InfoHub Logo

پوۆەست

ءبىر جاپىراق سەنىم قاعازدى قايتا-قايتا وقيمىن. جازۋ ماشينكاسىنىڭ تاسقا باسقان تاڭباداي ايقىن تۇسىرگەن ءاربىر ءارپى وتكەن از عانا ءومىرىمنىڭ شەجىرەسىن شەرتىپ تۇرعانداي بولادى.

«وسى سەنىم قاعازدى ۇسىنۋشى ايشۋاقوۆ سالكەن جولداس امانتاي بولىسى 6-ساندى اۋىلسوۆەتكە قاراستى تاقىرتوبە ەلىندە بيىل اشىلۋعا ءتيىستى باستاۋىش مەكتەپتىڭ مۇعالىمدىگىنە تاعايىندالدى. سونىمەن قاتار ايشۋاقوۆ جولداس جوعارىدا اتالعان مەكتەپتى سالعىزۋ، وعان كەرەكتى قۇرال-جابدىقتاردى ازىرلەۋ جونىندە ۋەزدىك حالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ ۋاكىلى بولىپ سانالادى.

وزىنە جۇكتەلگەن ءتيىستى قىزمەتىن ويداعىداي اتقارۋ كەزىندە ايشۋاقوۆ جولداسقا بار تاراپتان كومەكتەسۋ جەرگىلىكتى پارتيا-سوۆەت ۇيىمدارىنان تالاپ ەتىلەدى.

اتباسار ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ

پرەدسەداتەلى پ.جەليابين.

اتباسار ۋەزدىك حالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ

مەڭگەرۋشىسى س.گلازۋنوۆ.

سەنىم قاعازعا قول قويعان پەتر جەليابين — اتباسار ۋەزىنە اتاعى شىققان، وسى ايماقتىڭ قالاسى مەن دالاسىنا سوۆەت تۋىن ءوز قولىمەن تىگىپ، ەڭبەكشى حالىقتى ازاتتىققا باستاعان بولشيەۆيك. سەرگەي نيكولايەۆيچ گلازۋنوۆ بولسا، وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ جالىندى ناسيحاتشىسى، قارت ءمۇعالىم، جەليابين جولداستىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى. ماعان ورىس ءتىلىنىڭ الىپپەسىن ۇيرەتىپ، اق پەن قارانى تانىتقان وسى كىسى. ارداقتى ۇستازىمنىڭ وسىناۋ سەنىم قاعازعا ورنەكتەپ سىزعان تانىس قولتاڭباسى ماعان ءبىر ءتۇرلى ىستىق كورىنەدى.

گلازۋنوۆ اعايدان تالىم-تاربيە الىپ، اق پەن قارانى تانىدىم دەدىم عوي. ءيا، مەنى ناداندىقتىڭ شىڭىراۋ زىندانىنان قۇتقارىپ، جاڭا زاماننىڭ جارقىن ساۋلەسىنە ءجون سىلتەگەن — سەرگەي نيكولايەۆيچ...

مەن ول كەزدە ون جەتى جاستا ەدىم. اتباسار قالاسىنداعى توعىز جىلدىق ورىس مەكتەبىنىڭ ءتورتىنشى كلاسىندا وقىپ ءجۇرمىن. ءبىر كۇنى ساباقتان كەيىن سەرگەي نيكولايەۆيچ قازاق شاكىرتتەرىن مەكتەپكە ءبولىپ الىپ قالىپ، الدىڭعى پارتالارعا وتىرعىزدى. ازدان كەيىن نازىك داۋسىن سوزىپ:

— وزدەرىڭنىڭ انا تىلدەرىڭدە ەركىن جازا بىلەتىندەرىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر! — دەدى.

ۇستازىمىزدىڭ توسىن سۇراعىنا ىلە-شالا جاۋاپ بەرە الماي، ىڭعايسىزدانىپ قالدىق. ءار كلاستا وقىپ جۇرگەن ون بەس شاقتى قازاق شاكىرتتەرىنىڭ ىشىنەن جەتەۋىمىز قول كوتەردىك. قازاق ءتىلىن مەنسىنبەي مە، الدە شىنداپ تا قازاقشا جازا بىلمەي مە، ونشاسى قايدام، جوعارعى كلاستاردا وقىپ جۇرگەن ەستيار باي بالالارى ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.

— بۇلارىڭ جارامايدى، جىگىتتەر! — سەرگەي نيكولايەۆيچ سۇستى پىشىنمەن قاباعىن ءتۇيىپ، باسىن شايقادى. — «وتانسىز ادام ساقاۋ بۇلبۇلمەن تەڭ» دەگەن ماتەل بار ءبىزدىڭ ورىس حالقىندا. — سيدام جيرەن مۇرتىن شيراتىپ، كۇلتەلەنگەن سارعىلت شوقشا ساقالىن سالالى ساۋساقتارىمەن تاراعىشتاپ تۇرىپ، بايىرعى سالماقتى سيپاتىنا قايتا اۋىستى. اق جارقىن شىرايمەن ءسوزىن سوزا ءتۇستى! — ورىسشا وقىعاندارىڭ جاقسى، البەتتە. ءبىراق وزدەرىڭنىڭ انا تىلدەرىڭدى بەلكۇللى ۇمىتۋعا حاقىلارىڭ جوق سەندەردىڭ! تۋعان ۇلتىنىڭ تىلىنەن، سالت-ساناسىنان بەزگەن ادام شالشىق سۋداعى بالىقپەن تەڭ. ەستەرىڭدە بولسىن جىگىتتەر، بالىق شالشىق سۋدا ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى. سەندەر، ەڭ الدىمەن، قازاق حالقىنا قارىزدارسىڭدار. وسى بورىشتارىڭدى حالىققا دەگەن تاتاۋسىز سۇيىسپەنشىلىكپەن، بەكەم سەنىممەن عانا وتەي الاسىڭدار...

ۇستازىمىزبەن ءسوز تالاستىرۋ قايدا، ءتىس جارىپ ءۇن قاتپاي، ۇيىپ تىڭداي قالدىق.

سەرگەي نيكولايەۆيچتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا، ەل ومىرىنەن ەسىمىزدە قالعان جاقسى اسەرلەرىمىزدى، جادىمىزدا ساقتالعان ولەڭدەردى جازۋعا كىرىستىك. ەستەلىكتى اركىم ءوز قالاۋىمەن نە قازاقشا، نە ورىسشا جازۋعا ەرىكتى بولدى. ءوزارا شۇڭكىلدەسىپ قويماسىن، بىر-بىرىنە كەدەرگى بولماسىن دەگەن شىعار، سەرگەي نيكولايەۆيچ ءبىزدى كلاستاعى بوس پارتالارعا بولەك-بولەك وتىرعىزدى. مەن ورتا قاتارداعى الدىڭعى پارتاعا جالعىز وتىردىم. باسقالاردىڭ نە جازىپ، نە قويىپ جاتقانىندا نە شارۋام بار، ءبىراز ويلانىپ الدىم دا، ىسكە كىرىسىپ كەتتىم.

رەتى كەلىپ قالعاندا ايتا كەتەيىن: ءار كلاستا وقىپ جۇرگەن الۋان جاستاعى ءبىر توپ قازاق بالالارىنىڭ سەكەن قورابايەۆ، تەمىربەك جامانسارين ۇشەۋمىزدەن باسقالارى شەتىنەن شىكىرەيگەن باي بالالارى. مەنىڭ بىلۋىمشە، مىرزا اتانىپ، شەكەلەرىنەن قارايتىن ءابجات بايدالين، بەكسۇلتان الەنوۆتار ەل بوزبالالارىنىڭ شالدىرىك ولەڭىن جازادى:

جىگىتتىك بازارىنا اركىم بارعان،

ادام جوق ءوز الىنشە ودان قالعان.

جيىلىپ قىز-بوزبالا ارالاسىپ،

جاستىقتىڭ دۋمانىندا سايران سالعان.

باي بالالارىنىڭ جازاتىن ولەڭدەرى كوبىنەسە وسى ىسپەتتەس بولىپ كەلەتىنىنە مەنىڭ يمانىم كامىل. ال، ەندى ەل ومىرىنەن ەستە قالعان اسەرلەرىن جاي سوزبەن جازاتىندارىنىڭ ايتارى دا ماعان بەلگىلى: «گۇلجازيرا بايتاق دالادا تۋىپ، ۋىز قىمىز بەن سارى قازىنى ەمىپ ءوستىم». — ولاردىڭ ەستەلىكتەرى كوبىنەسە وسى ءتارىزدى ارزان ءلاززاتتان باستالادى، ارينە. مەيلى، سولاي-اق جازا بەرسىن، بايلىقتارىنا ماقتانىپ كوكىسىن ءبىراز! بۇلاي جازۋعا مەنىڭ قولىم بارمايدى. قارعانىڭ ۇياسىنداي قاراشا ۇكىمدى، كوزىنىڭ جاسىن توگىپ، كۇڭىرەنىپ جىلاپ وتىراتىن شەشەمدى، ىشەر اسقا، كيەر كيىمگە جارىماي، قارشادايىنان كەمدىك، قورلىق كورگەن شيەتتەي جەتىم قارىنداستارىمدى، ءبىر ءۇيلى جاندى زارلاتىپ جاستاي ولگەن اكەمدى نەگە ۇمىتايىن. اكەمنىڭ بەينەسى كورگەن تۇستەي ەلەس بەرىپ، كوزىمنىڭ الدىنان ءبىر كەتكەن ەمەس.

وسى كەزدە پايىمداپ ويلاپ قاراسام، ءوزىمىزدىڭ ەلدە ءبىزدىڭ ۇيگە ۇقساعان ۇسقىنسىز قاراشا ۇيلەر كوپ ەكەن دە، كۇندەي جارقىراعان اق وردالار ات توبەلىندەي از ەكەن.

ءيا، قاعازعا ەڭسەلەرىن سالىپ، شۇقشيىپ جازىپ جاتقان شاكىرتتەردىڭ دەنى، شىندىعىندا، ۋىز قىمىز، سارى قازىنى ەمىن-ەركىن ەمىپ وسكەن باي بالالارى. مەنىڭ تۇرمىس كۇيىم ولاردىڭ تۇرمىس كۇيىنە مۇلدە ۇقسامايدى. مەن بولسام، جوق-جىتىك تۇرمىستىڭ قاقپايىمەن قاڭعىرىپ قالاعا كەلدىم. كىم كورىنگەنگە كۇشىن ساتىپ، ارەڭ كۇن كورىپ جۇرگەن ءبىر سورلى قازاققا قولبالا بولدىم. مەنىڭ سورىما قاراي ول كىسىنىڭ دە ءومىرىنىڭ ورەسى وتە قىسقا بولدى. مەزگىلسىز ءولىپ كەتتى. باسىمدى تاۋعا دا، تاسقا دا سوعىپ، داعدارىپ جۇرگەنىمدە مەيىرىمدى مۇعالىمگە كەزدەستىم. انىقتاڭقىراپ ايتقاندا، وسى سەرگەي نيكولايەۆيچ گلازۋنوۆقا ات ايداۋشى بوپ جالداندىم. كيىم، تاماعىم سونىڭ موينىندا. ءبىر تيىن اقى المايمىن. ونىڭ ەسەسىنە ەل قاتارلى وقۋ وقىپ ءجۇرمىن. ءبىرىنشى، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كلاستاردا ەكى جىلدا ءۇرتىس تاۋىسىپ، بيىل تورتىنشىگە كوشتىم.

تۇرمىسىم دا، اتقاراتىن جۇمىسىم دا كوڭىلدى. سەرگەي نيكولايەۆيچتىڭ سىپسىڭ قۇيرىق قارا قاسقا اتىن كۇتەمىن، ونى ءداۋ كەسپەك تيگەن قوساياق ارباعا جەگىپ، ەكاتەرينا ميحايلوۆناعا كۇن ارا جاباي وزەنىنەن سۋ تاسىپ بەرەمىن. بوس ۋاقىتىمدى ساباق ازىرلىگىنە، كىتاپ وقۋعا ارنايمىن.

ءمۇعالىمنىڭ تاپسىرۋىمەن ەستەلىك جازعاننان قيىن نە بار ەكەن! باسىمدى كوتەرىپ، تەرەڭ ويلانىپ وتىرمىن.

شىلدەنىڭ مي قايناتقان ءبىر ىستىق كۇنىندە، دومالاق قاراشا ءۇيدىڭ بوساعاسىندا، كۇل-قوقىستىڭ اراسىندا تۋىپپىن. بالا كەزىمدە ومىر-تىرلىكتىڭ كەم-كەتىكتەرىنە پالەندەي كوڭىل قويماسام كەرەك. باردى قاناعات تۇتىپ، شەشەمنىڭ پاناسىندا كۇن وتكىزىپ جۇرە بەرىپپىن. ىشىندە ءىلىپ الار مۇلىك-جيھازى، تويىپ ىشەر تاماعى جوق، قۇلازىعان قۇرىم ءۇي ماعان بايلاردىڭ كۇندەي جارقىراعان اق ۇيلەرىنەن ارتىق كورىنەتىن.

سەرگەي نيكولايەۆيچ بىزگە وزدەرىڭنىڭ انا تىلدەرىڭدى ۇمىتپاڭدار، قازاقتىڭ سالت-ساناسىن ەستەرىڭنەن شىعارماڭدار دەپ ۇستازدىق اقىل ايتتى عوي. ەل ومىرىنەن ەستەرىڭدە قالعان جاقسى اسەرلەرىڭدى، بىلەتىن ادەمى ولەڭدەرىڭدى قىسقا-قىسقا جازىپ بەرىڭدەر دەپ تاپسىردى عوي.

ۇزاق ويلاندىم. كوكىرەگىمدە انتالاپ تۇرعان سان قيلى ەستەلىكتەردىڭ قايسىسىن تاڭداپ السام ەكەن؟ ولەڭ جازايىن با؟ الدە ويىمدى جاي سوزبەن جەتكىزىپ بەرەيىن بە؟..

جىلدار زىمىراپ وتە بەردى. ەندى، مىنە، جەليابين جولداس پەن ارداقتى ۇستازىم گلازۋنوۆ قول قويىپ بەرگەن ءبىر جاپىراق سەنىم قاعازعا ىنتىعا ءۇڭىلىپ وتىرمىن. ورىس الىپپەسىنىڭ تاڭبالارىن تانىعان قايىرلى كۇندەرىمنەن باستاپ، وسى سەنىم قاعازدى الىپ، الىستاعى تاقىرتوبە ەلىنە اتتانار شاعىما شەيىنگى سەگىز جىلدىڭ بەل-بەلەستەرىنە شىعىپ، وتكەن ءومىر جولىما كوز جىبەردىم.

ابايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىن جازىپ، سەرگەي نيكولايەۆيچكە ۇستاتقانىم ءالى ەسىمدە.

اسەمپاز بولما ءار نەگە،

ونەرپاز بولساڭ ارقالان،

سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە،

كەتىگىن تاپ تا، بار قالان...

سەرگەي نيكولايەۆيچ بۇل ولەڭدى شاكىرتتەرگە داۋىستاپ وقىپ بەردى دە، كۇلىمسىرەپ مەنى ارقاعا قاقتى.

— اباي اسقان ۇلى اقىن! — دەدى ول جازىپ بەرگەن ءبىر پاراق قاعازىمنان قازاق ساحاراسىنىڭ بەينەسىن كورگەندەي يىلە ءۇڭىلىپ. — ءبىزدىڭ سالكەن، كەمەڭگەر اقىننىڭ كەيىنگى جاس ۇرپاققا ايتىپ كەتكەن دانا وسيەتىن دۇرىس ۇعىپتى.

جاسىنان قازاق اراسىندا وسكەن، تالاي جىلدار بويىنا اۋىلدىق شكولالاردا قازاق بالالارىنا ۇستازدىق ەتكەن سەرگەي نيكولايەۆيچ قازاقشا ماقالداپ، ماتەلدەپ سويلەدى.

— «بايلىق مۇرات ەمەس، جوقتىق ۇيات ەمەس»، — دەپ باستادى سەرگەي نيكولايەۆيچ كوزى جايناپ. — مەن مۇنى نەگە ايتىپ تۇرمىن؟ سەندەردىڭ كوپشىلىگىڭ اكەلەرىڭنىڭ بايلىعىن ايتىپ ماقتانىپسىڭدار! ودان داعى جالپىعا ورتاق ءنارلى پىكىر جازساڭدار بولماي ما؟

قارسى داۋ ايتۋعا شامالارى كەلمەي، كىنالى پىشىندە تىمىرايىپ، جىم بولا قالدى، ءبارى. «شوق-شوق»، — دەپ الاڭعاسار باي بالالارىن ىشىمنەن تابالاپ وتىرمىن.

وسى كۇنى ويلاپ قاراسام، كلاستا بىزگە ساباق بەرىپ تۇرعاندا سەرگەي نيكولايەۆيچ كادىمگى ديريجەرگە ۇقسايدى ەكەن. ۇستىندەگى جىرىق ەتەك، سىپتىعىر قارا فراگى، سۇڭعاق موينىن قىسىپ تۇراتىن قاتىرما بيىك اق جاعاسى، اياعىنداعى ءسۇيىر تۇمسىق جىلتىر قارا بوتينكاسى، قولىنداعى باعدارشى جىڭىشكە شىبىعى، بيازى ءجۇرىس-تۇرىسى ونى شىنىندا دا، وركەستردى باسقارىپ تۇرعان ديريجەرگە ۇقساتاتىن.

الىستاپ كەتكەن بالالىق شاعىمنان بويىما ءسىڭىپ قالعان ءبىر ادەتىم بار: كوبىنەسە كوڭىل كۇيىمدى ولەڭمەن بەينەلەۋگە، ەستە قالعان ەلەۋلى اسەرلەردى قاعاز بەتىنە تۇسىرۋگە اۋەسپىن. سوزگە قۇمار بولعاندا جازۋشى بولايىن، اتاعىمدى شىعارايىن دەمەيمىن، ومىردەن كورگەن-بىلگەندەرىمدى قاداري-حالىمشە جازا جۇرگىم كەلەدى.

وسى اڭگىمە مۇعالىمدىككە تاعايىندالىپ، ەلگە اتتاناردا العان سەنىم قاعازدان باستالىپ كەتىپ ەدى عوي. سونىمەن ۋەزدىك وكىمەت ورىندارىنان جولداما الىپ، جالىندى جاس داۋرەنىمنىڭ قايرات-قابىلەتىن ەڭبەكشى حالىقتىڭ مۇددەسىنە جۇمسايىن دەگەن تاۋداي تالاپپەن الىس جولعا اتتاندىم.

گۋبەرنيا ورتالىعى — قىزىلجار قالاسىندا اشىلعان ءبىر جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسىن وتكەن ماي ايىندا ءبىتىرىپ، اۋىلدىق مەكتەپ ءمۇعالىمى اتاعىن الدىم. كۋرس باستىعىنىڭ قولىنان كۋالىك قاعاز الىپ تۇرعاندا، ءوزىمدى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى اشقان جاڭا دۇنيەنىڭ ءبىر كەتىگىنە قالانۋعا جارايتىن تاس بولات كىرپىشتەي سەزىندىم.

سەرگەي نيكولايەۆيچ ەكى جىلدان بەرى ۋەزدىك اعارتۋ ءبولىمىن باسقاراتىن. بۇل قىزمەتىنە شەيىن ۇدايىمەن ءۇش جىل ۋەزدىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات جونىندەگى نۇسقاۋشىسى بولعان.

— جىگىتىم! — دەدى سەرگەي نيكولايەۆيچ ءوز ۇيىندە مەنىمەن وڭاشا سويلەسىپ وتىرعاندا، — تۋعان حالقىڭا بەرەشەك بورىشىڭدى ەندى اقتا!..

— اقتايمىن! — دەدىم جۇرەگىمنىڭ لۇپىلىنە يە بولا الماي.

— ءبىلىمىڭدى ەڭبەكشى حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمسايتىنىڭا كامىل سەنەمىن.

ءيا، مەن ارداقتى ۇستازىمنىڭ تىلەك-باتاسىنا بولەنىپ، الىس ساپارعا اتتاندىم.

ۇزاق جولعا شىققان ادامدى مىناداي ءبىر عاجاپ سەزىم بيلەپ الاتىنى بار. بۇرىن كورمەگەن جەرىڭنىڭ توبىلعى-بۇتاسى، وي-شۇقىرى، وزەن-كولى، ءتىپتى قيادان كوز الدايتىن سورتاڭ-شاقاتىنا شەيىن ساعان ءارى جات، ءارى اسەم كورىنەدى. ال، ەندى سول جەرگە بىتەگەنە ورنىققاندا، الگى كوركەم دە بوتەن كورىنىستەردىڭ ءبار-بارى كوڭىلىڭنەن شولا، كەزىڭنەن تاسا بولىپ قالا بەرەدى دە، كىرىڭدى جۋىپ، كىندىگىڭدى كەسكەن اتامەكەنىڭنەن باسقاعا جۇرەگىڭ ءبىر داۋالامايدى. ءومىر بويى ۇمىتىلمايتىن نەبىر جاقسىلىق پەن ماشاقات-بەينەت كورگەن، تىرلىكتىڭ بالى مەنەن ۋىن قوسا تاتقان، تۋعان جەرىڭنىڭ كەڭ بايتاق اتىرابى، نۋ توعايى، ايدىن-شالقار كولى، اساۋ وزەنى، بىرىنەن ءبىرى قىزعىلىقتى بولىپ، سەنى وزىنە الىستان ەرىكسىز تارتادى. اڭساپ ساعىناسىڭ. قاناتىڭ بولسا كەشكى سامال جەلمەن جارىسا اۋەلەپ ۇشىپ، تۋعان جەرىڭە، ۇيىڭە تەز جەتكىڭ كەلەدى.

قامساقتى كولىن جايلاعان قالىڭ ەلگە ادەپكى كەلگەنىمدە مەنى وسىنداي ءتاتتى سەزىم بيلەدى. سىرتىنان ەمىس-ەمىس ەستىگەنىم بولماسا، جان بوپ جارالعالى توپىراعىن باسىپ كورمەگەن جەرگە كەلدىم.

جولشىبايعى ەلدەردەن الما-كەزەك لاۋ ءمىنىپ، اراعا ءبىر قونىپ، شىلدە-تامىزدىڭ ءبىر كۇنىندە ارەڭ جەتتىم. كورگەن جەردەن شىلبىرىما ورالا كەتىپ، نازدانىپ قارسى الاتىن ءسۇمبىل شاش، قۇرالاي كوز ارۋ ىزدەپ كەلگەن جوقپىن بۇل ەلگە. ساحاراعا ونەر-بىلىمنىڭ شام-شىراعىن جاعايىن،ەڭبەكشى جاس ۇرپاقتىڭ جانىنا جاڭا زاماننىڭ نۇرىن قۇيايىن دەگەن زور تىلەكپەن كەلدىم.

2

بۇل ەلدە مەنىڭ ءبىرىنشى كەزدەسكەن ادامىم اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى توماي ۇلى سامەت بولدى. كەلگەن بەتىمدە اتىمنىڭ باسىن وسى ۇيگە تىرەدىم.

ءۇي يەسى ءبىر كورگەن كىسىسىنەن سىر ساقتاپ، بوي تارتار بولار ەدى. سامەت اعاي ويتپەيدى. كەلگەن جەردەن مەنى جاقىن تارتىپ، ەسكى تانىسىنداي ەركىن سويلەستى. كوڭىلىنە جاقپاعان ادامىن كورگەندە جاۋار بۇلتتاي تۇنەرە قالىپ، تىمىرايىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالاتىن، جانىنا بالاعان جاقىن ادامىن كورگەندە جازعى كۇندەي جادىراپ، بۇلبۇلداي سايراپ كەتەتىن جەلقوبىز ادامدار بولادى. قوناق از وتىرىپ، كوپ سىنايدى. مەنىڭ بىلۋىمشە، سامەت ءدال وسىنداي ادام بولسا كەرەك. ونىڭ وسى قاسيەتىن كەلىپ تۇسكەننەن كەيىنگى قاربالاسپەن وتكەن ەكى-ۇش ساعاتتا اڭعاردىم.

شاي ءىشىپ، ەل اياعى باسىلعان كەزدە، سامەت اعاي ءسوز اراسىندا مەنەن شىجىمداپ سىر تارتتى.

— تاماعىم سىيلى بولسىن، جاتار ورنىم جايلى بولسىن دەسەڭ، شونجارلاردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇيىنە ورنالاستىرايىن...

— بايمەن اۋىز جالاسار جايىم جوق، اعاسى! اۋىرسىنباساڭىز، ازىرشە ءسىزدىڭ ۇيدە بولا تۇرايىن؟!

سامەت جەلبەزەگى شىعىڭقى تاڭقى مۇرنىن كوتەرىپ، جۇقالاڭ قارا سۇر بەتىنىڭ تەرىسىن قىسىق كوزىنىڭ قيىعىنا جيىرا كۇلىمسىرەدى.

— مەن سەنى بايدىڭ اق ورداسى مەن قىمىزىنا، سۇلۋ. قىزىنا قۇمار جىگىت ەكەن دەسەم، بارىپ تۇرعان اق جۇرەك ەكەنسىڭ ءوزىڭ. — قوس قىرتىس تۇرىك ەرنىنە شانشىلا تونگەن سيرەك قارا مۇرتىنىڭ تىكشىل ساپارىن ماڭعازدانا شيراتتى. — مەن تۇرعاندا قارنىڭ دا اشپايدى، جاتار ورنىڭ دا جايسىز بولمايدى.

سامەتتىڭ بەس قانات قاراشا ءۇيى بۇگىن كۇندەگىسىنەن الدەقايدا كوركەيىپ كەتكەن سياقتى. ءتۇن جارىمىنا تىرمىسىپ قالعان. كۇلان جەڭگەيدىڭ ءدامدى قوناق اسىن جەپ، ونىڭ ارتىنان قويۋ كۇرەڭ شايعا ابدەن قانىپ الىپ، قىزدى-قىزدى اڭگىمەنى ساپىرىپ وتىرمىز.

— ۆولكوم ايتتى بولدى، بىلەك سىبانىپ ىسكە كىرىسەسىڭ ەندى، دەدى سامەت ءبىر مەزەتتە ءسوز سالماعىن ماعان تاستاپ.

— ىسكە ءسات تىلەڭىز!

— مەن ساعان ءوزىمنىڭ ءومىربايانىمدى ايتىپ بەرەيىن. تىڭدا. كەلەشەكتە كىممەن ىستەس بولاتىنىڭدى ءبىلىپ العانىڭ زيان ەمەس.

— قۇپ بولادى، ايتىڭىز! قۇلاعىم سىزدە!..

سامەت تەبىرەنە تولعانىپ الدى دا، تاماعىن كەنەپ، سويلەپ كەتتى.

— اكە-شەشەدەن ون جاسىمدا جەتىم قالدىم. كوزىمە كوك شىبىن ۇيمەلەپ قورلىق كوردىم. جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن كوپ تارتتىم. تۋعان اكەم توماي ءومىر بويى كىسى ەسىگىندە ءوتتى. شەشەم قارلىعاش ءسىڭىرى شىققان كەدەيدىڭ قىزى. بايلاردىڭ وتىن جاعىپ، كۇلىن شىعارىپ، سيىرىن ساۋۋمەن يت قورلىقتا ءولدى. اكە-شەشەمدى ءبىر جىل ىشىندە جەر الدى. قاراقان باسىم سورايىپ جالعىز قالدىم. جاناشىر تۋىسقان دەگەن اتىمەن جوق. كىم كورىنگەننىڭ بوساعاسىنا ءبىر تۇنەپ، قالعان-قۇتقان تاماعىن ءىشىپ، يت قورلىقپەن كۇن ءوتتى. وسى كۇيمەن ءۇش جىل ءجۇردىم.

ورايىن تاۋىپ سوزگە كيلىكتىم.

— ءيا، سودان كەيىن نە بولدى؟

سامەت ەتەكتەي قول ورامالىمەن بەتىن جەلپىپ، ءسال تىنىستاپ الدى دا، اڭگىمەسىن سوزا بەردى.

— نە بولسىن. امانتاي قالاسىندا اكەمنىڭ سامسون دەيتىن بالىقشى تامىرى بار ەدى. قازاقشاعا جۇيرىك ەدى بالەكەت. جاسىنان ءبىزدىڭ ەلمەن ميداي ارالاسىپ كەتسە كەرەك. سونىڭ اكەسىنىڭ اتى كىم ەدى؟ ەسىمنەن تارس شىعىپ كەتكەنىن قاراشى. ءيا، ءيا، سالكۋسانوۆ! سامسوننىڭ جاردەمى كوپ ءتيدى. بىلايىنشا ايتقاندا، سامسون مەنى سۋ تۇبىنەن سۋىرىپ الدى. مەن ونىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىن ولگەنىمشە ۇمىتپايمىن. «ءوستىپ قاڭعىرىپ جۇرە بەرسەڭ ادام بولمايسىڭ... ءايدا، ءبىزدىڭ قالاعا ءجۇر! قالادان ساعان جۇمىس تاۋىپ بەرەيىن. تاماعىڭ توق بولادى، كيىمىڭ ءبۇتىن بولادى»، — دەدى سامسون ءبىزدىڭ اۋىلعا ءبىر كەلگەنىندە.

— جارايدى، بارسام بارايىن، — دەدىم كوپ ويلانىپ تۇرماي.

سامسون مەنى ارباسىنا مىنگىزىپ امانتاي قالاسىنا الىپ كەتتى.

بارىسىمەن بەلوزەروۆ ميرون دەگەن كۋلاكقا جالداندىم... قىستا مال قارادىم، جازدا دالادا قورالى قويىن باقتىم. تاماعىم توق بولعانىن، كيىمىمنىڭ ءبىرسىدىرعى ءبۇتىن بولعانىن قايتەيىن، ءجوندى اقى تولەمەيدى. ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ ءجۇرىپ دەگەندەي، تەسىك وكپە بوپ ءوستىم. وسى كۇيمەن تاعى دا بەس جىل ءوتتى.

— سودان كەيىنگى ءومىرىڭىز نە بولدى؟ — دەپ تاعى دا كوتەرمە سۇراق بەردىم.

— نە بولسىن، — دەپ سامەت ىلە ءسوزىن جالعاپ جىبەردى. — بەلوزەروۆ كىم كورىنگەنگە ايۋداي اقىرىپ تۇراتىن اشۋلى كىسى ەدى. جاس دەپ اياي ما، الدە ۇلتى باسقا دەپ يمەنە مە، قايدان بىلەيىن، اندا-ساندا زەكىپ ۇرسىپ تاستاعانى بولماسا، قول جۇمسامايتىن. التىنشى جىلعا قاراعان جازدا ميروننان شي شىقتى. ونىسىنا مىناداي سەبەپ بار ەدى. باعىپ جۇرگەن وتارىمنان ءبىر كۇنى ءۇش سەمىز قويى ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتتى. بۇل قويلار تۇزدە جوعالدى ما، الدە الباردا قاماۋلى تۇرعان جەرىنەن الىندى ما؟ قۇداي اقىنا بىلمەيمىن. ميرون جوعالعان قويلارىنىڭ جالاسىن ماعان جاپتى. سەن مەنىڭ قويلارىمدى ءوزىڭنىڭ ءبىر قازاعىڭا شىعارىپ بەرىپ جىبەردىڭ دەپ زىركىلدەدى. مۇسىلماننىڭ اللاسىن، ورىستىڭ حريستوسىن قوساقتاپ ايتىپ، انت-سۋ ءىشتىم. وعان ميرون بولسىن با كوك الا قويداي عىپ ساباپ-ساباپ قۋىپ جىبەردى... — اڭگىمە وسى جەرگە جەتكەندە سامەت الدەنەدەن قىمسىنىپ، كۇبىرلەي سويلەدى. — جەڭگەڭنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا. ميروننىڭ ماريا دەگەن ادەمى قىزى بار-تىن. كەيىنگى كەزدە ونىمەن ءازىلىم جاراسىپ، امپەيلەسىپ كەتكەنبىز. ميرون ماريامەن مەنىڭ بايلانىسىم بارىن سەزىپ قالسا كەرەك، كەيىنگى كەزدە قيتىعىپ، قىڭىر جۇرەتىن. سىنىقتان سىلتاۋ تاۋىپ، قيت ەتسە ۇرسا بەرەتىن بولعان. قىزدىڭ شەشەسى اكسينيا كەمپىر قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن جۋاس كىسى ەدى. قويشى، نە كەرەك، ميروننىڭ مەنەن قۇتىلۋىنا سىلتاۋ تابىلدى. باسىما اڭگىر تاياق ويناتىپ جەر ورتاسى «كوكتوبەگە» قۋىپ سالدى. «ءبىزدىڭ قالادان كەت، كوزىمە كورىنبە، جوعال» دەپ قاتتى ەسكەرتتى.

— ادام بالاسىن قوي قۇرلى كورمەگەن نە دەگەن زۇلىم ەدى، — دەدىم.

— قويدى ايتاسىڭ، ەڭ تەگى، تىشقان قۇرلى دا كورمەيدى عوي. سونىمەن نە كەرەك، بەلوزەروۆ قۋىپ جىبەردى ەكەن دەپ اشتان ولەيىن بە، كورشىلەس قوسكول قالاسىنان ءبىر-اق شىقتىم. ءالىمساقتاعى كور-جەردى ايتىپ، باسىمدى قاتىردى دەمە، باۋىرىم. قۇلقىن تاماق كىمدى جەڭبەگەن. كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى بولىپ كەتە باردىم. قىستا كەسىمدى مەزگىلگە كۋلاكتارعا جالدانىپ، جازدا تابىنشىلارعا قوسىلىپ، قالانىڭ سيىرىن باقتىم. باسىڭدى اۋىرتىپ نەعىلايىن، كەيىنگى ون بەس جىلدى وسى كاسىپپەن وتكىزدىم. ورىس اراسىندا ۇدايىمەن جيىرما جىل جۇرگەندە تاۋىپ العان بىردەن-بىر تاتىمدى ولجام — ورىس ءتىلىن جەتىك ۇيرەنىپ الدىم. ورىستىڭ نەشە ءتۇرلى اندەرىن شىرقاعاندا تىڭداعان جۇرت قايران قالاتىن. بەينەتتىڭ قامىتى موينىڭا ءبىر ىلىنبەسىن دەسەيشى، ودان قۇتىلۋ قيىن بولادى ەكەن. اسپاننان اياعىڭ سالبىراپ تۇسسە دە، جەلكەڭنەن مىقتاپ ۇستاپ الادى دا، دىرىلداتىپ سۇيرەي بەرەدى. نەسىن جاسىرايىن، كوپ جىلدار بويىنا ەل بەتىن كورمەي جات باۋىر بوپ كەتتىم. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ون التىنشى جىلدىڭ جازىندا ەلگە ورالدىم... — سامەت وسى اراعا جەتكەندە باسىن تومەن سالىپ، تەرەڭ ويلانىپ قالدى.

— ەلگە قايتا ورالۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟ — دەپ اڭگىمەنىڭ ءجىبىن ساباقتاپ جىبەردىم.

— كۇلان جەڭگەڭە ۇيلەنۋىم سەبەپ بولدى! — سامەت ميىعىنان كۇلىپ ءسال كىدىرىپ قالدى. — مەنىڭ دە ءوز بويىما شاق جاتىپ اتار قۋلىعىم بار. بىلتىر ەلگە كەلىپ قايتقاندا كۇلانعا كوزىم تۇسكەن. ءسوز ايتۋعا باتىلىم بارماي قوبالجۋمەن ءبىر جىل ءجۇردىم. كۇلان — جادىرا دەگەن جەسىر قاتىننىڭ جالعىز قىزى. جادىرا بولسا، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق تاقىر كەدەي. اقىرىندا، نە كەرەك، اۋىلعا ادەيىلەپ كەلىپ، اۋەلى كۇلاننىڭ وزىنە كوڭىل ءبىلدىردىم. ول كەزدە ءازىل-وسپاعىڭدى كىم بىلگەن. تۋراسىن ايتىپ، قاراپ تۇردىم. «ەكەۋمىز دە جەتىمبىز، قوسىلىپ ءۇي بولايىق»، — دەدىم باياعى. بىردەن كونبەي، ءسوزبۇيداعا سالىپ سىلەمدى قاتىردى. «شوشقانىڭ ەتىن جەگەن شوقىندىدان قۇدايىم ساقتاسىن»، — دەپ تاۋىمدى شاعىپ تاستادى. سىلاپ-سيپاپ جالىندىم باياعى. — «ماعان شوشقانىڭ ەتىن جەگىزىپ جۇرگەن جوقشىلىق قوي... جەتىسىپ ءجۇردى عوي دەيسىڭ بە، ورىس اراسىندا»، — دەپ اقتالىپ كورىپ ەدىم، بالەكەت ونان سايىن قيتىعىپ كەتتى. وسەگى قۇرىپ كەتكىردىڭ جۇرگەن جەرى قاۋلاپ تۇرعان ءورت ەمەس پە. مەنىڭ ورىس قىزدارىمەن ەپتەگەن شاتاعىمنىڭ بار ەكەنىن دە سىرتتان بىلەدى ەكەن. تايسالماي، كىنامدى بەتىمە باستى. اقتالۋعا دالەلىم جوق. «ويلان، كۇلان، ويلان! — دەدىم كەتەردە، — مەنەن قولايلى كۇيەۋ تابىلمايدى ساعان!» بايقايمىن، قىزدىڭ وڭايلىقپەن كونە قوياتىن ءتۇرى جوق. سالىم سۋعا كەتىپ، سولبىرايىپ، كەتپەي تۇرىپ الدىم. «ازىرگە وسى سىڭايمەن بارا تۇر، سامەت! — دەدى كۇلان ءجۇزى جىلىپ. — مەنەن شىن كوڭىلىڭ بولسا، ۇستىڭە وتىز شەلەك قۇدىق سۋىن قۇيىپ، ابدەن تازارىپ كەل...» قىزدىڭ مىنا سوزىنەن ونشا كەت ءارى ەمەس سىڭايىن اڭعارىپ، ءىشىم جىلىپ كەتتى. «قۇداي-اقتا، قولىما قونارسىڭ»، — دەپ تۇرمىن ىشىمنەن. ءىشىم قازانداي قايناپ، جۇرەگىم لۇپىلدەيدى. ءۇمىتىمدى ۇزبەي كەتە بەردىم. ەرتەڭىنە ءبىر قاعا بەرىپ وڭاشادا تىلدەسىپ ەدىم: «اجەممەن سويلەس»، — دەدى. قۇدايىم جارىلقادى. كونبەسە وعان نە امال ىستەيمىن، قايتەيىن، جازعان قۇلدا شارشاۋ بار ما، ورايىن تاۋىپ جادىراعا ءسوز سالدىم. «ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولايىق، كۇشىك كۇيەۋ بوپ قولىڭا كىرەيىن»، — دەدىم. تىلەگىم ورىندالدى. جادىرا بايعۇس وڭاي كوندى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، قاسى-كوزى قيىلعان، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي وسى كۇلان جەڭگەڭ قۇسىم بولىپ، كۇستى الاقانىما قونا كەتتى. «سامەت جادىرانىڭ قىزىن الدى، ايدى اسپانعا ءبىر شىعاردى» دەگەن قالجىڭ تارادى بۇكىل ەلگە.

