانىن بىلگەندە، ول، ءسىرا، قۋاناتىن بولار-اۋ! گەردا ءبىر قورقىنىش، ءبىر قۋانىشتان ءوزىن قايدا قويارىن بىلمەدى!
ولار الاڭداعى باسقىشقا جەتتى. شكافتىڭ ۇستىندە كىشكەنتاي شام جانىپ تۇر، ەدەندە باسىن وندى-سولدى بۇرىپ توڭىرەكتى شولا قاراپ، اسىراندى قارعا وتىر. گەردا وتىرا قاپ، اجەسى ۇيرەتكەندەي ءيىلىپ تاعزىم ەتتى وعان.
− مەنىڭ جىگىتىم، ماعان ءسىزدى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتادى، فرەكەن! – دەدى اسىراندى تاعان. ءسىزدىڭ Vita1، بىلايشا ايتقاندا، وتە تەبىرەنتەرلىكتەي ەكەن! شامدى ءسىز قولىڭىزعا الساڭىز قالاي بولار ەدى، مەن العا ءتۇسىپ وتىرار ەدىم. ءبىز تىكە تارتامىز، بۇل جەردە بىزگە ءتىرى پەندە كەزدەسپەيدى.
− ماعان سوڭىمىزدان بىرەۋلەر ەرىپ كەلە جاتقان سياقتانادى، – دەدى گەردا؛ سول ساتتە ونىڭ تاپ جانىنان زۋ ەتىپ ءبىر كولەڭكەلەر: جالى جەلبىرەگەن جىڭىشكە اياقتى اتتارعا سالت مىنگەن اڭشىلار، ايەلدەر مەن جىگىتتەر وتە شىقتى.
− ءتۇس قوي بۇلار! – دەپ ءتۇسىندىردى ونىڭ ءمانىسىن اسىراندى قارعا. ولار مۇندا جوعارى مارتەبەلى ادامداردىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن كەلەدى. ءبىز ءۇشىن سونىسىنىڭ ءوزى وڭدى ۇيىقتاپ جاتقانداردى جاقسىلاپ كورەمىز. ايتقاندايىن، ولاردى كورگەندە ءسىز ءوز جۇرەگىڭىزدىڭ ىزگى ەكەنىن دالەلدەرسىز دەپ سەنەمىن.
− ايتاتىن ءسوز تابىلعان ەكەن! ول وز-وزىنەن تۇسىنىكتى ەمەس پە! – دەدى ورمان قۇزعىنى.
وسىدان كەيىن ولار ءبىرىنشى زالعا كىردى، ونىڭ قابىرعالارى گۇلمەن كەستەلەنگەن قىزعىلت اتلاسپەن قاپتالعان ەكەن. جاقىن جەردەن تاعى دا تۇستەر وتە شىقتى، بۇل جولى ولاردىڭ شاپشاڭ زۋ ەتكەندەرى سونشالىق، گەردا سالت اتتىلارعا كوز توقتاتا قاراپ ۇلگەرە المادى. زالداردىڭ بىرىنەن-بىرى وتەدى. وسى ءسان-سالتانات گەردانى ەسىن شىعارا قايران قالدىردى. ءبىر كەزدە ۇيىقتايتىن بولمەگە دە جەتتى. بولمەنىڭ توبەسى حرۋستال جاپىراقتى اسىل پالما اعاشىنا ۇقساس، ونىڭ جۇپ-جۋان التىن دىڭىندە لالاگۇل تۇستەس ەكى كەرەۋەت اسۋلى تۇر. ونىڭ بىرەۋى اپپاق، حانشا ۇيىقتاپ جاتىر، ال ەكىنشىسى قىزىل كەرەۋەت، ودان كايدى كورەتىنىنە گەردانىڭ تيتتەي دە كۇمانى بولمادى. ول قىزعىلت جاپىراقتاردى ءسال ىسىرىپ ەدى، بىرەۋدىڭ سارعىش شاشتى جەلكەسى كوزىنە شالىنا كەتتى. كاي! گەردا ونىڭ اتىن اتاپ شاقىرىپ، شامدى بەتىنە تاقادى. تۇستەر زۋ ەتىپ بەزىپ جونەلدى، حانزادا ويانىپ كەتىپ، بۇرىلا قارادى... ويپىرماي، بۇل كاي ەمەس قوي!
حانزادا جاپ-جاس، اپ-ادەمى ەكەن، تەك جەلكە جاعى عانا كايعا ۇقسايدى. اق تۇڭعيىقتاردى سەرپىپ تاستاپ قاراعان حانشا ءىستىڭ ءمان-جايىن سۇرادى. گەردا جىلاپ جىبەرىپ، ءوزىنىڭ باسىنان كەشىرگەن قيلى وقيعالارىن تۇگىن قالدىرماي بايانداپ بەردى، ءسوز اراسىندا وزىنە قۇزعىن مەن ونىڭ قالىڭدىعى ىستەگەن جاقسىلىقتى دا ايتىپ ءوتتى.
− قاپ، سورلى بەيشارا-اي! – دەپ ايانىش ءبىلدىردى حانزادا مەن حانشا؛ سودان كەيىن قۇزعىن مەن ونىڭ قالىڭدىعىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ، ولارعا اشۋلانبايتىندىقتارىن، تەك بۇدان بىلاي مۇنداي ءىس ىستەگەنى ءجون بولمايتىندىعىن ايتتى، وزدەرىنە سىيلىق بەرۋگە دە نيەت ءبىلدىردى.
− ازات قۇس بولعىلارىڭ كەلە مە؟ – دەپ سۇرادى حانشا، الدە جالاقىلارىڭدى اس ۇيدەن قالعان قالدىقتاردان تولىعىمەن الاتىن ساراي قىزمەتىندەگى قارعالاردىڭ مىندەتىنە يە بولۋدى قالايمىسىڭدار؟
قۇزعىن مەن ونىڭ قالىڭدىعى ءيىلىپ تاعزىم ەتتى، وزدەرىن سارايدا قالدىرۋدى ءوتىندى، ولار قارتاياتىن ەرتەڭگى كۇندەرىن ويلاپ:
− جاسىڭ جەتكەن شاقتا ءبىر ءۇزىم ناننان تارىقپاعان جاقسى عوي! – دەستى.
حانزادا ورنىنان تۇرىپ، ءوز كەرەۋەتىن گەرداعا بەردى، ازىرشە ونىڭ ىستەي قوياتىن بۇدان وزگە جاقسىلىعى دا جوق قوي: ال گەردا ناپ-نازىك قولدارىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا سالىپ: «بارشا ادامدار مەن حايۋاندار قانداي قايىرىمدى ەدى، شىركىن!» – دەپ ويلادى، سودان كەيىن كوزىن جۇمىپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتتى. بولمەگە تۇستەر قايتادان ۇشىپ كەلدى، بۇل جولى ولار پەرىشتەلەرگە ۇقساس بولاتىن، سۇيرەتكەن قول شانالارى بار، وندا كاي وتىر، گەرداعا قاراپ باسىن يزەيدى. اتتەڭ، مۇنىڭ ءبارى تەك تۇستەگى نارسە عانا ەدى، گەردا قالاي وياندى، ولار دا سولاي عايىپ بولدى.
ەرتەڭىندە گەردانى ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ كيىندىرىپ، سارايدا ءوزى قالاعانىنشا قوناق بوپ جاتۋعا رۇقسات ەتىستى. كىشكەنتاي قىز مۇندا ۋايىم-قايعىسىز تۇرا بەرەر ەدى، ءبىراق تا ول ءوزىنىڭ وكىل اعاسىن ىزدەۋ ءۇشىن تاعى دا دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن ارالاۋعا بەل بايلاپ وزىنە ات-كولىك پەن اياعىنا كيەتىن باشماقتار بەرۋىن قيىلا سۇرادى.
