قاراتورعاي
دالادان جىلى لەپ ەستى. ادىرلاردى جاپقان قالىڭ قار ءبىر اپتانىڭ ىشىندە سابىنداي كوپىرشىپ ەرىدى دە، الاشابىرلانعان قىر-قىرقانىڭ بۋى بۇرقىراي باستادى. اۋلا مەن ەسىك الدى، قورا ماڭى ەداۋىر قۇرعاپ قالىپ ەدى، كۇنشۋاققا وتىراتىن قارتتاردىڭ قاراسى كوبەيدى. بالالار دا جادىراپ سالا بەردى. دەگدىگەن الاڭقايلارعا توپتانىپ، دوپ قۋۋعا كىرىسكەن-دى.
جۇرت كوڭىلى كوتەرىڭكى. بىرەۋى ەسىك الدىنداعى ارىقتى تازالاپ، بىرەۋلەر تال-تەرەگىن وتاپ، قاۋىرت قيمىل ءدۇبىرى اۋىل ارەكەتىنەن انىق بايقالادى.
— اناۋ جارىقتىقتار بيىل ءوز ورنىنا كەلەر مە ەكەن، ناۋان؟ — دەدى ءۇي ارتىنداعى ارىقتى ارشىپ، دەمالىپ وتىرعان كىسىنىڭ قاسىنا كەلىپ، تىزە بۇككەن ۇزىن بويلى قارا شال.
— «قۇس جولىنان اداسپاس» دەيدى عوي. كەلەتىن شىعار.
ناۋان قارت ۇيدەن شىعىپ، دالاعا بەتتەپ بارا جاتقان تالدىرماش اققۇبا بالاعا:
— سولتان، ءاي، سولتان! — دەپ داۋىستادى.
— و نە، اتا؟
— انانى بايقاپ قويشى، بالام — دەدى اتاسى ۇلكەن اعاشتىڭ بۇتاعىنا بەكىتىلگەن ويىنشىق ۇيدەي ادەمى ۇيانى نۇسقاپ. — قۇس كەلەر مەزگىل بولدى. بۇلىنگەن جەرلەرى بولسا، جوندەي سال.
— جارايدى، ەرتەڭ مەكتەپتەن كەلگەن سوڭ قارايىن! — دەدى دوپ ويناپ جۇرگەن بالالارعا تىقىرشىعان سولتان.
— ەرىنشەكتىڭ ەرتەڭى بىتپەس!
— ەرتەڭ قارايمىن، اتا، ەرتەڭ!
جىلىستاي ۇزاپ بارا جاتقان بالاعا ءزىلسىز قاراعان ناۋان قاريا باسىن شايقادى دا، ۇندەمەدى. ول كىسىنىڭ ۇياعا ەرەكشە ءىلتيپات كورسەتەتىن سەبەبى بار. ۇيانى كەنجەسى ءالىم ورناتقان. ول ءقازىر اسكەري مىندەتىن وتەپ ءجۇر. ءالىم شەبەر جىگىت ەدى. ءۇي ىشىندەگى ۇستەل-ورىندىقتاردىڭ كوبى سونىڭ قولىنان شىققان. ءبىراق ناۋان قاريا مىڭ ۇياعا قاراعان سايىن بالاسىنىڭ سول كەزدەگى مەيىرىمدىلىگىن سۇيسىنە ەسكە الاتىن.
بىلتىر قىستىڭ اياعى سۋىق بولىپ، قارلى بوران سوعىپ، اياز قىسىپ تۇردى. ۇزىن-ۇزىن كوك تەرەكتەردىڭ باسىنا قوناقتاعان قارعالاردىڭ تاڭ اتقاندا جاپىراقتاي بوپ جەرگە توگىلىپ قالعانىن كوردى جۇرت. جۇمىسقا شىققان ءالىم دە بۇرىلىپ قاراپ ەدى، ءبىر قاراتورعايدىڭ جانتالاسا تىپىرشىپ جاتقانىن بايقادى. ول جۇگىرىپ بارىپ، كوتەرىپ الدى دا، قوينىنا تىعىپ، ۇيىنە اكەلدى. قاراتورعايدى بولمەسىندەگى پەشتىڭ تۇبىنە قويىپ، جەم شاشىپ، ەسىكتى كىلتتەدى. كەشكە كەلىپ قاراسا، الگى قاراتورعاي ءۇي ىشىندە اسىر سالىپ ءجۇر ەكەن. ءالىم ورنەكتەپ تۇرىپ كىپ-كىشكەنتاي ۇيگە ۇقساعان ۇيا جاسادى. كۇن اشىلىپ جىلىنعاننان كەيىن ءالىم ۇيانى ءۇي ارتىنداعى اعاش باسىنا بەكىتتى. سول ۇيادان ۇشىپ شىققان قاراتورعايلاردى «ءالىمنىڭ قاراتورعايلارى» دەپ اتاپ كەتتى جۇرت. جاڭاعى قارتتىڭ ناۋان قارياعا ايتىپ وتىرعانى دا سول قاراتورعايلار ەدى...
كۇن باتا اۋا رايى كەنەت بۇزىلىپ، اسپانداعى قالىڭ بۇلت جاپتى دا، تۇنگە قاراي ۇسكىرىك جەلمەن ارالاس قار قىراۋلادى. بارا-بارا ىزعار كۇشەيىپ، جاپالاقتاعان قارعا اينالدى.
كەشكە تامان مەكتەپتەن قايتقان سولتان الدىندا كەتىپ بارا جاتقان ەكى شالدىڭ اۋا رايى جايلى، مىنا قاردىڭ قارقىنى تۋرالى انگىمەلەرىن ەستىپ قالدى.