— اڭگىمەمىزدىڭ شىرايى جاڭا كىرىپ كەلەدى، — دەپ كوتەرمەلەپ قويدىم.

— سوقا باسىم جادىرانىڭ دايار ۇيىنە كىرە كەتتىم. وڭاي ولجا كوزدەگەن بىرەن-ساران اعايىنسىماقتارىنا جادىرا ويىندا جۇرگەن قىجىلىن تايسالماي ايتىپ، بەتتەرىن قايتارىپ تاستادى: «وتاعاسى قايتقالى ءبىزدى قايسىڭ اسىراپ، ساقتادىڭ؟ ەندى كەلىپ، يە بولا قالىپسىڭدار... باسىمدى قاتىرماي اۋلاق جۇرىڭدەر. سەندەرگە سالماعىمدى سالماي-اق قويايىن، ءوز بەتىممەن كۇنىمدى كورەيىن. مەندە نەلەرىڭ بار؟» — دەسە كەرەك باياعى.

مەنى قولىنا كىرگىزىپ الام دەگەنىنە جان سالىپ قارسى بولعان ەت جاقىنى جۇرقاباي يت اشۋعا باسىپ، جەڭگەسىنە كۇش كورسەتىپتى. وبالى نە كەرەك، قايىن ەنەم بايعۇس وعان دا دەس بەرمەيتىن قاتال كىسى ەدى، مارقۇم. بەت باقتىرماي قويىپتى. سوندا جۇرقاباي جەڭەر-اقىنعا: «بۇكىل ەلدەن قىزىڭا تاۋىپ بەرگەن كۇيەۋىڭ وسى ءسىمىلتىر شوقىندى بولعانى ما؟» — دەسە كەرەك. قايتسە دە مەنەن قول ۇزبەۋگە بەلىن بەكەم بايلاعان جادىرا مارقۇم تايسالماي ۇزىلدى-كەسىلدى شەشىمىن ايتىپتى: «شوقىندى بولماق تۇگىل، كىسى ولتىرگەن قاندىبالاق بولسا دا قىزىمدى سامەتكە بەرەمىن. ىشەر اسقا، كيەر كيىمگە جارىماي، كوزىمنەن جاس سورعالاپ جۇدەپ-جاداپ جۇرگەندە جون ارقالارىڭدى كورسەتىپ، قارايلاسپاي كەتىپ ەدىڭدەر، اعايىن! ەندى كەلىپ جاقىنسىراي قالدىڭدار ما؟ تيتىقتاۋىم جەتتى، كونبەيمىن تالكەكتەرىڭە، اۋلاق جۇرىڭدەر!» — دەپ ءمىز باقپاي وتىرىپ الىپتى. جەڭگەڭدى العاندا وسىنداي تالاي مالاعاندى باستان كەشىرگەنمىن، باۋىرىم!

سامەت العاشقى ماحابباتتىڭ شىرىن ءلاززاتىن ەسكە تۇسىرگەندەي، ءۇنسىز جىمىڭداپ، قيىلعان قارا مۇرتىن سىلاپ، كىدىرىپ قالدى.

كوپ ءسوز قوسپاي، ۇيىپ تىڭداۋمەن وتىر ەدىم. سامەتتىڭ كوڭىل كۇيى ءدال وسى ارادا وزگەشە تاسقىنداپ كەتكەنىن جىمىڭداعان شىرايىنان اڭعارىپ قالدىم. ەرنىنىڭ ەمەۋىرىنىنە قاراعاندا جانىنداي جاقىن قۇربىعا عانا ايتىلاتىن اسىل سىر بار سياقتى ىشىندە. وسى قيىن وتكەلدەن قالاي اتتاپ ءوتۋدىڭ قيسىنىن تابا الماي وتىرعان بولار. اۋزىنا ءسوز سالىپ، دەمەپ جىبەرۋىم كەرەك.

— قۇسىڭىز قولىڭىزعا قوندى. اقار-شاقار ءۇي بوپ كەتتىڭىز؟

— ءيا، ءۇي بوپ كەتتىك. ۋاقىت دەگەنىڭىز زۋلاپ ءوتىپ جاتتى. باياعى جالشىلىق تۇرمىس بىلاي قالدى. ەندى اڭشىلىق كاسىبىمەن اينالىستىم. قانسوناردا دالا كەزىپ كۇزەن، قارساق اۋلايمىن. جاز شىعا جاپان تۇزدە ەلدىڭ جىگىتتەرىمەن قوستاپ جاتىپ، قاقپان قۇرىپ سۋىر، زورمان ۇستايمىن. بۇل قۇرىپ قالعىردىڭ ءوزى دە ماشاقاتى مەن قيىر-شيىرى باستان اساتىن ءمانىسسىز كاسىپ. ءناسىپ، ءناپاقانى ءىننىڭ اۋزىنان تىلەۋ تىرىدە قورلىق ەكەن. امال قايسى، «ءشوپ جەسەڭ قاقالاسىڭ، ۇرلىق قىلساڭ قۇريسىڭ» دەگەندەي، ون ەكى مۇشەسى تۇگەل، دەنى ساۋ جىگىتكە ايتەۋىر ءبىر كاسىپسىز بولمايدى. بىردە قۇلاپ، بىردە ءسۇرىنىپ، ەگىز قوزىداي ءبىر وڭكەي كۇندەردى باستان وتكىزە بەردىم. — سامەت بۇكىل دەنەسىن سىقىرلاتا قوزعالىپ، وندىرشەگى بۇلكىلدەپ، اڭگىمەسىن ءۇزىپ جىبەردى.

— قۇداي اماناتى، بويىڭدا ءبىر ونەرىڭنىڭ بولعانى دا جاقسى ەكەن. ورىستىڭ ءتىلىن بىلگەنىمنىڭ پايداسىن كوپ كوردىم. ەلگە ارا-تۇرا جوعارىدان ۇلىق كەلە قالسا، ولاردى ءبىزدىڭ قازەكەڭدەرمەن جالعاستىرىپ، ۇعىنىستىراتىن ءتىلماشى مەن بولدىم. «وقىماعان ادام ورىس تىلىنە مۇنداي جەتىك بولادى ەكەن-اۋ»، — دەپ ۇلىقتار اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇماتىن بولدى. باياعى ورىس سامەت اتىم بىلاي قالىپ، ەندى ەل ىشىندە ءتىلماش سامەت اتانىپ كەتتىم. ۇلىقتارمەن قاتار وتىرىپ، سىيلى قوناقتارمەن ۇزەڭگىلەس بولىپ كەتتىم. قويشى، نە كەرەك، مۇنىڭ ءبارى دە وتكىنشى جاڭبىر سەكىلدى بىردەڭە عوي. ناعىز قىزىق داۋرەنىم كەيىن كەلدى. جارىقتىق ورىس ءتىلى مەنى العا سۇيرەپ، ورگە شىعارىپ جىبەردى.

— اڭگىمەڭىزدىڭ ەڭ قىزىعىن كەيىنگە ساقتاپ وتىر ەكەنسىز عوي، — دەدىم ەستىگەنشە بايىز تاپپاي. — كەبىڭىزدى شەرتە بەرىڭىز!..

— وسى ارادا ازداپ سەكىرىپ كەتەيىن دەپ وتىرمىن.

«ەكى اراداعى ءبىرسىپىرا ەلەۋسىز جايتتاردى ايتپاي تاستاپ كەتەمىن» دەگەن تۇسپالىنا بىردەن تۇسىنە قويدىم.

— مەيلىڭىز! قالاعان اڭگىمەڭىزدى ايتىڭىز!..

— ون جەتىنشى جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن ەكى جىلداي اۋمالى-توكپەلى زامان بولدى عوي. ايعىرداي ازىناپ اقتار كەلدى. ەلدى قىرىپ-جويىپ ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزدى. بارعانىنان كەلمەسىن، جاتقان جەرىنەن تۇرماسىن. اتى ءوشسىن!.. ون توعىزىنشى جىلدىڭ اياق شەنىندە ءبىر توپ قىزىل اسكەر ءبىزدىڭ اۋىلعا ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلدى. اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلدى. كوكتەن تىلەگەنىمىز جەردەن تابىلىپ، جارىلقانىپ قالدىق. اقتاردان كورگەن قورلىق-زورلىعىمىزدى ايتىپ، شەرىمىزدى تارقاتايىقشى دەيمىن... وسى نۇرتاي، باياعى، جىلماڭداپ قىزىل اسكەرلەردىڭ الدىنان شىعىپ قارسى الدى. اقتارمەن اۋىز جالاسىپ، ىمى-جىمى ءبىر بولعانى ەسىندە جوق. بارىپ تۇرعان زىميان ەمەس پە. قىزىلداردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، ءولىپ-وشىپ ءجۇر، باياعى. «ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسىڭدەر! ءقادىرلى قوناعىم بولىڭدار!» — دەيدى. قىزىل اسكەرلەردى قارسى الىپ تۇرعان ءبىر توپ ادامنىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعا كەلدىم دە، تاقىلداپ ورىسشا سويلەي باستادىم: «سىزدەردى كۇتىپ وتىرعان نۇرتاي ەمەس، مىنا بىزدەرمىز، جالاڭاش كەدەيلەرمىز! جامان دا بولسا، ءوز ۇيىمە تۇسىرەمىن سىزدەردى!» — دەدىم. سوندا كۇرەڭ قاسقا اتتى، سارى الا قىلىش تاعىنعان، مىلتىق اسىنعان الدىڭعىسى ماعان جاقىنداي ءتۇسىپ: «ءسىز كىم بولاسىز؟» — دەپ سۇرادى. «مەن، — دەدىم، — وسى ەلدىڭ تاقىر كەدەيىمىن. تومايەۆ سامەتپىن!» باستىعى ميىعىنان كۇلىپ تۇرىپ: «جولداس تومايەۆ! باستاڭىز، ءبىزدى ءوز ۇيىڭىزگە!» — دەدى. «جولداس» دەگەن ءسوزدى ەڭ العاش وسى كومانديردىڭ اۋزىنان ەستىدىم. «كانى، كىرىڭىز، جولداس كوماندير!» — دەپ، ەلپەڭدەپ الدىنا ءتۇسىپ، ۇيگە الىپ كەلدىم. قىزىل اسكەرلەردى ماڭايداعى ءار ۇيگە ەكىدەن، ۇشتەن ءبولىپ قوندىردىق. كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ كوماندير ءوز قولىنان ءبىزدىڭ قورانىڭ ەسىگىنىڭ ماڭدايىنا جەلبىرەتىپ قىزىل تۋ تىكتى. قىزىل اسكەرلەردى باستاپ الىپ ءجۇرىپ، ەلدىڭ تۇرمىس كۇيىمەن تانىستىردىم. ەل ىشىنەن ورىس ءتىلىن جەتىك بىلەتىن ادام تابىلعانىنا قىزىل اسكەرلەر قاتتى ءسۇيسىندى.

— ءيا، سونىمەن، قىزىل اسكەر قاتارىنا قوسىلىپ كەتتىڭىز عوي، ءا؟

— سەنى اسكەرشە مۇزداي كيىندىرەمىز، وزىمىزبەن بىرگە الىپ كەتەمىز، ءتىلماش بولاسىڭ، ءبىزدى ەلمەن تىلدەستىرەسىڭ، — دەدى كوماندير.

سەن كەڭەس وكىمەتىن ەڭبەكشى ەلمەن قابىستىراتىن دانەكەر بولاسىڭ، دەيدى. كومانديرگە ريزا بولعانىم سونشا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جولىنا قۇربان بول دەسەڭىز دە ءازىرمىن، دەدىم، باياعى. ماڭدايىنا قىزىل جۇلدىز تاققان قوقايما كوك بەرىك، ۇزىن ەتەك سۇر شينەل كيىپ، ناعىز قىزىل اسكەر بوپ شىعا كەلدىم. مەن اتتاناردا جادىرا قاتتى نالىدى. «زىم-زيا جوعالىپ كەتىپ، سورلاتىپ جۇرە مە، قايتەدى؟» — دەپ كۇدىكتەنگەن بولۋى كەرەك، ادەپكىدە رۇقسات بەرمەي بەزەرىپ وتىرىپ الدى. ماعان الاڭسىز سەنەتىن كۇلان: «جولىن بوگەمە، اپا، بارسىن، ەل كورسىن، جەر كورسىن!» — دەپ شەشەسىنە باسالقى ايتتى... كەمپىر كوندى-اۋ اقىرى. اق باتاسىن الىپ، اتتانىپ كەتتىم. سول كەتكەننەن تابانى كۇرەكتەي ءتورت اي ءجۇرىپ قايتتىم. سولاي، سالكەن! مەن دەگەنىڭ ءبىر كەزدە جاس كەڭەس وكىمەتىن ەلمەن وسىلاي جالعاستىرعامىن. لەنين ۇرانىن، پارتيا ءسوزىن حالىققا جەتكىزگەمىن... پارتيا قاتارىنا جيىرماسىنشى جىلى ءوتتىم. سودان بەرگى از جىلدا قولدان كەلگەن مىندەتىمدى ادال اتقارىپ ءجۇرىپ جاتىرمىن. تەگىندە، مىنا حات تانىماۋدىڭ تاۋقىمەتىن كوپ تارتىپ ءجۇرمىن. ونىڭ بەر جاعىندا، ءوز بەتىڭمەن كىتاپ وقي المايسىڭ. بۇل دا ءبىر ۇلكەن قورلىق. باسقا بىرەۋدىڭ اۋىزشا ايتقانىنان قانشا دەگەنمەن شالا ۇعادى كىسى. كىتاپتى قولىڭا الىپ وتىرىپ، زەردەمەن ۇققانعا نە جەتەدى دەيسىڭ.

— تۇعىردان تۇسكەن كارى ەمەسسىز، وقىڭىز، ساۋاتىڭىزدى اشىڭىز، — دەدىم ونىڭ ءۇمىت-ارمانىنا دەم بەرىپ.

مەنىڭ قالتقىسىز ادال كوڭىلدەن شىققان اقىل-كەڭەسىمە ءدان ريزا بولعان ىڭعاي كورسەتىپ، سۇيسىنە سويلەپ كەتتى سامەت:

— وقيمىن، وقيمىن! كولدەنەڭ ءبىر قىرسىق كەزدەسىپ قالماسا، ەڭ بولماعاندا حات تانىپ الامىن. ايتپاقشى، — دەدى سامەت جوعالعان زاتىن تاۋىپ العانداي كوڭىلى كونشىپ، — الگى قىزىل اسكەرلەرگە بايلانىستى ءبىر قىزىق اڭگىمەنى ساعان ايتپاي كەتىپپىن. بۇل دۇنيەدە كوگەرمەس-اۋ، بۇل نۇرتاي. قىزىلداردان ىعىسىپ قورعالجىنعا كوشە قاشقان اتباساردىڭ بايى الەكساندر بەلوۆتىڭ 500 قويىن، وتىز جىلقىسىن، جيىرما شاقتى سيىرىن كولبارشىن دەگەن جەردەگى كۇزدىك قوراسىنا تىعىپ ۇستادى عوي بۇل سۇم. اكەسىن تانىتىپ، وسى قىلمىسىن كومانديرگە مالىمدەپ بەردىم. ەرتەڭىنە تاس-تالقانىن شىعارىپ، تىققان مالدارىن ايداپ اكەلىپ، وسى ەلدىڭ كەدەيلەرىنە تاباندا ءبولىپ بەردى. نۇرتاي جان ساۋعالاپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ ارەڭ دەگەندە امان قۇتىلدى. نۇرتايدىڭ قانداي ادام ەكەنىن بىلەرسىڭ، ءالى. ماعان دەگەندە اتارعا وعى جوق. شاماسى كەلسە، الدەقاشان قۇرتار ەدى كوزىمدى.

از عانا تىنىستاپ العاننان كەيىن تىستاعى ايەلىن شاقىرىپ الدى:

— بەرى كەلشى، كۇلان! انا ابدىرەنى اششى!

كۇلان قىپشا بەلىن قىناي قىسقان قارا ماقپال جەڭسىزىنىڭ كۇمىس قاپسىرماسى جارقىلداپ، اق كويلەگىنىڭ كەڭ ەتەگى كولەڭدەپ جەتىپ كەلدى. سۇڭعاق بويىن تىك ۇستاپ، اق سۇر ءجۇزى قۇبىلىپ، سارعىش ۇلكەن كوزىن تومەن سالىپ، سامەتتىڭ الدىنا تۇرا قالدى.

— ونى قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟

— مۇعالىمگە قىلىشىمدى كورسەتەيىن...

كۇلان توردەگى جۇك-اياق ۇستىندە تۇرعان الپامساداي شۇبار ابدىرەنى سىڭعىرلاتىپ اشىپ، ىشىنەن بىلعارى باۋلى سارى الا قىلىشتى الدى دا، سامەتكە ۇستاتتى. ءوزى سىرتقا شىعىپ كەتتى. ول قىلىشتى جاڭا كورگەندەي قىزىعا قاراپ از وتىردى دا، ماعان بەردى:

— سول ساپاردا قىزىل اسكەردىڭ كومانديرى پاتراكەيەۆ جولداس ماعان سىيعا بەرىپ ەدى.

قىلىشتى قىنابىنان سۋىرىپ الىپ كورىپ وتىرمىن.

بولات ءجۇزىن تيتىمدەي توت شالماعان.

— اسىل بەلگى ەكەن، — دەدىم قىلىشىن وزىنە قايتىپ بەرىپ.

— ءيا، سول ءبىر ۇمىتىلمايتىن كۇندەردىڭ بەلگىسى عوي، — دەدى سامەت ماڭىزدانىپ، — ساقتالىپ جاتا بەرسىن.

اڭگىمەمىز وسىمەن تىندى. مەن تىسقا شىقتىم.

قويۋ قاراڭعىلىق جەر-دۇنيەنى بۇركەپ العان. سامەت ءۇيىنىڭ سىرتىندا، جەتەگىن اسپانعا قاراتىپ سىرەستىرىپ كوتەرىپ قويعان جاداعاي تارانتاسقا سۇيەنىپ، تۇنگى اۋىلدى كوزبەن شولىپ تۇرمىن. اينالا جيەگىن جاسىل قۇراق كومكەرگەن شالقار كولدىڭ كۇنشىعىس جاق ىرگەسىنە ارالارىن جاقىن سالا قاز-قاتار قونعان التى اۋىل تۇن-تۇنەكتىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىعىندا بەيقام قالعيدى. اسپان جالتاڭ. دالا جىم-جىرت. ىعى-جىعى جۇلدىزدار سيقىرلانا قىلمىڭداپ، گاۋھار تاستاي قۇبىلا جالتىلدايدى.

كوكىرەگىم شايداي اشىلدى. كومەكەيىم كۇمبىرلەپ كەتتى:

قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ،

ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ،

دالانى جىم-جىرت دەل-سال عىپ.

ءتۇن باسادى سالبىراپ...

كولدىڭ وڭ جاق يىنىندەگى شەتكى اۋىل جاقتان، التىباقان تەۋىپ جاتقان قىز-بوزبالالاردىڭ اسقاق داۋىسى كەلدى قۇلاققا. ەل قىزدارىنىڭ ەجەلگى مۇڭدى ءانى «اۋپىلدەك» شەر-شەمەنىڭدى قوزعاپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. تۇنگى تۇنىق اۋادا باياۋ تولىقسىپ، بىردە بيىككە الىستاپ كەتىپ، ەندى بىردە تومەن قۇلدىرايدى.

قار باستى اۋپىلدەكتىڭ قامىستارىن،

ايتادى اركىم كورگەن قاسىرەت-زارىن.

تۇسەدى قايعىلىعا قارا تۇمان،

كىم بىلەر سونىڭ قاشان اشىلارىن...

ءان تالماۋسىراپ بارىپ، پىشاق كەسكەندەي ۇزىلە قالدى دا، قاس قاققانشا بۇلقىنىپ شىعا كەلىپ، اسپان كەڭىستىگىنە قايتا شارىقتاپ كەتتى. ۋلاپ-شۋلاپ قوڭىر كۇزدە جىلى جاققا قايتىپ بارا جاتقان ءۇيىرلى اققۋداي كۇڭىرەنە سىڭسيدى. مىڭ جەردەن كونتەرىلى بولسام دا، جۇرەگىمە وت ءتۇستى. بىرەۋلەر داۋلەتى شالقىعان باي، ەندى بىرەۋلەر ءسىڭىرى شىققان جارلى بولعانىمەن جازدىڭ كىلەمدەي قۇلپىرعان كوكوراي-شالعىنى، گۇل-بايشەشەگى، جۇپار اۋاسى، كاۋسار بۇلاعى بارشا جانعا ورتاق. مەنىڭ دە بالا شاعىمنىڭ تەڭ جارتىسى وسىنداي كورىكتى جاسىل جايلاۋدا، ادام اتاۋلىنىڭ بار-بارىنە ورتاق كوك مايسالى جازدىڭ ساياسىندا وتكەن. سارىارقانىڭ تالاي اراي تاڭىن كوزىممەن اتقىزىپ، اقسۇيەك ويناپ، اسىر سالعان بەيقام تۇندەرىم، كوبەلەك قۋىپ، گۇل جۇلىپ، دالا كەزگەن سايراندى كۇندەرىم ەسكە ءتۇستى.

التىن تاباقتاي دوڭگەلەنىپ، كوكجيەكتى اق جارقىن نۇرعا بولەپ، كەربەز اي كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. سامالاداي سانسىز جۇلدىزدار ايدان ۇيالعانداي كوزدەن ءۇرتىس الىستاپ، ءالسىن-الى كومەسكى تارتىپ بارادى. شەت-شەگىنە كوزىڭ تۇگىل، ويىڭ جەتە المايتىن تەرەڭ سىرلى جۇمباق دۇنيەنىڭ يەن ورتاسىندا جالعىز تۇرمىن. وسى ساتتە مەن ءوزىمدى لايساڭ نوسەر جاڭبىردىڭ جالعىز تامشىسىنداي سەزىندىم. تۇن-تۇنەكتە دەل-سال قالعىعان قالىڭ اۋىلدار ماعان قارلى جاپانداعى نەكەن-ساياق قارا داقتاي كورىندى.

دالادا ۇزاق تۇردىم. اي سۇلۋ كوكجيەككە باياۋ ورمەلەپ شىعىپ، جالتاڭ اسپاننىڭ يىعىنا قوندى. تاڭ ساز بەرە باستادى. تاڭ ارۋى شولپان جۇلدىز جايناڭ قاعىپ شىعا كەلدى. تاڭ ساۋلەسى ءسات سايىن مولايىپ كەلەدى. كوپ ۇزاماي سوناۋ، كوكجيەكتەن الاۋلاپ كۇن شىعادى. مىنا بەيقام اۋىلدار شىرت ۇيقىسىنان ويانادى. كوكوراي شالعىن، بايشەشەكتەر قۇلپىرىپ، ومىر-تىرلىكتىڭ قان تامىرى تۋلاي سوعادى تاعى دا.

ۇيگە كىردىم. توسەكتە جاتىرمىن. تاڭ سالقىنى دەنەمدى مۇزداتتى. ۇستىمنەن سىرعىپ ءتۇسىپ قالعان اتلاس كورپەنى قىمتاي جامىلىپ، وڭ جاق جامباسىما اۋناپ جاتتىم. قانشا ۇيىقتايىن دەسەم دە كوزىم ىلىنەر ەمەس. مەيلى، تاڭ تەزىرەك اتىپ، كۇن تەزىرەك شىقسا ەكەن.

3

قامساقتى ەلىنە كەلگەلى ءۇش كۇن ءوتتى. جىڭىشكە سىرىققا بايلاپ، بەس قانات قوڭىر ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا اۋەلەتە كوتەرىپ قويعان قىزىل جالاۋ دالانىڭ مايدا قوڭىر سامالىمەن ىرعالا تولىقسىپ، ماناۋراي جەلبىرەيدى. ەلگە كەلگەن ەرەسەن جاڭالىقتىڭ جارشىسىنداي شارتاراپقا اتوي سالادى.

الدا ىستەلەتىن جۇمىستار كوپ-اق. ءبىراق «قۇشاعىڭ جەتپەگەن نارسەنى قۇشاعىڭا سىيعىزا المايسىڭ». دەمەك، كەزەكتەگى ونىڭ مىندەتتەردى شەت-جاعاسىنان جۇقالاپ باستاپ، از-كەمنەن ۇلعايتا بەرۋ كەرەك. «تامشىدان تاما بەرسە داريا بولار» دەگەندەي، اقىرىندا ءبىر مولايىپ كەتەر داعى.

بۇگىن ەل تۇرمىسىمەن ءىشىنارا تانىسىپ الايىن دەگەن ويىم بار. تۇسكە شەيىن كەم دەگەندە ءۇش اۋىلدى ارالاپ، ءۇي باسى كىرىپ شىعۋىم كەرەك. 18 بەن 40 جاس اراسىنداعى ەرەسەكتەردى تىزىمگە جازىپ، ساۋاتتىلارى مەن ساۋاتسىزدارىن، شالا ساۋاتتىلارىن بولەك-بولەك اجىراتىپ الماقپىن. بۇعان قوسا كەلەشەكتە وقۋعا تارتىلۋعا ءتيىستى جاس بالالاردىڭ ەسەبىن انىقتاماقپىن. ءسويتىپ، مادەنيەت جورىعىنا كەرەكتى دەرەكتەردى جيناماقپىن. ەل ءومىرىنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن وسى باستان ءبىلىپ الماسام، نىساناعا جەتۋ قيىن بولادى.

تۇستەن كەيىن جەلدىباي دەگەن شالدىڭ ۇيىنە بارىپ، اۋىزبا-اۋىز سويلەسپەكپىن. كەشە كەشكىسىن، قول توقپاقتاي قارا كەمپىر مەنى ىزدەپ كەلىپ، ەگىلىپ مۇڭىن شاققان.

جەلدىباي دەگەن جارىمجان كىسىنىڭ جۇبايى ەدىم. شالىم ءتورت جىلدان بەرى ناۋقاستانىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ شىقشى، قاراعىم، شالىممەن تىلدەسشى! — دەگەن.

جەلدىبايدىڭ حال-جاعدايىن سامەت اعايدان سۇراپ ءبىلىپ الدىم. ەندىگى ويىم — سول كىسىمەن سويلەسىپ، مەنەن نە تىلەگى بارىن ءوز اۋزىنان ەستۋ.

ءۇش اۋىلدى باستان-اياق ارالاپ شىققانشا كۇن كەشكىرىپ قالدى. سامەت ماعان ءوزىنىڭ حاتشىسى ەلەمەس تولەمىسۇلىن قوسىپ بەرگەن. ەلەمەس — اۋزىنان مايەگى شىعىپ تۇرعان جاس جىگىت. مەنى توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن كورىپ، تەز ءۇيىر بوپ كەتكەن-دى. ەلەمەستىڭ سالماقتى دا بيازى مىنەزى ۇنايدى ماعان. اكەدەن جاستاي جەتىم قالىپتى. جيىرماعا بيىل شىعىپتى. اۋىل مولداسىنان ءۇش-تورت جىل وقىپتى.، شاكىرتتەردىڭ الدى بولىپتى. بىلتىردان بەرى اۋىلدىق كەڭەستە حاتشىلىق قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن كورىنەدى. ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، ات جاقتى، اق قۇبا، سۇڭعاق بويلى، ءمۇلايىم قارا كوزى مولدىرەگەن سۇيكىمدى جىگىت. «كوپ جۇرمەسەڭىزشى، ءمۇعالىم اعاي، شارشاپ قالاسىز عوي!» — دەپ مەنى قىزعىشتاي قوريدى.

كەشە كەشقۇرىم سامەت ءۇيىنىڭ سىرتىنداعى ويدىم كوگالدا وڭاشا وتىرعانىمىزدا ەلەمەس جاس بالاشا اڭعال جىميىپ، ماعان ءبىر توسىن ساۋال بەردى:

— ءسىز لەنيندى كوردىڭىز بە؟

— موسكۆاعا بارۋدىڭ ءساتى تۇسپەي-اق قويدى. لەنيندى قايدان كورەيىن!

ەلەمەس كوزى جايناپ، اق قۇبا بيداي ءوڭى كۇرەڭىتە قالىپ، جۇقالتاڭ جازىق قاباعىن ءسال شىتىپ، شىرت ەتكىزىپ تاڭدايىن قاقتى. باسىن شايقادى. «ءوزىڭىز كەلە-قوستانداي ءمۇعالىم بولا تۇرىپ، وسى ۋاققا شەيىن لەنيندى ءبىر كورمەگەنىڭىز قالاي؟» — دەپ، ماعان سىن تاعىپ تۇرعانداي.

— ەڭ بولماعاندا، لەنيننىڭ ءبىر ۇلكەن سۋرەتىن قالادان الا كەلگەنىڭىزدە تىم جاقسى بولاتىن ەدى.

ەلەمەستىڭ ورىندى سوزىنەن مويىن بۇرا المادىم. ايتكەنمەن تىلگە تيەك بولسىن دەگەن ويعا بەكىنىپ:

— وسى ەلدە لەنيننىڭ بىردە-بىر سۋرەتى بولماعانى ما؟ — دەپ ەدىم، ەلەمەس سىنىق شىرايمەن كىشىلىك كورسەتىپ، سىپايى جاۋاپ ايتتى:

— اۋىلدىق كەڭەستىڭ كەڭسەسى ءبىزدىڭ ەلگە بيىل ورنادى عوي. كەڭسەدە لەنيننىڭ جالعىز سۋرەتى بار ەدى. اينالا توڭىرەگىن اعاشپەن شىرعالاپ بەر دەپ سارسەنباي دەيتىن شەبەرگە بەرسەم، ول ساباز سۋرەتتىڭ اينالاسىن قىزىل جىبەك ماتامەن بەزەندىرىپ، ءوز ءۇيىنىڭ تورىنە ءىلىپ قويىپتى... اقساقال-اۋ، كەڭسەنىڭ مۇلكىن يەمدەنىپ كەتكەنىڭىز قالاي دەسەم، قولىڭ ۇزىن عوي، تاۋىپ الارسىڭ بايبىشەمىز بەن ەكەۋمىز لەنين جارىقتىقتىڭ ديدارىن كۇندە كورىپ وتىرايىق تا دەپ قاراپ وتىر. — سارسەنبايدىڭ اق پەيىل مىنەزىنە سۇيسىنگەندەي كوزىنىڭ قيىعىن جيىرا كۇلىمسىرەپ،" ءسوزىن تىيدى.

لەنين سۋرەتى تۋراسىندا ءسوز قوزعاعانداعى تۇپكى ماقساتى، ەڭبەكشى حالىقتىڭ ۇلى كوسەمگە دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن ماعان اڭعارتۋ ەكەنىن ەندى ءبىلدىم.

نۇرتاي اۋلىنىڭ الدىڭعى جاعىنا وقشاۋ قونعان قۇرىم كۇركەگە كەلدىك. بۇل ادەيى ىزدەپ كەلگەن جەلدىبايىمىزدىڭ ءۇيى.

تىم كىشكەنتاي قۇرىم كۇركەنىڭ ىشىندە ءىلىپ الار ءبىر جاپىراق نارسە جوق. وڭ جاق بوساعادا، كەرسەڭنەن از-اق قالقىڭقى قارا قازان قاڭسىپ جاتىر. ارسا-ارسا ءۇش قانات كەرەگەنىڭ ىشىنە اينالدىرا ەسكى اق شي تۇتىپتى.

توردەگى قوس قاباتتاپ توسەگەن تۇتە-تۇتە الا تەكەمەتتىڭ ۇستىندە، شوقپىت قوڭىر كورپەگە بەلۋارىنان ورانىپ، كىرلى قوڭىر جاستىققا ارقاسىن سۇيەپ، سەلدىر ساقال-مۇرتى ءاپپاق قۋداي شال وتىر. تۇتە-تۇتە تۇيە ءجۇن شەكپەنىن جەلبەگەي جامىلىپ، باسىن قارا شۇبەرەكپەن باستىرا تاڭىپ الىپتى.

— اسسالاۋماعالايكۇم! — قول قۋسىرىپ، ءيىلىپ سالەم بەردىم. سالالى تارامىس ساۋساقتارىن ارەڭ قيمىلداتىپ، سيرەك بىتكەن ۇزىن كىرپىگىن جاسقانا جىپىلىقتاتىپ، باسەڭ ءتىل قاتتى شال:

— اليكسالەم! ەسەنبىسىڭ، بالام!

مالداس قۇرىپ شالدىڭ قارسى الدىنا وتىرا قالدىم.

— ناۋقاستانىپ جاتىرسىز با، اقساقال؟! — دەدىم.

شال دوڭگەلەك قوي كوزىنىڭ استىمەن قاراپ، قۇپتاپ باس يزەدى.

— بۇل كىسى كوپتەن بەرى سىرقات! — دەدى ارتىمدا تۇرعان ەلەمەس. — ىزدەپ كەلگەن جەلدىبايىڭىز وسى.

جەلدىبايدىڭ ادام شوشىرلىق جۇدەۋ كەسكىنىنە كوز جۇگىرتىپ ءوتتىم دە، ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇسىپ:

— قانداي سىرقات، اتا؟ — دەپ سۇرادىم.

— ۇزاققا سوزىلعان سارى اۋرۋ عوي. وڭ جاق دەنەمدە مۇتتە جان جوق. — قينالا دەم الىپ، كەۋدەسىن كەرە اۋىر كۇرسىندى. جەلدىبايدىڭ جاي-جاپسارىن ەلەمەس باجايلاپ ايتىپ بەردى. سوڭعى ەكى جىلدا قولدان كەلگەن ەم-دومدى ىستەتىپ كورىپتى، كوزى قاراقتى دەگەن ءبىر تاۋىپكە دە كورىپتى، تامىر ءدارى ءىشىپتى. نە كەرەك، سولاردىڭ بىردە بىرەۋى دەرتىنە داۋا بولماپتى.

شالدى اياپ كەتتىم. ەندىگى ايتار ءسوزىمدى وقتاپ وتىرعانىمدا كەلەسى ءسوزدىڭ تيەگىن جەلدىبايدىڭ ءوزى اعىتىپ جىبەردى.

— قاي ەلدىڭ بالاسىسىڭ، شىراعىم؟ — سۇيەگىنە جابىسىپ قالعان سارعىش بەتىنەن بولماشى قۋانىش رەڭى ءبىلىندى. — ەلگە ءمۇعالىم كەلدى دەپ ەدى، سەن ەكەنسىڭ عوي! بارەكەلدى، قادامىڭ قايىرلى بولسىن، شىراعىم!..

ءاتى-جونىمدى، رۋىمدى، بۇل ەلگە مۇعالىمدىككە وكىمەت ادەيى جىبەرگەنىن قىسقا-قىسقا ايتىپ بەردىم.

جەلدىباي مەنىڭ جىلى سوزىمە ريزا بولىپ، باتا بەردى. بويى ۇيرەنىپ، جاقسى ىقىلاس-نيەتىمدى تانىپ العاننان كەيىن مۇڭىن شاقتى:

— جەزدىدەگى بايعابىل بايدى ەستۋىڭ بار شىعار؟ وتىز جىل بويىنا سونىڭ جىلقىسىن باقتىم. قازىرگى سيقىمدى كورىپ وتىرسىڭ عوي. بايدان تاپقان ولجام وسى، شىراعىم!

تورىنەن كورى جۋىق ءعارىپ ادامنىڭ جان تۇكپىرىنە، سەزىم تەرەڭىنە ءۇڭىلدىم. قايتكەن كۇندە دەرتىنە شيپا تاۋىپ بەرگىم كەلدى. جەلدىبايدىڭ قالت-قۇلت تىرلىگى ماعان مايى تاۋسىلىپ، ءوشىپ بارا جاتقان شىراعدانداي كورىندى. مەيىرىمسىز اجال سورلىنىڭ كوك جەلكەسىنە قانجارىن ءتوندىرىپ تۇر، مىنە. بەيشارا ەندى كوپ ۇزاماي باۋىرى سۋىق قارا جەردىڭ قۇشاعىنا كىرەدى دە، قاراڭعى كوردەن ماڭگى-باقي جاي تابادى... — سەزىمىم وسىلاي سايرادى. «جوق، وسىنىڭ ءبارى بۇلدىر بولجال، — دەدىم تولقىنىپ، — دارمەنى بىتكەن مىسكىن شالدىڭ قوڭىرقاي كوزىنەن ومىر-تىرلىكتىڭ سونبەس وتىن كورىپ وتىرمىن، جاداۋ جۇزىنەن ءورشىل ءۇمىت، ارمان نىشانىن اڭعارامىن».

— ادامعا سارى ۋايىم پايدا بەرمەيدى، اتا! — دەدىم شالدىڭ ۇمىت-تىلەگىن قاناتتاندىرىپ جىبەرگىم كەلىپ، — تۇك تە ەتپەيدى، جازىلاسىز!

— اۋزىڭا ماي، قاراعىم! — جەلدىبايدىڭ داۋسى بۇل ساپار كۇشەيىپ شىقتى. — قارا جەرگە قارا جىلان كىرسىن.

— قالاعا، دارىگەرگە اپارىپ ەمدەتەمىز، قۇلانتازا ساۋىعىپ كەتەسىز!..

— وركەنىڭ ءوسسىن، قاراعىم! — ول قۋناق قوزعالىپ، ماعان قاراي ءسال جىلجىدى. — دارىگەرىڭە اپارماساڭ دا ريزامىن. ءقازىر ءولىپ كەتسەم دە ارمانىم جوق، شۇكىر... وسىنداي جاقسى ءسوز ەستىپ، قۋاناتىن كۇندى دە كوردىم.

جەلدىبايدىڭ قازىرگى ساتتەگى جان كۇيىن كوڭىلدى كوز جانارىنان شولاسىز تانىپ وتىرمىن. دوڭەس قالىڭ قاباعى جادىراپ، كوزى كۇلىمدەپ وتىرىپ قالدى. ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقان ۇنسىزدىكتى بۇزىپ جىبەردىم:

— سونىمەن، اقساقال، دارىگەرگە كورىنەسىز عوي؟..

— ماعان بولا ماشاقاتتانباي-اق قوي، شىراعىم! جاساعان يەمنىڭ ءبىر جازعانى بار شىعار. امانات جانىن الام دەسە، وعان نە شارا؟..

— شىن ايتام، اتا! — دەدىم الگى ايتقان سوزىمنەن تانباي، — دارىگەرگە ەمدەلسەڭىز، ءسوزسىز ساۋىعاسىز!..

جەلدىباي جاستىعىنىڭ استىنان الاقانداي الا سيسانى سىزدىقتاپ سۋىرىپ الىپ، بەتىن ءسۇرتتى. قۋ سۇيەكتەي قۋارعان ءجۇزى ءبىر ساتكە كۇرەڭىتە قالدى دا، ارتىنشا ءباز-باياعى جۇدەۋ قالپىنا قايتا اۋىستى.

بولىس ورتالىعى تۇرعان قاراكەمەردەگى اۋرۋحانادان دارىگەر الدىرىپ، اۋەلى سوعان كورسەتەيىك، ەگەردە ول قاجەت دەسە اتباسارعا اپارىپ ەمدەتەيىك دەپ ەدىم، جەلدىباي دارىگەردەن ات-تونىن الا قاشتى. اللانىڭ جازمىشىنان وزىپ كەتە الام با، ولەر شاعىمدا نەسىنە كۇناكار بولام دەپ، ءدىننىڭ ەتەك باستى ىڭعايىنان شىعا المادى. ءسوزىنىڭ سارىنى اللانىڭ امىرىنە، پايعامباردىڭ حاديسىنا سايعاندا جەلدىبايدىڭ ونسىز دا جۇدەۋ ءجۇزى ويسىراپ، كوزىنە عايىپتاعى جۇمباق دۇنيە ەلەستەگەندەي قالشيىپ وتىرىپ قالدى.