وعان باشماق تا، قولعاپ تا، ءساندى كويلەك تە بەردى، ال ول جۇرتتىڭ بارىمەن قوشتاسىپ بولعان كەزدە حانزادا مەن حانشانىڭ ساف التىننان جاسالعان جۇلدىزشا جارقىراعان گەربى بار جاپ-جاڭا كۇيمەسى قاقپانىن الدىنا كولدەنەڭدەپ كەپ تۇرا قالدى، اتقوسشىلار، مالايلار مەن فورەيتورلار. سونىڭ جانىنا فورەيتورلار قوسىپ بەرگەن، ءبارى دە شاعىن-شاعىن التىن ءتاج كيگەن. گەردانى كۇيمەگە حانزادا مەن حانشا ءوز قولدارىمەن جايعاستىرىپ وتىرعىزىپ، وڭ ساپار تىلەدى. بۇعان دەيىن ۇيلەنىپ تە ۇلگەرگەن قۇزعىن گەردانى ءۇش ميل جەرگە دەيىن شىعارىپ سالىپ، كۇيمەگە ونىمەن قاتار وتىردى، ويتكەنى ول اتتارعا تەرىس قاراپ وتىرا المايدى عوي. ونىڭ زايىبى قاقپانىڭ ماڭدايشاسىنا قونىپ وتىرعان كۇيى قاناتىن قاعىپ قوشتاستى، ال ونىڭ شىعارىپ سالۋعا بارا الماعان سەبەبى، ساراي قىزمەتىنە الىنىپ، تويىنعاننان بەرى باسى اۋىراتىندى شىعارىپ ەدى. كۇيمە اۋزى-مۇرنىنان شىعا قانت قوسقان توقاشقا، ورىندىقتىڭ استىنداعى جاشىك جەمىس پەن تاتتىگە سىقاي تولتىرىلعان.
حوش! حوش! – دەپ حانزادا مەن حانشا جامىراي قوشتاستى. گەردا جىلاپ جىبەردى. قارعا دا جىلادى. كۇيمە ءۇش ميل جەر جۇرگەن سوڭ، قۇزعىن دا قىزبەن حوش ايتىستى. ايرىلىسۋ اۋىر بولدى. قۇزعىن اعاشقا بارىپ قونىپ، كۇندەي جارقىراعان كۇيمە قاشان كوز ۇشىنان كەتكەنشە، قارا قاناتىن سەرمەپ قاقتى دا وتىردى.
بەسىنشى حيكايا
قارشاداي قاراقشى قىز
ءبىر كەزدە گەردا قاراڭعى قالىڭ ورمانعا كەلىپ كىردى، ال ونىڭ كۇيمەسىنىڭ جارق-جۇرق ەتكەنى سونشا، ءتىپتى قاراقشىلاردىڭ كوزىنە بىردەن شالىندى، قاراقشىلار بولسا، شىداماي تۇتقيىلدان تاپ بەردى.
− التىن! التىن! – دەپ شۋلاسا جالاقتاعان قاراقشىلار اتتاردى تىزگىننەن الا ءتۇستى دە، كىشكەنتاي فورەيتورلاردى، ات قوسشىلار مەن مالايلاردى تۇپ-تۇگەل قىرىپ ساپ، كۇيمەدەن گەردانى سۋىرىپ الدى.
− قاراي گور، اپ-ادەمى، توپ-تولىق بۇلدىرشىندەيىن، ءا! ءسىرا، جاڭعاق جەپ وسكەن عوي ءوزى! – دەدى ۇپ-ۇزىن سەلەۋ ساقالدى، جالبىر قاستى قاراقشى كەمپىر. سەپ-سەمىز-اۋ ءوزى، توقتى دا مۇنداي بولماس! تەگىندە، ءتاپ-تاتتى بولار!
سونى ايتىپ، ول جارق-جۇرق ەتكىزىپ پىشاعىن سۋىرىپ كەپ الدى. و، سۇمدىق!
سول زاماتتا-اق ءوزىنىڭ: «ويباي-اي!» دەگەن جان داۋسى شىقتى. ويتكەن سەبەبى، ارقاسىندا وتىرعان قىزى ونىڭ قۇلاعىنان قىرشىپ العان ەدى، بۇل ءبىر بۇكىل الەمنەن قولىڭا جارىق الىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايتىن جۇگەنسىز كەتكەن، ءارى قىرسىق قىز بولاتىن.
− Oh، شىركىن-اي، سەن وڭباعان قىزدى ما! – دەپ وعان اقىرىپ جىبەردى اناسى، گەردانى ءولتىرىپ ۇلگەرمەدى.
− ول مەنىمەن وينايتىن بولادى، – دەدى قارشاداي قاراقشى قىز. ول ماعان ءوزىنىڭ قولعابى مەن ءساندى كويلەگىن بەرەدى، جانە مەنىڭ توسەگىمدە وزىممەن بىرگە جاتاتىن بولادى.
سونى ايتىپ قىزى تاعى دا قاتتى قىرشىپ كەپ العانى سونداي، شەشەسى جانى ىشقىنا سەكىرىپ ءتۇسىپ، تىپىرلادى دا قالدى. قاراقشىلار قىران-توپان كۇلكىگە باتتى.
− كوردىڭ بە، قىزىمەن بىرگە قالاي-قالاي بيلەدى، ا؟ – دەستى ولار.
− مەنىڭ كۇيمەگە وتىرعىم كەلەدى، – دەپ ايقاي سالدى قارشاداي قاراقشى قىز، ءسويتتى دە ءوز ايتقانىن ورىنداتتى، ول تىم شولجاقاي ءارى قىڭىردىڭ قىڭىرى بولاتىن.
ولار گەردامەن بىرگە كۇيمەگە وتىرىپ الدى دا، اعاشتىڭ تۇبىرلەرى مەن جەردىڭ كەدىر-بۇدىرىنا قاراماستان ورمان تۇكپىرىنە قاراي ۇشىرتا جونەلدى. قارشاداي قاراقشى قىزدىڭ بويى گەردامەن شامالاس ەدى، ءبىراق كۇشتى، جاۋىرىنى جالپاق ءارى ءوڭى الدەقايدا قوڭىرقاي بولاتىن. قاراقاتتاي قاپ-قارا كوزدەرىندە ءبىر مۇڭ ءىزى جاتىر. ول گەردانى قۇشاقتاپ:
− ساعان مەن اشۋلانبايىنشا، ولار سەنى ولتىرە المايدى. سەن، شىن حانشامىسىڭ؟ – دەدى.
− جوق، – دەپ جاۋاپ بەردى كىشكەنتاي قىز، سودان كەيىن ءوزىنىڭ كوپ بەينەت شەككەنىن جانە كايدى ولە-ولگەنشە سۇيەتىنى تۋرالى بايانداپ بەردى.
قارشاداي قاراقشى قىز وعان بايسالدىلىقپەن قارادى دا، باسىن بولار-بولماس قانا ءبىر يزەپ:
− ءتىپتى ساعان مەن اشۋلانا قالعان كۇندە دە ولار سەنى ولتىرە المايدى، سەنى وزگەدەن بۇرىن ءوزىم ولتىرەمىن! – دەدى.
وسىنى ايتىپ ول گەردانىڭ كوز جاسىن ءسۇرتتى، سودان كەيىن ەكى قولىن گەردانىڭ جۇپ-جۇمساق ءارى جىپ-جىلى قولعابىنا سۇعىپ جىبەردى.