— قانشاعا بارار دەيسىڭ، قايتقان قۇس قاناتىنىڭ لەبى عوي.
— تۋعان جەرىن ساعىنعان قۇس مەكەنىنە جەتكەنشە اسىعىپ، ەكپىندەتە ۇشقاندا قاناتىنان جەل تۇرادى دەيتىن بۇرىنعىلار.
— سول — وسى. مۇنى قازاق «قۇسقاناتى» دەيدى.
سولتان مۇنىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەدى. ءبىراق وسى سىردى بىلۋگە ىنتىقتىرعان قۇشتارلىق بيلەدى. ەسىك الدىندا ۇستىنە جابىسقان جىلبىسقى قاردى قاقتى دا، ۇيگە كىرىپ، تەز شەشىندى. الگى ەستىگەنىنىڭ ءمانىسىن اتاسىنان سۇراۋعا اسىقتى.
— اتا، — دەدى قاسىنا وتىرا قالىپ، — جاڭا مىرزاباي اتام مەن ومار اتام كەتىپ بارادى ەكەن. مىنا قاردى قۇس قاناتىنىڭ سۋىلىنان پايدا بولعان دەيدى. سول راس پا؟
ناۋان قاريا كوپ جايلارعا قانىق كىسى ەدى، نەمەرەسىن قۇشاعىنا قىسىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، تۇسىندىرە باستادى.
— «ناۋرىز — ىرىستىڭ باسى» دەيدى قازاق. «ءساۋىر بولماي، ءتاۋىر بولمايدى» دەگەن ءسوز تاعى بار. ويتكەنى، جان-جانۋارلاردىڭ كۇللى قيمىلى كوكتەمنەن باستالادى. جەرگە ءشوپ شىعادى. استىق ەگىلەدى. مال تولدەيدى. قۇس جۇمىرتقالاپ، بالاپان باسادى. مۇنىڭ ەڭ سوڭعى قار بولۋى حاق، بالام. وسىدان ءارى كۇن جىلىنىپ، تولىقسىپ، جەر-دۇنيە جادىراي بەرەدى. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ ءوز تىرشىلىگىنە كىرىسەدى. ءبىزدىڭ جاقتىڭ قىسى قاتتى بولعان سوڭ، قۇستاردىڭ جىلى جاققا كەتىپ قالاتىنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. بۇل جونىندە كىتاپتارىڭدا دا جازىلعان. قۇستار وسىپ-ونگەن جەرىنە قايتا ورالادى. وزىنە قامقور ادامداردى اڭساپ، تەز كورىسۋ ءۇشىن ايانباي قانات قاعادى. ۇزاق ساپار ۇستىندە مەكەنىنە قايتار مەزگىلدى زارىعا كۇتكەن قۇس بار قايراتىن بويىنا جيىپ الىپ، كەۋدەگە تولى ىنتىزارلىقپەن ەنتەلەي ۇشادى ەكەن. قۇستىڭ سول قۋاتتى قانات قاعىسىنان جويقىن ەكپىن تۇرىپ، جەر بەتىن ۇسكىرىك جەل بولىپ جەلپيدى ەكەن. ءالى دە بولسا ىزعارى تايا قويماعان شىڭىلتىر سۋىق قۇستىڭ دەمىنەن شىققان ىستىق بۋدى قاتىرىپ، قار بوراتاتىن كورىنەدى. مىنا سەبەلەپ ۇرعان قاردى قۇس قاناتىنىڭ لەبى دەيتىن ءسوزدىڭ ءمانى دە وسىلاي، قاراعىم. بۇل ۇزاققا سوزىلمايدى. العاشقى كەلەتىن قۇس — قاراتورعاي. ولارعا قامقورلىق جاساۋ كەرەك. پايدالى قۇس. كەشە ۇيانى قاراي سال دەگەنىم دە سول. بىلتىرعىداي سۋىق بولا قويماس، كۇن جىلى عوي. ءالىم اعاڭنىڭ تورعايلارى دا كەلەدى. ۇياسى دايىن تۇرسا، قالايشا قۋانباسىن!..
سولتان كەشەگى ويىنعا قىزىعىپ، ۇيانى قاراماعانىنا ىشتەي قاتتى قىسىلدى.
سول كۇنى ول ەرتە وياندى. قار ءالى قىلاۋلاپ تۇر ەكەن. قىربىقتانىپ، جەر بەتىن جاپقانىمەن، ەرىپ كەتىپ جاتىر. سىرتقا شىققان بەتتە سولتان ءۇي ارتىنداعى جۋان اعاشتىڭ بۇتاعىنا ورناتىلعان ۇياعا ورمەلەپ شىعىپ، تەكسەرىپ قارادى. اۋلادا جۇرگەن اتاسى:
— ءبۇتىن بە ەكەن؟ — دەپ سۇرادى داۋىستاپ.سولتان باسىن شۇلعىپ، كۇلىمدەپ تۇردى.
You Might Also Like
-
ءبىز تاريحى تەرەڭ،رۋحى مىقتى ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. وسى ەلدىڭ ۇرپاعىن جوعالتپاي،ودان ءارى ءوربتىپ،بۇكىل الەمگە تانىتىپ وتىرعان جەكە دارا اقىلشىمىز،تىرەگىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ...
-
مەكتەپتىڭ وتىن قوي̆ماسىنا بىرەۋ ءبىر قۇشاق كىتاپ اكەلىپ تاستادى. ەسىك قاي̆تا جابىلۋى مۇڭ ەكەن، شەتكەرىرەك تۇسكەن ءبىرى باسىن كوتەرىپ الدى. «قاي̆دا كەلدىم؟» دەگەندەي̆ جان-جاعىنا قاراپ ءسال ...