جەلدىبايدىڭ دارىگەرگە ەمدەلگىسى كەلمەيتىن ىڭعايىن تانىدىم دا، بۇل جونىندەگى ءسوزدى ءۇزىپ تاستادىم.

— مەنەن نە تىلەگىڭىز بار؟ — دەدىم اڭگىمەنىڭ سارىنىن وزگەرتىپ. وسىنى ايتۋىم-اق مۇڭ ەكەن، جەلدىبايدىڭ ءجۇزى جادىراپ سالا بەردى.

— مەن سەنەن يە تىلەيىن، شىراعىم! — ءسال كىدىرىپ قالىپ، ءسوزىن قايتا جالعادى. — اقمىرزا دەگەن كەنجە تەنتەگىمىز بار. ەلدىڭ بالالارى قاتارلى وقىسا ءتاۋىر بولار ەدى!..

— وقىتامىن!

جەلدىباي مۇڭسىز جانداي كۇلىمسىرەي قارادى ماعان.

— ولجانىڭ ەڭ ۇلكەنى وسى بولار ەدى، شىراعىم!

— اماندىق بولسا بايلاردىڭ ەسىگىندە جۇرگەن ەكى ۇلكەن بالاڭىز دا ازاپ-قورلىقتان ازات بولادى، اتا! — دەدىم تىنىمسىز ويدىڭ اۋەزەسىنە ەرىپ.

جەلدىباي مۇڭايا سويلەدى:

— ول كۇندى مەن كورمەيمىن عوي. — ءسال تىنا قالدى دا، ازدان كەيىن تەبىرەنىپ، ءسوزىن سوزا ءتۇستى. — ال، قاراعىم! ايىپقا بۇيىرماساڭ، ساعان تاعى دا ءبىر تىلەك ايتايىن. باعانالىنىڭ ءبىر ولمەلى شالى قايداعى جوقتى ايتىپ باسىمدى قاتىردى دەمە. ماعان ىستەگەن ۇلكەن جاقسىلىعىڭ بولسىن. بايعابىلدا كەتكەن تابان اقىمدى الىپ بەر!

جەلدىبايدىڭ بۇل ءوتىنىشىن ابەس كوردى بىلەم، ەلەمەس قاباعىنا كىربەڭ الىپ:

— بايدان اقى داۋلاپ الىپ بەرەتىن ءمۇعالىمدى سوت دەپ ويلايسىز با؟ — دەدى.

جەلدىباي ەلەمەسكە ءسوز قايىرمادى. ىڭعايسىزدانىپ تومەن قاراي بەردى.

— بايدان اقىڭىزدى الىپ بەرۋگە ابدەن بولادى. كەرەك دەسەڭىز ءقازىر ارىز جازىپ بەرەيىن، — دەدىم.

— باسە، ءسويتشى، قاراعىم! بايعابىل نايساپتان اقىمدى الىپ، قۇماردان ءبىر شىعايىن.

— مەن سۇراي بەرەيىن، ءسىز ايتا بەرىڭىز!..

سابىرلى بەينە، سالماقتى داۋىسپەن كوڭىلدەنە سويلەپ كەتتى:

— شىركىن-اي، كوزىمنىڭ تىرىسىندە بايعابىلدان تەڭدىگىمدى الا الماي، ارماندا كەتەم عوي دەپ ۋايىمدايتىن ەدىم. ءساتى تۇسكەي-اق تا... مەندەي ولمەلى شالعا كوزىڭنىڭ قىرىن سالساڭ، ءومىر-جاسىڭ ۇزاق بولسىن، مۇراتىڭا جەت!..

بايعابىلدىڭ مەكەن-تۇراعىن، اكەسىنىڭ اتىن، ونىڭ ەسىگىندە جەلدىبايدىڭ نەشە جىل جالشىلىقتا جۇرگەنىن، ونى دالەلدەيتىن كۋالارىن، كەسىمدى اقىسىنان نە الىپ، نە قويعانىنا شەيىن انىقتاپ ءبىلىپ الدىم. قالتامنان ءبىر تاراق اق قاعاز الدىم دا، ەسكى قولساندىقتى الدىما قويىپ، قارىنداشپەن سۇيكەكتەتىپ جازا باستادىم. جازعان ارىزدىڭ نوبايىن جەلدىبايعا تاباندا وقىپ بەردىم.

«اتباسار ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە. امانتاي بولىسى، 6-ساندى اۋىل كەڭەسىنىڭ ازاماتى جەلدىباي جاڭبىرشى ۇلىنان شاعىم-ارىز.

وسى شاعىم-ارىزىم ارقىلى ايتاتىن ءوتىنىشىم تومەندەگىدەي: ءوزىم 66 جاسقا كەلدىم. ەكى بالام بايلاردا جالشىلىقتا ءجۇر. كەنجە بالام، الپىستان اسقان كەمپىرىم بۇل كۇندە وسى اۋىلداعى بايكەنجە بايانباي ۇلى دەگەن بايدىڭ ەسىگىندە. قولىمدا مال تۇقىمىنان تىگەرگە تۇياق جوق. بالالارىمنىڭ بايلاردان العان ازىن-اۋلاق اقىسىمەن، بايكەنجە ۇيىنەن ارا-تۇرا اۋىسقان ايران-شالاپپەن ارەڭ كۇنەلتىپ وتىرمىز. قىسقاسى، ىشەر استان، كيەر كيىمنەن مەيلىنشە جۇتاڭبىز.

ءوزىم ءتورت جىلدان بەرى ناۋقاسپىن. قول-اياقتان جان كەتىپ، كارىپشىلىك كۇيگە ءتۇستىم.

جەزدى بولىسى، 2-ساندى اۋىلدىڭ اتى شۋلى باي قازاعى بايعابىل ساندىباي بالاسىنىڭ ەسىگىندە ۇدايى 30 جىل جالشىلىقتا ءجۇرىپ، جىلقىسىن باقتىم. ناۋقاستى بولعانىم دا وسى ۇزاق بەينەتتىڭ كەسىرى. ناۋقاسقا شالدىعىپ توسەك تارتىپ قالعانىمدا بايعابىلمەن قازاقشىلىق جولىمەن سويلەسىپ، اقىمدى سۇراپ ەدىم، كۇستانالاپ، ۇرسىپ تاستادى. سىنىقتان سىلتاۋ تاۋىپ، مۇيىزدەي بەرگەن سوڭ بىلتىر تاقىرتوبە ەلىنە كوشىپ كەتتىم.

مەنىڭ بايعابىل ساندىباي بالاسىنىڭ ەسىگىندە 30 جىل جالشىلىقتا جۇرگەنىمدى، ماردىمدى اقى الماي، يت قورلىقپەن كۇن وتكىزگەنىمدى، سودان بارىپ مىناداي اۋىر ناۋقاسقا شالدىققانىمدى، سول ەلدەگى، شىنتەمىر بەكباي بالاسىنان، قوجاق مۇساي بالاسىنان، دوسىمبەك تىلەۋ بالاسىنان، بەكەي بايباقى بالاسىنان، وسىلار سياقتى باسقا دا جارلى-جالشىلاردان سۇراپ بىلسەڭىزدەر ەكەن.

بايعابىلدىڭ قازىرگى كۇندە ايداپ ورگىزىپ وتىرعان مىڭ جارىم جىلقىسىندا مەنىڭ تابان اقىم مەن ماڭداي تەرىم بار. كەڭەس وكىمەتىنىڭ جارلى-جالشىلار ەڭبەگىن قورعاۋ جونىندەگى ءادىل زاڭىنا سايكەس جانە ەڭبەكشى حالىققا بەرىلگەن بوستاندىق-تەڭدىك ۇرانىنا مۋاپىق ەتىپ، بايعابىل ساندىبايۇلىنان تيەسىلى اقىمدى تولىق مولشەردە ءوندىرىپ بەرسەڭىزدەر ەكەن.

وسى شاعىم-ارىزىمنىڭ دۇرىستىعىنا، ايتقان دالەلدەرىمنىڭ تۇگەل راستىعىنا سىزدەردى سەندىرەمىن. ەگەردە وسىدان ءبىر ءسوزىم وتىرىك بولسا، وكىمەت زاڭى الدىندا باسىممەن جاۋاپتىمىن. ءوزىم حات بىلمەگەن سەبەپتى مەنىڭ ءوتىنۋىم بويىنشا ارىزىما ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءمۇعالىمى سالكەن ايشۋاق ۇلى قولىن قويدى.

شاعىم-ارىز يەسى جەلدىباي جاڭبىرشى ۇلى.

1923 جىل، 30 يۋن.

جەلدىباي جاڭبىرشى ۇلىنىڭ ارىزىن راستايمىز: امانتاي بولىسى 6-ساندى اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى س.توماي ۇلى.

اۋىلدىق كەڭەستىڭ حاتشىسى ە.تولەمىس ۇلى».

***

جەلدىبايدىڭ شاعىم-ارىزىن اۋىلدىق كەڭەس ارقىلى قاراكەمەردەگى بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە جىبەردىم. وزدەرىنىڭ وتە تىعىز ءىس قاعازدارىنا قوسىپ، ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە تەز جەتكىزۋىن ءوتىنىپ، ارنايى حات جازدىم.

وتكەن ەكى كۇندە ەل ارالاپ، ساۋاتتىلارى مەن ساۋاتسىزدارىن جانە شالا ساۋاتتىلارىن اجىراتىپ جازىپ الدىم. مىنە، سول ەكى كۇندە تىندىرعان ءىسىمدى قورىتىپ وتىرمىن. قامساقتى باسىنداعى 150 تۇتىننەن قۇرالعان التى اۋىلدا اياعىنان تىك باسقان 350 جان بار؛ ونىڭ ىشىندە 8 جاس پەن 16 جاس اراسىنداعىسى — 85، ولاردىڭ اۋىل مولداسىنان وقىپ، تۇركىشە شالا حات تانىعاندارى — 25، 16 مەن 40 جاس اراسىنداعى ەرەسەكتەر سانى — 258، ولاردىڭ ساۋاتتىلارى 27 ادام، شالا ساۋاتتىلارى 12. ەل ادامدارىمەن ءىشىنارا پىكىرلەسىپ كورىپ ەدىم، باسىم كوپشىلىگى بىلىم-ونەرگە وتە-موتە قۇشتار بولىپ وتىرعانىن اڭعارتتى.

ەلدىڭ ءبىلىم ورەسى وسىنداي!

بويىمداعى بار قايرات-جىگەرىمدى، ازىن-اۋلاق ءبىلىمىمدى ناداندىق قۇرساۋىن قيراتىپ، ەڭبەكشى ەلدى بىلىم-ونەرگە جەتكىزۋ مۇددەسىنە جۇمساۋعا بەلىمدى بەكەم بايلادىم.

4

ءوز قالاۋىممەن سارسەنبايدىڭ ۇيىنە ورنالاستىم. كوبىنە-كوپ سارسەنباي ءۇيىنىڭ تازا، جيناقتى دەپ ەل ماقتاعان ارتىقشا قاسيەتىنە قىزىقتىم. كەمپىرىمەن ەكەۋى وڭاشا تۇرادى. ەر جەتكەن بالاسى ساعىنجان كوپ جىلدان بەرى امانتاي قالاسىنىڭ سيىر تابىنىن باعىپ، بالا-شاعاسىمەن سوندا تۇرادى ەكەن. قولىنداعى كەمەلبەك دەيتىن كەنجە بالاسى بۇرناعى جىلى ون ءتورت جاسىندا قوراساننان قايتىس بولىپتى. بالاپان دەيتىن ۇزاتقان قىزى يت ارقاسى قيانداعى قورعالجىندا، ەسپەمبەت ەلىندە. كۇن كورگىش تاقۇل-تۇقىل داۋلەتى بار كەدەي بولعانىمەن از عانا شارۋاسىنا ۇقىپتى، ءۇي تۇرمىسى تازا. ماعان كەرەگى دە وسى. مالى كوپ، اسى-سۋى مول دەپ ءبىر بايمەن اۋىز جالاسىپ، ارىپتەس بولار جايىم جوق. «اللاڭنان ويبايىم تىنىش». مەنىڭ بۇل ارەكەتىمدى سامەت اعاي دا تەرىس كورمەگەن. «ءبىر جاقسى جەرى، ەلدىڭ وسەك-اياڭىنان امان بولاسىڭ، وسىنىڭ تابىلعان اقىل»، — دەپ قۇپ العان. ءبىر جاعىنان سارسەنباي بىزگە تىلەكتەس ادام. نە ايتساڭ دا قۇلاق قاقپاي، ەلپىلدەپ تاك تۇرادى. سارسەنبايدىڭ دىنگە، قۇدايعا كوزقاراسىنىڭ ءوزى ءبىر جوسىق. ەلدىڭ كوزىنشە قۇداي، قۇران، ۇجماق، تامۇق، ساۋاپ، كۇنا دەگەندەردى ءجيى ايتادى دا، وڭاشا سويلەسە كەتسەڭ، سولاردىڭ ءبارىن جىلى جاۋىپ قويىپ، تىرلىك امالىنا كوبىرەك دەن قويادى. بۇل مىنەزى مۇقىم ەلگە ايان. سوندىقتان دا ەل ىشىندە: «سارسەنبايدىڭ باليعاتقا تولعاننان بەرگى قازا جىبەرگەن نامازى مەن ورازاسىن ساناساڭ، وتەۋىنە باسىنداعى شاشى جەتپەيدى» دەگەن قالجىڭ تاراعان. «جاس باسىمنان جالشىلىقتا ءجۇرىپ تەسىك وكپە بوپ ءوستىم، قىرىققا كەلگەنشە كىسى ەسىگىندە ءومىرىم وكسىدى، سودان قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋعا دا قولىم تيمەدى»، — دەپ يمانداي سىرىن ايتقانى دا بار.

كەشە ءىڭىر شايىن ءىشىپ بولىپ، قىزدى-قىزدى اڭگىمە دۇكەنىن قۇرىپ وتىرعانىمىزدا. سارسەكەڭ ماعان ءبىر توسىن ءوتىنىش ايتتى:

— سالكەن شىراعىم، ءبىزدىڭ ەلدىڭ كەدەي-جالشىلارى اتىنان جوعارعى وكىمەتكە حات جازىپ بەرشى؟

جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ كەتتىم. كەلگەننەن بەرگى از عانا ۋاقىتتا تاراتقان ازدى-كوپتى ۇگىت-ناسيحاتىم جەلگە كەتپەپتى. وسىنىڭ ءوزى جاقسى. ىلايىم وسىنداي يگى نىشاندار كوبەيە بەرسە ەكەن.

— نە تۋرالى جاز دەيسىز؟

جۇقالتاڭ سارعىش بەتىنىڭ ۇشىنە قان جۇگىرىپ، قوڭىرقاي قىسىق كوزى نۇر جايناپ، سالاۋاتتى قياپاتپەن:

— دۋاننان موينى قاشىق ەلدى ەلەپ ءمۇعالىم جىبەرگەنىنە، مەكتەپ اشىپ بەرگەنىنە ءدان ريزامىز، سونى جاز! — دەدى.

— ودان باسقا نە جازايىن؟

سارسەنباي مەنىڭ جاڭاعى سۇراعىما ىلە جاۋاپ بەرمەي، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ۇزىن ەتەك، قولباق جەڭ ءشوجىم كويلەگىنىڭ قىرىس جاعاسىن جوندەپ، تورگى كەرەگەنىڭ باسىندا قاز-قاتار ءىلۋلى تۇرعان ءۇي ءىشىنىڭ كيىم-كەشەكتەرىنە سۇزىلە قاراپ تۇرىپ قالدى.

— كوپ زاماننان بەرگى ەسكى-قۇسقى نارسەلەر عوي. كيىم-كەشەك، توسەك-ورىندى ءبىر شاما جاڭارتىپ الۋىمىز كەرەك ەدى. — عايىپتاعى ءبىر نۇكتەگە تەسىلە قاراپ تۇرىپ، وزىنەن-وزى سويلەي بەردى: — دامەمىز زور-اۋ، دارمەنىمىز جەتسە...

— بارىنەن بۇرىن باس امان بولسىن، — دەدىم جاعىمدى پىشىنمەن، — تىرلىك بولسا، يلانىپ كەتەسىز ءالى. سارسەنباي دوڭگەلەك ستولدىڭ ەرنەۋىنە ەكى قولىمەن تايانىپ وتىرا كەتتى. ءبىر مەزەتتە ستولداعى جۇدىرىقتاي كەروسين شامدى الاقانىمەن بيپازداپ سيپاپ قويىپ، كوتەرىڭكى داۋىسپەن تەبىرەنە ساباقتادى ءسوزىن:

— اتام زاماننان بەرگى سىقسيما شىراعداننان قۇتىلىپ، وسى كىشكەنتاي شامعا قولىمىز جەتكەندە كەمپىرىمىز ەكەۋىمىز الاقايلاپ قۋانعانىمىزدى كورسەڭ...

كۇندەلىكتى تىرشىلىك جايىپ اڭگىمەلەپ وتىرىپ، باستاپقى كەڭەسىمىزدىڭ ارناسىنان شىعىپ كەتتىك.

— ءسىز الگىدە ءبىر ۇلكەن ماسەلە قوزعادىڭىز عوي، — دەدىم، — حات جازىپ بەر دەدىڭىز... نە دەپ جازايىن؟

— تاقىرتوبەنىڭ كەدەي-جالشىلارى بۇدان بىلاي بايلارعا جالىنبايدى دەپ جاز.

— قۇپ بولادى.

— بار ونەرىڭدى سالىپ، كەلىستىرىپ جاز.

بۇدان باسقا نە ايتاسىز؟

كوڭىلىمدە مۇددەم تولىپ جاتىر. ءقايسىبىرىن تىزە بەرەيىن. بوستەكى سوزبەن باسىڭدى قاتىرماي، توقەتەرىن ايتايىن... — ويلى پىشىنمەن ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. — ەستىگەن شىعارسىڭ؟ وسى كۇنگى وتىرعان جەرىمىز تاقىرتوبە ءبىزدىڭ ەلدىڭ تۇپكىلىكتى اتامەكەنى ەمەس-تى. قۇلانوتپەس وزەنىنىڭ ۇلان-عايىر كەڭ سالاسىنداعى شۇرايلى قونىسىمىزدى ەرتە كەزدە ورىس بايلارى قول-ەكى تارتىپ الىپ، ءبىزدىڭ ەلدى وسى قۇردىم دالاعا قۋىپ تاستاعان. جەردىڭ سۇلتانى ەدى عوي، قايران قۇلانوتپەس! تاستاعان تاياعىڭ تال بوپ ءوسىپ، سەپكەن ءبىر ءدانىڭ مىڭ بوپ ونەتىن بەرەكەتتى ءوڭىر ەدى، جارىقتىق! — كەۋدەسىن كەرىپ، قينالا كۇرسىندى دە، وكىنىپ باسىن شايقادى. — و، داريعا-اي، تۋعان جەردى قيماي ۇلارداي شۋلاپ، كەتە باردىق.

سارسەكەڭنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانى ماعان ءبيمالىم جايت.

— ايتا بەرىڭىز!..

— وندا مەنىڭ ۋىلجىعان جاس كەزىم. جاڭىلماسام، ون جەتى، ون سەگىزدە بولسام كەرەك. ەكى ءجۇز شاقىرىم قاشىقتاعى قۋ مەديەن دالاعا جازعىتۇرعى الاساپىراندا شۇباپ كوشتىك. «جۇت — جەتى اعايىندى» دەگەن ەمەس پە، ميمىرتتاپ كوشىپ، جۇدەپ-جاداپ، جارىم جولعا جەتە بەرگەندە، ەكى كۇن، ەكى ءتۇن بويىنا الاي-تۇلەي اق تۇتەك بوران سوعىپ بەرسىن. بوراننىڭ ارتىنان ىلە ۇسكىرىك قارا داۋىل باستالدى. قىستان تيتىقتاپ شىققان قارا مال، قوي-ەشكى، ارىق-تۇراق جىلقى شىبىنداي قىرىلىپ قالدى. سۋىقتىڭ زاردابىنان ون بەس جاس بالا، جەتى بىردەي ەستيار ادام ءولدى. ولىكتەردىڭ مۇردەسىن ارباعا تيەپ الىپ، جەر ورتاسى كوكتوبەگە جول تارتتىق.

سول ءبىر قىسىلشاڭ جىلدا ەل باسىنا ورناعان قارالى كۇندەردى سارسەكەڭ مۇڭايىپ وتىرىپ باياندادى. الىنعان جەرگە، قورا-قوپسى ورنىنا از دا بولسا اقى تولەنەدى ەكەن. ونى ەلدىڭ اتقامىنەر قۋلارى قي-سىپىرىپ جالماپ قويىپتى.

سارسەنباي سالدارلى كەيىپپەن ماعان ءبىر ءسوز تاستادى:

— سالكەن، قاراعىم، سەن ءوزىڭنىڭ تۋعان جەرىڭدى جاقسى كورەسىڭ عوي، ءا؟ سولاي ەمەس پە؟

سارسەكەڭنىڭ بۇل بەينەلى سۇراعى جانىما جاعىپ كەتىپ، ىركىلمەي جاۋاپ بەردىم.

— تۋعان جەرىن كىم جەك كورەدى دەيسىز، وتاعاسى!

— باسە، باسە! سولاي بولسا كەرەك-تى. ادامعا تۋعان جەردەن ىستىق نە بار بۇل دۇنيەدە؟

سارسەنباي مۇنى نەمەنەگە مەگزەپ ايتىپ وتىر؟ از-كەم اڭىرىپ وتىردى دا، تۋعان جەر جايىنداعى تولعاۋىنىڭ ارقاۋىن شيراتا ءتۇستى:

— تۋعان جەردىڭ جولى قيىن عوي! ايتا بەرسەم تاۋسىلمايتىن ۇزاق جىر بوپ كەتەر. توتەسىنەن قايىرايىن. ءبىز، مانا، ەزىمىزگە قاراعان اۋىلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى وسى ۇيگە جينالىپ ءماسليحات قۇردىق. مۇعالىمگە ارىز جازدىرىپ الايىق تا، وكىمەتكە جولدايىق. نەكولاي پاتشانىڭ زامانىندا بايلار تارتىپ العان اتا مەكەنىمىزدى قايتا الىپ بەرىڭىز دەپ، سۇرانايىق دەپ ءپاتۋالاستىق. اق گۇلدىڭ شوعىنداي ۇلبىرەگەن تارلان ساقالىن ۋىستاپ، كوزى كۇلىمدەپ تىنىپ قالدى.

— ءسوزىڭىز التىن، سارسەكە! نەسى بار، وڭداپ تۇرىپ ارىز جازىپ بەرەيىن.

— ءسويتشى اينالايىن، وركەنىڭ ءوسسىن! ءومىر-جاسىڭ ۇزاق بولسىن! مۇراتىڭا جەت! بۇيىرسا، وكىمەت ءبىزدىڭ ارىزىمىزعا قۇلاق اسىپ، جەرىمىزدى الىپ بەرەر-اق. ونداي اتتى كۇن بولسا، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلار ەدى.

— مەن سىزگە ءبىر اقىل ايتايىن، — دەگەنىمدە سارسەنباي قۇلاعى ەلەڭدەپ، ماعان جاقىنداي ءتۇستى.

— قۇلاعىم سەندە.

— قانشا جاقسى بولعانىمەن قۇلانوتپەس قالادان، قالىڭ ەلدەن قاشىقتاعى جەر عوي، سارسەكە، — دەپ باستادىم تۇبەگەيلى وي-پىكىرىمنىڭ توركىنىن تانىتا. — مەنىڭ ويىمشا تۇپكىلىكتى قونىسقا كولبارشىننان قولايلى جەردى ىزدەسەڭىزدەر تابا المايسىزدار.

كولبارشىن جايىنا سامەت ارقىلى قانىقپىن. جەر جونىندە وڭاشا پىكىر الىسىپ، سويلەسكەنىمىز بار. نەلىكتەن ەكەنىن قايدام، سامەت ماعان جاڭاعى سارسەكەڭ بايانداپ بەرگەن جاعدايدى ايتقان جوق-تى. مىنا تاقىرتوبەنى مەن بۇل ەلدىڭ باياعى زاماننان بەرگى تۇپكىلىكتى قونىسى دەپ ويلايتىنمىن.

سارسەكەڭ مەنىڭ كولدەنەڭ كەڭەسىمە بىردەن دەن قويماي، اڭتارىلىپ قالدى. سۇيىكتى اتامەكەنىن قيماي، ءبىر جاعىنان مەنىڭ ءسوزىمدى جىققىسى كەلمەي داعدارىپ وتىرعان ءتۇرى بار. كوكىرەگىن كەرنەگەن وي تولقىنى سىرتقا تەپتى. قاپىلىستا ايىرىلىپ قالعان جەرگە دەگەن اسىل ارمانى كوز جانارىندا مولدىرەپ تۇرىپ قالدى.

— «الا بولساڭ ازاسىڭ، ىنتىماق قىلساڭ وزاسىڭ» دەگەن ەكەن بۇرىنعىلار. كوپ بولىپ اقىلداسايىق. ەل-جۇرت نە دەر ەكەن؟

— ەل-جۇرت دەگەن جالپى ءسوز، سارسەكە! بايلارعا سالساڭىز، ءسىزدىڭ جەر داۋلاپ الامىز دەگەن پىكىرىڭىزدى ولار قۇپتامايدى. كولبارشىنعا دا جۋىتپايدى.

— كوپشىلىك ۇيعارسا، باي-مىرزالار قايدا كەتەر دەيسىڭ؟..

— بۇل ىسكە كىمنىڭ قالاي قارايتىنىن كەزىندە كورەرمىز دە، بىلەرمىز، — دەدىم ءسوزدى تۇجىرعىم كەلىپ. — اسىلى، جوعارعى ورىندارعا ارىز بەرىپ كولبارشىندى سۇراعاندارىڭىز ءجون بولار.

— ءبىر ەسەپتەن بۇل ءسوزىڭنىڭ دە جانى بار، — دەدى سارسەنباي ات ءوتتى ىڭعاي كورسەتىپ، — ءبىراق يەمدەنىپ وتىرعان جەرىن نۇرتاي ولىسپەي بەرە مە بىزگە؟ ارىستاننىڭ اۋزىنداعى قان سوقتانى جۇلىپ الامىز دەپ جۇرگەندە، قۇلقىنىنا ءوزىمىز ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەسەك.

— ءبىزدى لەنين قولدايدى، وكىمەت قولدايدى. — ەكى ويلى بولىپ وتىرعان سارسەنبايدىڭ جۇرەگىنە سەنىم شوعىن تاستادىم. — تۇپتەپ كەلگەندە ءبىز جەڭىپ شىعامىز.

— باسە، باسە، — دەدى سارسەكەڭ، — لەنين ايتسا بولدى، تىندى دەي بەر.

— سولاي وتاعاسى، لەنينگە پار كەلەتىن ادام جوق بۇل جيھاندا.

سارسەنباي وزىمەن-وزى سىرلاسقانداي كۇبىرلەي باستادى.

— تۋعان جەر! اكەمىز كۇيەۋ بولعان جەر، شەشەمىز كەلىن بولعان جەر. اتا-بابا، ءۇرىم-بۇتاعىمىزدىڭ سۇيەگى جاتىر عوي ونىڭ قوينىندا... بىزگە دە توپىراق سول جەردەن بۇيىرسا!

كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى تۇرعان قىزىل-كۇرەڭ دومبىرانى جالما-جان الا سالىپ، تىڭقىلداتىپ شەرتە باستادى. سارسەكەڭنىڭ دومبىرا شەرتەتىن مۇنداي ونەرى بارىن بىلمەيتىن ەدىم. كۇيىنە كەلگەن كونە دومبىرا سىڭعىرلاپ قويا بەردى. قىرىلداق كارى داۋىس دومبىرا كۇيىنە قوسىلا كەتتى.

— ەل قايدا، قۇلانوتپەس، نۇرا قايدا،

بۇلاقتاي اعىپ جاتقان جىرا قايدا،

تۇسكەندە سەن ەسىمە قايران جەر-اي،

ەگىلىپ جۇرەك شىركىن، جىلاماي ما؟..

دومبىراسىن العا ۇمسىندىرا كولدەنەڭ ۇستاپ تىنا قالدى. كوزىنەن مولتىلدەگەن جاس كورىندى.

سارسەنباي دومبىراسىن الگى كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قويدى دا، ورنىنا كەلىپ وتىرىپ، ىلە-شالا ماناعى كەڭەسىنە اينالىپ سوقتى.

بار قايعى-شەرى جاڭاعى دومبىرا كۇيىمەن، ىڭىلداق انمەن بىرگە تاراپ كەتكەندەي سارسەكەڭ ءباز-باياعى كوڭىلدى سيپاتىنا قايتا اۋىستى.

— شىنىندا دا قۇلانوتپەس الىس جەر. ەسىل تابانىنداعى ىزعىعان قالىڭ ەلدەن شالعاي جاتىر. ورىس قالالارىمەن ارالاس-قورالاس بولعانىمىزدان كورگەن پايدامىزدا ەسەپ جوق... مۇجىقتارمەن ءدام-تۇزىمىز ارالاسىپ، بىرىگىپ ەگىن سالىپ، قوسىلىپ پىشەن شاۋىپ دەگەندەي، ايتەۋىر، ەڭ تەگى، تارىعىپ قالعاندا، اتتانا شاۋىپ بارىپ بىرەۋىنەن ءبىر قاپ استىق الساڭ دا...

سارسەكەڭ وسىنى ايتىپ تىنىپ قالعاندا، جاڭاعى ءسوزىن ەسەلەپ جىبەردىم:

— ءبىزدىڭ قازاق ەگىننىڭ ەبىن ورىستاردان ۇيرەنگەن جوق پا؟

— تۋرا، تۋرا.

— ولاي بولسا، تەگىندە، ەسىل تابانىنان الىستاپ كەتپەي، وسى ماڭايداعى ءبىر قولايلى جەرگە قونىستانىپ العان ارتىق.

— وسى پىكىرىڭدى كوپشىلىككە ايت، ءپاتۋاسىن ال، تەگى.

— «كەڭەسپەن پىشكەن تون كەلتە بولمايدى»، كوپ بولىپ اقىلمەن شەشكەن ابزال.

— ماقۇل قاراعىم. سەنىڭ ءتىلىڭدى الساق ءسىرا دا اداسا قويماسپىز. ءبىراق تۇبىندە كولبارشىننان اسپانداعى بۇلت جۋىق بوپ كەتسە، قۇلانوتپەس ەستەرىڭدە بولسىن.

— ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى كەدەي-جالشىلاردىڭ باسىن قوسىپ اقىلداسامىز.

— سويتىڭدەر! — سارسەنباي ءسوزىن جيا سويلەپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى.

5

شىلدەنىڭ ءبىر تىمىرسىق كۇنى. اينالا اتىراپ تامىلجىپ تۇر. اسپان جالتاڭ. ەل كەشە كولدىڭ تەرىسكەي بەتكەيىندەگى تىڭ سالاعا، جاڭا جۇرتقا كوشىپ قونعان.

جينالىسقا ەلدىڭ كارى-جاسى ءبىرى قالماي كەلىپتى. كولدىڭ تۇستىك بۇيىرىندەگى جۇندەس قوڭىر توبەشىكتىڭ باسىنا، ۇزىن باقانعا شەگەلەگەن قىزىل جالاۋدى تىگىپ قويدىق. ءتورت قاتار القا-قوتان وتىرعان ىعى-جىعى كوپ ادامنىڭ ورتاسىنداعى بوس الاڭقايعا ۇستىنە توگىلدىرىپ قىزىل ماتا جاپقان الاسا دوڭگەلەك ستول قويىلعان. ستولدىڭ شەتىنە شىنتاعىمدى توسەپ، كەلگەن جۇرتتىڭ سانىن كوزبەن باعدارلاپ وتىرمىن. ىشتەي دولبارلاپ ساناپ شىعىپ ەدىم، جينالىسقا كەلگەن ادام سانى جۇزدەن اسىپ كەتكەن ەكەن. ستولدىڭ سول جاق بۇيىرىندە ءبىر قىرىنداۋ وتىرعان سامەت ۇزدىك-سوزدىق جايعاسىپ جاتقاندارعا وكتەم ءتارتىپ بەردى: «بىتىراماي، جاقىنىراق وتىرىڭدار!» — وسىنى ايتتى دا سامەت ماعان بۇرىلىپ قارادى. «ەلدەگى بارى كەلىپ بولدى بىلەم. جينالىسىمىزدى باستاساق قايتەدى؟» قۇپتاپ باس يزەدىم.

— باستالسىن! — قوسارلانا شىققان كوپ داۋىس قۇپتاي جونەلگەندە، سامەت جەر تايانىپ، ورنىنان كوتەرىلدى دە، ماڭعازدانىپ اينالاعا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.

— جولداستار! تاقىرتوبە ەلىندەگى ازاماتتاردىڭ جينالىسىن اشىق دەپ سانايمىن!.. — كوپشىلىك جاپپاي قول سوقتى. جارعا سوققان تولقىنداي كەيىن لىقسىپ بارىپ جىم بولا قالدى.

جينالىسقا كەلگەن ادامدارىنىڭ ىشىندە بىردە ءبىر ايەل جوق. بۇل قالاي؟ شاقىرۋشى بولماعانى ما؟ الدە وزدەرى قورىنىپ كەلمەي قالدى ما؟ «جيىنعا ايەلدەر نەگە كەلمەگەن؟» — دەپ سامەتتەن سۇراسام قايتەدى؟ قوي، ءبىر ساپار ۇندەمەي-اق قويايىن. نەگە دەسەڭىز، سامەت مەنەن ۇيالعانىنان ءقازىر جۇرتقا تيىسەدى: «ايەلدەرىڭ قايدا؟ شەتتەرىڭنەن توعىشارسىڭدار، تۇگە!» — دەپ، بۇلقان-تالقان بولادى... الدەبىر تەنتەكتەردىڭ نامىسىنا تيسە، شاتاق شىعىپ كەتپەۋىنە كىم كەپىل؟

— جينالىس القاسىنا ءۇش ادام سايلاڭىزدار!

مۇنداي ۇلى جيىنعا داعدىلانباعان قالىڭ قاۋىم ادەپكىدە بىرىنە-بىرى ءۇنسىز قاراسىپ، اڭىرىپ قالىپ ەدى، سامەت ەكىنشى رەت باسا ەسكەرتكەندە توسىننان كوتەرىلگەن قۇيىنداي تۇس-تۇستان گۋلەپ كەتتى:

— مەن ايتايىن! — ورتا بويلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى شىمىر قارا جىگىت كوپ ورتاسىنان سۋىرىلىپ شىعا كەلدى.

— سويلە، باكىباي! («بۇل — نۇرتاي بايدىڭ جالشىسى، باكىباي كۇرەڭباي بالاسى»، — دەدى سامەت مەنىڭ قۇلاعىما سىبىرلاپ).

— ءمۇعالىم، سامەت اعاي، ولارعا قوسا كەدەي-جالشىلار اتىنان جاڭقاباي ولمەسەك بالاسى سايلانسىن!..

— دۇرىس ايتادى! وسى كىسىلەر سايلانسىن! — ءار جەردەن داۋىستار شىقتى.

باكىبايدىڭ ۇسىنىسىن سامەت داۋىسقا قويدى. جاڭاعى اتتارى اتالعان ازاماتتاردى كوپشىلىك ءبىر اۋىزدان جينالىس القاسىنا سايلادى.

— حوتقا كەتتىڭ، جاڭقاباي! — ورنىنان شيراق كوتەرىلىپ، كوپتىڭ ارا-اراسىمەن جينالىس ستولىنا قاراي جىمىپ كەلە جاتقان شىمىر دەنەلى، كۇلتە ساقالدى، ءتورتپاق قارانىڭ ەكى قۇلاعىن دەلديتىپ ءتۇرىپ العان قوڭىر ەلتىرى تىماعىن ورتا جولدا بىرەۋ باسىنان جۇلىپ الدى.

— بۇل كىسى بايكەنجە بايدىڭ جىلقىشىسى! — سامەت مۇنى كوپكە ەستىرتە ايتتى. — وسىندايدا ءبىر كوتەرىلىپ قالسىنشى بايعۇس!

جاڭقابايعا سامەت ەكەۋمىز ارامىزدان ورىن بەردىك. ادەپكىدە قىسىلدى ما، كىم ءبىلسىن، ۇلكەن كوكشىل كوزى جاۋتاڭداپ تومەن قاراپ وتىر ەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ بويى ۇيرەندى عوي دەيمىن، سەپكىل باسقان جالپاق بەتى گۇل-گۇل جايناپ، «مەنى كوردىڭدەر مە؟» دەگەندەي، قالىڭ كوپكە كەربەزدەنە قاراپ، بويىن تىك ۇستاپ وتىردى.

— جينالىستا مەكتەپ سالۋ جايىن سويلەسەمىز... بۇعان قارسىلىقتارىڭىز جوق پا؟ بۇل ماسەلە تۋراسىندا، ەڭ الدىمەن قۇرمەتتى ءمۇعالىمىمىز سالكەن ايشۋاق ۇلى ءسوز سويلەيدى. — ساتىرلاعان شاپالاقتار كۇندەي كۇركىرەپ كەتتى. قالىڭ قاۋىم قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىم بولا قالعاندا، ورنىمنان ىرشىپ تۇرەگەلىپ، ءسوزىمدى باستاپ جىبەردىم. ەڭ اۋەلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ، كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ەڭبەكشى حالىققا بەرگەن بوستاندىعى تۋرالى ايتتىم. سودان كەيىن ەلدى مادەنيەتتەندىرۋ، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتۋ جايىندا تۇسىنىك بەردىم. ءوزىمنىڭ بۇل ەلگە كەلگەن ماقساتىمدى باياندادىم.

— وسى ماسەلە تۋراسىندا ازىراق سويلەپ وتەمىن، — دەپ سامەت ورنىنان كوتەرىلدى. — بىلە-بىلسەڭدەر مەكتەپ زور جاڭالىق. ناداندىقتان كورگەن قورلىعىمىز از بولدى ما؟ ايتىڭىزدارشى، الەۋمەت! ءبىر مىسال ايتايىن: ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر وزىنەن جىل سايىن قىرۋار جاندى جەر الادى. بۇل نەلىكتەن؟ نادانبىز، نامايى قاراڭعىمىز! اتام زاماننان بەرى كۇل-قوقىس اراسىندا ءومىر ءسۇرىن كەلەمىز. باستارىڭ اۋىرىپ، بالتىرلارىڭ سىزداسا باقسى-بالگەرگە جۇگىرەسىڭدەر. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، ءبىر اللانىڭ بۇيرىعى، قۇنان قويدىڭ قۇيرىعى دەيسىڭدەر دە، قۇرمالدىققا شالىناتىن كوك توقتىداي ولىمگە مويىن ۇسىنا بەرەسىڭدەر.