ءبىر كەزدە كۇيمە قاراقشىلار قورعانىنىڭ اۋلاسىنا كەلىپ كىرىپ، توقتاي قالدى. قورعاننىڭ ۇڭىرەيگەن-ۇڭىرەيگەن جارىقتارىنان قارا قارعالار مەن الا قارعالار جالپىلداپ ۇشىپ شىعىپ جاتىر. ءبىر جاقتان سەكىرىپ بۋلدوگتار شىعا-شىعا كەلدى، ولاردىڭ ۇلكەندىكتەرى سونشا، قايسىسى بولسا دا كىسىنى وپ-وڭاي قىلعىپ جۇتىپ قويعانداي ەدى، ءبىراق تا اسپانعا سەكىرە قارعىعاندارى بولماسا، ولار ءتىپتى دىبىس شىعارىپ ۇرگەن دە جوق، سويتسە ولارعا ۇرۋگە تىيىم سالىنعان ەكەن.
قابىرعالارى قوپارىلىپ-قوپارىلىپ، ابدەن ىستالعان داڭعاراداي زالدىڭ تاپ ورتاسىندا تاس ەدەننىڭ ۇستىندە وت شالقيدى، سىرتقا شىعاتىن جول ىزدەگەن ءتۇتىن بۋداقتاپ توبەگە كوتەرىلەدى، وتتاعى تاي قازاندا سورپا بۇرق-سارق قايناپ، اينالا شانىشقىدا دالا قوياندارى مەن ءۇي قوياندارى قۋىرىلىپ جاتىر.
− سەن مەنىمەن بىرگە، مىنە، مىنا جەردە، مەنىڭ اڭدارىمنىڭ قاسىندا ۇيىقتايتىن بولاسىن، – دەدى گەرداعا قارشاداي قاراقشى قىز.
تاماققا ابدەن تويعىزعاننان كەيىن، قىزدار سابان توسەلىپ ءۇستى كىلەممەن جابىلعان تۇكپىرگە كەتتى. جوعارىراق كولدەنەڭ سىرىقتا جۇزگە جۋىق كوگەرشىن وتىر، ولاردىڭ ءبارى دە ۇيىقتاعان ءتارىزدى ەدى، قىزدار جاقىنداپ كەلگەن كەزدە قىبىرلاپ قيمىلداي باستادى.
− ءبارى دە مەنىكى! – دەگەن قارشاداي قاراقشى قىز، كوگەرشىننىڭ بىرەۋىن اياعىنان ۇستاي الىپ سىلكىپ كەپ قالعاندا، بايعۇس قۇس جانتالاسا جالپىلداتىپ قاناتىن قاقتى. ءما، ءسۇي مىنانى! – دەدى قاراقشى قىز كوگەرشىندى گەردانىڭ بەتىنە تاقاپ. ال مىنا جەردە ورماننىڭ الاياقتارى وتىر، – دەدى ول تاعى دا، قابىرعادان شىعارىلعان كىشكەنتاي ۇيشىكتە اعاش قورشاۋدىڭ ار جاعىندا وتىرعان ەكى كوگەرشىندى نۇسقاپ. بۇلار ورماننىڭ تاعى وسكەن الاياقتارى، ولاردى كىلتتەپ ۇستاۋ كەرەك، ايتپەسە قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قاشىپ كەتەدى. ال مىناۋ مەنىڭ سۇيىكتى قار بۇعىم! قىز قابىرعاعا قاعىلعان شىعىرشىققا جىلتىلداعان جەز قارعىمەن بايلاۋلى تۇرعان سولتۇستىكتىڭ بۇعىسىن مۇيىزىنەن جۇلقىلادى. مۇنى دا بايلاپ ۇستاماسا بولمايدى، ايتپەسە زىتىپ كەتەدى. كۇن سايىن كەشكە مەن ونىڭ موينىن وتكىر پىشاقپەن قىتىقتايمىن، ودان ونىڭ جانى تىتىركەنەدى.
سونى ايتتى دا، قارشاداي قاراقشى قىز قابىرعانىڭ جارىعىنان سەلەبە پىشاقتى سۋىرىپ الىپ، بۇعىنىڭ موينىن سۇيكەپ ءوتتى. بەيشارا بۇعى جانى ىشقىنا تىپىر قاقتى دا قالدى، قىز بولسا ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ، گەردانى توسەككە سۇيرەلەدى.
− سەن، شىنىمەن-اق، جانىڭنان پىشاعىڭدى تاستاماي ۇيىقتايسىڭ با؟ – دەپ سۇرادى ودان گەردا، سەلەبە پىشاققا كوز قيىعىن سالىپ قويىپ.
− ۇنەمى! – دەپ جاۋاپ بەردى قارشاداي قاراقشى قىز. نە بولىپ قالارىن قايدان بىلەسىڭ؟ جارايدى، كاي تۋرالى جانە ءوزىڭنىڭ دۇنيەنى شارلاعانىڭ تۋرالى ماعان تاعى ءبىر رەت ايتىپ بەرشى.
گەردا ايتىپ بەردى. قورشاۋداعى ورمان كوگەرشىندەرى گۇرىلدەپ وتىر، وزگە كوگەرشىندەر الدەقاشان ۇيقىعا كەتكەن، ءبىر قولىمەن گەردانى موينىنان قۇشاقتاپ، ەكىنشى قولىنا پىشاق قىسقان قۇرتاقانداي قاراقشى قىز قورىلعا باستى، ال گەردا بولسا، كىرپىك ىلگەن جوق، مەنى ولتىرە مە، الدە ءتىرى قالدىرا ما؟ – دەپ ويلاۋمەن جاتتى. وتتى جاعالاي قورشاعان قاراقشىلار ولەڭ ايتىپ، اراق ءىشىپ مارە-سارە، قاراقشى كەمپىر دومالاپ اسىر ساپ ءجۇر. وسىنىڭ ءبارىن كورگەندە بايعۇس قىزدىڭ زارەسى ۇشادى.
كەنەت ورمان كوگەرشىندەرى گۇرىلدەسىپ، ءوزارا سويلەسە قالدى.
− قۇرر! قۇرر! ءبىز كايدى كوردىك! اق تاۋىق ونىڭ شاناسىن ارقالاپ اپارا جاتتى، ال ءوزى قار حانىمنىڭ شاناسىندا وتىردى. ءبىز ۇيادا جاتقان سارى ۇرپەك بالاپان كەزىمىزدە ولار ورماننىڭ ۇستىنەن زۋلاپ ۇشىپ وتكەن ەدى، قار حانىم بىزگە قاراپ ۇرلەپ كەپ قالعاندا، ءبىزدىڭ وسى ەكەۋىمىزدەن باسقاسىنىڭ ءبارى دە قاتىپ ءولىپ قالدى. قۇرر! قۇررر!
− نە دەدىڭدەر؟ – دەدى قۋانعاننان گەردا. ال قار حانىمنىڭ قاي جاققا كەتكەنىن سەندەر بىلمەيسىڭدەر مە؟
− ءسىرا، لاپلاندياعا كەتكەن بولار، ويتكەنى وندا ماڭگى قار مەن مۇز جاتادى عوي. ءمان-جايىن انا بايلاۋلى تۇرعان بۇعىدان انىقتاپ سۇراشى.
− ءيا، وندا ماڭگى قار مەن مۇز جاتىر، شىركىن، قانداي تاماشا دەيسىڭ! – دەدى سولتۇستىك بۇعىسى. وندا قار باسىپ جاتقان شەكسىز، شەتسىز القاپتا اسىر سالىپ جۇگىرگەن قانداي تاماشا! ول جەردە قار حانىمنىڭ جازعى شاتىرى تىگۋلى تۇرادى، ال ونىڭ تۇراتىن مەكەنى ارىرەك، سولتۇستىك ءپوليۋستىڭ ماڭىندا، شپيسبەرگەن ارالىندا.
«شىركىن كاي، جانىم مەنىڭ كايىم!» – دەپ كۇرسىنىپ جىبەردى گەردا.
− تىنىش جات، – دەپ زەكىپ قالدى وعان قارشاداي قاراقشى قىز. ايتپەسە پىشاقپەن قارنىڭدى اقتارا سالارمىن!
تاڭەرتەڭ گەردا وعان ورمان كوگەرشىندەرىنەن ەستىگەنىن ايتىپ بەردى، ال قۇرتاقانداي قاراقشى قىز گەرداعا كوز توقتاتا قارادى دا باسىن يزەپ:
− جارايدى-اق! – دەپ ءبىر قويدى، سودان كەيىن سولتۇستىك بۇعىسىنان: ال سەن لاپلانديا قايدا ەكەنىن بىلەسىن بە؟ – دەپ سۇرادى.
− مەن بىلمەگەندە، كىم بىلەدى دەيسىڭ؟ – دەپ جاۋاپ بەردى سولتۇستىك بۇعىسى، مۇنى ايتقاندا ءوزىنىڭ كوزى جايناپ سالا بەردى. وندا مەن ءتۋىپ-وستىم، وندا مەن قارلى القاپتاردا جۇگىرىپ ويناق سالدىم.
− ەندەشە، تىڭدا، – دەدى گەرداعا قارشاداي قاراقشى قىز. – كوردىڭ بە، ءبىزدىڭ كىسىلەردىڭ ءبارى دە كەتىپ قالدى، ۇيدە جالعىز انام عانا بار، ەندى ازدان سوڭ ول ءداۋ شولمەكتەن ءسىمىرىپ الادى دا، قىلجيىپ ۇيقىعا كەتەدى، سول كەزدە سەن ءۇشىن مەن بىردەمە ىستەپ كورەرمىن.
سونى ايتىپ، ول توسەگىنەن اتىپ تۇردى، اناسىن ايمالاپ، ساقالىن جۇلمالادى دا ءتىل قاتتى:
− امانبىسىڭ، مەنىڭ كىشكەنتاي لاعىم!
ال اناسى ونى مۇرنىنان شەرتىپ-شەرتىپ قالدى، قىزىنىڭ مۇرنى بىرەسە كوگەرىپ، بىرەسە قىزاردى، ارينە، اناسى مۇنى قىزىن جاقسى كورگەندىكتەن ىستەدى.
كەمپىر ءداۋ شولمەكتەن ءسىمىرىپ الىپ، قورىلعا باسقاننان كەيىن قارشاداي قاراقشى قىز سولتۇستىك بۇعىسىنىڭ جانىنا كەلىپ:
− مەن ءالى دە سەنى ۇزاق ۋاقىت ەرمەك قىلا بەرەتىن ەدىم! وتكىر پىشاقپەن قىتىقتاعان كەزدە سەن كىسىنى ەرىكسىز كۇلدىرەسىڭ، حوش، جارايدى. مەن سەنى بايلاۋدان بوساتىپ، ەركىڭە جىبەرەمىن، ءوزىڭنىڭ لاپلاندياڭا تارتا بەر. ءبىراق ول ءۇشىن سەن مىنا كىشكەنتاي قىزدى قار حانىمنىڭ سارايىنا اپارىپ سالاسىڭ، وندا ونىڭ وكىل اعاسى بار. مۇنىڭ نە جايىندا ايتقانىن، البەتتە، ەستىگەن بولارسىڭ، ءا؟ ول ەسىتىلەرلىكتەي عىپ ايتتى، ال سەنىڭ تىڭشىلىققا جانىڭ قۇمار! – دەدى.
سولتۇستىك بۇعىسى قۋانعاننان سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇستى. قارشاداي قاراقشى قىز ونىڭ ارقاسىنا گەردانى وتىرعىزىپ، مىقتاپ تۇرىپ تاڭدى، جايلى بولسىن – دەپ استىنا ءتىپتى جۇپ-جۇمساق جاستىق تا سالىپ بەردى.
− سولاي، – دەدى ول، – تەرىدەن تىگىلگەن ەتىگىڭدى قايتارىپ ال، ايتپەسە اياعىڭ ءۇسىپ قالار! ال قولعاپتى مەن وزىمە قالدىرامىن، ويتكەنى ول ءتىپتى وڭدى-اق... ءبىراق تا سەنى توڭدىرىپ قويعىم كەلمەيدى، مىنەكەي، مەنىڭ انامنىڭ بيالايى كوردىڭ بە، قانداي ۇلكەن، سەنىڭ شىنتاعىڭنان كەلەدى. كيىپ ال! مىنە، ەندى سەنىڭ قولدارىڭ مەنىڭ جەكسۇرىن انامنىڭ قولدارىنان اۋماي شىقتى.
گەردا قۋانعاننان جىلاپ جىبەردى.
− قىڭقىلداعاندى جانىم جەك كورەدى! – دەدى، قارشاداي قاراقشى قىز تىجىرىنىپ. سەن ەندى قۋانۋعا ءتيىسسىڭ. ءيا، ساعان ەكى بولكە نان مەن شوشقانىڭ سۇرلەنگەن سانى، اشىعىپ قالماڭدار.
نان مەن سۇر ساندى بۇعىعا ارتتى. سودان سوڭ قارشاداي قاراقشى قىز ەسىكتى اشىپ، يتتەردى شاقىرىپ الدى دا، بۇعى بايلاۋلى تۇرعان ارقاندى قىلپىعان پىشاعىمەن قيىپ جىبەرىپ، وعان:
− كانە، تەز جونەل! بايقا، كىشكەنتاي قىزدى ساقتاعايسىڭ! – دەپ بۇيىردى.
گەردا قارشاداي قاراقشى قىزعا جايالىقتاي-جايالىقتاي بيالاي كيگەن ەكى قولىن بىردەن ۇسىنىپ، قوشتاستى. سولتۇستىك بۇعىسى اعاش تۇبىرلەرى مەن ورمان-توعايلاردى، باتپاقتى جەرلەر مەن جاسىل القاپتاردى باسا-كوكتەي جەلدەي ەسىپ كەلەدى. قاسقىرلار ۇلىپ، قارعالار قارقىلدايدى. كەنەت اسپاننان «ۋف! ۋف!» دەگەن دىبىس ەستىلدى دە، وت جارق ەتكەندەي بولدى.
− مىنە، مەنىڭ تۋعان سولتۇستىگىمنىڭ كەمپىرقوساعى! – دەدى بۇعى. قاراشى، قالاي-قالاي جارقىرايدى!
ءسويتىپ، ول كۇن، ءتۇن دەمەي ودان دا ءارى جۇيتكي بەردى. ارادا كوپ ۋاقىت ءوتتى، نان دا، ەت تە تاۋسىلدى. اقىرى ولار لاپلاندياعا دا جەتتى-اۋ، ايتەۋىر.
التىنشى حيكايا
لاپلاند ايەلى مەن فين ايەلى
بۇعى ءبىر ۇسقىنسىز ءۇيدىڭ الدىنا كەپ تۇرا قالدى، ءۇيدىڭ شاتىرى جەرگە تيگەندەي بولىپ قيسايىپ كەتىپتى، ەسىگىنىڭ الاسالىعى سونداي، ۇيگە كىرۋ ءۇشىن كىسىگە ءتورت تاعانداپ جۇرۋدەن باسقا لاج جوق. ۇيدە تەك لاپلاندىق كەمپىر عانا بار ەكەن، ماي شامنىڭ ساۋلەسىمەن بالىق قۋىرىپ وتىر. سولتۇستىك بۇعىسى كەمپىرگە گەردانىڭ بارلىق ءمان-جايىن ايتىپ بەردى، ودان دا بۇرىن ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەندەرىن ايتتى، ويتكەنى وعان بۇل الدەقايدا ماڭىزدىراق ءتارىزدى كورىنگەن ەدى. گەردانىڭ جاۋراعانى سونداي، سويلەۋگە اۋزى يكەمگە كەلمەدى.