سامەت اعايدىڭ ءتورت تاراپتان اتوي سالعان باتىل پىكىرى ۇناپ كەتتى. ايىزىم قانىپ، بالقىپ وتىرمىن. ايتا تۇسسە ەكەن! وقىعانى بولماسا دا، كورگەنى، توقىعانى مول كەمەل ادام ەكەنىنە كوزىم جەتتى.

سامەت ءدىننىڭ وراسان زالالىن، كەسەل-كەسىرىن جەكە-جەكە اتاپ، قىزىنا سويلەدى.

— استاپىراللا! مىنا شىركىن نە دەيدى؟! — الدىڭعى لەكتە وتىرعان سىپسىڭ ساقال، سيدا قارا شال سامەتتىڭ ءسوزىن بولدى، شالدىڭ باتىل ارەكەتى اسەر ەتتى عوي دەيمىن، جۇرت تولقىپ بارىپ ارەڭ باسىلدى.

— ءسوزدى بولمە، قۇلجاباي! قۇدايەكەڭنىڭ ساعان ءبولىپ بەرگەن ەنشىسى دە بەلگىلى. مىناۋ وتىرعان سولتاباي قاريانىڭ ۇيىندەگى كۇنىمجان جەڭگەمىز وسى جاسىندا 17 قۇرساق كوتەرگەن ەكەن، بۇل كۇندە سولاردىڭ ەكەۋى عانا ءتىرى ءجۇر. — باسىن سامايىنا دەيىن اق دابىمەن تاڭىپ العان، تەكە ساقال، قارا سۇر شالعا كوزىنىڭ استىمەن قارادى. — تىم ارىگە بارماي-اق قويايىن. كەيىنگى ون جىلدا ءبىزدىڭ ەلدىڭ ولگەن ادامدارىن ساناپ كورەيىكشى. توقەتەرىن ايتقاندا، ورتا مولشەرمەن جىل سايىن 20 ادام ءولىپ تۇرعان ەكەن. مەنىڭ ويىمشا وسىنداي بەيشارالىقتان قۇتىلۋدىڭ ازىرگە ەكى ءتۇرلى جولى بار: ءبىرىنشىسى — جاتپاي-تۇرماي ورتادان مەكتەپ اشۋ، ەكىنشىسى — ورىس اعايىنداردىڭ ۇلگىسىمەن وتىرىقشىلىققا اينالىپ، تۇرمىستى جوندەۋ... وسى ەكى شارۋانى رەتكە كەلتىرىپ الساق، باسقاسى قيىن بولمايدى. رەتى كەلىپ قالعاندا ايتا كەتەيىن، ءمۇبادا وتىرىقشىلىققا اينالىپ، ءۇي-جايىمىزدى دۇرىستاپ سالىپ الساق، ەڭ بولماعاندا بەس ۇيگە، ون ۇيگە بىر-بىردەن مونشا سالىپ الساق، ونىڭ نە قيىندىعى بار، اعايىن! سوندا وكىمەت بىزگە دارىگەر دە جىبەرەر ەدى. ال، حالقىم، سەرپىلەر كەزىڭ كەلدى... بايلار نە دەسە، و دەسىن! مەنىڭ بىلەتىنىم، پارتيا مەن وكىمەتتىڭ سوڭىنان ەرسەڭدەر، استە قور بولمايسىڭدار! اداسپايسىڭدار! لەنين سالعان سارا جولمەن تۋرا ىلگەرى تارتساڭدار، تۇرمىستارىڭ تۇزەلەدى، ناداندىق دەيتىن قىرسىقتان قۇتىلاسىڭدار!..

— دۇرىس ايتادى! — ءار جەردەن قوشەمەتشى داۋىستار شىقتى.

سامەت از-كەم تىنىستاپ الىپ، اينالا توڭىرەگىنە شىمقاي قىزىل كەستە شەككەن اق تورعىن قول ورامالىمەن بەتىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، قايتا سويلەپ كەتتى:

— وكىمەت جىبەرگەن ءمۇعالىمدى جان العىش ازىرەيىلدەي كورىپ كىرپىدەي جيىرىلىپ جۇرگەندەر دە بار وسى ەلدە. وزدەرىڭىز ويلاپ قاراڭىزدارشى، يت ءۇردى ەكەن دەپ كەرۋەن جولىنان قالا ما؟ «ءمۇعالىم ەلدى ازدىرادى، ءدىندى بۇزادى»، — دەپ كوكيتىن كورىنەدى ويىنداعى كەيبىر قيقارلار... سول كوك سوققاندار، سۋىرىلىپ شىقسىنشى، كانە! ارام پىكىرلەرىن بىقسىتپاي، اشىپ ايتسىنشى! ولارعا جابىلا ەرىپ كەتكەن ەل بولسا، ونى كورەيىك.

سامەت ءسوزىن وقىس ءۇزىپ، قالت قاراپ تۇرىپ قالدى. كوپشىلىك قاۋىمنىڭ اڭىس-اۋجايىن، كوڭىل كۇيىن بارلاپ العىسى كەلگەندەي اينالاعا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.

— مەكتەپتى قاي جەرگە سالۋ جونىندەگى ويىڭىزدى ايتىڭىزشى، قونىستانۋعا ەل قالاي قارايدى ەكەن، سونى ءبىلىپ الىڭىزشى! — دەدىم كوپكە ادەيى ەستىرتىپ.

ەندىگى ايتار وي-پىكىرلەرىن سايلاپ الدى عوي دەيمىن سامەت جازىق ماڭدايىن الاقانىمەن جوعارى قاراي سىپىرا سيپاپ، ەسىلە سويلەدى:

— اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى: مەكتەپتى تۋرا كولبارشىن باسىنا ورناتامىز. ەلدى تاقىرتوبەدەن تىك كوتەرە كوشىرىپ، سۋى مول، شۇرايلى وڭىرگە قونىستاندىرامىز. مەكتەپتى اسىقپاي ءايباتتاپ سالايىق! ازار بولسا بيىل بىتپەس، ءبىر قىسىنا كەڭ ۇيلەردىڭ ءبىرىن جالداپ، بالالاردى سوندا وقىتا تۇرارمىز. مەكتەپتى بەرىك، ادەمى ەتىپ سالىپ الساق، كەلەسى جىلدان باستاپ وتىرىقشى بولساق، تۋرا ەكى جەپ بيگە شىعامىز! — سيرەك قارا مۇرتىن بيپازداپ سيپاپ قويىپ، كوپشىلىككە كوز تاستادى.

دەگبىرسىز بىرەۋلەر بەتالدى جامىراپ بارا جاتىر ەدى، سامەت قولىمەن كەس-كەستەپ ولاردى باسىپ تاستادى:

— ايتىپ بولايىن. كەيىن بارىڭە دە سويلەۋگە پۇرسات بەرەمىن. ۇياداعى اراشا دۋىلداماي تۇرا تۇرىڭدار! جانە ءبىر جايتتى ەستەرىڭە سالايىن. مەكتەپكە كەرەكتى قارجىنى وكىمەت بىزدەن ايامايدى، ارينە. كەلەشەكتە تۇپكىلىكتى قونىستانامىز دەسەك، وعان دا اقشاداي، زاتتاي كومەك بەرەدى. ءبىراق «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس» دەپ الاقانىمىزدى جايىپ وتىرا بەرەمىز بە؟ ونىمىز ۇيات بولادى، اعايىن! ەلدىك كورسەتەيىك. نەسى بار، مەكتەپكە كەرەكتى قارجىنى ورتامىزدان ءبولىپ بەرەيىك! كوپ تۇكىرسە كول بولادى. بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟

— مەكتەپ جابدىعىنا ەلدەن نە كومەك كەرەك، سامەت شىراعىم؟ باس-باسىنا اتاپ ايتشى! — الدىڭعى لەكتىڭ وڭ جاق يىنىندە وتىرعان، بۋىرىل ساقالدى جالاڭ باس قارا كىسى تاقىلداپ سوزگە ارالاستى.

— ايتايىن! ەڭ الدىمەن، قارجى كەرەك. اقشاسى بولسا باسقاسىن رەتتەۋ ونشا قيىن بولا قويماس.

— قانشا اقشا كەرەگىن ەسەپتەدىڭدەر مە؟ — ارت جاقتان ءبىر جاساڭ داۋىس ساڭق ەتتى.

— ەسەپتەگەندە قانداي! مەنىڭ دولبارىم بويىنشا، ەل ورتاسىنان ۇش مىڭ سوم اقشا ءبولىپ شىعارساق مول جەتەدى.

— از بولادى! — دەدى الگى جاساڭ داۋىس جۇلىپ العانداي. — ەڭ كەم دەگەندە بەس مىڭ سوم ءبولىپ بەرسەك، نەمىز كەتەدى؟

— جارايدى، وسى جيىلىستىڭ ارتىنان اركىم ءوزىنىڭ شاما-شارقىنا قاراي اقشاداي بەرەتىن كومەگىن اتاسىن، ءمۇعالىم جازىپ السىن.

— دۇرىس!

— سويتەيىك!

— كوپ بولسا، ءبىر تايىنشانىڭ قۇنى كەتەر!

— ءوز يگىلىگىمىزدەن نەمىزدى ايايمىز!

— كوپشىلىك ۇيعارسا، قاتاردان قالماسپىز!

كوڭىلدى داۋىستار تۇس-تۇستان سامپىلداپ شىقتى.

ءۇنسىز تولەجىپ وتىرعان جاڭقابايدىڭ ءتىلى شىقتى. قالىڭ تۇك باسقان شومبال بىلەگىن سىبانىپ الىپ، قاۋدىراعان تەرى شالبارىنىڭ ىشقىرىن كوتەرىپ قويىپ، سۋىرىلا سويلەي باستاعاندا، سىبىرلاسىپ، سىڭقىلداسىپ وتىرعان جۇرت سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى.

— مەكتەپتى كىم سالادى؟ ەندىگى گاپ سوندا! بىزدە اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەرلەر بار. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، مىنا سارسەنباي، ءباشىم، قابدوللا، جانىسبايلار مەكتەپ تۇگىلى، ءزاۋلىم ساراي ورناتىپ بەر دەسەڭدەر دە قۇلاق قاقپايدى. — كۇرەك تىستەرىن اقسيتا، قوڭقاق مۇرنىن كوتەرە كوپكە قاراپ، تىنا قالدى.

— سول ۇيشىلەردىڭ قۇرال-سايماندارىن، قاجەتتى جابدىقتارىن سايلاپ بەرۋ كەرەك — وڭ جاقتا ماعان تاقاۋ وتىرعان سوپاق بەت كەكسە سارى سۇڭقىلداپ قويا بەردى. باسىن جوعارى كوتەرىپ، بەتىن شۇعىل بۇرىپ، وڭ جاعىنداعى ىرعاي مويىن، سۇلىك قاراعا تەسىلە قارادى: — ال، ءبىلال، سەن نە دەيسىڭ بۇعان؟ وسىندايدا شەشىلىپ سويلەمەگەندە قايدا سويلەيسىڭ؟!

جاڭاعى كىسىنىڭ ءسوزى قامشى بولدى عوي دەيمىن، ءبىلال باسىن باسقالاردان اسىرا، تىزەرلەپ وتىردى دا، ءسوز باستادى:

— مەكتەپ سالامىز، وتىرىقشى بولامىز دەگەن پىكىردى مەن دە قوستايمىن. مەكتەپ سالۋعا كۇشىمىز مول جەتەدى. قولدان كەلگەن كومەگىمدى ايامايمىن. — قوڭىر ماساتىمەن تىستاعان توقال توبەلى پۇشپاق بوركىن ويپاڭ جەلكەسىنە سىرعىتىپ قويىپ، كومىردەي قارا مۇرتىنىڭ ساپارىن شيراتىپ، تىك تۇرەگەلدى دە، ءسوزىن سوزا بەردى. — مەكتەپتى بورەنەدەن بۇراپ ورناتامىز با نەمەسە قىشتان سالامىز با؟ ءبىر كورمە ادەمىلىككە بورەنەنىڭ قولايلى ەكەنى راس، ويتكەنمەن، قولعا تۇسسە، قىشقا نە جەتسىن! ماعان سالساڭدار، مەكتەپتى قىزىل قىشتان ورناتايىق. «بەرىكتىگى وسىنداي بولسىن» دەگەندەي مۇقىل تۇمسىق، ۇزىن قونىش قارا ەتىگىنىڭ جالپاق تابانىمەن جەردى ەكى-ۇش دۇركىن نۇقىپ قويىپ، ورنىنا وتىردى.

— تاسبولات قىزىل قىش وڭايلىقپەن سەنىڭ قولىڭا تۇسە قويار، شىركىن! — دەدى سول جاق شەتتە وقشاۋ وتىرعان بىرەۋ ءبىلالدى كەكەتىپ. — كورەرمىز، ساندىك ىزدەپ جۇرگەندە، وسى شارۋانىڭ اياعى قويبولدىعا اينالادى، ءالى.

رامازان، سەن قىڭىر مىنەزىڭدى قوي بۇل ارادا! نەمەنە، سەنىڭ ويىڭشا قىزىل قىش تابۋ سۇمدىق قيىن بولعانى ما؟ — ءبىلال ونىڭ بەتىن قايىرىپ تاستادى. — وكىمەتىمىز امان بولسىن، ينشاللا، تاۋىپ بەرەر-اق.

— وڭاي بولسا بارىپ اكەلە عوي، كورىپ تۇرايىق! — رامازان كۇڭكىلدەپ تەرىس قارادى.

جۇقا ءوڭدى، جەڭىل دەنەلى، شوقشا ساقالدى، وراق مۇرىن، قوي كوز سارى قۇلدىراڭداپ ورنىنان كوتەرىلگەندە جۇرت نازارى سوعان اۋدى.

— مەكتەپتى ءارى بەرىك، ءارى ءمىنسىز عىپ سالايىق دەگەن پىكىر كوكەيىمە قونا كەتتى. اكەلەرىمىز ورناتىپ بەرگەن مەكتەپ ەدى دەپ، كەيىنگى بالالار ايتا جۇرەتىن بولسىن. سوزگە ولاق قازاقپىن. تىق ەتكىزىپ كەلتە ايتۋدى جاراتامىن. قىزىل قىشتان سالايىق دەگەندى ايتتى ءبىلال جاڭا. ءدال ايتادى. ءۇيشى شەبەر ەكەنىمدە قاپى جوق. — ماعان كوز توقتاتىپ، ىركىلىپ قالدى. — اتىشۋلى شوڭ،، شورماننىڭ كۇندىك جەردەن كورىنەتىن كوك توبەلى ۇيلەرىن ءوز قولىممەن ورناتقانمىن. وتكەندى ايتىپ نە كەرەگى بار؟ قۇمعا قۇيعان سۋداي زايا كەتكەن ەسىل ەڭبەك قوي. مىنا يگىلىكتى شارۋادان قولىمنىڭ ونەرىن اياپ قالماسپىن. سارسەنباي مۇقاش بالاسى، الپىستان اسقان شاعىندا، بارشا قاۋىم كوپتىڭ يگىلىگىنە سالىناتىن مەكتەپتىڭ بار قيىن شارۋاسىن ءوزى باسقاراتىن بوپ، ۋادە بەردى دەپ، قاعازىڭا جازىپ قوي، ءمۇعالىم شىراعىم! مەنىمەن جارىسقا تۇسەم دەگەندەرىڭ كانى، بەلسەنىپ شىعىڭدار!

— ءبىرىنشى ورىنعا سارسەكەڭدى جازىپ قويدىم، — دەدىم داۋىسىمدى قاتتى شىعارىپ.

سول-اق ەكەن، جينالىستىڭ سارىنى كۇرت وزگەرىپ كەتتى. تۇس-تۇستان ستول باسىنا ەنتەلەپ كەلە باستادى.

— ءبىلال يسابەك بالاسى. مەنى جازىڭىز!

— ءباشىم مۇساباي بالاسى. مەنى دە جازىڭىز.

— قابدوللا قارىمساق بالاسىن جازىپ قويىڭىز!

— جانىسباي بەكبەرگەن بالاسى! مەنى دە جازىپ قوي، قاراعىم!

ءىرى ارىپپەن داپتەرىمە «يگىلىكتى ءىستىڭ باستاۋشىلارى» دەپ جازىپ قويدىم. جينالىس تارتىبىنە شارگەز كەلسە دە مەسەلدەرى قايتىپ قالماسىن دەپ، جازىلعان ادامداردىڭ ءتىزىمىن تاباندا جاريالادىم. تىزىمدەگى اتتارى اتالعان شەبەرلەر مەرەيلەرى ءوسىپ، ءبىر كوتەرىلىپ قالدى.

— ەندى كىم سويلەيدى؟ — سامەت جالپىعا كوز جۇگىرتتى.

— مەن سويلەيمىن! — قالقاڭ قۇلاق، بۇجىر بەت، قۇج قارا جىگىت جەلبەگەي جامىلعان بيازى شەكپەنىن جالما-جان شەشىپ تاستاپ، كويلەكشەڭ بەلسەنىپ تۇرەگەلدى.

— ال سويلە، جەتىباي!

— جەتىباي سويلەسە، جۇرتتى كۇلدىرەدى، نەمەسە بۇلدىرەدى! — ارت جاقتاعى بىرەۋ ونى اجۋالاپ جاتىر.

قۇج قارا ءا دەگەننەن-اق قۇتىرىنا سويلەدى:

— يتجەككەنگە بۇگىن ايداتىپ جىبەرسەڭدەر دە، اشىپ ايتايىن: مەكتەپ سالامىز، قالا بولامىز دەگەندەرىڭ — بارىپ تۇرعان بوس ءسوز. وسى سۇمدىقتى قايدان شىعارىپ جۇرسىڭدەر! وسىلاي بولسىن دەپ، ەلدىڭ يگى جاقسىلارىمەن كۇنى بۇرىن اقىلداستىڭدار ما؟ اقىلداسقان جوقسىڭدار!

— ايتىپ بولدىڭ با؟  — سامەت ەكى قولىمەن بىردەي كەس-كەستەپ، جەتىبايدى توقتاتىپ قويدى.

— مەن دە وسى ەلدەگى ازاماتتىڭ ءبىرىمىن. وكىمەت بارىمىزگە دە ورتاق. سويلەيىن دەسەم، مەنى نەگە اۋىزعا قاعاسىڭ، سامەت! — جەتىباي جۇلقىنىپ قايتا سويلەپ كەتتى. — اۋىلناي سايلاعاندا، ەلىڭ ساعان وسىنداي ۇر دا جىق بول دەگەن جوق ەدى عوي. ۇلىق بولعان كىسى ىڭىرشاق تۇيەدەي باقىراۋىق بولا ما ەكەن؟ قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، مەكتەپكە وسى وتىرعان كەدەيلەردىڭ ءبىر تيىنى دا شىقپايدى. بار اۋىرتپالىعى اۋقاتتى ادامدارعا تۇسەدى. ءازىر اسقا كىم يە بولمايدى؟ مەكتەپتى ازىرگە قويا تۇرساق نە مۇرتىمىز قيسايادى؟ ەڭ اۋەلى، باسقا كەرەگىمىزدى تۇگەندەپ الايىق تا.

ءبىر عاجابى، جەتىبايعا ەشكىم قارسى داۋ ايتقان جوق. ماقۇلداپ باس يزەگەندەر كورىنىپ قالدى ءار جەردەن. ءوز اتىن ءوزى شاقىرعان كوكەكشە قاقساي بەرسىن، سويلەپ-سويلەپ، ءبىر باسىلار دەگەندەي، كوپشىلىك توڭتورىس بولا قالىپتى.

سامەت جەتىبايعا دۇرسە قويا بەردى:

— ءدايىم سەنىڭ وسىنداي ءبىر قيقار مىنەزىڭ قالمايدى، جەتىباي! باسىلار ۋاقىتىڭ بولدى عوي! قيامپوستىعىڭدى نەگە قويمايسىڭ؟ بايلاردان ىشكەن-جەگەنىڭە ءماز بولىپ، اۋزىڭا كەلگەنىڭدى تانتيسىڭ دا جۇرەسىڭ ىلعي.

جەتىباي ىشتەن تىنىپ، تومسىرايا وتىرىپ قالدى. بۇدان ءارى قيتىعا بەرسە، باسىنا زوبالاڭ تۋارىن سەزگەندەي، مىسى قۇرىپ، امالسىز كونگەن قالپى بار.

جالتىر باسىنداعى سىرما قارا تاقياسىن تورسىق شەكەسىنە قيسايتا كيگەن، جۇقا ءوڭدى، اشاڭ سارى سوزگە ارالاستى. جيرەن ساقالى ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي شوشاڭداپ، شۇڭىرەك كوزىنىڭ قاراشىعى ويناقشىپ، ابىرجي سويلەدى:

— مەكتەپ اشامىز، جاڭا قونىسقا ىرگە تەبەمىز دەگەندەرىڭ دۇرىس، اعايىن! ەل بولىپ، اۋقىمداسامىز دەگەن تىلەك ۇستىندە ءارى يتەرىپ، بەرى جىقتى قويىڭدار. مەن بىلسەم، وسى سامەت ءبىزدى تەرىس جولعا باستامايدى. اۋىلكەڭەس اعاسى وكىمەتتىڭ ءسوزىن ايتىپ وتىر. دۋاننان كەلگەن ءمۇعالىم بالا دا بىزگە ويىنشىق ەمەس. ەل بولعان سوڭ، اراسىندا نەشە ءتۇرلى ادام بولادى. اقىلى جەتكەنى تاپ باسىپ، تاۋىپ ايتادى، ويى شولاق، ورەسى قىسقالارى شىدەرلەگەن اتتاي سەكەكتەپ، اۋىل ىرگەسىنەن ۇزاپ شىعىپ كەتە الماسا، ولارعا نە كىنا بار؟ شايىرعال-شاتاقتىڭ وڭدىرعان جەرى جوق. اعايىن اراسىنىڭ بۇتىندىگىن ويلاڭدار. — ونىڭ ءسوزىن سارسەنباي ءبولىپ جىبەردى.

— قابدوللا، سەن، ءتىلىڭ مەن جاعىڭا سۇيەنبەي، كەسىمدى ۋادەڭدى ايت! بالتا-شوتىمدى قايراپ الىپ، جۇمىسقا كىرىسەمىن دە.

— ياپىراي، مىنا ءسوز قايدان شىقتى؟ قۇداي-اق تاعى، امانات جانىم ساۋ بولسا، ءدال سەنەن قالىسا قويماسپىن، سارسەنباي! مەن قىران بۇركىت بولعاندا، سەن كۇيكى تۇرىمتاي ەدىڭ! تورعاي ءىلىپ، تويعانىڭا ءماز بولاسىڭ! ءتۇستىم جارىسىڭا! كىم وزار ەكەن، مۇقىم ەل كورىپ تۇرسىن، كانى!

— ەكى قوشقار ءسۇزىسىپ قالدى. — ارت جاقتاعى بىرەۋ قولىن شاپالاقتاپ، قاراداي ءماز بولىپ قالدى. وعان قوسىلا ءبىر قاۋىم جۇرت سىقىلىقتاپ كۇلىسىپ الدى. الگى جەتىبايدىڭ كەسىرىنەن پايدا بولعان جايسىز كىربەڭ لەزدە ايىعىپ كەتتى.

ايران قۇيعان سۇيرەتپە مەستەي ىركىلدەگەن اۋىر دەنەسىن سوزالاڭ قوزعاپ، تارلان ساقالى شوشاڭداپ، ىستىك مۇرىن، شيكىل سارى الدىڭعى لەكتەن قۇلشىنىپ شىقتى. وڭەزدەنگەن قالىڭ ەرىندەرى جىبىرلاپ، قايقى كەۋدەسىن العا ۇمسىندىرا وتىردى. سوزدەن ەسەسى كەتىپ بارا جاتقانداي-اق قولىن ەربەڭدەتىپ، باقىلداپ سويلەي باستادى:

— ال جارايدى! مەكتەپ اشىلسىن دەيىك! سوندا قالاي بولعانى؟! اللانى، پايعامباردى بالالارىمىز بەلكۇللى ۇمىتىپ كەتە مە؟! — قىزعىلت تومپاق شەكەسىن جۇدىرىعىمەن ىسقىلاپ، توبەگە ۇرعانداي توقتاپ قالدى.

شەتتە وتىرعان سۇلىك قارا شال الگىنىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتتى:

— شىراعىم ءمۇعالىم! — كوپشىلىكتەن باسىن اسىرا ەنتەلەپ، مەنىڭ بەتىمە تەلمىرە قارادى. — جارايدى، بالالارىمىزدى مەكتەپكە بەرەيىك! سولاي-اق بولسىن. ءبىر مەزگىل مۇسىلمانشا وقىتساق قايتەدى؟ وزىڭە سەرىك بولاتىن ءبىر جاستاۋ مولدا جالدايىق تا، اسىلى، سويتەيىك. اربا دا سىنبايدى، وگىز دە ولمەيدى سوندا.

— قايتەر دەيسىڭ؟ — دەدى كوپ ىشىنەن ءبىر جاساڭ داۋىس، — وگىز ولسە ەت بولار، اربا سىنسا وتقا جاعىلار.

— ايدالاعا لاعىپ كەتتىڭىز، سامىلتىر اعا! — سامەت ءزىل تاستادى. — الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان نيكولاي پاتشانى قايتا ءتىرىلتىپ الىپ، تاققا وتىرعىزايىق، كەڭەس وكىمەتىمەن قاتار ەلى بيلەسىن دەگەنمەن بىردەي بولدى عوي ءسىزدىڭ مىنا ءسوزىڭىز.

— از عانا پۇرسات بەر، سامەت، — دەدى سامىلتىر داۋسى دىرىلدەپ، — مەن وسىنداعى ەلدىڭ تىلەگىن ايتىپ وتىرمىن.

— مىناۋىڭىز قيسىنسىز ءتىپتى. — كامار بەلبەۋلى، سۇڭعاق بويلى اق قۇبا جىگىتتىڭ داۋسى ساڭق ەتتى.

رەتى كەلىپ قالعاندا مەلشيىپ وتىرىپ قالۋدى بويىما لايىق كورمەدىم دە، ورنىمنان شاپشاڭ كوتەرىلىپ، تۇسىنىك ايتتىم. كەڭەس وكىمەتى دىنگە ەش ۋاقىتتا قىسىم جاسامايتىنىن، قاي ءدىندى ۇستايمىن دەسە دە اركىم ەرىكتى ەكەنىن، ءبىراق جاس جەتكىنشەكتەردى جاڭاشا وقىتۋ، جاڭا زاماننىڭ جول-جورالعىسىمەن تاربيەلەۋ قاجەتتىگىن ايقىن دالەلدەرمەن ۇعىندىرىپ بەردىم.

جاڭا مەكتەپتىڭ وقۋىن ءدىني وقۋمەن توعىستىرامىز دەپ قانشا اۋرەلەنگەنمەن، ودان ەشتەڭە ونبەيتىنىنە كوزدەرى جەتكەن وڭشەڭ ءدىندارلار تاۋى قايتىپ، باسىلىپ قالدى. «ءبىر ەسەپتەن مۇنىڭ ءوزى بۇگىنگى جينالىستاعى ءۇشىنشى ەلەۋلى جەڭىسىمىز بولدى»، — دەپ ويلادىم.

ءبىر جاق بۇيىردە ەلدەن وقشاۋ وتىرعان نارتاي مولدا دەلبە بولعان جىلقىداي ءجيى قوزعالاقتاي بەردى. جەتىبايعا سامەتتىڭ ينە قارماقتاي قادالا تۇسكەنى، قۇلاقكەستى قۇلىنداي بولعان جارلى-جالشىلاردىڭ وسى جيىندا قىرىن-قىرباي كەلىپ، لەپىرە سويلەگەنى شىمبايىنا باتسا كەرەك، تالاي تۇندەر بويىنا ۇيقى كورمەگەندەي ءتۇسى قاشىپ، بوزارا قالىپتى. نە دەگەنمەن، جارامساق جەتىبايدىڭ كولدەنەڭ كيلىككەن جاڭساق پىكىرىنەن جينالىسقا از دا بولسا جارىقشاق تۇسكەن-دى. جاعىمپاز ادامنىڭ ادىمى قىسقا بولادى عوي. باس جوق، كوز جوق، بايلاردىڭ جىرتىسىن جىرتامىن دەپ جەكسۇرىن بولىپ قالدى. «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى». جەتىبايدىڭ ولمەگەنىنە قارا جەر.

نۇرتاي وڭ قولىنا قىسىپ ۇستاعان قارا تاياعىن شوشاڭداتىپ، ءبىر ءوزى ون ەكى سىباعا بولىپ كۇپسي باستادى. قويدىڭ ۇلپەرشەگىندەي قاتپار-قاتپار ماڭدايىن سيپاعىشتاپ، ورنىنان سوزالاڭ كوتەرىلدى. ەلدىڭ نازارى تاڭقى مۇرىن، تارعاق بەت، ىقشام دەنەلى قارا سۇر شالعا اۋدى. نۇرتاي كۇيزەلە سويلەدى:

— مەكتەپ اشامىز دەگەن ءپاتۋالارىڭا قارسى ايتار پىكىر ءجونى مەندە. تاقايىرسىز كوڭىلدەن حايىرلى بولسىن ايتامىن. ءمۇبادا ءامما حالايىق سىزدەر قالاساڭىزدار، ەل قاتارلى كومەك-نافاقا بەرۋدەن باس تارتپايمىن، لاكين. — كومەكەيىنە كەپتەلىپ تۇرىپ قالعان جەتىم قاقىرىققا شاشالا، تىق-تىق جوتەلدى. — لاكين، باسىمدى كەسىپ الساڭدار دا تۋراسىن ايتايىن: جەتى اتامنان بەرى يەمدەنىپ كەلگەن موقانىمدى زورلىقپەن تارتىپ الىپ، جۇمىلا ەل پايداسىنا تۇسىرەمىز دەگەنگە كونە المايمىن. وسى باستان بارشاڭىزعا ماعلۇم ەتەيىن، ءوز ىقتيارىممەن ۇلتاراقتاي جەر بەرەر بولسام، بۇل ءدۇنيادا تىرلىك قىپ جۇرمەي-اق قويايىن! — ەكى كوزى قانتالاپ، اينالاعا الارا قاراپ تۇرىپ قالدى دا، سالدەن كەيىن ادۋىنداپ ءسوزىن جالعاپ جىبەردى: — سەندەردىڭ بۇل سوراقى حاراكەتتەرىڭدى وسى وتىرعان قالىڭ قاۋىم قۇپ الاتىن بولسا، ايتسىن، كانى! مۇنداي ميزامعا قيعاش كەلەتىن ءىستى حۇكىمات تا قوستامايدى.

سامەت اعاي بۇل ساپار اعىنعا قارسى جۇزگەن كەمەدەي پارمەندى قارقىنمەن نۇرتايعا اۋىز سالدى:

— الاڭ بولماڭىز، نۇرەكە! جەرىڭىزدى الامىز، كوك جەلكەسىنە قانا قونىس ورناتامىز. مۇنى باسىڭىزداعى بوركىڭىزدەي كورىڭىز.

نۇرتاي قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتتى. وتىرعانداردىڭ ءبىرازى سامەتتىڭ جاڭاعى ءسوزىن مانسۇق قىپ، باجىلداپ جاتىر. مەس قارىن، ءداۋ دەنەلى بىرەۋلەرى شىتىناپ ءسوز سايىسىنا شىقتى. جينالىستاعىلاردىڭ كوبىسى نۇرتايدىڭ جەرىن الامىز دەگەن توسىن ارەكەتتى قۇپتاماي، تۇلان تۇتىپ، اشۋعا باستى. ەندى بىرەۋلەرى الگى بايلاردىڭ اۋجايىنا ەرىپ، وتىنا ماي قۇيدى. جەر الامىز دەگەندى باسى ءبۇتىن قويايىق، مەكتەپتى شاما كەلسە تاقىرتوبە باسىنا بيىل سالىپ الايىق دەسىپ، نۇرتايدىڭ باسىنا ءتۇيىلىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەر بۇلتىن ايىقتىرىپ جىبەرۋگە جان سالدى ولار. كەيبىر تەنتەكتەرى قىمس ەتسە ايقاسا كەتۋگە وڭتايلانىپ، بىلەكتەرىن سىبانىپ الىپتى.

بىردە تاسقىنداپ، بىردە باسەڭدەپ، پارىقسىز كۇيگە تۇسكەن جينالىستىڭ سارىنىن تۇزەپ الۋ قيىن بولدى.

— ءبىزدىڭ العا باسقان تۋرا جولىمىزعا كىمدە-كىم توسقىندىق جاساسا، ءبىز ولارمەن تابان تىرەسىپ كۇرەسەمىز، — دەدى سامەت ىزبارلانىپ.

— اپىرماي، مىنا بالەكەتتىڭ بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ تۇرعانىن قاراشى. — نۇرتاي وسىنى ايتتى دا باسىن تومەن سالىپ، جەرگە قارادى. ايبار كورسەتىپ قارا تاياعىن ەرسىلى-قارسىلى سىلتەپ قالدى. ءتىلى اۋزىنا سىيماي قاتالاپ وتىر عوي دەيمىن، تاماعىن كەنەپ، ارت جاعىنا وقىس بۇرىلدى دا، ءتىسىنىڭ اراسىنان شىرت ەتكىزىپ تۇكىرىگىن سەكىرتىپ جىبەردى. قايمىجىقتاي ەرىندەرى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلىپ سامەت ەكەۋمىزگە الارا قاراپ قويدى.

ەڭبەكشى ەلدىڭ يگىلىگىنە اينالعان كوك مايسا كەڭ دالا، تولىقسىپ تۇنىپ جاتقان ايدىن شالقار كول، ەڭسەلى كوركەم ۇيلەر، ءزاۋلىم اسەم مەكتەپ ەلەستەدى كوزىمە. سامەتتىڭ نۇرتايعا نايزاداي قادالعان وكتەم ءامىرىن بۇكىل كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاناۋشى تاپقا ايتىلعان قاتال ۇكىمىندەي سەزىندىم.

— جولداستار! — سامەت داۋسىن سوزىپ، قوجىراي باستاعان جيىن-توپتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ الدى. — جالپىڭىزعا ارناپ ايتاتىن ءبىر ءسوزىم بار. ءار نارسەنىڭ پارقىن ايىرا بىلىڭىزدەر. شىنجىر بالاق، شۇبار توس بايلاردىڭ مال-مۇلكىن قولما-قول تارتىپ الامىز، شاڭىراقتارىنا قوبىز ويناتامىز دەپ وتىرعان جوقپىز. مۇنداي ارەكەتكە جول بەرسەك، بارىپ تۇرعان سوراقىلىق بولار ەدى. ماردىمسىز قۇردىم دالادا قاڭسىپ وتىرعان قالىڭ ەلدى شۇرايلى قونىسقا كوشىرىپ، قالا سالامىز، مەكتەپ ورناتامىز دەگەنىمىزدىڭ ابەستىگى جوق قوي، ءسىرا. — ءسال كىدىرىپ، شالقاق كەۋدەسىن ىلگەرى ۇمسىندىرا، ەكى قولىن العا سوزدى. تۇپتەن تارتىپ، ەلدىڭ الدى-ارتىن وراي سويلەدى. — بولشيەۆيكتەر ەڭبەكشى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇددەسىن كوزدەيدى، ءاردايىم سولاردىڭ قامىن ويلايدى. ماعان دەسە جارىلىپ كەتسىن، بايلارعا تاۋەلدى بولىپ وتىرا المايمىز. جەر-سۋ جالپى حالىقتىڭ مۇلكى دەگەن لەنين! شۇرايلى ءوڭىردى جالعىز نۇرتايعا يەمدەندىرىپ قويا المايمىز ەندى. بولشيەۆيكتەر ەكى سويلەمەيدى، بايلاۋ وسى!..

ءار جەردەن قوشەمەتشى داۋىستار شىقتى.

— بايلادىق وسىعان!

— سەندەرمەن بىرگەمىز!

— ايتا بەرسىن، قولىنان كەلسە قيراتىپ السىن. العان بەتىڭنەن قايتپا!

— نۇرتايدىڭ اتاسىنان قالعان جەر جوق. كوپتىگى، ەلدىكى.

نۇرتاي جەلبەگەي قارا شاپانىنىڭ ۇزىن ەتەگىن الاسۇرا سىلكىپ، تاياعىن كوككە سەرمەپ، توپتان ءبولىنىپ شىقتى. ارتىنا جالت-جالت قاراپ، اقساڭداي باسىپ كەتىپ بارادى.

— تىكتىم باسىمدى وسى جولعا! — سول-اق ەكەن، جەتىباي باستاعان ءبىر توپ ادام دۇرلىگە كوتەرىلىپ، نۇرتايدىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتتى. قالعان جۇرت ولارعا وقشىرايا قاراسىپ، جۇپتارىن جازباي ۇيلىعا قالدى.

تالماۋ ءتۇس شاعىنداعى تىمىرسىق ىستىق تىنىسىمدى تارىلتىپ، تاڭدايىمدى كەپتىرىپ جىبەردى. ءشوپ باسى قيمىلدامايدى. ۇشى-قيىرىنا كوز جەتكىسىز جالپاق دالا لۇپىلدەپ سوققان كوپ جۇرەكتىڭ تىنىسىن قىبىرسىز تىڭداپ قالعانداي.

ويعا شومىپ وتىرمىن. ازاتتىق تاڭى اتتى، قازاق دالاسى ەندى-ەندى جاڭارىپ، جاسارا باستادى. وكتيابردىڭ نۇر شۇعىلالى ساۋلەسى پارمەندى قارقىنمەن، نايزاعايداي زىمىراپ مارعاۋ ساحاراعا شاپشاڭ جايىلىپ كەلەدى. لەنين ۇرانى، پارتيا ۇرانى ماڭگىلىك ۇيقىسىنان جاڭا ويانعان قازاق ساحاراسىنىڭ ءمولدىر اسپانىندا جىل قۇسىنداي قالىقتاپ ءجۇر.

مانادان بەرى ايتىلىپ جاتقان ءار الۋان پىكىرلەر ءبىر ارناعا سارقىلىپ، بەرىك-بەكەم شەشىم تاپتى.

كوڭىل كۇيىم تاسىپ، تۇلەپ ۇشقان قىرانداي تۇرلەنىپ، جالپى كوپكە ارناپ ءبىر ءسوز ايتىپ قالدىم:

— قاۋلىعا جازىلعان تۇجىرىمدى شەشىمدى دايەكتىلىكپەن ورىنداساڭىزدار ءىسىمىز وڭعا باسادى. ءبىزدىڭ بىردەن-بىر ماقساتىمىز — ەڭبەكشى ەلدىڭ كوكىرەگىن وياتىپ، ءورىسىن كەڭەيتۋ. بارىنەن دە بۇرىن، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق، اش-جالاڭاش تەنتىرەپ جۇرگەن جارلى-جاقىبايلار ەل ساناتىنا قوسىلادى. ەڭ الدىمەن، كەدەي-جالشىلاردىڭ ىرىسى مولايادى. سىزدەردەن ەندىگى ءبىر ءوتىنىشىم: وكىمەت بەرگەن بىلىمنەن بالالارىڭىز قۇر الاقان قالىپ جۇرمەسىن.

ىستىق ءۇمىت، ىنتىق ارمانعا ەلتىپ، بويىم بالقىپ، ءوزىمنىڭ كەڭ دالامداي شالقىپ كەتتىم. وسى ساتتە تاعى دا سامەت اعايعا ىشتەي باعا بەردىم. ومىردەن تۇيسىنگەنىمدى ءبىر جەرگە جيناقتاپ، توپشىلاعاندا مىناداي ءبىر سالدارلى وي كەلدى باسىما. اقىلى مەن قايراتى تارازىنىڭ ەكى باسىن تەڭ باساتىن ادام سيرەك تۋادى. اقىلى كول-دارياداي شالقىعان ادامنىڭ قايرات-جىگەرى شۇقاناقتاي شاعىن بولۋى دا ىقتيمال. ال، ەندى قايراتىمەن اسقار تاۋدى توڭكەرىپ تاستايتىن الىپ ادام اقىلعا جارلى بولۋى دا كادىك. كوزسىز باتىرلىق، ەڭىرەگەن ەرلىك كەمەل اقىل مەن ەرەسەن قايراتتىڭ بىتە-قايناسقان قوسىندىسىنان تۋسا كەرەك. وسى جيىننان العان عاجاپ اسەرىمە قاراعاندا، سامەت اعايدى مەن وسى سوڭعى قاسيەتتىڭ يەسى دەپ بىلەمىن. اتتەڭ نە كەرەك، ءبىلىمى شاعىن، قولى قىسقا. كەي-كەيدە ارتىق كەتىپ، اسىرا سىلتەپ جىبەرەتىنى دە وسىدان بولسا كەرەك.

— مەكتەپ سالۋعا اقشالاي كومەك بەرەمىن دەگەندەرىڭ ەرتەڭنەن باستاپ كەڭسەگە كەلىپ، ەلەمەسكە جازىلىڭدار! — دەدى سامەت جينالىس سوڭىندا.

— ماقۇل!..

— جازىلامىز!..

— كومەكتەسەمىز!..

6

كەشەگى جينالىستان العان اسەرىمدى كوڭىلگە توقىپ، ۇيدە جالعىز وتىرمىن. كۇن كەشكىرىپ قالعان، — سارسەنباي ۇيدە جوق-تى. جارىم-جارتىلاي اشىق تۇندىكتەن تۇسكەن كۇڭگىرت ساۋلە بىرتە-بىرتە ازايىپ بارادى. قاعازدارىم مەن كىتاپتارىم ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى دوڭگەلەك ستول ۇستىندە ىبىرسىپ جاتىر. وسى ەلگە بۇگىن كەلىپ قايتقان بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ شابارمانى ماعان گۋبەرنيالىق «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ تاياۋدا شىققان ءبىر سانىن اكەپ بەرگەن. كەيىنگى كەزدە قالادان الىستاپ كەتىپ، جاڭالىققا سۋساپ جۇرگەن باسىم، گازەتتى تۇگىن قالدىرماي قۇشتارلانىپ وقىپ شىقتىم. «ارامزا اۋىزدىقتالسا ەكەن» دەگەن تاقىرىپپەن جازىلعان ماقالانى مانا سامەت اعاي مەن ەلەمەسكە وقىپ بەرىپ ەدىم.

وسى ماقالانى قايتا وقىپ وتىرمىن. مۇنى جازعان باتىل ادام نۇرتاي مولدانىڭ موينىنا بۇعالىق سالعانداي كورىندى ماعان. ماقالانىڭ ءار ءسوزى سايدىڭ تاسىنداي كەسەك جاتىر.

«اتباسار ۋەزى، امانتاي بولىسى 6-ساندى اۋىلداعى نۇرتاي بەكەي بالاسىنىڭ ارام پيعىلىن اياۋسىز اشكەرەلەپ بەرمەكشىمىن. نۇرتاي — ەرتە كەزدە بۇحارا شاھارىنداعى ءدارۋل-يسلام مەدىرەسەسىندە وقىعان ۇلكەن عۇلاما مولدا. ريەۆوليۋسيادان بۇرىن 1918 جىلعا شەيىن 20 جىل بويىنا تومەنگى قىپشاق ەلىندە مەشىت ۇستاپ، يمامدىق قۇرعان. بەرتىن كەلگەندە سونىڭ ءبارىن تاستاي بەرىپ، ءوز ەلىنە كوشىپ كەلدى دە، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىستى. ىشكى رەسەي قالالارىنان تاي-تاي كەزدەمە، قىرۋار شاي-قانت الدىرىپ ۇدايى قىمبات باعاعا ساتىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ قانىن سۇلىكتەي سوردى. ءسويتىپ بۇرىنعىسىنان بەتەر داليىپ بايىپ كەتتى.

نۇرتاي ون سەگىزىنشى جىلى الاش وردانىڭ اتباسارداعى ۋەزدىك كوميتەتىنىڭ قۇرمەتتى اقساقالى بوپ سايلانعان. ونىڭ بەر جاعىندا، اتباساردا اشىلعان «بىرلىك» اتتى تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ باسقارما مۇشەلىگىنە ەتكەن. بوركىن الشىسىنان كيىپ، شاش ەتەكتەن پايدا تاپتى. قوعامنىڭ ەلدەگى مۇشەلەرىنە ساتىلۋعا ءتيىستى بولعان كەزدەمە جانە باسقا كەرەك-جاراقتىڭ كوبىن، ەڭ ءتاۋىرىن ءوزى الىپ، ارناۋلى ادامدارى ارقىلى الىستاعى ەلدەرگە استىرتىن جونەلتىپ، ءتورت ەسە قىمبات باعامەن ساتقىزىپ وتىردى.

كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن نۇرتاي ءادىس-ايلاسىن شۇعىل وزگەرتتى. قوي تەرىسىن جامىلعان بورىدەي بۇعىپ ءجۇرىپ، ەل اراسىندا استىرتىن ۇگىت جۇرگىزدى. ءوزى كوزگە كورىنىپ، اشىق ارەكەت ىستەمەسە دە، ماڭايىنداعى اعايىندارىن ايداپ سالىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ اۋىلداعى ساياسي شارالارىنا ۇدايى كەسەل جاساپ كەلدى. جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنىڭ قاتال ەسكەرتۋىمەن بوي تارتىپ، قويعانداي بولىپ ەدى.

سويتكەن نۇرتاي كەيىنگى ەكى جىلدا قايتادان باس كوتەردى. ەسكى اۋرۋى قوزىپ، قازىرگى كۇندە ەلدى الا تايداي ءبۇلدىرىپ ءجۇر. ساحاراعا كىرە باستاعان جاڭالىقتاردان ەلدى بەزدىرۋ ماقساتىمەن قاي-قايداعى سۇمدىق پالەلەردى ويدان شىعارىپ ءجۇر. «جەر استىنان ءمادي شىعادى، اسپاننان ايسا پايعامبار تۇسەدى، اقىر زاماننىڭ ءامىرشى پاتشاسى تاجال كەلەدى، جەر جۇزىندە سۋ تارتىلادى»، — دەپ حالىققا ۇرەي تۋعىزادى. وسى سەكىلدى سوراقى ۇگىتىن نۇرتاي شولاق مولدالار مەن ءپىرادارسىماقتارعا استىرتىن ايتقىزادى. ءوزى بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بوپ، بۇعىپ جۇرەدى.

نۇرتاي وسى كۇندە كورىنە يمامدىق قۇرماسا دا، وزىنە قاراعان ەكى اۋىلدىڭ ورتاسىنان جاس مولدا ۇستاپ، بالالارىنا ءدىن وقۋىن وقىتىپ ءجۇر.

اۋىلعا ءمۇعالىم كەلەدى، مەكتەپ اشىلادى دەگەن حاباردى ەستىگەندە نۇرتايدىڭ توبە شاشى تىك تۇردى. قايتكەن كۇندە ەلدى مەكتەپكە قارسى قويۋ ماقساتىمەن جان سالا ۇگىت جۇرگىزە باستادى. شاماسى كەلسە ەڭبەكشى حالىقتى جاڭالىقتان بەزدىرىپ، ىنتا-تالابىن تەجەپ تاستاماق. نۇرتايدىڭ اۋەنىنە ەرىپ، ەل اراسىندا مەكتەپ جايىندا قيسىنسىز تەرىس قاۋەسەت تاراتىپ جۇرگەن نەكەن-ساياق قۋلار دا بار. مۇنداي ارام پەيىلدەر ەڭبەكشى ەل ءباز-باياعى نادان قالپىندا قالا بەرسە ەكەن، باي-شونجارلاردىڭ قايماعى بۇزىلماسا ەكەن دەگەن ماقساتتى كوزدەيدى. ءبىزدىڭ ىلگەرى باسقان قادامىمىزعا توسقاۋىل جاساعىلارى كەلەدى.

نۇرتايدىڭ بۇدان باسقا دا سوراقى قىلىقتارى تولىپ جاتىر. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ايەلدەرگە بەرگەن باس بوستاندىعىنا كورىنەۋ قىرسىعىن تيگىزىپ ءجۇر. بىلتىر قىستا قايتىس بولعان جانتەمىر قوزىباعار ۇلىنىڭ جاس ايەلىن قاراقويىن بولىسى 3-ساندى اۋىلدىڭ ازاماتى كوشەرباي كەڭبەيىلۇلىنا جۋىردا 300 سومعا ساتتى. بەيشارا نۇرجامال كوڭىلى سۇيمەگەن شال ادامعا جىلاي-جىلاي كەتە باردى. كەيىنگى ەكى جىل ىشىندە نۇرتايدىڭ اقىلىمەن سارىباي ەلتوق ۇلى، بيجان ەسىمجان ۇلى، جيرەنباي اتىعاي ۇلى دەگەن جاماعايىندارى بۇلدىرشىندەي جاس قىزدارىن شالعا ساتتى. ولاردىڭ العان قالىڭ مالدارىنىڭ ءبىر ۇلەسى نۇرتايدىڭ قۇلقىنىنا ءتۇستى.

ايتا بەرسەك، نۇرتايدىڭ قىلمىس-قياناتتارى باسىنان اسادى. وسى ارامزانى زاڭ ورىندارى مىقتاپ اۋىزدىقتاسا ەكەن».

— بۇل ماقالانى كىم جازعانىن بىلمەيسىڭ بە؟ — دەپ سۇراعانىمدا، ەلەمەس سىر بىلدىرە قويماي، كۇمىلجىپ قالىپ ەدى، سامەت اعىنان جارىلدى.

— ەلەمەس ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان شىققان بولار، تەگى. اكەسىن تانىتىپ ءوستىپ تىزگىندەپ قويماساق، باسىنىپ كەتەدى ول نايساپ! نۇرتايدىڭ اۋسەلەسىن ءبىر باسۋعا باستىق قوي.

«نۇرتاي گازەتكە شىعىپتى» دەگەن حابار قامساقتى باسىنداعى قالىڭ ەلگە لەزدە تاراپ كەتتى. گازەت ماقالاسىن اركىم ءار ساققا جۇگىرتەدى. بىرەۋلەر ەندى نۇرتاي سوتتالىپ كەتەدى دەسە، ەندى بىرەۋلەر وعان قۇدايدان باسقانىڭ شاماسى كەلمەيدى، ءبارىبىر بۇل نايساپقا شىق جۋىمايدى دەسىپ، وزبىردىڭ كۇشىن اسىرا باعالايدى.

نۇرتايدىڭ جەر-سۋىن الۋ جايىنداعى تالابىمىز بىتپەس داۋ-شارعا اينالىپ كەتسە، قاشان جەڭىپ شىققانشا ۇزاق ۋاقىت وتكىزىپ، مەكتەپ قامى كەشەۋىلدەپ قالا ما، قايتەدى دەپ قاۋىپتەنە بەرەمىن.

— مەنىڭ ايتقانىما نۇرتاي ءبارىبىر كونبەيدى، — دەگەن مانا سامەت ماعان، — شاقىرىپ الىپ، سىپايىلاپ ءوزىڭ سويلەس. قۇيرىعىن سىرتقا سالىپ، قارىسا بەرسە، ونىسىن كورەرسىڭ.

كوكەيىمە ورناپ قالعان ءبىر بەرىك سەنىم بار. نۇرتايدىڭ جەرىن الىپ، قالا سالامىز، مەكتەپ ورناتامىز دەگەن يگى تىلەكتى مەن ءسوزسىز تىنار ىسكە سانايمىن. مەرەيلى جاقسى كۇن الىستان قىلاڭ بەرىپ، دەمبە-دەم جاقىنداپ كەلە جاتقانداي بولادى دا تۇرادى ءدايىم.

— كولبارشىننىڭ يگىلىگىن ەل كورىپ، جاسارعان كۇنىن ەرتەڭ-اق كورەرمىز، — دەدىم.

— ءبىر مالاعان باستالدى عوي، سالكەن! ىلايىم ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن. — وسىنى ايتتى دا سامەت ءسوزىن تيىپ تاستادى.

نۇرتايدى ەرتەڭ مەكتەپكە شاقىرتىپ الىپ، سويلەسەتىن بولدىم.

— اسىلى، — دەدى سامەت ءسوزىنىڭ اقتىعىندا، — وگىز اياڭمەن الىسقا بارا المايمىز، باۋىرىم! بەرى سالعاندا اۋزىمەن قۇس تىستەيتىن جۇيرىك اتتاي سىلتەۋىمىز كەرەك.

— دۇرىس ايتاسىز، سامەت اعا، كۇرەستە سىلبىر بولساق، اعات باسساق، جارالى قالامىز.

— نۇرتايمەن باتىل سويلەس. ءاي، بىلمەيمىن-اۋ، وڭايلىقپەن كونە قويار ما ەكەن ول انتۇرعان. — ءتۇڭىلىپ باسىن شايقادى.

— سويلەسىپ كورەيىن، — دەدىم.

بالا جىبەرىپ مەكتەپكە شاقىرتىپ ەدىم، نۇرتاي كەشىكپەي جەتىپ كەلدى. ورنىمنان تۇرىپ، سالەم بەردىم. قولىمدى قىسىپ، ماعان دەگەن ءۇمىتى مەن سەنىمىن جىلى قاباعىنان تانىتىپ، كوڭىلدى امانداستى. نۇرتايدىڭ مەنى ءىش تارتا كەلگەن ىمىراشىل ىڭعايىن قان سوناردا ءىز كەسىپ كانىككەن اككى اڭشىنىڭ ءتاسىل-ايلاسىنا جورىدىم.

توردەگى تاقىر كىلەمگە وتىرا بەرىپ، ءمۇلايىم ءتىل قاتتى:

— ءمۇعالىم شىراعىم، ماعان ايتاتىن نە ءسوزىڭ بار ەدى؟

وتە ءبىر تىعىز شارۋامەن شاقىرعانىمدى جانامالاپ اڭعارتتىم. سىرتقى تۇر-تۇرپاتىنان جاساندى پاراسات ءبىلدىرىپ، مەنىڭ كەلەسى ءسوزىمدى توسىپ، مونتيا قالدى. ءوز بىلىگىمەن بوتەن-باستاق سوزگە بارا قويمايتىن ىڭعايىن تانىپ قالدىم دا، الىستان وراعىتتىم:

— وكىمەت سەنىپ تاپسىرعان زور ءىستى كوپتەپ، كولەمدەپ باستاپ جاتىرمىز. ەندى كوپشىلىك قاۋىمنان جاردەم-كومەك كۇتكەن جايىمىز بار، اقساقال!..

مەنىڭ سىپايى قۇلاق قاعىسىم كوڭىلىنە جاعىپ كەتتى بىلەم، كوزى شىراداي جانىپ:

— حۇزىرىڭدامىن، ءمۇعالىم قاراعىم! — دەدى.

ەندىگى ايتارىمدى ىشتەي وقپانداپ وتىرعانىمدا نۇرتاي قۇددى ءبىر ەتەنە جاقىنىمەن سىرلاسقالى كەلگەندەي اقتارىلا سويلەدى:

— بەلسەندىلەرگە ەرەگىسەم دەپ، اناداعى جيىندارىڭنىڭ اقىرىنا قاراماي كەتىپ قالدىم. سولاردىڭ قورلىعى ءوتىپ بارادى ابدەن. اشىلاشاق ماكتاپتارىڭ، ءاميشا حايىرلى بولعاي، شىراق! ەكى حارىپتىڭ باسىن قوسا المايتىن، دۇنيەنىڭ عامال-حاراقاتىنان بەيحابار توپاس جانداردىڭ قىزدىرما تىلىنە ەرەم دەپ ءامما حالىققا جەككورىنىشتى بولىپ جۇرمەگەيسىڭ! — ءتيىمدى جاۋاپ كۇتىپ باقشيا قالدى.

كوكىرەگىمدەگى جەركەنىشتىڭ سالقىنى بەتىمە قالقىپ شىعا كەلدى بىلەم، نۇرتاي قاباعىن شىتىپ، توڭ-تورىس كۇيگە ءتۇستى. مەنىڭ اۋزىمنان جۋىق ماڭدا جىلى ءسوز شىعا قويماعان سوڭ، اڭگىمەسىنىڭ سارىنىن كۇرت وزگەرتىپ جىبەردى. ءاتى-جونىمدى، شىققان رۋىمدى سۇرادى. قايراقتى بويىنداعى تاراقتى ەلىنىڭ جىگىتى ەكەنىمدى، بەرگى رۋىمدى قىسقا-قىسقا بايانداپ بەردىم.

— بىلەم، بىلەم! — كيىكتىڭ اسىعىنداي وڭتايلى دەنەسىن ءۇيىرىپ، قاعىلەز قارا ءسۇر ءجۇزى قۇبىلىپ، قارعا تامىرلى جاقىن ادامنىڭ كەيپىنە كىردى. — قارىمساقتىڭ ايشۋاعىنىڭ بالاسى ەكەنسىڭ عوي! عۇمىرلى بول!..

ءبىزدىڭ ەلدەگى قۇدا-اندا، جەكجاتتارىن قۇرتتاي ساناپ ءوتتى. سۇستانىپ، ءتۇسىمدى سۋىتا قويدىم.

— بۇيىمتايىڭدى ايتا وتىر، سالكەن شىراعىم! اپاق-ساپاقتا ناقا جاي شاقىرماعان شىعارسىڭ؟..

— ايران سۇراي كەلىپ، شەلەگىمدى نەسىنە جاسىرايىن، — دەدىم ىزبارلانىپ، — مەكتەپ اشامىز، جاڭا قونىسقا جاي سالامىز دەپ ەل يگى تىلەك ۇستىندە ءقازىر. وسى ماقساتقا جەتۋ جولىندا سىزدەن ءبىر تىلەگىمىز بار ەدى. مەكتەپتى كەلەسى جىلى كولبارشىن باسىنا سالعىزۋعا داۋ-شارسىز كونىڭىز. ۋەزدىك ورىنداردىڭ الدىنا تىلەك قويىپ، ەلدى وتىرىقشىلاندىرۋ ماسەلەسىن تەز ارادا شەشىپ الايىق دەگەن ويىمىز بار. ەگەردە ءبىزدىڭ بۇل تىلەگىمىز قۇپ الىنسا، جەر ولشەيتىن ادامدار شاقىرتىپ، بولاشاق تۇپكىلىكتى قونىستىڭ ورنىن كولبارشىن وڭىرىنەن كەستىرىپ الامىز. ەڭ بولماعاندا، بيىل قالا مەن مەكتەپتىڭ ورنىن مەجەلەپ، قاتتاپ قويامىز دەپ وتىرمىز. بۇعان ءسىز نە ايتاسىز؟

نۇرتاي وت باسىپ العان مىسىقتاي شار ەتە قالدى:

— شىراعىم-اۋ، بۇل سۇمدىقتى قايدان شىعارىپ جۇرسىڭدەر؟! — كوزى جاساۋراپ، ەكى يىنىنەن دەم الىپ، ەنتىگىپ قالدى. — يا حاننان، يا ماننان! ەلدەن الا بوتەن ماعان اۋىز سالعاندارىڭ قالاي؟!..

— «ەجەلگى بويلاۋىق قاشاعان» ەدى دەپ قۇرىقتى سىزگە بۇرىن سىلتەدىك. بوسقا ارام تەر بولماڭىز، اقساقال! جەرىڭىز الىنادى ءبارىبىر.

— ءمۇعالىم شىراعىم، لاكين، سەن، وقىعان زيالى ازاماتسىڭ عوي. كوز جۇبايعا سالىپ، قيسىق كەتپەسەڭ كەرەك ەدى. سامەتىڭە ايت، توقتاسىن! ەگەركي، كونبەسە، وسى باستان ماعلۇم ەتىپ قويايىن، بىرەۋدىڭ اتا ماكانىن تارتىپ الۋعا حۇكىمات ەشكىمگە ەرىك بەرمەيدى. ميزام تارازىسى بارشاعا ورتاق بولماققا لايىق. گازەتكە جازىپ، حالىق الدىندا ءجابىر-جاپا كورسەتتى. ەندى كەلىپ قونىسىڭدى تارتىپ الامىز دەپ دىكىلدەيدى. — شەكە تامىرى بىلەۋلەنىپ كوگەرە قالعان ەكەن. باسىنداعى قارا ماساتى تاقياسىن بىرەسە جەلكەسىنە سىرعىتىپ قويىپ، ەندى بىردە جارقاباق قۋشىق ماڭدايىنا يتيتە كيىپ، ابىگەرگە ءتۇستى.

ءارى ايتىپ، بەرى ايتىپ، نۇرتايدى كوندىرە المادىم. پىسىناپ تەرلەسە كەرەك، قولتىعىنان قولاڭسا ءيىسى مۇڭكىپ كەتتى. ءدامى جوق، تاتۋى جوق بىردەڭەلەردى ايتىپ، مەنى ارباپ الماق بولىپ ەدى، وڭايلىقپەن قولىنا تۇسە قويمادىم. مەنىڭ قاتال سىڭايىمدى كورگەن سوڭ مورت كەتتى:

— ەگەركي وسى قيسىق ويلارىڭنان تىيىلماساڭدار، جوعارعى مارتەبەلى حۇكىمات ماحكامالارىنا ارزا تۇسىرەمىن. بولماي بارا جاتسا، ماسكەۋگە شەيىن قۋىنامىن.

— ادىلەتسىز ارىزعا وكىمەت قۇلاق اسپايدى، اقساقال! قۇر انشەيىن باسىڭىزعا زوبالاڭ ساتىپ الاسىز.

— ينشاللا! — دەدى نۇرتاي اۋزىنان جالىن اتىپ. تاياعىنا قوس قولداپ سۇيەنىپ، بۇكشيىپ وتىرعان كۇيى ءسوزىن جالعادى. — كوككە تويعان كوبەڭدەي جەلىگىپ جۇرگەن داراقىلاردى كۇيرەتپەسەم، قارا دا تۇر. — جۇرەگىندەگى كۇيىكتىڭ شارپۋى جۇزىنە لىپىلداپ شىعا كەلدى.

كۇن باتىپ، ءىڭىر قاراڭعىلىعى قويۋلانعان شاق. مۇنداي ارلان بورىمەن جەكپە-جەك الىسىپ كورمەگەن، بەتىم اشىلماعان جاس اداممىن عوي، كوڭىلىمە تۇيتكىل كىردى.

شام جاقتىم. تىسقا شىعىپ ءۇيدىڭ تۇندىگىن جاۋىپ كەلدىم. سول ەكى ارادا نۇرتاي قۇبىلمالى كەسەرتكىدەي وزگەرىپ قالىپتى. قالتارىستاعى ايلا-تاسىلدەرىن وسى تۇستا سارقا جۇمساپ، قاۋىرت قيمىلداپ قالعىسى كەلگەندەي، وزىمسىنگەن شىرايمەن ءسوز تاستادى.

— اعايىن اراسىنىڭ ءبۇتىن بولماعى — باراكا-ىرىس قازىعى. ماكتاپ ءماسھالاسى حالىق ءپاتۋاسى بويىنشا حاسىل بولعانىن بەك جاقسى بىلەمىن. لاكين، سىزدەر ءالى دە بولسا مۇقيات ءپاھىملاپ كورىڭىزدەر. تالاي زامانالاردان بەرى ورنىعىپ قالعان قونىسىنان قالىڭ ەلدى تىك كوتەرە كوشىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. مۇمكىناتى بولسا، ماكتاپتارىڭىزدى ەلدىڭ جيىن-شوعىر جەرى تاقىرتوبەگە ورناتقاندارىڭىز پايدالى. يمان ءجۇزدى بالا ەكەنسىڭ! ءماسليحاتىما قۇلاق اسارسىڭ، تۇسىنەرسىڭ.

— ايدان انىق ءبىر شىندىقتى مويىمداعىڭىز كەلمەي، اداسىپ وتىرسىز، اقساقال! كولبارشىن ءوڭىرى جالپى حالىقتىڭ مەنشىگى ەكەنىن ۇققىڭىز كەلمەيدى.

مەنىڭ قىتىمىر ءسوزىم شامىنا ءتيدى بىلەم، بەتى تالاقتاي تالاۋراپ، كوزىنىڭ قاراشىعى قيمىلسىز قاتىپ قالدى.، شىرىلداۋىق داۋىسى وزگەرىپ، شىبىن جانى القىمىنا كەلگەندەي قينالىپ سويلەدى:

— قولدارىڭنان كەلسە، جەتى قات اس پاندى توبەمنەن ءتۇسىرىپ جىبەرىڭدەر!

سىلكىنە تۇرەگەلىپ، بۇكشەڭدەپ تۇرا جونەلدى.

7

ارادا ەكى كۇن ءوتتى. نۇرتايعا قاراعان ەكى اۋىلدىڭ ءبىر تۇندە ءتۇپ كوتەرىلىپ، كولبارشىنعا كوشىپ كەتكەن حابارى دۇڭك ەتە قالدى. نۇرتايلاردىڭ مەزگىلىنەن بۇرىن كوشۋىن ەل ءار ساققا جۇگىرتىپ، سان قيلى قاۋەسەت ايتىپ ءجۇر.

كولبارشىن — نۇرتايعا قاراعان بەس-التى ءۇيدىڭ كۇزدىك قونىسى، مال قىستاتاتىن شالقار ءورىسى. نۇرتايدىڭ تۇپكىلىكتى ءۇي-قوراسى تاقىرتوبەدە. كولبارشىن باسىندا ەكى جەردەن سوققان كەڭ مال قوراسى. مۇڭايتپاس دەيتىن ورتانشى بالاسىنىڭ قىسقى وتاۋى بار. ادەتتە نۇرتايلار كولبارشىنعا پىشەن اياقتالىپ، ەگىن ءپىسىپ، ءشوپ باسى قاتقاندا كوشەدى ەكەن. ەلدىڭ وسەك-قاڭقۋىنا، ءبىزدىڭ دۇمپۋىمىزگە شىداي المادى ما، نە بولماسا باسقا ءبىر ويى بار ما، ايتەۋىر، كەم دەگەندە مەزگىلىنەن جيىرما كۇن بۇرىن كوشىپ كەتتى. بۇل ۋاقيعا مەنى قاتتى تولعاندىردى. قولدارىنان كەلسە جەرىمدى كۇشتەپ تارتىپ السىن، ەندى قىسقى تۇراقتى قونىسىمدى كولبارشىن باسىنا ورناتامىن، ەرتە باستان ءۇي-جايىمدى سول جەردەن قامداپ الامىن دەپتى نۇرتاي.

ەلدىڭ بىرلىك-ىنتىماعى ىدىرادى، اعايىن اراسىنان جارىقشاق شىقتى دەپ، دىزالاقتاپ جۇرگەندەر دە بار. نۇرتايدىڭ اق دەگەنىن العىس، قارا دەگەنىن قارعىس سانايتىن كەيبىر جارامساقتار سامەت ەكەۋمىزدى سىرتتان كۇستانالاپ، اعاش اتتىڭ باسىنا مىنگىزىپ جۇرگەنىن دە ءبىلىپ جاتىرمىز.

— نۇرتايدىڭ مەزگىلسىز كوشىسىنە ءسىز قالاي قارايسىز؟ — دەپ سۇرادىم سامەتتەن.

— مەيلى، كوشە بەرسىن. ۇيالى قاسقىر اپانىنا بارىپ كىرسە، باس سالىپ سوعىپ الارمىز، — سامەت نۇرتايلاردىڭ بۇل ورەسكەل ارەكەتىنە پالەندەي ءمان بەرە قويمادى. ولاردى بورىكپەن ۇرىپ الاتىن جەردەگى وڭاي جاۋعا سانايدى ەكەن.

— ءسىز قالاي دەسەڭىز دە، نۇرتايىڭىزدىڭ وسى كوشىسىندە ءبىر تەرەڭ سىر بار سياقتى، — دەدىم قوبالجىپ.

— بولا بەرسىن. ءبارىبىر قايدا بارسا دا، اكەسىن تانىتامىز ونىڭ.

8

ەلەمەس باستاعان تالاپكەر جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، قابىرعا گازەتىن شىعاردىم. گازەتتىڭ «باقىت تاڭى» دەگەن اتىن قىزىل، جاسىل بوياۋمەن اشەكەيلەپ سىزىپ، وڭ جاق شەكەسىنە الاۋلاپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇن سۋرەتىن بەينەلەدىك. تۇڭعىش گازەتىمىز اسىپ كەتكەن كوركەم بولماسا دا، بار ونەرىمىزدى سالىپ ءبىر سىدىرعى ءتاۋىر شىعاردىق.

مەن كەلگەننەن بەرگى از عانا ۋاقىتتا رەسپۋبليكالىق، گۋبەرنيالىق گازەتتەردى الدىرىپ وقۋشىلار سانى كوبەيە باستادى. ەل ىشىنە ازىن-اۋلاق كوركەم ادەبيەت كىتاپتارىن تاراتتىق. كەيىنگى كەزدە جاستار ريەۆوليۋسيا اندەرىن ءجيى شىرقايتىن بولدى.

كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلگەن كەز. بۇلتسىز اسپان ايناداي جارقىرايدى. مىنگەستىرىپ تىككەن قوس بوز ءۇيدىڭ الدىندا ەگدەسى، جاسى ارالاس كوپ ادام ۇيمەلەپ تۇر. الدىڭعى ءۇيدىڭ تۋىرلىعىنا جاپسىرىپ ىلگەن قابىرعا گازەتىنە سۇقتانا قارايدى ءبارى. كەرەگەگە ارقامدى سۇيەپ، گازەتتىڭ وڭ جاعىندا تۇرمىن. ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، گازەتتىڭ سول جاق بۇيىرىندە تۇرعان ەلەمەس شاپشاڭ قوزعالىپ، كوپكە ءتىل قاتتى:

— قاراڭدارشى، گازەتىمىز ءايبات ەمەس پە، ءا؟! — ماڭعاز كەلبەتىندە قۇشتار سەزىم نۇرى وينايدى. ءوزى قۇرالپى جىگىتتەردەن اداقتاپ وزعان بالعىن جاستىڭ كۇلىمدەگەن ءمولدىر قارا كوزى شات كوڭىلدىڭ كۇيىن شەرتىپ تۇرعانداي.

سولقىلداق تال شىبىقتى گازەت بەتىنە ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرتىپ، جالپى مازمۇنىن ءتۇسىندىردىم.

— تىڭداڭىزدار، جولداستار! — تىنا قالىپ، تىڭداۋشىلارىما كوز سالدىم. — زەيىن قويىپ تىڭداي قالىڭىزدار! مەن سىزدەرگە گازەتتەن بىرنەشە ماقالا وقىپ بەرەيىن.

— وقىڭىز!

— تىڭدايىق!

— ال تىنىشتالىڭىزدار!

«ونەر-بىلىمگە جاپپاي جۇمىلايىق» دەگەن باس ماقالانى باستان-اياق ناشتەپ وقىپ شىقتىم. قابىرعا گازەتىنىڭ شارشى تورىندەگى لەنين سۋرەتىنە كوز توقتاتىپ، ونىڭ استىنداعى «كەمەڭگەر كوسەم» دەگەن ولەڭگە سۇيسىنە قاراپ تۇردىم. بۇل سۋرەتتى ەلەمەس ءبىر گازەتتەن قيىپ العان.

— مىناۋ ەلەمەستىڭ ولەڭى.

— ەلەمەستىڭ ولەڭىن تىڭدايىق. — الاسا بويلى قوجىر قارا جىگىت ەنتەلەي ۇمتىلىپ، مەنىڭ قاسىما جاقىن كەلدى. جىلتىر دوڭگەلەك بەتىنەن تەر مونشاقتاپ، تومپاق قارا كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ بارادى.

— ولەڭدى ءوزى وقىپ بەرسىن! — دەدىم.

— قۇپ بولادى! — دەدى ەلەمەس قۇلشىنىپ.

— كانى، وقىپ جىبەر!

— سايرا، جەتىمەك!! — دەدى الگى قوجىر قارا لىپىلداپ.

— قىلقىلداماي تۇرا تۇرشى، ءابۋ! — دەدى ەكىنشى ءبىر جىگىت. ەلەمەس ءبىر قادام ىلگەرى اتتاپ، كولدەنەڭدەپ العا شىققاندا، جۇرت وشارىلىپ، ءسال كەيىن شەگىندى. ەلەمەس ىڭعايسىزدانعان كەيىپپەن، باسەڭ داۋىسپەن تاقپاقتاي جونەلدى:

— تەڭدىككە قولىڭ جەتتى، ەڭبەكشى ەلىم،

باستاعان تۋرا جولعا دانا لەنين.

قىرمىزى قىزىل تۋدىڭ ساياسىندا،

العا باس، بەرىك ۇستا كوسەم جولىن.

جارقىراپ تۋدى بۇگىن ب ا ق جۇلدىزىڭ،

ۇيىمداي، ەڭبەكشى تاپ ۇل مەن قىزى،

گۇل اتىپ وكتيابردىڭ بايشەشەگى،

كەنەلسىن بوستاندىققا جەردىڭ ءجۇزى.

تىلەيمىن كوپ جاساۋىن كەمەڭگەردىڭ،

باعىنا سان ميلليون ەڭبەكشى ەلدىڭ،

بالاسى تولەمىستىڭ مەن ەلەمەس،

از ءسوزدى قالام تەربەپ ايتىپ بەردىم.

ولەڭدى ايتىپ بولدى دا، قوشەمەت كۇتكەندەي كوزى مولدىرەپ تىڭداۋشىلارىنا قاراي قالدى ەلەمەس.

— ءاپ، بارەكەلدى!

— وي، ءپالى-اي، مىنا جەتىم نە دەيدى!

— اعىپ تۇرعان اقىن عوي ءوزى!

— ءسوزى ءدامدى ەكەن!

— اكەسى مارقۇم توكپە اقىن ەدى! سوعان تارتقان عوي. قولىممەن يشارات كورسەتىپ، ەلەمەستىڭ ولەڭىنىڭ اسەرىمەن قىزىنعان جۇرتتى تىنىشتاندىرىپ قويدىم.

بۇدان كەيىن ەكى-ۇش ۇساق حابار وقىپ بەردىم. ءىلتيپات كورسەتىپ، بايەك بوپ تۇرعانىما ءدان ريزا بولعان قايسىبىرەۋلەر جەر-كوككە سىيعىزباي مەنى ماقتاپ جاتىر.

— جەز تاڭداي ەكەن!

— اياقتى قالاي، قالاي تاستايدى ساباز!

— وقىعان شىركىنگە نە داۋا بار!

— قابىرعا گازەتى دەگەنىڭنىڭ ءوزى قىزىق نارسە ەكەن عوي.

وسىلاي ءبىراز گۋلەپ باسىلعان توپتىڭ ىشىنەن ۇزىن شەكپەندى، ورتا بويلى، جىلتىر قارا ماعان قولقا سالدى:

تاعى دا بىرەۋىن وقىپ جىبەرىڭىزشى، ءمۇعالىم؟! جارايدى. مەن سىزدەرگە ەندى ءبىر ماقالا وقىپ بەرەيىن، تىڭداي قالىڭىزدار! — تىم-تىرىس بولا قالدى. «ءجاميدىڭ زارى» دەگەن ماقالانى وقي باستاعانىمدا، ءبىرىن-بىرى تۇرتكىلەپ، تولقىنىپ بارىپ، جىم بولىستى. ماقالانى جۇگىرتىپ وقىپ شىقتىم. — «وسى ەلدىڭ اۋقاتتى ادامى توقسانباي جانتورە بالاسى جالعىز قىزى ءجاميدى شىرماپ ۇستاپ وتىر. ون سەگىزگە جاڭا كەلگەن بالعىن جاستىڭ مۇڭ-زارىنا مەيىرىمسىز اكە قۇلاق اسپايدى. «وقۋ وقىپ، ادام ساناتىنا قوسىلايىن، باقىتقا جەتەيىن» دەسە، «جىن-شايتانعا ەرىپ، بۇزىلىپ كەتەسىڭ» — دەپ قيا باستىرمايدى. مۇنى كورگەن ەسكىشىل ءبىر قاۋىم جۇرت قىز-كەلىندەرىن وقۋعا جىبەرمەي قويدى. «قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن ادام» دەپ جۇرسەك توقسانباي بارىپ تۇرعان ءىش مەرەز ەكەن.

بەيشارا ءجامي اكە-شەشەسىنىڭ سوزىنەن شىعا الماي، ءىشقۇسا بوپ، يت قورلىقپەن كۇن وتكىزۋدە.

قىردىڭ قىزىل گۇلىندەي شەشەك اتىپ كەلە جاتقان ءجاميدى توقسانباي قاراقويىن ەلىندەگى سارتاي بايسال بالاسى دەگەن قاتىنى ولگەن قىرقىلجىڭعا قالىڭ مالعا ساتتى. كەلەر كۇزدە ءجاميدى زورلىقپەن الىپ كەتپەك. جىلاي-جىلاي سۇيمەگەن ادامىنا كەتە بارسا، ءجامي بايعۇستىڭ كورگەن كۇنى نە بولماق؟

ءجامي باۋىرىڭدى ەسكىلىك تورىنان قۇتقارىپ الىپ، باسىنا ەرىك اپەرۋ، جاڭا زاماننىڭ نۇرلى جولىنا باستاۋ كەڭەسشىل تالاپكەر جاستار، سەندەردىڭ ارداقتى بورىشىڭ. «سەمسەر».

ماقالانى وقىپ بولىپ، تىنىستاي بەرگەنىمدە، ارت جاقتا مويىن سوزىپ كيمەلەپ تۇرعان موسقال قارا كىسى ايىزى قانعانداي:

— توقسانبايدى ولتىرە سىلەيتكەن ەكەن! بالەمە وسى كەرەك، — دەدى.

— ءىشىڭ جارىلىپ بارا ما، قويا تۇرشى، ءسوز تىڭدايىق! — جاڭاعى موسقال قارامەن يىق ءتۇيىستىرىپ تۇرعان كەسپەلتەك شيكىل سارى تىرجىڭ ەتتى.

— توقسانباي سوتتالا ما؟ — دەپ سۇرادى الگى موسقال قارا مەنەن.

مەنىڭ ورنىما جاڭاعى شيكىل سارى جاۋاپ بەردى:

— ارينە، سوتتالادى.

موسقال قارا وعان بۇرتيا قاراپ، قولىن سىلتەدى:

— بىلگىشسىمەي، تۇرا تۇرشى، جاناحمەت! مەن مۇعالىمنەن سۇراپ تۇرمىن عوي.