− ويبوي، بايعۇستار-اي! – دەدى كەمپىر اياپ. سەندەردىڭ الدارىڭدا ءالى دە ۇزاق جول جاتىر-اۋ! فينمارككا جەتكەنشە ءجۇز ميلدەن ارتىق جول جۇرۋگە تۋرا كەلەدى، وندا قار حانىم داچادا تۇرادى، ءار كەش سايىن كوگىلدىر بەنگال وتتارىن جاعادى. ءسال سابىر ەتىڭدەر، مەندە قاعاز جوق، قاقتالعان بالىققا بىر-ەكى اۋىز ءسوز جازا قويايىن سەندەر ول بالىقتى سول ماڭدا تۇراتىن فين ايەلىنە اپارىپ تابىس ەتىڭدەر، نە ىستەيتىندەرىڭدى مەنەن گورى ول جەتىك بىلەدى.
گەردا بويى جىلىنىپ، ىشىپ-جەپ تويعاننان كەيىن، كەمپىر قاقتالعان ءنالىم بالىققا بىرنەشە ءسوز جازدى دا، ونى مۇقيات ساقتاۋدى گەرداعا قاتتى تاپسىردى، سونان سوڭ كىشكەنتاي قىزدى بۇعىنىڭ ارقاسىنا تاڭدى. بۇعى تاعى دا جۇيتكىپ جونەلدى. «ۋف! ۋف!» – دەپ اسپان تاعى دا كۇركىرەپ، عاجاپ وتتاردى بۋداق-بۋداق ىتقىتا باستادى. سونىڭ ساۋلەسىمەن بۇعى گەردانى الىپ، فينماركقا كەلىپ جەتىپ، فين ايەلى تۇراتىن ءۇيدىڭ پەشىنىڭ مۇرجاسىن قاقتى، ويتكەنى ونىڭ ۇيىندە ەسىك دەگەن اتىمەن جوق نارسە عوي.
ءۇيدىڭ ءىشى كۇيىپ تۇر! فين ايەلىنىڭ ءوزى الاسا بويلى ەكەن، كىر-قوجالاق، جارتىلاي جالاڭاش ءجۇر. جالما-جان گەردانىڭ كيىمدەرىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، بيالايى مەن ەتىگىن شەشىپ الدى، ايتپەسە كىشكەنتاي قىز مۇلدەم ىستىقتاپ كەتەر ەدى، بۇعىنىڭ باسىنا ءبىر كەسەك مۇز قويدى دا، سودان كەيىن قاقتالعان نالىمگە جازىلعان حاتتى وقۋعا كىرىستى. ول حاتتى قاشان ءار ءسوزىن جاتتاپ العانشا ءۇش قايتارا وقىپ شىقتى، سودان سوڭ ترەسكانى قايناپ تۇرعان قازانعا تاستاي سالدى، ويتكەنى بالىق ءالى دە جەۋگە جارايتىن ەدى، ال فين ايەلى ەش نارسەنى دە دالاعا تاستامايتىن.
سول جەردە بۇعى اۋەلى ءوزىنىڭ تاريحىن، سودان كەيىن گەردانىڭ تاريحىن بايانداپ شىقتى. ال فين ايەلى ءتىل قاتپاي، اقىلعا تولى كوزدەرىن سىعىرايتا قاراۋمەن بولدى.
− سەن سونشالىقتى دانا ايەلسىڭ، – دەدى بۇعى، مەن بىلەمىن، سەن ءبىر جىپپەن ءتورت جەلدىڭ تورتەۋىن دە بۋىپ تاستاي الاسىڭ، ءبىر تۇيىنشەكتى شەشكەن كەزدە جەل وڭىنان تۇرادى، ەكىنشىسىن شەشسە اۋا رايى بۇزىلا باستايدى، ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى تۇيىنشەكتى شەشسە كوتەرىلگەن داۋىلدىڭ ەكپىنى سونداي، اعاشتار جالپ-جالپ قۇلايتىن بولادى. تىلەۋىڭدى بەرسىن، كىشكەنتاي قىزعا ون باتىردىڭ كۇشىن بەرەتىندەي ءدارى قايناتشى! سوندا ول قار حانىمدى جەڭىپ شىعادى.
− ون باتىردىڭ كۇشىن بە! – دەدى فين ايەلى. ءيا، ونىڭ وعان پايداسى تيەر-اق ەدى.
سونى ايتىپ ول سورەدەن ءبىر بۇكتەلگەن ۇلكەن تەرىنى الىپ، الدىنا جايىپ سالدى، تەرىنىڭ ونە بويى قايداعى ءبىر تۇسىنىكسىز جازۋلاردان كورىنبەيدى، فين ايەلى ولاردى وقي باستادى. ونىڭ بۇل ىسپەن باس الماي شۇعىلدانعانى سونداي، ماڭدايىنان بۇرشاقتاپ تەر دومالادى.
بۇعى تاعى دا ودان گەرداعا كومەكتەسۋىن ءوتىندى، ال گەردانىڭ جاسقا تولى كوزبەن وعان جالىنا قاراعانى سونداي، فين ايەلىنىڭ كوزى ەرىكسىز جىپىلىقتاپ كەتتى، سودان كەيىن ول بۇعىنى وڭاشا الىپ شىعىپ، باسىنداعى مۇزىن اۋىستىرىپ تۇرىپ، سىبىرلاي سويلەدى.
− كاي، شىنىندا دا، قار حانىمنىڭ قولىندا، ءبىراق ول بارىنە دە ءدان ريزا، ءوزى ءۇشىن بۇدان جاقسى دا جايلى جەر جوق – دەپ ويلايدى. سونىڭ ءبارى ونىڭ كوزى مەن جۇرەگىندە تۇرعان اينا سىنىعىنىڭ كەسىرىنەن. سولاردى الىپ تاستاۋ كەرەك، ايتپەسە كاي ەشقاشان باياعى قالپىنا قايتا تۇسپەيدى، قار حانىمنىڭ بيلىگىنەن ءومىر بويى شىعا المايدى.
− ال سەنىڭ قولىڭدا گەردانىڭ بارىنە دە شاماسىن جەتكىزەتىندەي ەش نارسە جوق پا؟
− ونى قازىرگىسىنەن كۇشتى ەتۋ مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. ول ونسىز دا عاجاپ كۇشتى ەكەنىن سەن ءوزىڭ نەگە اڭعارمايسىڭ؟ ويلاشى، وعان ادامدار دا، حايۋاندار دا قىزمەت قىلادى. ول جالاڭ اياق، جالاڭ باس جارتى الەمدى ارالاپ شىقتى. دەگەنمەن، جۇرەگىندە جاتقان كۇش تۋرالى ونىڭ وزىنە ايتپاۋعا ءتيىسپىز. ونىڭ كۇشى كۇنادان پاك سۇيكىمدى ءسابي بولعاندىعىندا عوي. ەگەر ونىڭ ءوزى قار حانىمنىڭ تۇراعىنا ەنىپ، كايدىڭ كوزى مەن جۇرەگىنەن اينانىڭ سىنىعىن الىپ تاستاي الماسا، ءبىزدىڭ شامامىز قايدان جەتپەك. وسىدان ەكى ميل جەردەن قار حانىمنىڭ باۋ-باقشاسى باستالادى. كىشكەنتاي قىزدى سوندا الىپ بارىپ، قىپ-قىزىل جيدەگى تۇنىپ، وپپا قاردا ءوسىپ تۇرعان ۇلكەن بۇتانىڭ تۇبىنە قالدىر دا، ءوزىڭ بوگەلمەستەن وسىندا قايتىپ كەلەتىن بول.