جاناحمەت جۋىپ-شايعىسى كەلگەندەي، ەزۋ تارتىپ كۇلگەن بولىپ، ءازىل-قالجىڭعا بۇردى:

— ىشىڭە شىناشاق اينالمايتىن تارىنسىڭ-اۋ، بالتاباي، بىر-ەكى اۋىز جەل ءسوزدى دە قىزعانىپ تۇرسىڭ با مەنەن؟..

بالتابايدى تۇس-تۇستان كەۋ-كەۋلەپ بارا جاتقان سوڭ ەسەبىن تاۋىپ تارتىپكە شاقىردىم.

ويلانباي سويلەيمىن دەپ جوق جەردە ۇياتتى بوپ قالعان جاناحمەت، ادىلدىگىن ءوزىڭىز ايتىڭىز دەپ، ءسوز سالماعىن ماعان تاستادى. قابىرعا گازەتىنە شىققان ادام تاباندا سوتتالىپ كەتە قويمايتىنىن، ورەسكەل قاتەسىن مويىنداپ، حالىق الدىندا تاۋبەگە كەلسە، سۇيمەگەن ادامىنا قىزىن بەرۋدەن باس تارتسا، بوگەت جاساماي وقۋعا جىبەرسە، توقسانبايدىڭ كۇناسىنە كەشىرىم بەرىلەتىنىن ايتتىم. ىشىندە توقسانبايعا دەگەن قىجىلى بار ما، الدە جاڭالىققا جانى قۇشتار ما، جاناحمەت قىزىنىپ:

— قۇداي قارعاعان قۋ شۇناقتىڭ جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارۋ كەرەك، — دەدى.

باۋىرساق مۇرىن، سىپسىڭ ساقال، ۇزىن سارىدان شي شىقتى. الگى ماقالانى وقي باستاعاننان-اق كوزى كىربيىپ، قىبىجىقتاپ تۇر ەدى. توقسانبايعا قاراتا ايتىلعان جاڭاعى ىلگەشەك سوزدەر شىمبايىنا باتىپ كەتتى مە، كىم ءبىلسىن، قۇرساۋى تۇسكەن كۇبى شەلەكتەي داڭعىراپ قويا بەردى:

— قىزىل كورگەن قۇزعىنداي ۇيمەلەپ، سەندەرگە نە بولعان! قاعاز كورمەگەندەي ءولىپ باراسىڭدار عوي، تۇگە.

— وسىنى دا ءسوز دەپ ايتىپ تۇرسىڭ با، جانتوق! — دەدى جاناحمەت وعان وقشىرايا قاراپ، — نەمەنە، اعاڭنىڭ گازەتكە شىققانىنا نامىسىڭ كەلدى مە؟

— جانتوقتىڭ ءوزى كىم، ءسوزى كىم، ايتا بەرسىن، — دەدى كەسكەن قارتا ءتارىزدى تىعىز دەنەسىن سىقىرلاتا قوزعالىپ، ەنتەلەپ ىلگەرى ۇمتىلعان بىرەۋ.

— قىزىق ەكەنسىڭدەر وزدەرىڭ. جاق اشپايمىز با؟ — جانتوق داۋىرلەپ بارا جاتىر ەدى، كوپ ىشىنەن بىرەۋ ونى كۇستانالاپ، مىسىن قۇرتىپ قويدى. قولداۋشى تاپپاعان جانتوق سويلەگەن بويىمەن كەتىپ قالدى.

— كەلەسى گازەتىمىز بۇدان دا ءايبات بولادى، — دەدى مەنىڭ قاسىمدا تۇرعان ەلەمەس داۋسىن كوتەرە، — ەل ىشىندەگى جاقسىلىقتى ماداقتايمىز دا، جامانشىلىقتى سىلەيتە سىنايمىز.

— قادامدارىڭ قايىرلى بولسىن، شىراقتارىم! — جاناحمەت كوزى جايناپ ەلەمەس ەكەۋمىزگە قاراپ تۇردى.

— مۇعالىمنەن مەنىڭ ءبىر سۇراعىم بار، — دەدى توپ ىشىنەن العا شىعا كەلگەن جۇقا ءوڭدى يمەك سارى. (اناداعى جينالىستا ەلگە ونەگە ايتقان قابدوللا شەبەردى تاني كەتتىم).

— سۇراڭىز، قابەكە!

— مەن نىسپى قاراڭعى اداممىن. ماسەلەن، ويىمدا جۇرگەن از عانا مۇددەلى سوزدەرىم بولسا، باسقا بىرەۋگە جازدىرىپ، كازەتكە بەرۋگە بولا ما، ءسىرا؟

— ابدەن بولادى. كەيىن ايتارسىز، ءوزىم جازىپ بەرەيىن، — دەگەنىمدە، قابدوللا قۋتىڭداپ:

— اتتەڭ نە كەرەك، حات تانىمايمىن، ايتپەسە، ون ساۋساقتى جورعالاتىپ ءوزىم جازباس پا ەدىم، — دەدى.

— ەشتەڭە ەتپەس، قابەكە! قارتايعاندا دا وقىپ ساۋاتتانۋعا بولادى، — دەدىم.

— ءوزىمىز وقىماساق تا ەشتەڭە ەتپەس، شىراعىم! كەيىنگى جاستار وقىسا، بىزگە ودان ارتىق نە كەرەك، — دەپ قابدوللا شالعا قاراپ، ارەدىك اق ارالاسقان شالعى مۇرتىن شيراتىپ، شەرتىپ قالىن بيپازداپ تاراي بەردى.

جۇرت قابدوللانى جان-جاقتان كەۋ-كەۋلەپ اكەتتى. قارتايعاندا كارى بوز جورعا شىعارايىن دەپ جۇرمەسە نەعىلسىن دەسىپ، ونىڭ زور ىسكە ۇمتىلعان تالابىن جورتا قالجىڭعا بۇردى.

— نەسى بار، — دەدى قابدوللا وڭايلىقپەن دەس بەرمەي، — شىنداپ وقىسام، ءبىر جىگىتتەن قالىسا قويماسپىن، ينشاللا.

قابدوللادان باستالعان اڭگىمە ۇزاق سونارعا اينالىپ بارا جاتقاسىن سونى تاقىرىپقا اۋدارىپ جىبەردىم.

— جاڭالىققا قۇشتار بولساڭىزدار، — دەدىم ءار ءسوزىمدى سالماقتاپ ايتىپ، — ەڭ الدىمەن، وقۋعا وزدەرىڭىز كەلىڭىزدەر! ەكىنشىدەن، ءبارىڭىز دە ايەلدەرىڭىزدى، قىز-كەلىندەرىڭىزدى وقۋعا جىبەرىڭىزدەر! — ءۇن-تۇنسىز ءسوز تىڭداپ تۇرعانداردىڭ كوپشىلىگى كەنەت سوققان جەلدەي گۋلەپ، مەنىڭ ءوتىنىشىمدى قۇپ الدى.

9

وسى ەلدىڭ اعاش شەبەرلەرىنە اسىعىس جاساتىپ العان ءتورت ۇزىن وتىرعىشتا ساۋاتسىزدىق جويۋ مەكتەبىنىڭ العاشقى وقۋشىلارى — قىلقان كەسكەندەي جاستار قاز-قاتار ءتىزىلىپ وتىر. جاستار وتىرعان تۇپكى ءۇيدىڭ تورگى ەكى كەرەگەسىن تۇتاس جاۋىپ تۇرعان پەرسىلىك قىزىل كۇرەڭ كىلەم قۇلپىرا ماناۋرايدى. كىلەمنىڭ ورتا تۇسىنا لەنيننىڭ قاتىرما قاعازعا جاپسىرعان ۇلكەن سۋرەتىن ءىلىپ قويعانبىز. سۋرەتتىڭ الدىڭعى جاعىندا، ءبىر ادىمداي جەردە ۇستىنە شىمقاي قىزىل ماتا جاپقان بيىك ۇستەلدىڭ تورىندە، توقال ورىندىقتا وتىرمىن. سول جاق شىنتاعىمدى ۇستەلدىڭ ەرنەۋىنە توسەپ، ساۋجوي مەكتەبىنە تارتىلعان وقۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن تەكسەرۋگە كىرىستىم.

قولىمىزدا ەڭ تەگى كۇن، اي سانايتىن كالەندار دا جوق. ازىرشە ءىلداباي بولا تۇرسىن دەپ، داپتەر قاعازىنا يۋل ايىنىڭ ور كۇنىنىڭ اتىن بولەك-بولەك جازىپ، جۇلدىز سانىن كورسەتىپ، كالەندارسىماق بىردەڭە جاساپ الدىم. قولدان جازعان كالەنداردى قاتىرما قاعازعا جەلىمدەپ جاپسىرىپ، وڭ جاقتاعى كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قويدىم. بۇگىن يۋل ايىنىڭ 10 جاڭاسى. سارسەنبى. ءبىرسىپىرا وقۋشىلار تۇرپايى كالەندارعا قىزىعا قاراي قالىپتى. كەيبىرەۋلەرى قولدارىنداعى داپتەرلەرىنە ءۇڭىلىپ، وتكەن ساباقتارىن جاتتاپ وتىرعان سياقتى.

مەنىڭ قاعازبەن اينالىسىپ وتىرعانىمدى كورىپ ساقتانا سويلەسەدى. وقۋشىلارىم ۇلكەن شاھاردىڭ ءزاۋلىم اسەم سارايىنداعى شات كوڭىلدى جاندارداي جارقىن كۇلىمسىرەپ، بىر-بىرىنە اسا ءبىر ىستىق شىرايمەن قارايدى.

ارتقى وتىرعىشتىڭ سول جاق شەتىندە وقشاۋ وتىرعان ەكى جاس جىگىتتىڭ كۇبىر-كۇبىر ءسوزى كەلدى قۇلاعىما. وڭ جاقتاعى كەسەك دەنەلى، قىر مۇرىندى، تومپاق بەت قارا، شاراسى كەڭ قوڭىرقاي كوزى جايناپ، جولداسىنا سۇقتانا قاراي قالىپتى. داۋىسىن شىعارىپ سويلەپ وتىر:

— مەن بار عوي، ءمۇعالىم ۇيرەتكەن ارىپتەردەن ءسوز قۇراپ جازاتىن بولدىم... — قاسىنداعى جالتىر باس، شەگىر سارى ۇناتپاعان ىڭعايمەن تىرجىڭداپ:

— حات تانىعاندا ماقتانسايشى، باۋىرىم، — دەدى.

كەزەكتى ساباعىمىزدى وتكىزىپ بولعاننان كەيىن ءتيىستى جوسپارعا سايكەس كومسومولدىڭ ماڭىز-ماقساتتارى جايىندا وقۋشىلارعا ارنايى اڭگىمە ايتىپ بەردىم. ۋادە بويىنشا، وقۋ بىتە بەرگەندە ەلەمەس تە كەلدى. قىزدى-قىزدى اڭگىمە ۇلعايىپ، قىزىل كەڭىردەك ايتىسقا اينالدى. جاستاردىڭ اقىل-سانا تۇرعىسىن، كوڭىل كۇيىن بارلاپ الايىن دەگەن ويمەن پىكىر ايتام دەگەندەرىنىڭ بەتىن قايتارعان جوقپىن. ايتىستىڭ باستالۋىنا ەلەمەس سەبەپشى بولدى. كوڭىلىندە ءتۇيىن بوپ جۇرگەن مۇددەسىن قوزعاپ، جىگىتتەردىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ جىبەردى.

— قىز-كەلىنشەكتەر اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن بايىپتى جۇرگىزۋىمىز كەرەك دەگەندى ايتتى ءمۇعالىم جاڭا... دۇرىس ايتادى. — ەلەمەس قولىنداعى قىرلى سارى قارىنداشىن ۇستەلگە سىلق ەتكىزىپ تاستاي بەردى. — ساۋجوي مەكتەبىنىڭ وقۋى باستالعالى ءبىر جەتىدەن اسىپ بارادى. وسى ۋاقىتقا شەيىن وقۋعا بىردە-بىر قىز-كەلىنشەك تارتىلعان جوق. بۇل نەلىكتەن؟ وقۋعا ولار قۇشتار ەمەس دەيسىڭدەر مە. ۇلكەندەردەن يمەنەدى. ۇيلەرىنەن شىعا المايدى. ءجامي باستاعان ءبىر توپ قىز تالاپتانىپ وقۋعا جازىلىپ ەدى، قارا باسىپ كەلمەي قالدى. توقسانباي جارىقتىق ءوزىنىڭ جاميىنە تىيىم سالعانىمەن تۇرماي، باسقا قىزداردىڭ دا اكە-شەشەلەرىنە جەل بەرەتىن كورىنەدى. ايەل زاتىنىڭ بىردە-بىرىن وقۋعا تارتا الماعانىمىز، ءسىرا، ۇيات. كەشىرىلمەيتىن كۇنا. — ەلەمەس قىنجىلىپ وسىنى ايتقاندا، مەنىڭ دە نامىسىما شوق ءتۇستى. جاستار جاڭاعى ايتىلعان ەرەسەن كەمىستىككە جاپپاي ورتاقتاسقانداي، قارسى داۋ ايتۋعا دالەلدەرى جوقتاي، ۇيىپ تىڭداي قالعان. ەلەمەستىڭ سولىڭقى جۇزىنە ەندى-ەندى شامالى قان جۇگىردى. كەدەرگى-كەسەلدى جەڭۋدىڭ ءايلا-تاسىلىن تاپقانداي،. كوڭىلدى كەيپىن تانىتا ءسوزىن سوزا ءتۇستى:

— ەكى-ۇش كۇن ىشىندە كەم دەگەندە جيىرما شاقتى قىز-كەلىنشەكتى وقۋعا تارتۋدى ءوز مىندەتىمە الامىن. ءارقايسىڭ جاتپاي-تۇرماي، بىردى-ەكىلى قىز-كەلىنشەكتى وقۋعا كەلتىرەتىن بولىڭدار!..

ەلەمەستىڭ سالماقتى مىنەزى، تاپقىر اقىلى ۇنادى ماعان. جىگىت بولسا وسىنداي بولسىن.

ءسوزىنىڭ سوڭىندا ەلەمەس اۋىلدا كومسومول ۇياسىن اشۋ جونىندەگى پىكىرىن ايتتى.

— ايتاتىن بىر-ەكى اۋىز ءسوزىم بار ەدى؟ — بوساعا جاقتا وتىرعان قارا تورى جىگىت ورنىنان كوتەرىلدى. بۇل اناداعى جيىلىستا ءسوز سويلەگەن باكىباي جالشى. بويىن جازىپ، سىرەسىپ تۇرا قالدى دا ءۇر جاڭا كويلەگىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ جىبەردى. مۇقىل تۇمسىق، قارا ەتىگىنىڭ سىرتىنا ءتۇسىرىپ كيگەن كەڭ بالاق ءتىبىن شالبارىنىڭ ىشقىرىنان توڭىرەگىنە الەمىش قىزىل كەستە شەككەن اق ورامالىن سۋىرىپ الدى. كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭدىقپەن ورامالىن وڭ قولىنىڭ الاقانىنا جايىپ جىبەرىپ، جارلاۋىت ماڭدايىن جوعارى قاراي قاپسىرا سيپاپ، تاقىر باسىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. كۇن ءتيىپ، جەل قاققان قارا تورى تومپاق بەتى كۇرەڭىتە قالىپ، شاراسى شاعىن، وتكىر قارا كوزى جايناپ، سۇڭعاق شىمىر دەنەسىن تىك ۇستاپ، ءسوزىن ەركىن باستادى:

— بايلاردان كورگەن جاقسىلىعىم بەلگىلى. — ەسكى شوقپاردىڭ تۇبىرىندەي ءبۇرىسىپ بىتكەن وڭ قولىن سىرەستىرە جوعارى كوتەردى. نۇرتايدىڭ ماعان ءبولىپ بەرگەن ەنشىسى مىناۋ عوي...-بەت-اۋزى جىبىرلاپ، ىزالى كەسكىنمەن تۇيلىگىپ توقتاپ قالدى. قاس قاعىمدا بويىنا ەرەسەن قايرات بىتكەندەي، شيرىعا تەبىرەنىپ، ءتىلىنىڭ كۇرمەۋى شەشىلىپ كەتكەندەي، داۋىسى ساڭقىلداپ شىقتى. — مەن مايموڭكەنى بىلمەيمىن. اتىپ جىبەرسە دە تۋراسىن ايتامىن. ءبىر جاقسى جەرى، بايلارعا ەندى كىرىپتار بولا المايتىن شىعارمىن. كومسومولعا الدىمەن مەنى جازىڭىز! قىرىق جاماۋلى ەسكى كويلەكتى سىپىرىپ تاستاپ، جاڭاسىن كيەتىن كۇن تۋدى، جولداستار! بايلار مەن مولدالاردىڭ تىلىنە ەرسەك ارام ولەمىز! وقيىق، كومسومولعا جازىلايىق. بايلار بىزگە بەرگەنىن قايتىپ السىن.

باكىبايدىڭ باتىل ارەكەتى ماعان قاتتى اسەر ەتتى. جۇرەگىمدى تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن ءبىر ءتاتتى سەزىم بيلەپ الدى. ايلار بويى اۋىر بەينەت شەكتىرىپ، كۇنى-تۇنى زار قاقساتقان بىتەۋ جارام كەنەت جارىلىپ كەتكەندەي جانىم جاي تاۋىپ، ىشكى سارايىم كەڭىپ سالا بەردى. ءۇش-تورت جىگىت باكىبايدى قولداپ سويلەدى. دوعال تىلمەن ادال نيەتتەرىن بىلدىرگەن جاستار بايلار مەن مولدالاردىڭ زۇلىمدىعىن اشكەرەلەۋگە كەلگەندە قايسىبىرەۋلەرى كىبىرتىكتەپ قالدى.

نۇرتاي مولدانىڭ تۋىسقانى ماجىكەن مەنىڭ قارسى الدىمدا وتىرعان. ول مانا تاڭەرتەڭ ماعان كەلىپ، وقۋعا الىڭىز دەپ جالىنعان. اۋىل مولداسىنان ەكى-ۇش جىل وقىپ، شالا حات تانىپتى.

ەلەمەسكە سالساڭ، ماجىكەندى وقۋعا الدىرعىسى كەلمەيدى. «كەساپاتتى جىگىت، بايلاردىڭ سويىلىن سوعىپ، جىرتىسىن جىرتادى»، — دەيدى. مەنىڭ ويىمشا وقيمىن دەگەن جاستىڭ بەتىن قايتارماۋىمىز كەرەك. باي-كەدەي دەپ بولمەي، ازىرشە ەلدىڭ جالپى جاستارىن شەتىنەن وقىتا بەرگەنىمىز ابزال. شىندىعىنا كەلگەندە تاپ جىگىن ايىرۋ ساياساتىنا وقۋدى قۇرال ەتسەك ەلدى ۇركىتىپ الۋىمىز كادىك.

نۇرتايدى سىلقيتا جامانداپ، جاستارعا باس بولىپ سۋىرىلا سويلەگەن باكىبايدىڭ ارەكەتى ماجىكەننىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتتى بىلەم، شەكە تامىرى كوگەرىپ، كوزى جاساۋراي قالدى. ءتىسىن قايراپ، كىجىنىپ وتىرعانى توڭ-تورىس اشۋلى قاباعىنان كورىنىپ تۇر. القام-سالقام اۋىر دەنەسى، قولاعاشتاي قوڭقاق مۇرنى، ايران قۇيعان تورسىقتاي ىركىلدەگەن قالىڭ بەتى، قانتالاعان بادىراق الا كوزى ونى جيىرماداعى جاس شاماسىنان الدەقايدا ەسەيتىپ كورسەتەدى.

— ايتاتىن بىر-ەكى اۋىز ءسوزىم بار ەدى، ءمۇعالىم؟ — دەدى ول ءمۇلايىمسىپ.

— نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟

— مىنا باكىباي كىم كورىنگەنگە نەگە تيىسە بەرەدى؟ وسىنشا بالاعاتتايتىن نۇرتايدىڭ وعان نە جازىعى بار ەدى؟ بەتىمەن كەتكەن تەنتەككە تىيىم سالىڭىز، ءمۇعالىم؟!

— بەرەكەلى، ءجوندى بىردەڭە ايتادى ەكەن دەسەم، باياعى جاراپازانىڭدى تاعى دا كۇيسەدىڭ عوي. — الدىڭعى ورىندىقتا ماعان تۇسپا-تۇس وتىرعان ەلەمەس ماجىكەنگە ءسوز تيگىزدى.

— سەنىڭ دە جايىڭ بەلگىلى، ەلەمەس! قۇر بەت الدى كوكي بەرمەسەيشى! — دەدى ماجىكەن ادۋىنداپ. — اۋىل كەڭەسكە حاتشى بولدىم دەپ داسىمە سەن.

ەتەگىن بوس جىبەرگەن قوڭىر كۇرتە كويلەگىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ، ەكى بىلەگىن سىبانىپ الدى.

— بار، نۇرتايىڭنىڭ تابانىن جالا، قۇيىرشىق! — ەلەمەستىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى.

ماجىكەن بەتى تالاۋراپ، وندىرشەگى بۇلكىلدەپ، ەلەمەستى وقتى كوزىمەن اتىپ وتىر. اۋزىنا اق يت كىرىپ، قارا يت شىعىپ، ەلەمەسكە تيىسە باستاپ ەدى، قولىممەن كەس-كەستەپ سويلەتپەي قويدىم. ماجىكەن توبەگە ۇرعانداي سىلەيە قالدى.

— بۇل تەنتەكتى وقۋعا الماۋ كەرەك، — دەدى ماناعى ءدىلمار شەگىر سارى. قولىنداعى داپتەرىن سول جاعىنا ىسىرىپ تاستاپ شالقايا ءتۇستى.

— مەكتەپتىڭ ماڭايىنان جۇرگىزبەۋ كەرەك ءوزىن. — شەگىر سارىنىڭ وڭ جاعىنداعى قىزىل شىرايلى كوركەم جىگىت ۇمتىلا ءتۇسىپ، ورنىنا قايتا قوندى.

— شىرقىمىزدى بۇزباسىن، تايىپ تۇرسىن. — جاڭاعى شەگىر سارىنىڭ سوزىنەن كۇش العان باكىباي دۇرسە قويا بەردى.

— كەتسىن. قيراتىپ السىن.

ماجىكەن مۇرنىن قوس-قوسىنان تارتىپ، الايا ءبىر قارادى دا، كۇشىگەندەي قوقيىپ شىعىپ كەتتى.

— جولداستار! مەن سەندەرگە ءبىر جاڭالىق ايتايىن، — دەدى ەلەمەس ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ.

— سويلە، ەلەمەس! — دەدىم.

— باكىباي كۇرەڭباي بالاسى بۇگىننەن باستاپ جالشىلىقتان ازات بولاتىن بولدى. — ەلەمەستىڭ جاڭالىعى تىڭداۋشىلارعا كۇشتى اسەر ەتكەنىن سودان بىلە بەرىڭىز، كوزدەرى جايناپ، سۇعىنا قاراي قالىستى. ءبىزدىڭ باكىباي اۋىلدىق كەڭەستىڭ شابارمامدىعىنا تاعايىندالدى.

بۇل جاڭالىق تۋراسىندا سامەت اعاي ماعان ەشتەڭە ايتقان جوق-تى. قاراسام، باكىباي قىزاراقتاپ تولقىپ وتىر ەكەن. زادىندا شابارماندىققا تاعايىندالعانىڭ بۇدان بۇرىن وعان دا ايتپاسا كەرەك.

— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — دەدى باكىباي تاڭىرقاعان پىشىنمەن. — ەلەمەس-اۋ، سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ وسى؟

— مەن اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى سامەت توماي ۇلىنىڭ بۇيرىعىن ايتىپ وتىرمىن. — ەلەمەس باسىن وڭ جاعىنا قىڭىرايتىپ، الاقانىن جايىپ ءسوزىن سوزا ءتۇستى. — كۇرەڭبايدىڭ باكىبايى بۇگىننەن باستاپ قۇلدىقتان ءبىرجولا ازات بولادى دەيمىن.

وسى ساتتە جىگىتتەر باكىبايعا ءۇنسىز-تىلسىز قوشەمەت كورسەتىپ، تىم تىرىس بولا قالىپ ەدى، «كەرەكتەرىڭە جاراسام، پايدالانا بەرىڭدەر، وكىمەت جولىنا شىبىنداي جانىم پيدا»، — دەپ تۇرعانداي باكىبايدىڭ كۇلىمدەگەن قۋانىشتى شىرايى.

— سوندا وقۋدى قويامىن با؟ — باكىباي ىلگەرى ۇمتىلا ءتۇستى دە، شالقايىپ قايتا جوندەلىپ وتىردى.

— اپاڭا دا باراسىڭ، تايلاعىڭدى دا ۇيرەتەسىڭ. — دەدى ەلەمەس قالجىڭداپ. — شابارمان دا بولاسىڭ، وقۋىڭنان دا قالمايسىڭ.

«باكىباي جالشى بۇگىننەن باستاپ قۇلدىقتان قۇتىلاتىن بولدى»، — دەپ قاعازعا قايتا-قايتا جازا بەردىم. سامەت اعايدىڭ باكىباي جونىندەگى شۇعىل شەشىمىنە تاڭدانعان جوقپىن. كوكتەن تىلەگەنىم جەردەن تابىلعانداي، قۋانىشىم قوينىما سىيماي كەتتى.

— ءبىزدىڭ باكىباي ادام بولادى، — دەدىم ءبىر ساتكە اڭتارىلا قالعان جاستارعا قوزعاۋ سالعىم كەلىپ. — بۇگىن شابارمان بولسا، كۇنى ەرتەڭ ساۋاتىن اشىپ، وڭ قول، سول قولىن تانىعاندا ءبىر ۇلكەن قىزمەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستار!

— تاعى دا ءبىر ۇلكەن جاڭالىق حابارىم بار! — دەدى ەلەمەس كەتۋگە ىڭعايلانىپ وشارىلا باستاعان جىگىتتەردى كىلت توقتاتىپ.

— جاڭالىققا جارىتاتىن بولدىڭ عوي،— دەپ بىرەۋ قالجىڭ ايتتى.

— ايتا عوي، ەستيىك.

— جەلدىباي اقساقال بايعابىل دەگەن بايدان اقى داۋلاپ، انادا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە ارىز بەرگەن ەدى. سوت 700 سوم اقى كەسىپتى. جەلدىبايعا ءتيىستى اقشانى بايدان ءوندىرىپ الىپ، بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە جىبەرىپتى. جاڭا بولاتكومنەن قاعاز الدىق. الدا-جالدا جەلدىبايدىڭ ءوزى كەلە الماسا، قالاعان ادامىنا سەنىم حات بەرسىن، ءتيىستى اقشاسىن بەرەمىز دەپتى.

ءوزىم باستاعان يگى ءىستىڭ تىنىمىن ەستىگەندە قۋانعانىمنان نە دەرىمدى بىلمەي، وتىرىپ قالدىم. جەلدىبايعا جاقسىلىق كۇتكەن قۇشتار سەزىمىم بۇرىنعىدان بەتەر تاسقىنداپ كەتتى.

— جاقسى بولعان ەكەن، عاجاپ بولعان ەكەن، — دەي بەردىم. الدىمنان بولمىستىڭ ءبىر جاڭا پەردەسى اشىلعانداي، ءساتسىز تۇرمىستىڭ ىرگەسى قاۋساپ سوگىلە باستاعانداي كورىندى.

— جاڭالىقتىڭ كوكەسى وسى بولدى عوي! — ماناعى ءدىلمار شەگىر سارى ويقاستاپ جۇرتتىڭ الدىنا شىقتى.

— جەلدىباي بايعۇسقا جاقسى بولعان ەكەن، — دەدى ارت جاقتان ءبىر داۋىس.

— وكىمەتتىڭ جالشىلارعا ىستەيتىن جاقسىلىعى مول عوي. — ەلەمەس شي بارقىت قارا بەشپەنتىنىڭ ومىراۋ قالتاسىنان ءبىر پاراق قاعازدى سۋىرىپ الدى. — مەن سەندەرگە ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جەلدىباي اقساقالعا جازعان حاتىن وقىپ بەرەيىن. — قاعازدى كوزىنە جاقىن ۇستاپ، سۋىلداتا وقي باستادى: — «قۇرمەتتى جەلدىباي اقساقال! بايعابىل ساندىبايۇلىنان اقى داۋلاپ بىزگە جولداعان شاعىم-ارىزىڭىزدى اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەردىك. ءوزىڭىز اتاپ كورسەتكەن كۋا ازاماتتاردىڭ بەرگەن تۋرا جاۋاپتارى بويىنشا بۇلتارتپاي موينىنا قويىلدى. تىلەگىڭىز ورىندالدى. سەگىزىنشى اۋدان حالىق سوتى كەسىپ بەرگەن ءتيىستى 700 سوم اقشاڭىزدى بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنەن الاسىز. ءسىزدىڭ ومىردە باقىتتى بولۋىڭىزعا، ساۋ-سالامات ۇزاق جاساۋىڭىزعا تىلەكتەسپىز. ۋەزدىك اتقارۋ. كوميتەتىنىڭ توراعاسى پەتر جەليابين».

توسىن جانالىق وسىنداعى جاستاردىڭ بار-بارىنە كۇشتى اسەر ەتكەنى قۇبىلعان جۇزدەرىنەن كورىنىپ تۇر. كوپ ىشىندە بايلاردىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن ءبىرسىپىراسى تۇك كورمەگەن سوقىرداي، تۇك ەستىمەگەن تاس كەرەڭدەي مەلشيە قالىستى.

باكىبايدىڭ ساسقانى ما، قۋانعانى ما، ماعان جاقىنداپ كەلىپ، جالىنىشتى ۇنمەن:

— ءمۇعالىم! ءقازىر جەلدەكەڭە بارىپ ءسۇيىنشى سۇراسام قايتەدى؟ — دەدى.

مەنىڭ ورنىما ەلەمەس جاۋاپ بەردى:

— اپتىقپاي تۇرا تۇر! وسىدان شىعىسىمەن ءقازىر جەلدىباي ءۇيىنىڭ قاسىنا ەلدى جينايمىز دا، سوندا ەستىرتەمىز. سامەت اعاي دا كەلەدى سول جەرگە.

— مۇنىڭ تابىلعان اقىل ەكەن! — باكىباي بەتىنە مولدىرەپ شىققان تەرىن شولاق قولىمەن قاپسىرا ءسۇرتىپ تاستاپ، كۇلىمدەپ وتىرا كەتتى.

10

وقۋعا قاتىناسقان جاستاردى جان-جاققا جۇگىرتىپ جىبەرىپ، ەلدىڭ ءبىرسىپىرا ادامدارىنا حابار ايتتىق. جەلدىبايدىڭ قۇرىم كۇركەسىنىڭ قاسىنا لەزدىڭ اراسىندا كوپ ادام جينالدى. مۇندايدا بالا-شاعانىڭ جەلىگىپ كەتەتىنى قانداي، وپىر-توپىر بوپ قاپتاپ كەتتى. كۇن كەشكىرىپ قالعان. باكىباي ەلدىڭ ءبارىن تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ، لەك-لەگىمەن وتىرعىزىپ ءجۇر. شاقىرۋسىز كەلگەن ادامدار قانشا. كارى-جاس، بالا-شاعا ىعى-جىعى. نە ويلارى بار ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءبىرقىدىرۋ مەسقارىن بايلار دا شاقىرۋسىز كەلىپتى. شۇعىل جيىننىڭ تۇپكى مانىنە كوزدەرى جەتە قويماسا دا، باي اتاۋلىعا جايسىز تيەتىن ءبىر مالاعان بولارىن سەزگەن تۇرلەرى بار. بەيتاراپ سىڭاي كورسەتىپ، سىر بەرمەيدى، تۇگە. جينالعان ادامداردى جەلدىباي ءۇيىنىڭ الدىنا القا-قوتان وتىرعىزدىق. ەلەمەس ەكەۋمىز قولتىعىنان سۇيەمەلدەپ جەلدىبايدى ورتاداعى اشىق الاڭقايعا الىپ شىقتىق. الدەكىم سول جەرگە تەكەمەت، ءبىرلان كورپە توسەپ قويىپتى. جەلدىبايدى سوعان وتىرعىزدىق.

سامەت قىسقاشا ءسوز سويلەدى. ول كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەدەي-جالشىلارعا بەرگەن بوستاندىق-تەڭدىگى تۋرالى ايتتى. وعان دالەل رەتىندە جەلدىباي شالدىڭ بايدا كەتكەن ادال اقىسىن زاڭ ورنىنان توقتاۋسىز الىپ بەرگەنىن اتاپ ءوتتى. سامەت كۇلىمسىرەپ، قۋانىشتى نازارىن جەلدىبايعا اۋداردى.

ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ارنايى حاتىن ەلەمەس سالماقپەن وقىپ بەردى.

جۇرت دۇرلىگە قوزعالىپ، ءسۇيىنىش بىلدىرگەندە جەلدىباي كەبەرجىگەن جالاق ەرىندەرى كۇبىرلەپ، تارلان شوقشا ساقالىن تارامىس ساۋساقتارىمەن ۋماجداپ:

— وكىمەتىمنەن ساداعا كەتەيىن، — دەدى دە، جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتتى.

— ءوزىڭىز جىلاعاننان ساۋسىز با؟ — سامەت ءيىلىپ، اسا ءبىر قوشەمەتشىل قياپاتپەن جەلدىبايدى ارقاعا قاعىپ، ماڭدايىنان سيپادى.

— قۋانعانىمنان جىلايمىن. — جەلدىباي سامەتكە جاۋتاڭداي قارادى. — شۇكىر، بايعابىلدان كەگىمدى الدىم. ولسەم دە ارمانىم جوق ەندى!

— ولمەي-اق قويىڭىز، — جەلدىبايعا ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇستىم. — جاساي بەرىڭىز! — ماعان دەگەن بار العىسىن، كوڭىل قوشىن ءۇنسىز-تىلسىز جەتكىزىپ، كوزى جاۋدىراپ وتىرا بەردى. «بار جاقسىلىقتى سەنەن كوردىم، ءومىر-جاسىڭ ۇزاق بولسىن، باقىتتى بول، مۇراتىڭا جەت»، — دەپ تۇرعانداي ونىڭ قۋانىش نىشانى قىلاڭ بەرگەن كوز جانارى.

جيىننىڭ ارتى دۋمانعا اينالدى. كەزەكپەن سويلەۋ قايدا، جەلدىبايدى اينالا قورشاپ الىپ، قايىرلى بولسىندارى مەن وكىمەتكە ارناعان العىستارىن تۇس-تۇستان جاۋعىزىپ جاتىر، ءبارى.

جالشىلار اتىنان ءسوز سويلەگەن باكىباي پارتياعا، وكىمەتكە جۇرەك العىسىن ءبىلدىردى. ەلەمەس ورنىنان تۇرىپ ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە ارنايى حات جازايىق دەگەن ۇسىنىس ايتتى. حاتتىڭ نۇسقاسىن ەلەمەس ەكەۋمىز الگىندە ەل جينالعانشا اسىعىس جازىپ قويعانبىز. — ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە، كوشىرمەسىن گۋبەرنيالىق «بوستاندىق تۋى» گازەتىنىڭ باسقارماسىنا جولدايىق، — دەي بەرگەنىمدە جەتىباي قاراداي ۇركىپ، دۇرسە قويا بەردى.

— جەلدىباي ءبىر بايدان اقى داۋلاپ الدى ەكەن دەپ وسىنشا قىزىل ماي بولۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ — وسىنى ايتقاندا جەتىباي سامەتتىڭ قاھارىنا ۇشىراپ قالدى. ونىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركەم دەپ، جوق جەردە تىشتىڭداي قالعان ماجىكەن دە «سويقان» اتانىپ، سىباعاسىن الدى. ەلدى ءبىر شىبىقپەن ايداپ، ءامىر جۇرگىزىپ كەلگەن بايلار زىميان پيعىلدارىن وسى ارادا سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، شاراسىزدىڭ كۇنىنەن بەتتەرىن جىلتىراتقان بولىپ، ءۇنسىز وتىر. جەمە-جەمگە كەلگەندە بەلسەنىپ شىعۋعا باتىلدارى بارماي، ىشتەي تىنىپ وتىرعان سىڭايلارى بار.

ورەكپىپ بارىپ قايتادان ساباسىنا تۇسكەن جۇرتتىڭ اۋجايىن بايقاپ الدىم دا، حات ءسوزىن وقىپ بەردىم.

— «اتباسار ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى پەتر يۆانوۆيچ جەليابين جولداسقا! امانتاي بولىسى، 6-ساندى اۋىلدىق كەڭەسكە قاراستى تاقىرتوبە ەلىنىڭ جارلى-جالشىلار جيىنى سىزگە، ءسىز ارقىلى كەڭەس وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتياسىنا، ۇلى كوسەمىمىز لەنينگە سانسىز العىسى مەن جالىندى سالەمىن جولدايدى.

ءبىز جەلدىباي جاڭبىرشى بالاسىنىڭ بايدان اقى داۋلاپ الۋىنا بايلانىستى ارنايى جيىن وتكىزدىك. ءسىزدىڭ جەلدىبايعا جولداعان مەيىرباندى سالەم حاتىڭىزدى تىڭداپ، توبەمىز كوككە جەتكەندەي قۋانىپ قالدىق. كەڭەس وكىمەتىنىڭ جارلى-جالشىلارعا ىستەپ وتىرعان شەكسىز قامقورلىعىنا، تاتاۋسىز جاردەم-كومەگىنە جان-تانىمىزبەن ريزامىز. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە گاپ جەلدىباي جالشىنىڭ بايدان داۋلاپ العان اقىسىندا عانا بولماسا كەرەك. ءبىز بارىنەن بۇرىن نەشەمە جىلداردان بەرى ىشىمىزگە شەمەن بوپ قاتقان تاپتىق، كەگىمىزدى العانىمىزعا، بايلاردىڭ قابىرعاسى كۇيرەي باستاعانىنا قۋانىشتىمىز.

بايلارعا اۋىر سوققى بوپ تيگەن وسى شاعىن دەرەكتىڭ ءوزىن ءبىر وراسان زور جەڭىستەي كورەمىز. ايازدى قىستان قۇتىلىپ، شىبىنسىز جازعا شىققانداي ارقا-باسىمىز كەڭىپ قالدى.

كەمەڭگەر لەنيننىڭ سىلتەۋىن دايەكتىلىكپەن جۇزەگە اسىرامىز، بايلاردىڭ تىلىنە استە ەرمەيمىز دەپ سىزدەرگە سەرت بەرەمىز. شابىتتى جىگەرمەن، قارقىندى قايراتپەن ءوز وكىمەتىمىزگە كومەكتەسەمىز، كوممۋنيست پارتياسىنىڭ سارا جولىنان اۋىتقىماي، العا باسامىز.

بىزگە وزدەرىڭىز ارناپ جىبەرگەن ءمۇعالىمنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىندايمىز، ورتامىزدان مەكتەپ اشىپ، بالالارىمىزدى تۇگەل وقۋعا بەرەمىز، ەرەسەكتەر اراسىندا ساۋات اشۋ وقۋىن كەڭىنەن ورىستەتەمىز.

جارلى-جالشىلاردىڭ قامقورى، جەر جۇزىندەگى ەزىلگەن ەڭبەكشى تاپتىڭ اسقار بەلى كەڭەس وكىمەتى مەن كوممۋنيست پارتياسى جاساي بەرسىن!

ەڭبەكشى حالىقتىڭ كەمەڭگەر كوسەمى لەنين جاساسىن!»

حاتتى ماقۇلداسىپ، جۇرت سايابىرلاي بەرگەندە سامەت ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.

— بۇل حاتتى اۋىلدىق كەڭەستىڭ شابارمانى باكىباي كۇرەڭباي ۇلى ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە ءوز قولىنان تابىس ەتسىن،— دەدى دە، قارسى الدىندا وتىرعان باكىبايعا نازار اۋداردى. — جىگىتىم، سەن بۇعان قالاي قارايسىڭ؟

— اتباسار تۇرعاي، ماسكەۋگە اپارىپ بەر دەسەڭىز دە ءازىرمىن!

— باكىباي، سەن بۇدان بۇرىن اتباساردى كورىپ پە ەڭ، ءسىرا؟ — دەپ سۇرادى سامەت.

— ونى ماعان كىم بەرسىن، سامەت اعا! — باكىباي باسىن شايقادى. — اتباساردى ايتاسىز، وسى تۇرعان جەردەگى امانتاي قالاسىنىڭ بەتىن كورىپپىن بە مەن.

— كورمەگەن جەرىڭدى كورەسىڭ، جاقسىلارمەن ديدارلاساسىڭ، ەندەشە. — سامەت كوڭىل قوشىن ءبىلدىرىپ، ميىعىنان كۇلدى. — وسى ەلدىڭ بار جىلقىسىنان ءبىر اتتى تاڭداپ ءمىن دە، ەرتەڭ بوز الا تاڭنان اتباسارعا ءبىر-اق تارت. جەلدەكەڭنىڭ اتىنان ەلەمەس، سەن بۇعان سەنىم حات جازىپ بەر، ءمورىمدى باسىپ، قولىمدى قويىپ بەرەمىن. بولاتكومدەگى اقشاسىن جولشىباي الا كەلسىن.

باكىبايدىڭ اۋىلدىق كەڭەسكە شابارماندىققا تاعايىندالعانىن ەستىگەندە كوپشىلىك جانە ءبىر توسىن جاڭالىققا تاپ بولدى. اركىمنىڭ كەيپىندە تاڭدانۋ بار. ءار جەردە ءار قيلى ءسوز ەستىلىپ جاتىر.

— باكىباي تىپتەن شىرقاپ كەتىپتى عوي، — دەپ تامساندى بىرەۋ.

— ءتايىر-اي، شابارماندىق تا دارەجە بولىپ پا. اتىپ كەل، شاۋىپ كەل عوي، بەلگىلى، — دەپ ەكىنشى بىرەۋ باكىبايدىڭ قىزمەتىن مانسۇق ەتىپ ەدى جانە بىرەۋى وعان قارسى داۋ ايتتى:

— سەنىڭ باسىڭدا مي جوق، جاعالباي. اۋىلدىق كەڭەسكە شابارمان بولۋ وسال-وڭتاعاي جۇمىس قوي دەپ پە ەڭ!

بۇگىنگى ەكى بىردەي جاڭالىق اركىمدەردىڭ-اق كوكەيىنەن ورىن الىپ، وي سالعان سياقتى. ەندى قايتىپ ءۇن شىعارماسا دا، قۋانىشى مەن قىنجىلىسى، كۇيزەلىسى مەن قىزعانىشى بار الۋان كەيىپتەگى ادامداردىڭ ءبار-بارى تالاسسىز ءبىر شىندىققا بويۇسىنعان قالىپتارى بار.

— جيىندى وسىمەن اياقتايىق! وسىنداي جاڭالىقتارىمىز كوبەيە بەرسىن! - سامەت ەتەگىن سىلكىپ، ورنىنان كوتەرىلدى.

11

ەلەمەس ەكەۋمىز ەل اياعى باسىلا، اۋىلدان اۋلاقتا وڭاشا وتىرىپ اڭگىمە شەرتۋگە داعدىلانىپ العانبىز. مەكتەپكە ارناپ تىگىلگەن قوس كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنداعى تارلان بەتەگەلى ويپاڭدا وتىرمىز. بۇگىنگى كەڭەسىمىزدىڭ ارقاۋى كوبىنە-كوپ ءجامي بولىپ ەدى.

بۇل ەلدە نە كوپ، قىز كوپ. سولاردىڭ اراسىندا كوركىمەن كوز تارتىپ، كوڭىل تويدىراتىن نەبىر سۇلۋلارى بار. الىم-بەرىم كەلبەتىمەن، اقىلىمەن، سۇيكىمدى مىنەزىمەن كوزگە تۇسكەن ءبىرسىدىرعى ارتا قولدى قىزدار دا بار. كورىك دەيتىن اسىپ كەتكەن كوركى جوق، «اۋزىنان ءسوزى، ۇستىنەن ءبوزى تۇسكەن» ءجونسۋ قىزدار دا جوق ەمەس. قىز اتاۋلىدان ەرەك شىعىپ، بارشا ەلدىڭ جۇلدىزى سانالعان ارداقتى قىزدار شە؟ انادا قابىرعا گازەتىندە ايگىلەنگەن ءجاميدى ءوز باسىم قارابايىر كوپ قىزداردىڭ بىرىنە سانايتىنمىن. وتكەن كۇزدە قالاعا وقۋعا كەتەم دەپ تالاپتانعان ەكەن، اكە-شەشەسى تىستەي قاتىپ جىبەرمەي قويىپتى. شىكىرەيگەن تالاي جىگىتتەر جاميگە قىرىنداپ، اكەسىنە ءسوز سالعاندا، توقسانباي سولاردىڭ ەشقايسىسىن ماڭايىنا دارىتپاي، قاتىنى ولگەن قىرقىلجىڭ بىرەۋدەن جەڭ ۇشىنەن قالىڭ مال الىپ، باسىن بايلاپ قويىپتى.

مەنىڭ كەيىنگى كەزدە بايقاعانىم، وسى ەلدىڭ كارى-جاسى ءجاميدى ارتىقشا قادىرلەيدى ەكەن. سونداي-اق بۇل قىزدىڭ ەلدەن ەرەك نە قاسيەتى بار؟ وسى جايتتى بۇگىن ەلەمەستەن سۇراپ ءبىلىپ الايىن دەگەن تۇجىرىمعا بەكىنىپ كەلدىم. دالانىڭ كەشكى سامالىنداي گۋلەپ، كوكەيكەستى ويىمدى ەلەمەسكە جايلاپ جەتكىزدىم. ەل جىگىتتەرىنىڭ قول جەتپەس جۇلدىزىنداي كورىنىپ، شىڭ باسىنداعى قاسيەتتى قۇستاي البىرت جۇرەكتەرگە قۇشتارلىق وتىن جاققان ماقتاۋلى قىزدىڭ جايىن بىلۋگە ىنتىقتىم.

— ەلدەگى قىز اتاۋلىدان دارالاپ ءبولىپ الىپ، سونشا ارداقتايتىنداي وسى ءجاميىڭنىڭ نە كەرەمەتى بار؟

ەلەمەستىڭ جۇقالتاڭ قارا تورى جۇزىنە كوڭىلدى كۇلكى نىشانى ويناپ شىعا كەلدى. مەنىڭ توسىن سۇراعىما وراي جاۋاپتان تارتىنعان جوق.

— ءوزىڭىز دە كورىپ ءجۇرسىز عوي. ءجامي اسىپ كەتكەن سۇلۋ قىز ەمەس. بىلگىڭىز كەلگەن ەكەن، ايتىپ بەرەيىن. ءجاميدىڭ ارتىقشىلىعى كوركىنەن كورى اقىلدىلىعىندا عوي دەپ ويلايمىن. — ەلەمەس شامالى كىدىرىپ قالعاندا، ءسوزىن ءىلىپ اكەتتىم:

— اسقان اقىلدى قىز بولعاندا ءوز ءۇيىنىڭ ەكى بوساعاسىنان ارعىنى كورمەيتىن ولمەلى اكە-شەشەسىنە قالايشا شاماسى كەلمەيدى؟

جىبەك مىنەزدى ەلەمەس مەنىڭ قىزعا قاراتا ايتقان سىنىما قارسى ايتارعا دالەل تاپپاعانداي ىڭعاي كورسەتتى.

— ءجامي — توقسانبايدىڭ جالعىز قىزى. الدىندا اعاسى، ارتىندا ءىنىسى جوق. ماپەلەپ وسىرگەن اكە-شەشەسىنىڭ كوڭىلىن قيمايتىن شىعار. ايتپەسە...

— جارايدى، سولاي-اق بولسىن دەيىك. سوندا اقىلدىلىعىن تانىتقانداي نە قاسيەتى بار؟

ەلەمەس وتتى قارا كوزى مولدىرەپ، تولقىندى قارا شاشىن سيپاعىشتاپ، ءجامي جايىنان اعىل-تەگىل سىر شەرتتى.

— ءجاميدىڭ اسىل قاسيەتتەرى تولىپ جاتىر. ءبارىن بىردەي ايىرىم-ايىرىم ايتپاي-اق قويايىن. ەڭ الدىمەن، تۋعان-تۋىسقاندارىنا، ماڭايىنداعى جوق-جىتىككە اسا قايىرىمدى قىز. ءبىر جاپىراق تاماعىنا شەيىن سولارعا اۋزىنان جىرىپ بەرەدى. اسىرەسە كيىم-تاماقتان تارىعىپ جۇرگەن جارلى جاندارعا ىستەگەن جاقسىلىعىن ايتىپ ماقتاعاندا بارشا ەل ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ول قىزدىڭ تاپتىرمايتىن جانە ءبىر قاسيەتى بار: جاسى ۇلكەندى سىيلايدى، جاسى كىشىگە ۇلگى-ونەگە ۇيرەتەدى. اقجارقىن اشىق مىنەزىنە، العىر وي، ەرەسەن اقىلىنا وسى ەلدىڭ ءبىر قىزى پار كەلمەيدى دەسەم وتىرىكشى بولماسپىن. ءجاميدىڭ ەلدى تاڭ قالدىرعان جانە ءبىر ارتىقشىلىعىن ايتايىن. بۇرناعى جىلى قىس ورتاسىندا وسىنداعى جەكسەنباي دەگەن كەدەي شارۋانىڭ ءۇي-قوراسى ءبىر تۇندە ورتەنىپ كەتتى.، شيەتتەي ءتورت بالاسى، ناۋقاس ايەلى شۋلاپ قالدى. تىرنەكتەپ جيناپ العان استىعى، بار مۇلكى جانىپ كەتتى. اعايىندارى ورتالارىنان جىلۋ جيناپ بەرىپ، ارەڭ دەگەندە ەسىن جينادى، بايعۇس. سوندا ءجامي اكە-شەشەسىن ەرىك الدىنا قويماي ءبىر ساۋىن سيىر، ءۇش قاپ استىق بەرگىزدى. ءوزىڭىز سۇراعان سوڭ ايتىپ جاتىرمىن. ايتپەسە، ول قىزدى وسىنشا ماقتاپ نەم بار؟ ونىڭ جانە ءبىر كەرەمەتى بار، استە ەلدەن ەرەكشەلەنىپ كيىنەيىن، سىلاڭداپ كوزگە تۇسەيىن دەمەيدى، قاراپايىم كۇيدەن ءبىر تانبايدى. باي ەكەن، جوق ەكەن دەپ ەشكىمدى كەمسىتپەيدى. قىلتىڭ-سىلتىڭمەن، وسەك-اياڭمەن ءىسى جوق.

ەلەمەس كۇلىمسىرەپ تىنىپ قالدى.

— ءجاميدىڭ ماقتاۋىن جەتكىزدىڭ.

كوڭىلىمە كۇدىك كىردى. «ەلەمەس ءجاميدى جەر-كوككە سىيعىزباي نەگە ماقتايدى؟ الدە ودان دامەسى بار ما ەكەن؟» ويىم ەكى دايعا ءبولىندى. ءبىر جاعى جاڭاعى ءدۇدامال كۇدىگىمە قارسى داۋ ايتتى: «ەلەمەستىڭ سەنەن جاسىرىن سىرى جوق. اڭقىلداعان اق كوڭىل جىگىتتىڭ ادال نيەتىن ارامعا جورىما». ءالى ويلاپ، بەرى ويلاپ، سوڭعى ءباتۋاعا دەن قويدىم دا، ءجامي تۋراسىنداعى دايەكتى پىكىرىمدى جۇيە-جۇيەسىمەن ىشتەي قورىتىپ الدىم. نەگىزسىز كۇدىك-كۇمانىم داۋىل قۋعان بۇلتتاي اپ-ساتتە تارقاپ كەتتى.

— ەل ماقتاعان قىزدى قۇتقارۋ جولىندا ايانباي الىسىپ كورسەك قايتەدى؟ — دەپ ەدىم، ەلەمەس جۇرەگىن تەبىرەنتكەن سەزىم تولقىنىن تەجەي الماي، ءجاميدى قورعاشتاپ سويلەدى:

— ءىشى قازانداي قايناپ، پۇشايمان بوپ ءجۇر عوي، بەيشارا. جەمە-جەمگە كەلگەندە نە دەيتىنىن كىم ءبىلسىن. ءجونىن تاۋىپ قۇتقارساق تەرىس بولماس ەدى. وسەك-اياڭنان قورقىپ، تارتىنىپ قالماسا. شەتىنەن قورعانشاق بوپ قالعان سورلى عوي ەل قىزدارى.

— وسى قىزدى قۇتقارىپ الىپ، تۋرا جولعا باستاپ جىبەرسەك، — دەدىم الگى پىكىرىمدى ورشىتە ءتۇسىپ، — باسقا قىزدارعا ۇلگى بولار ەدى.

— سوندا ءجاميدى قۇتقارۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك دەپ ويلايسىز؟

— ەركىن وقۋعا قولىن جەتكىزسەك، سودان كەيىن ءوزىڭ ايتقان قىرقىلجىڭنىڭ شەڭگەلىنەن قۇتقارىپ الساق، بۇل دا بولسا كەسەك جەڭىس بولار ەدى.

— ەڭ اۋەلى، ءجاميدىڭ اكەسىمەن سويلەسىپ كورسەك قايتەر ەدى؟ قىزىڭدى شالعا بەرۋدەن باس تارت، وقىت دەسەك. توقاڭ ەلدەن شىققان تەرىس ازۋ ادام ەمەس ەدى، كونىپ قالار، قايدان بىلەسىز.

— ماقۇل، سويلەسىپ كورەيىك. الدا-جالدا كونبەي بارا جاتسا، باسقا شاراسىن قاراستىرارمىز.

ايتىلماعان سىرى بارداي، ونى پاش ەتۋگە جۇرەگى داۋالاماي وتىرعانداي، ءۇنسىز قيپاقتاپ وتىرىپ قالدى، ەلەمەس.

كەشكى الەتتە اينالاداعى سەلدىر اق سەلەۋلەر سىمعا تارتقان كۇمىستەي. قىزىل جالقىن جالىنمەن كۇنباتىس كوكجيەكتى الاۋلاتىپ بالقىپ باتىپ بارا جاتقان كۇن سۋرەتى قانداي اسەم! شۋدالانعان شۇبار بۇلتتار اسپاننىڭ ءتۇپسىز ايدىنىندا باياۋ قالقيدى. تۇنىق اۋا، تىنىشتىققا بولەنگەن اتىراپ كوڭىلگە كورىكتى وي سالادى.

— وي ءورىسى كەڭ بولماسا، قانشا الىسقا بارا قويار دەيسىڭ ول قىز؟ قولتىعىنان دەمەپ جىبەرسەك، بالكىم، ۇمتىلار، تالپىنار.

ەلەمەس مەنىڭ پىكىرىمدى قۇپتاپ باس يزەدى. بەت الدى لەكىتىپ سويلەي بەرسەم، سىرىمدى الدىرىپ، سىنعا ۇشىراپ قالارمىن دەي مە، كىم ءبىلسىن، ءسوز اياعىن قىسقا قايىردى.

— قىزبەن سويلەسەيىك، پىكىرلەسەيىك، نە ايتار ەكەن؟..

ءجامي تۋراسىنداعى كەبىمىزدى وسىمەن تىندىردىق...

12

كەيىنگى اپتادا كوپتەسىپ-كولەمدەسىپ، ءبىر جاعىنان ءتاتتى ايتساق، وعان كونبەي بارا جاتسا، شامالى قىر كورسەتىپ، جيىرما شاقتى قىز-كەلىنشەكتى ساۋجوي وقۋىنا تارتتىق. ايەل زاتى وقىسا اسپان اينالىپ جەرگە قۇلاپ كەتەتىندەي كورەتىن نەبىر قىتىمىر كارىلەر اۋسەلەسى باسىلىپ، جۋاسىپ قالدى. شەت جايىلعان كەيبىر تەنتەكتەردىڭ ايىپتارىن بەتتەرىنە باسىپ، تىزگىندەپ قويدىق.

ءبىراق توقسانبايدى كوندىرە الماي-اق قويدىق. ەلەمەس ەكەۋمىزبەن سىرتتان قاراداي ارازداسىپ، ءبىزدى اتارعا وعى بولماي جۇرگەن توقسانباي سۋى قانباعان تەمىردەي مورت سىندى. «اقتى-قاراما جەتپەي، ەل الدىندا ماسقارامدى شىعاردىڭدار»، — دەپ وكپە ايتىپ وتىرىپ الدى. «زابىرىڭدى تيگىزدىڭ، بار پالەنى شىعارىپ، سىرتىمنان ور قازىپ جۇرگەن سەنسىڭ»، — دەپ ەلەمەسكە ءزىل تاستادى.

توقسانباي ءجاميدى وقۋعا جىبەرمەگەنىمەن تۇرماي، وزىنە قاراعان ءبىر اۋىلدىڭ بارشا قىز-كەلىنشەكتەرىن جولىنان بوگەپ تاستادى. ولار توقسانبايدىڭ ىڭعايىنا كونىپ، ونىڭ سوزىنە ەرگەن ۇلكەندەردەن يمەنىپ، وقۋعا كەلمەي قويدى.

جاسىراتىن نەسى بار، ەلەمەس ەكەۋمىز وسىدان بىلاي قاراي توقسانبايعا بۇرىنعىدان بەتەر قيتىعىپ كەتتىك. قولىمىزدان كەلسە ەلدىڭ الدىندا ابىرويىن ايرانداي توگىپ، قىزىن ءبىرجولا ەركىندىككە شىعارماقپىز. بۇل جولدا قانداي قيىندىق كەزدەسسە دە اياناتىن ءتۇرىمىز جوق.

ءبىزدىڭ جاميگە بايلانىستى ارەكەتىمىزدى سامەت اعاي ونشا تەرىس كورمەگەن. «شاما كەلسە توقسانبايدى تاقىر مۇزعا وتىرعىزايىق، قىزىنىڭ باسىنا ەرىك اپەرەيىك»، — دەگەن.

ەندى قالايدا رەتىن تاۋىپ اۋىزبا-اۋىز سويلەسەيىك دەگەن ويىمىز بار. ەلەمەسكە جاميمەن ءوزىڭ سويلەس دەسەم، باسپايدى. تىم قۇرىماسا، وڭاشا سويلەسەتىن كەسىمدى جەرىن ايتسىن، ءبىر قاعا بەرىستە تىلدەسىپ قايت دەپ كوندىردىم اقىرى...

* * *

ەلەمەس جاميمەن قالاي كەزدەسكەنىن ماعان بايانداپ بەردى.

ەلەمەس جاميمەن كەشكە تامان، كولدەن سۋ الۋعا كەلگەن جەرىندە كەزدەسىپتى. كورگەن جەردەن وشاعانشا جابىسا كەتپەي، الىستان وراعىتىپ كەلىپتى.

قىزدىڭ سۇيكىمدى قارا تورى دوڭگەلەك بەتى بىردە قۋارىپ، بىردە نارتتاي قىزارا قالدى. جاۋدىراعان قۇرالاي كوزىن توڭكەرىپ، كۇيەنتەسىن سىرعىتىپ ءتۇسىرىپ جەرگە قويدى دا، قالتا قاراپ تۇرىپ قالدى. جازىق ماڭدايىنىڭ ءدال ورتاسىنداعى ەكى جەردەگى شەشەك داعى كورىنە ءتۇسىپ جوق بولدى. ورتادان ءسال عانا بيىكتەۋ سۇڭعاق بويىن تىك ۇستاپ تۇر. جاڭا تۋعان اي ءمۇسىندى جىڭىشكە قارا قاسى، وڭ جاق تاناۋىنىڭ ۇستىنە تيتىمدەي مەڭ ورناعان پىستە مۇرنى، بۇكىل سىن-سىمباتى كورگەننەن-اق كوڭىلگە قونا كەتتى.

ەلەمەسپەن اۋلاقتا كەزدەسكەنىنە قىز پالەندەي قىسىلا قويعان جوق، وڭاشادا ايتاتىن تەرەڭ مۇڭ-زارى بارداي كوز جانارى بال-بۇل جانىپ، اينالاقتاپ تۇرىپ قالدى. ورايىن تاۋىپ، اڭگىمەنىڭ تەتىگىن باسىپ قالدى، ەلەمەس.

— ءجامي! — دەدى ول تۇتىندەگەن شىلىمىنىڭ تۇقىلىن قيسىق تابان ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنا سۇيكەپ سەندىرىپ، — ولمەلى كەمپىر-شالعا ءالىڭ كەلمەگەنى قالاي؟ ساعان نە بولدى؟

— ەشتەڭە دە بولعان جوق. ەل امان، جۇرت تىنىش! — ءجامي ەلەمەستىڭ جاڭاعى قاتال سىنىنا بەرەر جاۋابىنان جالتارىپ، قاتار-قۇربى اراسىنداعى ءىلىپ-قاقپا ءازىل-وسپاققا بۇرىپ جىبەردى. ماناۋراي قالعان جۇزىنەن ابىرجۋ ءبىلىندى.

— بۇدان ارتىق نە بولسىن دەپ ەدىڭ؟ — دەدى ەلەمەس ۇرشىقشا شىر كوبەلەك اينالىپ، — اكەڭ سەنى وقۋعا جىبەرمەسە، ونىسىمەن قويماي، ەلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنە جامان اسەرىن تيگىزسە، بۇدان اسقان قىساستىق بولا ما؟ ءوزىڭ ايتشى!..

وسىنداي تەرىس قاقپايدان مەزى بولعان ءجامي قولىن كۇيەنتەدەن جازباي، قاباعىن اشپاي قىزاراقتاپ تۇرىپ قالدى.

الدەن ۋاقىتتا سوزالاڭ قوزعالىپ، نازىك داۋىسپەن:

— ءدايىم وسىنداي ءبىر شالكەس مىنەزىڭ قالمايدى، ەلەمەس! مەيلى، سونىڭ بارىنە مەن-اق كىنالى بولايىن، — دەدى.

اڭگىمە تەز قىزسا ەكەن دەگەن مازاسىز ويمەن اۋجايىن بارلاپ تۇرعان ەلەمەس ءجاميدىڭ بەتىنە ۇرلانا قاراپ، جەرگە ەڭكەيىپ، ءبىر تال بەتەگەنى جۇلىپ الدى دا، كۇيبەڭدەپ قىرىن قارادى. ءجامي ونىڭ مىنا نەعايبىل قيمىل-ارەكەتىن بايقاپ قالسا كەرەك، ءجۇزى قۇبىلىپ جالتاق-جالتاق قاراي بەردى.

— ءپالى، بار كىنانى ءوز موينىڭا الا بەرگەنشە ودان دا بەلسەنىپ شىقپايسىڭ با؟ نەدەن قورىناسىڭ؟ — دەدى ەلەمەس بەتىن قىزعا قاراي بۇرىپ.

ەلەمەستىڭ بۇل ءسوزى جاۋاپسىز قالدى.

— توقاڭ ۇيدە مە؟ — دەپ سۇرادى ەلەمەس.

— كەشە اجەم ەكەۋى اششىلىداعى ناعاشىما كەتكەن.

— ۇيدە جالعىز ەكەنسىڭ عوي.

— جالعىز بولسام، مەنى قاسقىر جەر دەيسىڭ بە؟

— سەندە ءبىر تىعىز شارۋامىز بار ەدى.

— قانداي شارۋا؟

— ءقازىر ايتپايمىن...

— نەگە؟

— وسى تۇندە اۋىلىڭنىڭ سىرتىنداعى تەرەڭ سايدا كەزدەسەيىك، كەل، مۇعالىممەن كەزدەستىرەيىن.

قىز ءتانتى بولعان پىشىنمەن تومەن قارادى. ونىڭ كىربەڭسىز جايدارى قاباعىنان كەلىسىم نىشانىن اڭعاردى، ەلەمەس.

— كەل، سول جەرگە، جاراي ما؟

ءجامي يەك قاقتى.

— كەلسەم، كەلەرمىن.

ەلدىڭ الدى جاتىپ، ارتى جاتپاعان كەز. سۇر بۇلت اسپاندى ايقارا جاۋىپ العان. بۇلتتىڭ ار جاعىنداعى كومەسكى اي ساۋلەسى قارا تورعىن شىمىلدىقتىڭ تاساسىنداعى شىراعدان شامنىڭ ءالسىز جارىعىنداي كۇڭگىرت، كوڭىلسىز.

قاسىمدا ەلەمەس بار. توقسانباي اۋلىنىڭ سىرتىنداعى تەرەڭ سايعا، جاميمەن ۋادەلى جەرگە كەلە جاتىرمىز. اۋىل-اۋىلدىڭ قوتانىندا قوي كۇزەتىپ جۇرگەن اككى شالداردىڭ ايبار-قوقاي ايتاعى وقتا-ساندا دۇڭك ەتە قالادى. مەڭىرەۋ تۇندە جاننىڭ بارىنە ۇرەي تۋعىزىپ، جانتالاسا ايقايلايدى ولار:

— ايتاق-اۋ، ايت، ايت! — سىرتتان قوي تورىعان ءۇيىرلى قاسقىردى شوشىتىپ، قىر اسىرىپ جىبەرگەندەي، سوعان كوڭىلدەرى كونشىگەندەي ءبىر اۋىق جىم بولا قالادى دا، ارى-بەرىدەن كەيىن قيقۋعا قايتا باسادى.

ۇرىمتال جەردە انتالاعان كوپ قاسقىردىڭ ءيىسىن سەزە مە، الدە قوي كۇزەتشىلەرىنىڭ مازاسىز ايقاي-سۋرەڭىنە جەلىگە مە، كىم ءبىلسىن، اۋىل يتتەرى ءار جەردەن ورشەلەنە ابالايدى. سىرتتا ارقانداۋلى تۇرعان بىرەن-ساران اتتار وقتىن-وقتىن ىشتەرىن تارتىپ، تاناۋلارىن ءشۇيىرىپ، پىسقىرىپ قويادى.

تەرەڭ سايدىڭ شوپتەسىن قاباعىندا ءجاميدى كۇتىپ جاتىرمىز.

— وسى قىز، بار بولعىرىڭ، كەلمەي جۇرمەسە نەعىلسىن.

— كەلەدى، — دەدى ەلەمەس سەندىرە.

— ءاي، بىلمەيمىن-اۋ.

— كورەرسىز، كەلەدى، كەلەدى.

— كەلسە كورەرمىز.

— كەلگەندە جاميگە نە ايتار ەكەنبىز؟ — دەدى ەلەمەس بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قالماسىن دەگەندەي قۇلاعىما سىبىرلاپ.

— ايتاتىن ءسوز تابىلار.

ءبىر زاماتتا تاياق تاستام جەردە قاراڭداپ كەلە جاتقان ءبىر ادامنىڭ نوبايى كورىندى. وڭ جاعىمدا ەتپەتىنەن جاتقان ەلەمەس قۇلاعىما اۋزىن تاقاپ:

— ءداۋ دە بولسا اناۋ كەلە جاتقان ءجامي شىعار، — دەدى.

جۇرەگىم الىپ ۇشىپ ءجيى سوعا باستادى.

انە-مىنە دەگەنشە الگى ادامنىڭ قاراسىنى ۇلكەيىپ، بادىرايىپ كورىندى. ۇرىمتال جەرگە كەلىپ تە قالدى. بىزگە جاقىنداي بەرىگى، سەلتەڭ ەتىپ، بىر-ەكى قادامداي جەرگە شەگىنىپ كەتتى.

— ءيباي، سىعىر-اۋ، بۇلارىڭ كىم ەدى؟ — دەپ سەسكەنە ءۇن قاتتى.

— ءجاميمىسىڭ؟ بەرى كەل! — ەلەمەس ورنىنان تۇرا سالىپ، دىبىس بەردى.

— شوشىپ كەتتىم عوي! بوتەن بىرەۋلەر ەكەن دەسەم.

— قايىرلى كەش! — قولىمدى ۇسىندىم.

— كەلدىم عوي، — دەدى ءجامي ەرنىن جىبىرلاتىپ.

— وتىر. — ءجامي ەلەمەس ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا وتىردى.

— جولدارىڭىز بولسىن! — دەدى سالدەن كەيىن قىز نازدانىپ.

— جولداماق سەنەن بولسىن.

مەڭىرەۋ تۇن قۇشاعىندا بىر-بىرىمىزگە قادالا قاراسىپ، ەكى-ۇش مينۋتتاي ءۇنسىز وتىرىپ قالدىق.

— ۇيالشاق بولما، قاراعىم، ەڭسەڭدى كوتەر! — دەدىم ماقساتتى سۇقبات-كەڭەسىمىزدى باستاپ جىبەرگىم كەلىپ. قىز جوپپەلدەمەدە شەشىلىپ جاۋاپ قاتپادى. جەلبەگەي جامىلعان شاپانىنىڭ ۇزىن ەتەگىن تىزەسىنىڭ استىنا قىمتاي ءتۇسىپ، تومسارىپ وتىردى دا، سالدەن كەيىن:

— نەدەن ۇيالامىن، — دەدى. جاڭاعى باتىل ءسوزى جانىما جاعىپ كەتتى.

ەندەشە تاستاي بەكىنىپ ال، قاراعىم، — دەدىم.

مىنا ءتۇن نەتكەن قاراڭعى ەدى، — دەدى ءجامي جەڭىل كۇرسىنىپ.

— بولا بەرسىن، — دەدى ەلەمەس، — قاشانعى تۇنەرە بەرەر دەيسىڭ...

— ءيا، سولاي، — دەدىم ەلەمەستىڭ جاڭاعى استارلى ءسوزىن جانداندىرىپ، — ءتۇن تۇنەگى كەتەدى، ەندى كوپ كەشىكپەي تاڭ اتادى.

ءبىزدىڭ الگى بەينەلى ءسوزىمىزدى ءدال ماعىناسىندا ۇققان ءجامي اڭعال پىشىنمەن:

— ءتۇن ورتاسى اۋعان جوق قوي، ءالى تاڭ اتۋعا كوپ بار، — دەدى.

اسپاندى تورلاعان سۋىق سۇر بۇلت تۇن-تۇنەكپەن توعىسىپ، دەمبە-دەم قالىڭداپ بارادى. قىتىمىر سالقىن جەل وكپەمنەن ءوتىپ، دەنەم شىمىركەنىپ كەتتى. بويىمداعى بار جىلىلىق كەۋدەمە قورعالاعانداي ناق سول تۇستا ىستىق لەپ ەسەدى.

ەلەمەس ءۇنسىز. توبەسىنە توقسان توعىز جايدىڭ وعى تۇسسە دە ءاسىلى قىڭباۋعا بەكىنگەن قالپىن تانىتقانداي تاس ءتۇيىن.

— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — ورايىن كەلتىرىپ قىزعا قوزعاۋ سالدىم.

— مەن نە ايتايىن، اڭگىمە سىزدەردە عوي، — دەدى نازىك داۋىسپەن. سۇق ساۋساعىمەن جەردىڭ شىمىر قۇيقاسىن شۇقىلاپ، جۋىر ماڭدا اشىلىپ سويلەي قويمادى.

— ەندەشە ءسوزدى سەن باستاپ جىبەر، ەلەمەس! — دەدىم.

— كۇندە كورىسىپ جۇرگەن اۋىل ادامدارىنىڭ داعدىلى سوزىندە قۇن بولا ما، — دەدى ەلەمەس ءوزىن قۇرمالدىققا شالىپ. — ءوزىڭىز باستاڭىز، ءمۇعالىم! ءبىز تىڭداۋشى بولايىق.

بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كەزىنە ءتۇسىپ قالىپ، وسەككە تاڭىلىپ جۇرەمىز بە، قايتەمىز دەگەن ءقاۋىپتى ويمەن قاراداي قىلپىلداپ وتىرمىن. ەندى نەدەن باستاسام ەكەن؟ ءتىلى تۇسكىردىڭ كۇرمەلىپ تۇرعانىن قاراشى. قوي، ەسىل ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەيىن. اۋىل بوزبالاسىنشا تۇيەدەن تۇسكەندەي توڭق ەتە قالماي، قىزدىڭ كوكەيىنە قوندىرا تۇرلاۋلى پىكىر ايتايىن. ەڭ بولماعاندا، جان سارايىنىڭ اپتەر-تاپتەرىن شىعارىپ، جۇرەگىن كۇپتى عىپ جىبەرەيىن.

اينالا جىم-جىرت. سالقىن دا ساۋلەتتى تىنىشتىق ۇستەمدىك تۇرعان شاق.

— سەن مۇسىلمانشا وقىعان، از دا بولسا ساۋاتتى قىزسىڭ. مىنا ەلگە ورناپ جاتقان مەكتەپتەن وقۋ كىمگە دە بولسا ءلازىم، قارىنداس! ادام بولام دەپ تالپىنعاننىڭ ايىپ-شامى بولماسا كەرەك. وكىمەت تەڭدىك بەرىپ وتىرعاندا قارمانىپ قال دەگىم كەلەدى. — شۇرايلى ءسوزىمدى كەيىنگە ساقتاپ قالىپ، ەندىگىسىن ءوزىڭ ۇعا بەرگە باستىم. قىز مەنىڭ جاڭاعى ۇگىتىمە ىلە جاۋاپ ايتپاي، اڭتارىلىپ قالدى. كوڭىلىندەگى كورىكتى ويلارىن سىرتقا شىعارۋعا ءدال قازىرگى ساتتە باتىلى بارمايتىنداي كۇمىلجي بەردى.

— ءوستىپ ءجۇرىپ، شىنىڭمەن-اق باقىتتان ماحرۇم قالاسىڭ با، ءجامي؟

باسىنا ورناعان پالە-قىرسىقتى ءبىرجولاتا سىپىرىپ تاستاۋعا دارمەنى جوقتاي لاجسىز سىڭايمەن اۋىر كۇرسىندى.

— ماعان باقىتتى كىم بەرسىن.

— سەنىڭ باقىتىڭا بوگەت جاسايتىن سور-قىرسىقپەن كۇش سىناسىپ كورسەك قايتەدى؟

— مەن ءۇشىن مەرت بوپ قالىپ جۇرمەڭىزدەر.

— شىنداپ الىسساق جىعىلا قويماسپىز.

ەلەمەس قولايلى كەزەڭىن كۇتىپ وتىر ەكەن، وسى تۇستا سوزگە ارالاسىپ، ءوز ويىن ايتىپ سالدى.

— ءبارىمىز جينالىپ ءبىر سەنى قۇتقارىپ الۋعا شامامىز كەلمەسە، سوندا كىم بولعانىمىز؟

— قايدان بىلەيىن، — دەدى ءجامي ەكى ۇشتى ىڭعاي كورسەتىپ.

— مەن ساعان ءبىر مىسال ايتايىن، — دەدى.

— ايتىڭىز، قۇلاعىم سىزدە.

— بۇل كۇندە بار قىزدار دۇنيەگە جاڭا كەلگەن بوبەك سياقتى عوي. مەزگىلى جەتكەندە بوبەك قاز تۇرادى، اپىل-تاپىل اياق باسىپ جۇرە باستايدى، بىلدىرلاپ سويلەيدى، ومىر-تىرشىلىكتىڭ جەڭىل-جەلپى كورىنىستەرىن كەم-كەمنەن تاني باستايدى.

— سوزىڭىزگە ءتۇسىنىپ وتىرمىن، — دەدى ءجامي.

— ءتۇسىنسىن دەپ ايتتىم عوي.

— ءتىسى شىققان بالاعا شايناپ بەرگەن اس بولمايدى، اشىق-اق ايتا بەرىڭىز.

— سەنى قاماۋ-قاپاستان قۇتقارىپ العىمىز كەلەدى. بۇعان قالاي قارايسىڭ؟

— ءجامي! — دەدى ەلەمەس قوبالجىپ، — اكە-شەشەڭنىڭ تىلىنە ەرسەڭ، سۋعا كەتەسىڭ تۋرا. ەسىڭ باردا جول تاپ. قۇتىل!..

بەتىندەگى قارا پەردەسى كەنەت جىرتىلىپ كەتكەندەي، تۇن-تۇنەكتىڭ قالىڭ بۇلتى اراسىنان ءبىر عاجايىپ ساۋلە كورگەندەي شيراق قيمىلمەن جيناقتالىپ وتىردى دا العا تۋرا قارادى قىز.

— اكە-شەشەدەن بەزىپ شىعىپ كەتۋ قيىن بولىپ ءجۇر عوي، اعاي.

— قىز باسىڭمەن قايداعى جوقتى ايتاتىنىڭ نە؟! — ەلەمەس ۇيرەنىسكەن ەركىن داعدىسىنا باعىپ، جاميگە سىن ايتتى. ونداعى ويى دەم بەرىپ شيراتۋ ەكەنىن سەزىپ وتىرمىن.

— مەنىڭ جاڭاعى ايتقانىم پارىز-قارىزسىز ات ءوتتى ءسوز ەمەس ەكەنىن ۇقتى عوي دەيمىن، ءجامي وسى ساپار مىعىم سويلەدى.

— رەتى كەلمەي ءجۇر عوي، ايتپەسە ەركىندىكتى كىم جەك كورەدى دەيسىز؟ — تىم ەركىن كەتكەنىنە كەيىن ۇيالعانداي، انتەك ىڭعايسىزدانىپ قالدى. كەرمە قاستاي كەرىلىپ، سۇڭعىلا سيپاتىنا قايتا اۋىستى. ىشكى سەزىمنىڭ الاساپىرانى تولقۋلى دەنە قيمىلىنان تانىلعانداي.

— مويىما، ءجامي، تۇپ قازىعىڭ مىقتى، — دەدىم.

— نەعىل دەيسىزدەر؟

— وقۋعا ءتۇس، ادام بول.

— وعان جەتۋ وڭاي بوپ پا؟ — دەدى قىز مۇڭايىپ.

ەلەمەس سوزگە كيلىكتى:

— مەن ءبىر شىندىقتى ايتىپ بەرەيىن.

— ايتا عوي! — دەدىم.

— ءجاميدىڭ ايتۋعا باتىلى بارماي وتىر عوي دەيمىن. وسى ايدىڭ اياعىندا، امانتاي بازارى تارقاسىمەن، اتاستىرىپ قويعان جەرىنە ۇزاتاتىن بوپتى اكەسى.

— ەلەمەس راس ايتادى، — دەدى ءجامي ىلە.

— سوندا سۇيمەگەن ادامىڭا كەتە بەرەسىڭ بە؟ — دەپ سىر تارتتىم.

ءجامي مويىنى سىلق تەمەن ءتۇسىپ، كۇيسىزدەنىپ تومەن قارادى.