وسىنى ايتىپ فين ايەلى گەردانى بۇعىنىڭ ارقاسىنا وتىرعىزىپ ەدى، ول اياعى اياعىنا جۇقپاي جۇيتكي جونەلدى.
− جىلى ەتىكتەرىم شە؟ بيالايلارىم شە؟ – دەپ ايعايلادى گەردا، ولار دەنەسىن اياز قاري باستاعاندا ەسىنە ءبىر-اق ءتۇسىپ.
ءبىراق تا بۇعى قاشان قىزىل جيدەگى تۇنىپ تۇرعان بۇتاعا جەتكەنشە توقتاۋعا باتا المادى، تەك وعان جەتكەسىن عانا توقتاپ، كىشكەنتاي قىزدى ارقاسىنان ءتۇسىرىپ، ەرنىنەن ءسۇيىپ الدى، كەنەت كوزىنەن ءىرى-ىرى ءموپ-مولدىر جاس سورعالاپ قويا بەردى. سونان سوڭ ول كەيىن قاراي وقتاي زىمىرادى.
بايعۇس قىز شىتىناعان ايازدا باشماقسىز، بيالايسىز، جاپا-جالعىز ءوزى عانا قالدى. ول بار پارمەنىمەن ىلگەرى قاراي جۇگىرە جونەلدى. ونىڭ قارسى الدىنان تۇتاس ءبىر پولك قار ۇلپالارى زۋلاپ ۇشىپ كەلە جاتتى، ال وزدەرى اسپاننان جاۋعان جوق، اسپان شايداي اشىق ەدى. وندا سولتۇستىكتىڭ كەمپىرقوساعى جارقىراپ تۇرعان جوق، قار ۇلپالارى گەرداعا قارسى جەرمەن زۋلاپ كەلە جاتتى، جانە دە نەعۇرلىم جاقىنداعان سايىن، سولعۇرلىم ۇلكەيە بەردى. ۇلكەيتكىش شىنىمەن قاراعانداعى بادىرايعان اپ-ادەمى قار ۇلپالارى گەردانىڭ ەسىنە ءتۇستى، ال مىنا ۇلپالار ودان الدەقايدا ءىرى دە ۇرەيلى، ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ تۇرلەرى دە قايران قالدىرارلىقتاي ەدى، جانە وزدەرى جانى بارداي-اق قيمىلدايدى. بۇل قار حانىم اسكەرىنىڭ الدىڭعى لەگى بولاتىن. كەيبىر ۇلپالار ءتۇرى جامان ۇلكەن كىرپىلەرگە ۇقساسا، كەيبىرەۋلەرى شيىرشىقتالا ورالىپ باسىن كوتەرىپ العان جىلاڭدار ءتارىزدى، ۇشىنشىلەرى تۇگى تىكىرەيىپ دومالانعان ايۋدىڭ بالالارىنان اۋمايدى. ءبارى دە اپپاق بوپ كۇنگە شاعىلىسادى جانە ءبارىنىڭ دە جانى بار.
گەردا جالما-جان ايات وقي باستادى. سۋىقتىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ونىڭ دەمى دەرەۋ قالىڭ تۇمانعا اينالدى. وسى تۇمان قالىڭداي بەردى، قالىڭداي بەردى، كەنەت تۇماننان قۇرتاقانداي اقشىل پەرىشتەلەر پايدا بولا باستادى، ولار جەرگە اياقتارى تيىسىمەن-اق باستارىنا دۋلىعا كيىپ، نايزامەن جانە قالقانمەن قارۋلانعان ۇلكەن-ۇلكەن پەرىشتەلەرگە اينالدى. ولار ۇستى-ۇستىنە كوبەيە بەردى، كوبەيە بەردى، ءسويتىپ گەردا اياتتى وقىپ بولعان شاقتا ونى پەرىشتەلەردىڭ تۇتاس لەگيونى قورشاپ تۇردى. پەرىشتەلەر نايزامەن قار قۇبىجىقتاردى تۇيرەپ تاستادى، ولاردىڭ بىت-شىتى شىعىپ، مىڭداعان قار ۇشقىندارىنا اينالدى. ەندى گەردانىڭ ىلگەرى قاراي باتىل جۇرە بەرۋىنە بولاتىن ەدى، پەرىشتەلەر ونىڭ اياق-قولىن سيپاپ ەدى، تۇلا بويى جىپ-جىلى بولىپ جىلىنىپ جۇرە بەردى. اقىرى ول ءولدىم-تالدىم دەگەندە، قار حانىمنىڭ سالتاناتتى سارايىنا دا جەتتى-اۋ، ايتەۋىر.
گەردانى قويا تۇرىپ ەڭ اۋەلى وسى كەزدە كايدىڭ نە كۇي-جايدا بولعانىن تىڭدالىق. گەردا ونىڭ ويىندا دا جوق ەدى، گەردانىڭ تاقاپ كەلىپ، قورعان قابىرعاسىنىڭ سىرتىندا عانا تۇرعانىنان ول حابارسىز بولاتىن.
جەتىنشى حيكايا
قار حانىمنىڭ سالتاناتتى سارايىندا نە بولدى جانە ودان كەيىنگى وقيعالار
سالتاناتتى سارايدىڭ قابىرعالارىن قارلى قۇيىن كومىپ تاستاعان، ىزعارلى جەل ءۇرىپ ەسىك پەن تەرەزە جاساعان. سولتۇستىكتىڭ شۇعىلاسىمەن جارقىراعان داڭعاراداي-داڭعاراداي جۇزدەگەن زالدار جال-جال بوپ بىرىنە-بىرى جالعاسىپ جاتىر، ەڭ ۇلكەن زالى الدەنەشە ميلگە سوزىلىپ كەتكەن. جارقىراپ جايناعان اپپاق سارايلار ازىناعان سۋىق، ءىشى قاڭىراپ بوس تۇر! ويىن-قىزىق دەگەنىڭ بۇل جەرگە، ەڭ بولماسا كوز قيىعىن سالىپ كورىپ پە ەكەن! بوران اۋەنىمەن بيلەيتىن ايۋلاردىڭ ويىن-ساۋىعى ەشقاشان بولىپ كورگەن جوق، ونداي ويىن-ساۋىق وتكىزىلە قالسا-اق ايۋلار اسەمدىك پەن ارتقى اياعىنان تىك تۇرىپ جۇرۋدەن بايگە الار ەدى، ايعاي-شۋ، توبەلەس شىعاراتىن كارتا ويىندارى دا بولىپ كورگەن ەمەس، ال اپپاق تۇلكى-قۇداشالار اڭگىمەلەسىپ، ءبىر شىنى-اياق كوفە ىشۋگە باس قوسىپ كوردى مە ەكەن، جوق ايتا كورمەڭىز، ەشقاشان دا ونداي بولعان ەمەس! مۇندا ازىناعان سۋىق، قاڭىراعان جاي، تىرشىلىك حاراكەتسىز ءولى دۇنيە! سولتۇستىك شۇعىلاسىنىن ءبىر قالىپتى جارق ەتىپ، جىمىڭ قاعاتىنى سونداي، جارىقتىڭ قاي مينۋتتا كۇشەيىپ، قاي مينۋتتا سونەتىنىن ءدال ەسەپتەپ شىعارۋعا ابدەن بولعانداي. شەك-شەتى جوق ۇلانعايىر ءارى تىرشىلىكسىز قار زالىنىڭ ورتاسىندا مۇز قاتقان كول ايدىنى جارقىرايدى. ونىڭ مۇزى شىتىناپ جارىلىپ-جارىلىپ بىر-بىرىنەن اۋمايتىن، ءارى ءتۇپ-تۇزۋ مىڭداعان عاجاپ بولشەكتەرگە بولىنگەن. كولدىڭ ورتاسىندا قار حانىمنىڭ تاعى تۇراتىن. ول ۇيدەن ەشقايدا شىقپاعان كەزدەرىندە وسى جەردە وتىراتىن، جانە ول ءوزىن اقىلدىڭ ايناسىنىڭ ۇستىندە وتىرمىن دەيتىن. ونىڭ ويىنشا بۇل دۇنيەدەگى ەن تەڭدەسى جوق اينا بولاتىن.
كاي مۇلدەم كوگەرىپ، كەرەك دەسە سۋىقتان توتىعىپ قارايىپ تا كەتكەن، ءبىراق ونى ءوزى اڭدامايدى. قار حانىم سۇيگەننەن كەيىن ول سۋىقتى سەزبەيتىن بوپ العان، جانە ونىڭ جۇرەگى دە كەسەك مۇزعا اينالعان. بالا تاقتا-تاقتا مۇزداردان ءار ءتۇرلى نارسەلەر جاساپ، اۋرە بوپ ءجۇردى، ونىڭ بىردەمەلەردى قۇراستىرعىسى كەلەدى. اعاش تاقتايشالاردان ءار ءتۇرلى بەينەلەر جاساپ وينايتىن.
«جۇڭگو جۇمباعى» – دەپ اتالاتىن ويىن بار: كاي دا مۇزدان سان قيلى قىزىق بەينەلەر جاسايدى. ول «مۇز جۇمباق» – دەپ اتالاتىن ەدى. بۇل بەينەلەر وعان ونەردىڭ ەڭ كەرەمەتى، ال ولاردى قۇراستىرۋ وتە ماڭىزدى ءىس بولىپ ەسەپتەلەتىن. ونىڭ كوزىندە سيقىرلى اينانىڭ سىنىعى تۇرعاندىقتان سولاي كورىندى.
مۇز كەسەكتەرىنەن كاي ءسوز قۇراستىرادى، ءبىراق تا وتە-موتە قاجەت ەتكەن «ماڭگىلىك» دەگەن ءسوزدى قۇراستىرا الماي-اق دىڭكەسى قۇرىپ ءبىتتى. قار حانىم: «تەك وسى ءسوزدى قۇراستىرساڭ سەن وزىڭە-وزىڭ قوجا بولاسىڭ، ال مەن ساعان بۇكىل دۇنيە مەن سۋ جاڭا كونكي سىيلايمىن»، –دەگەن ەدى وعان. ءبىراق قالاي اۋرەلەنسە دە ونى قۇراستىرا الماي-اق قويدى.
− ەندى مەن جىلى جاققا ۇشىپ كەتەمىن، – دەدى قار حانىم، قارا قازاندارعا كوز قيىعىن سالارمىن. قازان دەپ ول وت دەمدى كراتەر تاۋلارى ۆەزۋۆيي مەن ءاتنانى اتادى. مەن ولاردى ازداپ اعارتايىن. بۇل ليمون مەن جۇزىمدەر ءۇشىن پايدالى بولادى.
سونى ايتىپ ول ۇشىپ كەتە باردى، ال كاي ات شاپتىرىم، قاڭىراعان زالدا جاپادان-جالعىز قالدى، مۇز كەسەكتەرىنەن كوز الماي ويلانۋمەن بولدى، ويدان ءتىپتى شەكەسى سولقىلداپ، باسى اۋىرىپ تا كەتتى. ول قيمىلسىز بەينە ءبىر ءولى جانداي ورنىنان تاپجىلماي وتىردى. ءتىپتى ونى سىقيىپ قاتىپ قالعان ەكەن – دەپ تە ويلاۋعا بولعانداي ەدى.
ال بۇل كەزدە الاي-تۇلەي داۋىلدان جاسالعان داعاراداي قاقپادان گەردا كىردى. گەردا كەشكى اياتتى وقي قويىپ ەدى، دولى جەل ۇيقىعا كەتكەندەي تىنا قالدى. گەردا ۇپ-ۇلكەن قاڭىراعان زالعا كىرىپ كەلدى، سول ساتتە-اق ونىڭ كوزىنە كاي وتتاي باسىلدى. گەردا ونى بىردەن تانىپ، جۇگىرىپ كەپ موينىنان قۇشاقتاي الدى، قۇشاعىنا قاتتى قىسىپ تۇرىپ:
− كاي! جانىم، كاي! اقىرى تاپتىم-اۋ، سەنى! – دەي بەردى.
ءبىراق تا كاي قيمىلسىز دا سۋىق قالپىنان تاپجىلعان جوق. سونىسىن كورگەن گەردا ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى، ونىڭ ىستىق جاستارى كايدىڭ كەۋدەسىنە تامىپ، جۇرەگىنە جەتتى دە، مۇز قاباتىن ەرىتىپ جىبەردى، مۇزبەن بىرگە اينانىڭ سىنىعى دا ەرىپ كەتە باردى.
كاي گەرداعا جالت قارادى، ال گەردا اندەتە جونەلدى.
«رايحاندار گۇلدەدى... تاماشا، تاماشا!
ۇزاماي كورىنەر بال-بوبەك ايسا دا».
كاي كەنەت ەڭىرەپ قويا بەردى، ونىڭ اعىل-تەگىل جىلاعانى سونشا، كوزىندەگى جاسپەن بىرگە اينانىڭ سىنىعى جۋىلىپ كەتە باردى. سول-اق ەكەن، ول گەردانى تانىپ، قاتتى قۋاندى.
گەردا! جانىم مەنىڭ، گەردا!.. سەن سونشا ۋاقىت قايدا ءجۇردىڭ؟ مەن ءوزىم قايدا بولعانمىن؟ – دەدى دە اينالاسىنا قارادى. ويپىرماي، قالاي سۋىق ەدى، قاڭىراپ تۇر عوي ءوزى!
ول گەرداعا جابىسا ءتۇستى. گەردا قۋانعاننان بىرەسە كۇلەدى، بىرەسە جىلايدى. ءيا، ونىڭ قۋانعانى سونداي، ءتىپتى مۇز كەسەكتەرى دە سەكىرىپ بيلەپ، ابدەن شارشاعان سوڭ بارىپ ءبىر-اق دامىلدادى دا، جالما-جان قار حانىم كايعا قۇراستىر – دەپ ءامىر ەتكەن ءسوزدى قۇراستىرا قويدى، بۇل ءسوزدى قۇراستىرسا، كاي وزىنە-وزى قوجا بوپ، وعان قوسا قار حانىمنان سىيعا بۇكىل الەم مەن سۋ جاڭا كونكي الاتىن ەدى.
گەردا كايدىڭ ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى، سويتكەنشە ونىڭ ەكى بەتى قايتادان الماداي قىزىل شىرايىنا قايتا كىردى، ەكى كوزىنەن ءسۇيىپ ەدى، جانارى دا جارقىراپ، جايناپ كەتتى: اياق-قولىن ءسۇيىپ ەدى، كاي تىپ-تىڭ، ساپ-ساۋ كۇيگە ءتۇستى. ەندى كاي قار حانىمنىڭ كەلۋىنەن تيتتەي دە قورىققان جوق، ويتكەنى ونىڭ ەركىندىك بەرەتىن ءسوزى جالتىلداعان مۇز ارىپتەرمەن وسى جەردە جازۋلى جاتىر.
كاي مەن گەردا قول ۇستاسىپ سالتاناتتى مۇز سارايدان شىقتى: ولار جولشىباي اجەي جايلى، ەلدەگى ۇيلەرىنىڭ شاتىرلارىنان سالبىراپ تۇرعان رايحان گۇلدەرى تۋرالى ايتىپ، اۋىز جاپقان جوق، ال دولى جەل ولارعا جول بەرىپ، تىنا قالدى، قارا بۇلتتى سوگىپ، كۇن ساۋلەسى كورىندى. قىزىل جيدەگى تۇنىپ تۇرعان بۇتانىڭ قاسىندا ولاردى سولتۇستىك بۇعىسى قارسى الدى. ول وزىمەن بىرگە جەلىنى سۇتكە تولى انا بۇعىنى ەرتە كەلگەن ەكەن، ول كاي مەن گەردانى سۇتكە تويدىرىپ، ەرىندەرىنەن ءسۇيدى. وسىدان كەيىن كاي مەن گەردا اۋەلى فين ايەلىنىكىنە بارىپ، جىلىنىپ العان سوڭ، ۇيلەرىنە قايتار جولدى سۇراپ ءبىلدى، جولشىباي لاپلاندياداعى كەمپىرگە سوقتى. كەمپىر ولار كەلگەنشە ەكەۋىنە ارناپ سۋ جاڭا كيىم تىگىپ، ءوزىنىڭ شاناسىن وڭداپ قويعان، وعان كاي مەن گەردانى وتىرعىزىپ، ءوزى ولاردى شىعارىپ سالۋعا بىرگە اتتاندى.
جۇباي بۇعىلار دا جاس جولاۋشىلاردى العاشقى كوك ءشوبى قىلتيا باستاعان لاپلانديانىڭ شەكاراسىنا دەيىن شىعارىپ سالدى. وسى اراعا جەتكەننەن كەيىن كاي مەن گەردا بۇعىلارمەن دە، كەمپىرمەن دە حوش ايتىستى.
− ءسات ساپار بولسىن! – دەدى ولارعا شىعارىپ سالۋشىلار. جولاۋشىلار ءبىر كەزدە قالىڭ ورمانعا كەزدەستى. قۇستار سايراپ، اعاشتار كوك بۇرشىك اتىپتى. استىندا اسەم اتى بار، باسىنا قان قىزىل باس كيىم كيىپ، بەلىنە پيستولەتتەر قىستىرىپ العان بويجەتكەن قىز ورماننان جولاۋشىلارعا قارسى شىعا كەلدى. گەردانىڭ كوزىنە ونىڭ استىنداعى اتى وتتاي باسىلدى، ول ءبىر كەزدە التىن پاۋەسكەگە جەگىلگەن ات ەدى. بۇل بويجەتكەن قارشاداي قاراقشى قىز ەدى: ۇيدە وتىرا بەرۋ ونى جالىقتىرىپ، سولتۇستىكتى كورۋگە كوڭىلى كەتىپتى، ەگەر ول جاق ۇناماسا باسقا جەرلەرگە بارماق ويى بار ەكەن. گەردانى ول دا بىردەن تانىدى. قۋانىشتىڭ كوكەسى سوندا بولدى!
− وي، قاڭعىباس! – دەدى ول كايعا. ءبىر سەن ءۇشىن بۇكىل دۇنيەنى شارلاۋعا تۇرا ما ەكەنسىڭ، جوق پا، مەنىڭ سونى بىلگىم كەلەدى!
گەردا ونىڭ بەتىن سيپاپ تۇرىپ، حانشا مەن حانزادا تۋرالى سۇرادى.
− ولار بوتەن جاققا كەتىپ قالعان، – دەپ جاۋاپ بەردى جاس قاراقشى قىز.
− ال قارعالار شە؟ – دەپ سۇرادى گەردا.
− ورمان قۇزعىنى قايتىس بولدى، اسىراندى قارعا جەسىر قالعان، اياعىنا قارا ءجۇن بايلاپ الىپ ءجۇر، تاعدىرىنا تارىعا سويلەيدى. قويشى، مۇنىڭ ءبارى دە تۇككە تۇرمايدى، كانە، سەن ءوز باسىڭنان نە كەشتىڭ جانە كايدى قالاي تاپتىڭ، سونى ايتشى؟!
گەردا مەن كاي وعان باستان-اياق ءبارىن دە ايتىپ بەردى.
− سونىمەن، ەرتەگى دە تامامدالدى، – دەدى جاس قاراقشى قىز، سويدەدى دە، ەگەر ولار تۇراتىن شاھارعا الدا-جالدا بارا قالاتىن بولسا، ۇيلەرىنە باس سۇعىپ شىعۋعا ۋادە بەرىپ، قولدارىن قىستى. سودان كەيىن ول دۇنيەنى ارالاۋعا ءوز جونىنە اتتاندى دا، كاي مەن گەردا قول ۇستاسىپ ۇيلەرىنە تارتتى. ولار ءجۇرىپ وتكەن جەردىڭ ءبارى دە كوكتەم گۇلدەرىنە بولەنىپ، جاسىل جەلەك جامىلدى. ءبىر كەزدە قوڭىراۋ داۋسى ەستىلىپ، ولاردىڭ تۋعان قالاسىنىڭ بيىك مۇنارالارى كوزگە شالىندى.
ولار وزدەرىنە تانىس ساتىمەن ورلەپ كەلىپ، بولمەگە كىرسە، ونداعىنىڭ ءبارى دە باياعىداي قاز قالپىندا ەكەن: ساعاتتىڭ ءتىلى بۇرىنعىداي «تىق-تىق» سوعىپ، ۋاقىتتى كورسەتە اينالىپ تۇر. ەكەۋى الاسا ەسىكتەن اتتاي بەرە وزدەرىنىڭ بويلارى ءوسىپ، ەرەسەك ادامدار بولعانىن بايقادى. گۇل جارعان رايحان بۇتالارى سۋ اعاردان تەرەزەگە ۇڭىلە قارايدى، سول جەردە بالالاردىڭ ورىندىقتارى دا تۇر. كاي مەن گەردا ورىندىقتارىنا وتىردى دا، ءبىر-بىرىنىڭ قولدارىنان ۇستادى. سول ساتتە-اق قار حانىمنىڭ سۇپ-سۋىق، قاڭىراعان سالتاناتتى سارايى كورگەن تۇستەي ۇمىتىلدى. اجەي كۇننىڭ كوزىندە، ءىنجىلدى داۋىستاي وقىپ وتىر: «ەگەر، سابيدەي پاك بولماساڭدار، جۇماققا كىرمەيسىڭدەر!»
كاي مەن گەردا بىر-بىرىنە قارادى. ولار:
رايحاندار گۇلدەدى... تاماشا، تاماشا!
ۇزاماي كورىنەر بال-بوبەك ايسا دا،
دەگەن ەسكى اياتتىڭ ءمانىن تەك ەندى عانا تۇسىنگەندەي ەدى.
وسىلاي ولار قاتار وتىردى، ەسەيىپ ءوسىپ جەتكەندەرىمەن دە جۇرەكتەرى مەن جان دۇنيەلەرى باياعى بالا قالپىنان وزگەرمەگەن ەدى، ال دالادا جانعا جايلى جايساڭ جاز تۇردى.
اۋدارعان ە. مىرزاحمەتوۆ
سۋرەتشى كريستيان بيرمينگەم
You Might Also Like
-
— سونىمەن قۇلاعىمىز سىزدە، ب... حانىم،— دەدى گەنري كليتەرينگ ونى جىگەرلەندىرىپ.
-
ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ۆيسە-مينيسترى بيبىگۇل اسىلوۆا ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جاڭارتىلعان باعدارلاماعا كوشىرىلۋىنە وراي مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى قالاي وزگەرەتىنىن ءمالىم ەتتى.