ەلەمەس قىنجىلا سويلەدى:

— اناۋ-مىناۋ جالتاقتى قويساڭشى، ءجامي! ار جاعىڭدا ار-نامىسىڭ بار بولسا، تالپىن دا قايراتتان، شىق سەرپىلىپ. ويتپەيدى ەكەنسىڭ، سۋ تۇبىنە كەتسەم دە باقۇلمىن دەپ وسى باستان اشىپ ايت!

— باسە، ءسويت، قاراعىم!

— جوق! — دەدى ءجامي سىلكىنىپ، — سۋ تۇبىنە باتۋعا كونە الماسپىن.

اڭگىمەنىڭ بەتى تۇزەلدى. ءجامي اكە-شەشەسىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ وقۋعا كەلەتىن بولدى. ءبىز ونى كەلەشەكتە قىرقىلجىڭ شالدان قۇتقارۋ جولىن قاراستىراتىن بولدىق.

— ۋادە عوي، — دەدىم اڭگىمەنىڭ اقتىعىندا.

— مەندە ەكى ءسوز جوق، — دەدى ءجامي قۇلشىنا قولىن ۇسىنىپ.

13

بۇگىن — اۆگۋست ايىنىڭ ون جاڭاسى. جوعارعى ورىندارعا ارناۋلى ادام جىبەرىپ، جەرىن سۇراعالى جاتقانىمىزدى ەستىپ نۇرتاي تەرىسىنە سىيماي ىزالانىپ جۇرسە كەرەك. حات جازىپ بەرىپ، ماجىكەندى ماعان جىبەرىپتى.

«ءمۇعالىم شىراعىم! — دەپ باستاپتى نۇرتاي حاتىن، — ەل-جۇرتتى بوسقا اۋرەلەمەڭدەر، توقتاڭدار. بۇل شاتاقتىڭ ارتى بىتپەس داۋعا اينالادى. الدا-جالدا بەتتەرىڭنەن قايتپاساڭدار، ايتقانىم ايتقان، ەڭ ارعىسى ماسكەۋگە شەيىن بارىپ قۋىنۋعا دا بارمىن. ەلگە جاڭا كەلگەن سىيلى قوناق ەدىڭ، قوساق اراسىندا قوس كەتىپ جۇرمە. سەنىڭ ايتقانىڭنان سامەت شىقپايدى. كوندىر.

تياناقتى جاۋابىڭدى كۇتەمىن.

نۇرتاي».

حاتتى تىجىرىنىپ وقىدىم ماجىكەننىڭ كوزىنشە جىرتىپ، تابانىما تاپتاپ تاستادىم.

— اعاڭا سالەم ايت! — دەدىم ءتۇسىمدى سۋىتىپ، — لاي سۋدان بالىق اۋلاۋىن قويسىن دەپ ايتتى دە.

قاتال سىڭايىمدى كورگەن ماجىكەن، ءلام-ميم دەمەي، بۇرتيعان بويىمەن اتىنا ءمىنىپ شابا جونەلدى.

بارىمەن بازارلاپ، قولى بوس جىگىتتەر مەن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ وقۋىن توقتاتپاي جۇرگىزە بەردىم.

سامەت كەشە بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە كەتكەن. كەلەشەكتەگى تۇراقتى قونىسقا ارناپ نۇرتايعا قاراعان كولبارشىن ءوڭىرىن الىپ بەرۋ جانە تەز ارادا جەر ولشەۋشىلەر جىبەرىپ، تۇپكىلىكتى مەكەننىڭ ورنىن مەجەلەۋدى سۇراعان كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قاۋلى-قارارىن، ءوتىنىش حاتىن الىپ كەتكەن. الدا-جالدا بولىستىق اتقارۋ كوميتەتى بۇل ماسەلەنى ءوز بيلىگىمەن شەشىپ بەرمەسە، ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە بارىپ، ءبىر تىنىمىن ىستەپ قايتپاق.

قارار مەن ارىزدى كەلىستىرىپ جازىپ، حالىق الدىندا جاريالاپ، كوپشىلىكتىڭ قولدارىن قويعىزدىم. ارىزدىڭ مازمۇنى تومەندەگىدەي بولىپ شىقتى:

«بىزدەر، وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ تاريحي جەڭىستەرىمەن رۋحتانىپ، جىگەرلەنگەن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەدەيشىل ماقساتىنا كوزىمىز جەتكەن، تاقىرتوبە قوعامىنىڭ ازاماتتارى سىزدەرگە تومەندەگى تىلەك-مۇددەمىزدى بىلدىرەمىز.

ءجۇز ەلۋدەن استام تۇتىننەن قۇرالعان ءبىر تايپا ەل كوپ جىلدان بەرى قۇنارسىز ءشول دالادا ولمەشىنىڭ كۇنىن كورىپ كەلدىك. جەرىمىزدىڭ توپىراعى تاستاقتى، قۇمايتتى بولعاندىقتان بەينەتتەنىپ ەككەن ازىن-اۋلاق ەگىنىمىز جىلما-جىل ناشار شىعادى. مال ءورىسى دە تار. كەيىنگى جيىرما جىل بويىندا ۇدايىمەن ءتورت رەت جۇتقا ۇشىرادىق.

جازعى جايلاۋىمىز، قىسقى قىستاۋىمىز ماردىمسىز بولعاندىقتان كۇن كورىسىمىز جىلدان-جىلعا ناشارلاپ بارادى.

ءبىزدىڭ كۇش بىرىكتىرىپ، قونىستانۋعا نيەت ەتكەن تالابىمىزدى قالامايتىن ءبىر توپ بايلار بار. ولار، مەيلى، تاقىرتوبە باسىندا قالا بەرسىن. كەيىن مىڭ جەردەن سۇرانسا دا ولاردى ارامىزعا كىرگىزبەۋگە بەل بايلادىق.

بۇدان بىلايعى كۇن كورىسىمىزگە تاقىرتوبە باسىنىڭ قولايسىز سوعاتىنىن ەسكەرىپ، ەسىل وزەنىنىڭ القابىنا تاياۋ ءبىر قۇنارلى جەرگە تۇراقتى قونىس-مەكەن ورناتايىق، مەكتەپ سالايىق دەگەن شەشىمگە بايلادىق. جان-جاقتى ويلاستىرىپ قاراعاندا، ناق وسىنداي تۇپكىلىكتى مەكەنگە بىردەن-بىر قولايلى جەر نارتاي بەكەي ۇلى دەگەن باي ادامنىڭ جەكە يەمدەنىپ كەلگەن كولبارشىن ءوڭىرى دەپ تاپتىق. كولبارشىن القابىنىڭ جانە قازىرگى ۋاقىتتا مەكەندەپ وتىرعان جەرىمىزدىڭ نوباي كارتاسىن سىزدىرىپ، وسى وتىنىشىمىزگە قوسا جولدادىق.

سىزدەردەن تومەندەگىلەردى كوپتەن-كوپ وتىنەمىز: كولبارشىندى بىزگە تۇتاس قاراتىپ بەرسەڭىزدەر ەكەن. تەز ارادا ارناۋلى جەر ولشەۋشى ادامدار جىبەرىپ، تۇراقتى ءۇي-قورا سالاتىن تاناپتى كەسكىزىپ، قاتتاپ، قاعازداپ بەرسەڭىزدەر ەكەن.

ەگەردە ءبىزدىڭ وسى تىلەگىمىز قابىل الىنسا، ءۇي-قورا سالۋعا، ەگىسكە قاجەتتى قۇرال-سايماندار ساتىپ الۋعا ۇكىمەت تاراپىنان اقشالاي كومەك بەرىلۋىن سۇرايمىز.

جوعارىدا اتالعان شارۋامىزدى رەتتەپ، تىندىرۋ ماقساتىمەن اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى سامەت توماي ۇلى مەن كەدەي شارۋالار اتىنان جاناقمەت ەگىزبايۇلىن ورتامىزدان سەنىمدى ۋاكىل ەتىپ سايلادىق.

1923 جىلعى، 2 اۆگۋست».

ارىزعا 90 ادام قول قويدى. ارىزدىڭ دۇرىستىعىن كۋالاندىرىپ، اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى قولىن قويىپ، ءمورىن باستى.

ارادا از كۇن ءوتتى. ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى قاۋلى شىعارىپ، كولبارشىن ءوڭىرىن تاقىرتوبە ەلىنىڭ پايداسىنا الىپ بەرەتىن بولعان. ولاردىڭ بۇل شەشىمىن گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەرە كەلىپ، اقىرىندا ماقۇلداپ بەكىتىپتى.

نۇرتايعا ارنايى ادام جىبەرىپ، جەرى الىناتىن بولعانىن ايتقىزىپ، تاعى دا ءبىر رەت الدىنان وتتىك. ونداعى ويىمىز، باياعى داۋ-جانجالسىز، شيماي-شاتاقسىز كوندىرۋ ەدى. وعان نۇرتاي يلىكپەدى. ات-تونىن الا قاشىپ، ماڭايىنا دارىتپاي قويدى.

ەل اراسىنا قيلى-قيلى قاۋەسەت تاراپ ءجۇر: ءبىزدىڭ جەر الامىز، قونىس سالامىز دەگەنىمىزدى ءبىراز جۇرت قۇرعاق قيال، بوس ساندىراققا جوريتىن بولسا كەرەك. ونىڭ بەر جاعىندا، نۇرتايدىڭ قالادا ءبىر ارقا سۇيەر ادامى بار. ول — ۋەزدىك جەر-سۋ بولىمىندە ىستەيتىن قاناي قابانبايەۆ. ءبىز جەر داۋلاپ العان كەزدە قابانبايەۆ قالادا جوق ەكەن.، ءوز قىزمەتىنە بايلانىستى ورىنبورداعى قىسقا مەرزىمدى كۇرەسكە كەتىپتى. ەندى كوپ ۇزاماي كەلەتىن كورىنەدى. نۇرتاي سوعان سەنەدى.

14

كەشەگى كۇن نەيبەت وتكەن جوق. سامەتتى قاسىما ەرتىپ تاقىرتوبە باسىن ارالاپ شىققاندا العان اسەرلەرىمدى وتكەن تۇندە داپتەرىمە جازىپ قويدىم.

تاقىرتوبەدەگى ءناسىلى اباق اتالاتىن ەل سەڭگىرباي، قوڭقاباي، جامانباي، مايلىباي بولىپ ءتورت اتاعا جىكتەلەدى. ءبىر اعاشتىڭ بۇتاعىنداي تارماقتالىپ، ۇساق رۋلارعا بولىنگەن ءبىر تايپا ەلدىڭ سان جاعىنان ەڭ ازى، داۋلەتى كەمشىنى جامانباي، مايلىباي تۇقىمدارى. جيىرما ءبىرىنشى جىلعى قاباقات اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان يت ارقاسى قيانداعى سارىسۋدان كوشىپ كەلگەن وتىز ءۇيلى ەلتوقتار بار.

سەڭگىربايعا قاراعان قىرىق ءۇي جۇبىن جازباي تاقىرتوبەنىڭ تەرىسكەي باۋرايىنا ۇيلىعا قونىستانىپتى. قىرىق ءۇيلى قوڭقابايلار سەڭگىرباي اۋلىنىڭ كۇنباتىس جاق بۇيىرىنە، اراسىنا جارتى شاقىرىمداي اشىق الاڭ قالدىرىپ وقشاۋ ورنالاسىپتى. جيىرما تۇتىنگە جەتەر-جەتپەس جامانباي اۋلەتى كوپ جىلقىدان ءبولىنىپ كەتكەن قىسىراقتىڭ ۇيىرىندەي بىتىراپ، قوڭقاباي اۋلىنىڭ كوك جەلكەسىندەگى تاستاقتى قىراتقا وقشاۋ جايعاسىپتى. تاقىرتوبەنىڭ تۇستىك جاعىندا ەكى شاقىرىمداي جەردە قازوتىلى اتالاتىن سىزاتتى ويپات بار. بۇل ەلۋ ءۇيلى مايلىباي تۇقىمىنىڭ قونىسى. جانتوقتار «كىرمە» دەگەن جەكسۇرىن اتىن اقتاعىسى كەلگەندەي، ءار اۋىلعا بەس-التى ۇيدەن ءسىڭىسىپ كەتىپتى.

شىمنان دولبارلاپ سوققان جامان-جاۋتىك ءۇي-قورالاردىڭ سيقى تىم قوراش. ماڭايىنداعى قارا-قۇرالارى ءۇي شارۋاسىنىڭ ءال-شاماسىن، تىرلىك كۇيىن اينا-قاتەسىز تانىتقانداي. سارابدال ءومىردىڭ سىعىمداپ بەرگەن ۇلەس-ەنشىسى ءار ءۇيدىڭ وزىنە ساي اۋلاسىنا سىيىپ تۇرعانداي.

سالدىر-سالاق، ساسىق بايلاردىڭ داليتىپ سالعان قولاپايسىز ءۇي-قورالارى كەدەيلەردىڭ ءۇي-قورالارىنان پالەندەي اسىپ كەتپەپتى. كوپ جىلدان بەرى ماڭايداعى ورىس كۋلاكتارىمەن ارىپتەس بولىپ، ساۋدا-ساتتىق، كولدەنەڭ كاسىپپەن اينالىسقان، مومىن ەلدىڭ قانىن سۇلىكتەي سورىپ كەلگەن بەس-التى جەبىر باي بار. ولاردىڭ تەرەزەلەرىن قاقپاقتاتىپ، ءاستى-ۇستىن تاقتايلاتىپ، سىرتىن اكپەن سىلاعان كىرپىش ۇيلەرى سيىقسىز كوپ ۇيلەردىڭ ءار جەرىندە بوتالى تۇيەدەي اربيىپ تۇر.

ءار اۋىلدىڭ اراسىنداعى الاڭقايدا قۇدىق شىعىرلارى سورايىپ، قۇردىم ءوڭىردىڭ بەلگىسىندەي كورىنەدى. تاس باۋىر تابيعات تاقىرتوبە اتىرابىن كوز تارتار كورىك-سىمباتتان ماحرۇم قالدىرىپتى. بايتاق ولكە جىلان جالاعانداي جىم-جىلاس. كۇزگى سۇرقاي دالا ارىقتان ولگەن تۇيەنىڭ قارا قايىس جون تەرىسى ءتارىزدى.

تاقىرتوبە جوتاسىنىڭ قىر ارقاسىنداعى ءتورت قۇلاقتى تاس مولا جۇمباق سىرلى جات دۇنيەنىڭ سيقىرلى بەينەسىندەي، ومىر-تىرلىكتىڭ اڭدىسقان قىرسىقتى جاۋىنداي، ىزعارلى سۋىق تۇسپەن ايبارلانا قاھار شاشادى.

ەسىكتەرىنىڭ الدىندا قىستاي قالاي بولسا سولاي ءۇيىپ قويعان توبە-توبە كۇل-كىرنە، كوڭ-قوقىستان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. ەل جايلاۋعا كوشىپ كەتكەندە ەمىن-ەركىن قاۋلاپ وسكەن الابوتا، تۇيە قۋراي، اتقۇلاق، ەرمەن سەكىلدى جەكسۇرىن وسىمدىكتەرگە ەندى-ەندى عانا ادام، مال اياعى ءتيىپ، قۇتى قاشا باستاپتى.

ەسكى قورالاردىڭ جامىلعىشىن جەل سىپىرىپ اكەتكەن ماتكەلەرى، سولقىلداق سىرعاۋىلدارى، ولىمتىكتىڭ قىر ارقاسىنداي ارسا-ارسا. تۇتە-تۇتەسى شىعىپ، يتيگەن قامىس ەسىكتەردىڭ جاقتاۋ-شاباقتارى ءتيىپ كەتسەڭ قاۋساپ قۇلاعالى تۇر. جازداي جاڭبىر ءوتىپ، ون بويىنىڭ سىلاعى تۇسكەن، تەرەزەلەرى ۇڭىرەيگەن توقال توبەلى، قيسىق مۇرجالى قارا قوجالاق شىم ۇيلەر اتام زامانعى مولاعا ۇقسايدى.

الا جازداي ەسىز قالعان قىستاۋعا ەل كەلگەلى جان كىرە باستاعان. ءار قورانىڭ ىرگەسىنە ءبىر-بىر كيىز ءۇي ورناپ، تىرشىلىك وتى مازداعان. اينىمالى كۇز كۇندەرىنىڭ قاربالاسىندا اركىم ءوز شاما-شارقىنا قاراي جيىن-تەرىن شارۋا قامىنا ءۇرتىس كىرىسىپ كەتكەن.

ءار قورانىڭ قاسىنا ۇيىلگەن مايا-مايا كوك ءشوپتىڭ، قىرمانعا تاسىپ العان ەگىننىڭ كوڭىرسى ءيىسى كەلەدى. ەڭبەك جەمىسىنىڭ ازىن-اۋلاق جيىنتىعى ەل ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءار ءۇيدىڭ اۋلاسىنا قاداري-حال ىرىس-بەرەكە ەنگىزگەندەي.

كۇزگى جالتاڭ كۇننىڭ سامارقاۋ سارعىش ساۋلەسى جەر بەتىنە تۇسۋگە ەرىنگەندەي سالقىن شىرايمەن سازارا قالىپتى.

سەڭگىرباي اۋلىنىڭ كۇنشىعىس جاق شەتىنە شىقتىق. سىرتىن ساتپاق قوڭىر بالشىقپەن سىلاعان، ەكى سىقسيما تەرەزەلى، الاسا ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدىك. كويلەگىن شالبارلانىپ، كيمەشەگىنىڭ سىرتىنان باسىن اق شارشىمەن تاڭىپ العان سارگىدىر ايەل، دومالاق قاراشا ءۇيدىڭ الدىندا جانتالاسىپ كەلى ءتۇيىپ جاتىر. قويۋ قارا قاسى ءۇرپيىپ، ۇلكەن قوڭىرقاي كوزى شاتىناپ، كەلساپتى ۇستى-ۇستىنە قوس قولداپ سوعادى. شوپتەسىن جەرگە اياعىن نىق تىرەپ، باسىن شالقاق ۇستاپ، كەۋدەسىن العا ۇمسىندىرا، سەرگەك قيمىلدايدى. ايەلدىڭ سول جاعىندا، ءسال اۋلاقتاعى كيىز ءۇيدىڭ الدىندا، سوم دەنەلى قارا قىز قول ديىرمەن تارتىپ وتىر. كىشى-گىرىم قازانداي قول ديىرمەننىڭ سەرەيگەن جۇمىر تۇتقاسىن ەكى قولىمەن الما-كەزەك زىرلاتىپ، جۇلىنداي ۇشىرادى. قول ديىرمەننىڭ ىرعاعىنا قوسىلىپ، ىڭىلداپ اندەتىپ قويادى. قول ديىرمەننىڭ بىروڭكەي گۇجىلى قىز ءانىن قاقشىپ الىپ ەستىرتپەيدى.

ايەل وقىس توقتاپ، كەلساپقا سۇيەنىپ تۇرا قالدى دا، قىزعا شانشىلا قاراپ، ءامىرلى پىشىنمەن:

— بەلى قۇرعىر ءۇزىلىپ بارادى... مىنا ادىرە قالعىردى تۇيىسەر ەدى. الگى كوگەرمەگىر جانتاس قايدا جوعالىپ كەتتى؟ — دەدى.

قىز جاسقانا جاۋاپ بەردى:

— ويناپ كەتسە كەرەك.

— ويىنى وسىلسىن، قارا قاعىندى كەلگىردىڭ. تۇرا تۇر، جايراعىر، كەلەرسىڭ. — ايەل كەلساپتى ىرعاپ-ىرعاپ جىبەرىپ، قاۋىرت قيمىلعا قايتا باستى.

ءبىز ادەيى بۇرىلىپ ايەلدىڭ قاسىنا كەلدىك. ونىمەن اۋەلى مەن امانداستىم. شىرامىتىپ تۇرمىن. ەل جايلاۋداعى كەزدە بىرەن-ساران كورگەن سياقتىمىن.

— كوڭىل-قارىڭ تيىش پا، ۇلبوسىن؟! — سامەتتىڭ ەلەپ امانداسقانىنا كوڭىلدەندى عوي دەيمىن، كەلساپقا سۇيەنىپ تۇرا قالعان ايەلدىڭ قارا تورى جۇزىنە قۋانىش تولقىنى قالقىپ شىعا كەلدى.

— دەنىڭ ساۋ ما، قاينىم؟

ۇلبوسىن كوزىنە تۇسكەن ءبىر شوق شاشىن ساۋساعىمەن كيمەشەگىنىڭ ماڭدايىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى دە، كەلساپتى تولعاي ىرعاپ قويدى.

قاراسام، قىز ديىرمەنىن توقتاتىپ، ءبىزدى سىرتتان باقىلاپ تۇر ەكەن.

— بەرى كەل، ساقىش! — سامەت قول بۇلعاپ قىزدى شاقىردى. — شەشەسىنەن اينىماعان قارا تورى قىز جۇپىنى كيىمىنەن، ۇن باسقان كەسكىن-تۇرىنەن قورىنسا كەرەك، قىرىن قاراپ تۇرىپ قالدى.

— امانداس اعالارىڭمەن! — قىز قولاپايسىز بۇرىلىپ، اياعىن ساناپ باسىپ، قاسىمىزعا كەلدى.

ءبىز ساقىشپەن امانداسىپ، بىر-ەكى اۋىز ءسوز قاعىستىق. قىزدىڭ اۋزىنان «شۇكىر» دەگەننەن باسقا لەبىز شىقپادى.

— نۇرتايدىڭ كىم كورىنگەنگە ساۋدالاپ جۇرگەن جەسىرى وسى كىسى.

— سولاي ما؟

— ءيا، قاراعىم! كىم كورىنگەنگە مازاق بولعان سورلىمىن. — ۇلبوسىن ءىشىن كەرنەگەن قايعى-قاسىرەتىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ەلەۋسىز مۇڭايا قالدى. ايەلدى ماعان تانىستىرعاندا بىتەۋ جاراسىنىڭ اۋزىن تىرناپ العانىن ەندى سەزىپ، اڭداۋسىزدا اۋزىنان ابەس ءسوز شىعىپ كەتكەنىنە وكىنسە كەرەك، سامەت قيپاقتاپ ماقتابىلتەگە باستى.

— قالجىڭ عوي. كوڭىلىڭە الما، جەڭەشە!

— قايتەر دەيسىڭ، قاينىم! — ايەل كەۋدەسىن قارس ايىرىپ قاتتى كۇرسىندى. — اللانىڭ ازابىنا، ادامنىڭ تالكەگىنە ۇيرەنگەن باس قوي...

— رەنجىمە، جەڭەشە! قالجىڭدايمىن دەپ ءسۇرىنىپ كەتكەنىمدى قاراشى.

ايەل سۇستانا قالدى. سامەت پەن شەشەسىنىڭ اراسىنداعى قولايسىز اڭگىمەنى تىڭداپ تۇرۋعا ءداتى شىدامادى ما، كىم ءبىلسىن، قىز جالت بەرىپ، كيىز ۇيگە كىرىپ كەتتى. ۇلبوسىن قىزىنىڭ كەتۋىن كۇتىپ تۇرعانداي-اق، سامەتكە شاعىنا سويلەدى:

— جەتىم-جەسىرگە جارىق كۇن بار ما، قاينىم؟ جوق، الدە نۇرتايدىڭ قورلىق-زورلىعىندا ولەمىز بە؟ — ءسوز سارىنى كۇردەلەنىپ بارادى.

— نەعىل دەيسىڭ؟ — دەپ كالدى سامەت سەكەم الىپ. — باسىڭا جۇماق ورنات دەيسىڭ بە؟

ۇلبوسىننىڭ قايعى-شەرى سىرتقا تەپتى. كۇيىنە سويلەدى:

— ءتىلىڭنىڭ مايىن اعىزبا، قاينىم! جەتىم-جەسىردى شىن اياساڭ، قۇتقار انا نۇرتايدىڭ مازاعىنان. بيدايىقتاي قۋىرىپ ءولتىرىپ بارادى، مۇتتە. قاشانعى شىداي بەرەمىن.

— سابىر ەت، جەڭەشە! — دەدى سامەت كىنالى پىشىنمەن، — ءبارىن دە رەتتەيمىن.

— ءاي، بىلمەيمىن-اۋ، — دەدى ۇلبوسىن ءتۇڭىلىپ، — جەتىم-جەسىردى سەندەر جارىلقاعانشا، ەشكىنىڭ قۇيرىعى كوككە، تۇيەنىڭ قۇيرىعى جەرگە جەتەر.

— نۇرتايعا تىيىم سالىنادى، — دەدى سامەت سەندىرە.

— ول يتكە نە پالە جۋيتىن ەدى. قۇدايدىڭ دا، ميزامنىڭ دا شاماسى كەلمەيدى وعان. امان بولسا، تالاي ادامنىڭ تۇبىنە جەتەر ءالى...

ايەل ەگىلىپ، نۇرتايدىڭ كەيىنگى كەزدەگى ىستەگەن قيانات-زورلىعىن ايتىپ بەردى. نۇرتاي بۇل كۇندە ۇلبوسىندى ءوزىنىڭ جاماعايىنى دۇيسەن دەگەن شالعا قاتىن ۇستىنە الىپ بەرەم دەگەندى شىعارىپتى. بۇرناعى كۇنى جەتى تۇندە دۇيسەندى ەرتىپ كەلىپ، باسىنا اڭگىر تاياق ويناتقان ەكەن، ايەل «بالتالاساڭ دا كونبەيمىن» دەپ وتىرىپ الىپتى.

— نۇرتايدا قاندى كەگىم بار مەنىڭ، — دەگەندە ۇلبوسىننىڭ كوزى شاتىناپ، بەتى قۋارىپ كەتتى.

— قالايشا! — دەدىم.

سامەت جايلاپ ۇعىندىرىپ بەردى.

— بۇل كىسىنىڭ قولىندا ءبىر ءىنىسى جۇرەتۇعىن... جاس اتاۋلىنىڭ پىسىعى ەدى. نۇرتايمەن جۇلدىزى قارسى ەدى. كەز-كەلگەن جەردە بەتىڭ-جۇزىڭ دەمەي يت تەرىسىن باسىنا قاپتايتىن.

— پىسىقتىعى تۇبىنە جەتتى عوي، — دەپ ۇلبوسىن كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەردى.

— كەنجەبەك ەدى اتى. بۇرناعى جىلى قىستا ءبىر تۇندە ۇشتى-كۇيلى عايىپ بولدى. قايدا كەتكەنىن، ءولى-تىرىسىن جان بىلمەيدى. سودان ءالى كۇنگە شەيىن زىم-زيا.

— ويباي-اۋ، نۇرتايدان كەلدى عوي ونىڭ اجالى. قۇرتقان سول سوي. ونى انا كۇرەڭباي توبەت تە بىلەدى، جاسىرادى. — ۇلبوسىن بۇدان كەيىن ءىنىسىنىڭ ءولىمى نۇرتايعا بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەيتىن بىرنەشە دەرەك ايتىپ، ءبىزدى يلاندىرىپ قويدى.

سونىمەن كەنجەبەكتىڭ ءولىمى تەكسەرۋسىز، تەرگەۋسىز قالىپتى. نۇرتايعا تارپا باس سالعاندا قىلمىسىن دىردەكتەتىپ موينىنا ءتوندىرىپ تۇرعان كۋاسى جوق. ۇلبوسىننىڭ كۇدىك-كۇمانى، قايعى-شەرى ءومىر بويى تارقايتىن ەمەس. نۇرتاي دەسە ازا بويى تىك تۇرادى ەكەن. ءسويتىپ ءىشقۇسا بوپ جۇرگەندە نۇرتاي ۇلبوسىندى وپ-وتىرىك جاقىن تارتىپ، كىم كورىنگەننىڭ ساۋداسىنا سالىپ جۇرگەن كورىنەدى تاعى دا. ۇلبوسىن وسى مۇڭىن ايتىپ زارلاعاندا ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى.

— وسى مۇڭ-مۇددەڭىزدى ءتىزىپ جوعارعى ورىندارعا ارىز بەرىڭىز، — دەدىم ءسوزىمدى شۋماقتاپ، — ءوزىم جازىپ بەرەيىن.

ۇلبوسىن وسى ارادا داعدارىپ قالدى. ارىزدى ايتقاندا سەسكەندى بىلەم، مەنىڭ بەتىمە باقشيا قاراي بەردى. ارى-بەرىدەن كەيىن ەكى ۇشتى ىڭعايمەن:

— مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى دەيسىڭ، شىراعىم. وزدەرىڭ بىردەڭە ەتىپ جەڭىپ بەرمەسەڭدەر، — دەدى.

— اماندىق بولسا جەڭىپ بەرەمىز، — دەدى سامەت سەنىمدى پىشىنمەن.

— ونداي اتتى كۇن بولسا...

— بولادى، كورەرسىڭ.

ۇلبوسىنمەن ازىرگە قوشتاسىپ كەتىپ قالدىق.

— ءيا، سالكەن! — دەدى سامەت ابىرجىپ، — كوردىڭ عوي ەل مەن جەردىڭ سيقىن. وسى قۋ مولا سىقىلدى جەر قالايشا تۇپكىلىكتى قونىس بولادى، ەلگە.

— دۇرىس ايتاسىز، — دەدىم ونىڭ پىكىرىن قوستاپ، — تاقىرتوبە ءسىزدىڭ ەلگە تۇپكىلىكتى قونىس بولا المايدى...

15

ءبىر توپ ادام ەلەڭ-الاڭنان تۇرىپ، سالت اتپەن كولبارشىنعا جول تارتتىق. مەنىڭ استىمداعى ەسىك پەن توردەي جاراۋ جيرەن قاسقا اۋىزدىعىمەن الىسىپ، جاراسىمدى قامىس قۇلاعىن قايشىلاپ، تۇمسىعىمەن جەر سۇزەدى. اياعىمنىڭ ءۇشى قولداۋىنا ءسال ءتيىپ كەتسە ەلىكتەي ورعي جونەلەدى. مەنى شوپاق قۇرلى كورمەي، بوي بەرمەي الا-الا جونەلەدى. قۇراندى ەردىڭ قاپتالىنا تاقىمىمدى جاپسىرا قىسىپ، اياعىمدى ۇزەڭگىگە شىرەي تۇسەمىن. قىل تىزگىندى قىمتاپ ۇستاپ، اتتى ەركىنە جىبەرمەي، ىركىپ كەلەمىن. سامەت جيىرما شاقتى ادامنان باس قۇراعان توپتىڭ الدىندا، تاياق تاستام جەردە وزىق كەتىپ بارادى. استىنداعى قاز مويىن، بوكەن سان، تەمىر قارا كوك ور قويانداي ىتقىپ-ىتقىپ كەتەدى. قولىنداعى قۇرىققا بايلاعان قىزىل جالاۋ تاڭەرتەڭگى شاقتاعى باياۋ سامالمەن جازىلا، قۇبىلا جەلبىرەيدى. جاۋعا اتتانعان قارۋلى اتتى اسكەردەي قاتار تۇزەپ، بىردە جورتىپ، بىردە ساۋ جەلدىرتىپ كەلەمىز.

كۇن ساسكەلىككە كوتەرىلگەن كەزدە كولبارشىننىڭ كۇنباتىس جەلكەسىنە تاياندىق. كولدىڭ سولتۇستىك جاعىن اينالا بەرىپ، اياڭ جۇرىسكە سالدىق.، شالقار كولدىڭ اينالا قامىس-قۇراعى الاشابىرلانا توڭكەرىلىپ، ايدىنى قۇددى عاجايىپ ايناداي جارقىرايدى.

سامەت شامىرقانىپ، داۋىستاپ جارلىق بەردى:

— وسى اراعا ءبىر ازىراق توقتايىق.

سىپسىڭ قۇيرىق تارلان كوكتى تەبىنىپ قالىپ، موينىن سوزا سارسەنباي سامەتكە جاناسا بەردى.

— كولبارشىننىڭ كوركەيگەنىن، ەل قونىپ، قالا ورناعاندا كورەرسىڭ — دەدى.

باسقالارىمىز دا سامەتتىڭ ەكى جاعىن قاپتالداي، قاتارلاسا قالدىق.

سامەت ميىعىنان كۇلدى. ات ۇستىندە الاقانىمەن كوزىن قالقالاپ تۇرىپ، كولگە قارادى.

— ءيا! — دەدى ول، — كولبارشىن — تاپتىرمايتىن كوركەم جەر!

ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىك. ەندى اۋىلعا تاقاي بەرگەندە ماناعىداي ەمەس، ءبارىمىز قاتار تۇزەپ، قاز-قاتار ءتىزىلىپ جۇردىك. سامەت ورتادا.

نۇرتاي اۋلى كولدىڭ ىق جاق بەتىندە ەكەن. كولدىڭ تەرىسكەي جاق بۇيىرىندەگى قۇردىم تەرەڭ سايدان وتتىك.

سامەت قايىرما بارقىت جاعالى بيازى شەكپەنىنىڭ ەتەگىن قىمتاپ، ەرگە نىقتالىپ وتىردى. سول قولىنداعى ۇزىن ساپتى جالاۋىن كوككە سەرمەپ قالدى.

— كانى! بالەم، نۇرتايدىڭ ءبىر زارەسى ۇشسىن! ءان شىرقان جىبەرەيىك! مەن باستايىن، سەندەر قوسىلىڭدار!

كولبارشىننىڭ ماڭايىنان كولدەنەڭ اتتىنى جۇرگىزبەيتىن، ءبىر تال ءشوبىنىڭ باسى سىنسا، اكەسىنىڭ قۇنى كەتكەندەي كورەتىن نۇرتاي ەندى قايتەر ەكەن؟ توپ جيناپ توبەلەسە مە، الدە وپ-وڭاي تىزە بۇگە مە؟ وسى ويمەن ارپالىسىپ كەلە جاتقان ماعان سامەتتىڭ بۇل ارەكەتىن ىشتەن ۇناتپاسام دا، كوپتىڭ اۋقىمىن بۇزبايىن دەپ كوتەرمەلەپ جىبەردىم.

ءسىز باستاپ جىبەرىڭىز، ءبىز قوستايىق!

سامەت داۋىسى بارىلداپ، ىلە باستاپ جىبەردى:

— كەل، قازاق كەدەيلەر،

ۇيىمداس جالشىمەن،

بايلاردى، مولدانى

قويداي قۋ قامشىمەن...

جۇبىمىزدى جازباي جەلە-جورتىپ كەلىپ، اتتىڭ باسىن نۇرتاي ۇيىنە تىرەدىك، نۇرتاي اۋلىنىڭ قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسى ءبىر جەردە شوعىرلانىپ بىزگە قاراپ تۇر ەكەن. ءبىزدى قيادان كورىپ دۇرلىككەن سىڭايلارى بار. اشۋ، وشپەندىلىك وتى ويناعان كوزدەر وڭمەنىمىزدەن وتەدى. اماندىق جوق، تىلدەسۋ جوق، بىزدەن قاراداي ۇركىپ تۇر، ءبارى. ءبىزدى العالى كەلگەن اجالداي كورەدى. سامەتتىڭ: «امانسىڭدار ما، ەل امان با، جۇرت تيىش پا؟» — دەگەن سىپايى دەبىزىنە ءبىر قيقار كەمپىر: «امان بولماعاندا جاۋ شاپتى عوي دەيسىڭ بە؟» — دەپ قيسىق جاۋاپ ايتتى. الگى باسىنا قوقىرايتىپ كۇندىك وراعان شۇبار كەمپىردىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى.

— نۇرتاي قايدا!، شىقسىن، بەرى! — دەدى سامەت داۋىستاپ.

كوپ ىشىنەن ماجىكەن سۋىرىلىپ شىعا كەلىپ، سامەتتىڭ قارسى الدىنا قاسقيىپ تۇرا قالدى. توكپەلەپ سويلەي باستادى:

— وعان نەگە قۇمار بولدىڭدار؟ ساعىنىپ كەلدىڭدەر مە؟

— تىلدەسەيىك دەپ ەدىك! — سامەت اتىنىڭ تىزگىنىن جيناپ ۇستاپ، ماجىكەنگە تەسىرەيە قارادى. ماجىكەن ءبارىمىزدى وقتى كوزىمەن اتىپ تۇرعان قالپىندا:

— نۇرتايدا اكەلەرىڭنىڭ قۇنى بار ما؟ — دەدى.

ءبىر توپ ەركەك پەن ايەل جارىسا سويلەپ شۋلاپ كەتتى:

— ىرگەمىزدى ءتۇرىپ قويىپ، شاۋىپ العالى كەلدىڭدەر مە، تۇگە؟

— قۇداي-اۋ، بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟

— ۇيلەرىڭ كۇيسىن!..

— قاتىن-بالالارىڭ ۇلارداي شۋلاسىن!

— كورەم دەگەن قىزىعىڭدى كورمە، سامەت!

— جازالارىڭدى قۇداي تارتقىزسىن!

— نۇرتاي قايدا؟ جەرىن بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان العالى كەلدىك. — سامەتتىڭ مىنا سوزىنە ىزاسى قايناپ كەتتى عوي دەيمىن، ماجىكەن كوزى الارىپ، زىركىلدەپ قويا بەردى:

— نۇرتايدى ىزدەسەڭ اتباسارعا بار.

— ءاي، ماجىكەن! سەن نە تانتىپ تۇرسىڭ!

— سەندەردىڭ ۇستەرىڭنەن ارىز ايتقالى كەتتى.

— قيراتىپ السىن. — سامەت تىپىرشىپ تۇرعان قاراكوكتى ومىراۋلاتىپ ماجىكەنگە كيمەلەي بەردى.

— ەگەستەن نە شىعادى. — توپ ىشىنەن ءبىر قارتاڭ جۇقا سارى كىسى شاشالا سويلەدى. — ءجون سويلەسسەڭدەرشى!

— ال، كانى! — مەنىڭ وڭ جاعىمدا تۇرعان ەلەمەس اتىنان قارعىپ ءتۇستى.

— الىستان ات تەرلەتىپ ىزدەپ كەلگەن كىسىمىز ۇيدە جوق ەكەن... ءتىپتى جاقسى بولدى.

— وسىلارمەن تاجىكەلەسىپ تۇرامىز با؟ ىسكە كىرىسەيىك!..

— از سابىر ەت، ەلەمەس، — دەدى سامەت، — ۇلگىرەرمىز!

مانادان بەرى اش قاسقىرداي قاندى كوزدەنىپ، سازارىپ تۇرعان جەتىباي قوس جۇدىرىعىن تاستاي ءتۇيىپ الىپ، كىجىنىپ شىعا كەلدى.

— سەنەن-اق ولەتىن بولدىق قوي، قۋ جەتىم! — جەتىباي اتىنىڭ شوقتىعىنا قولىن ارتىپ، ءسوز باعىپ تۇرعان ەلەمەسكە جۇدىرىعىن ءتوندىرىپ جەتىپ باردى. ەلەمەس ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى دە، جالما-جان اتىنا ءمىنىپ الدى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر تۇس-تۇستان انتالاپ، جەتىبايدى جۇلمالاي باستاپ ەدى، ول قورعانىپ، اۋىل ادامدارىنىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى.

— نە كەرەك وزدەرىڭە؟ — ەڭگەزەردەي كەتىك قارا كەمپىر باجىلداپ شىعا كەلدى.

— ءبادىعۇل، سەن تۇرا تۇر! — ماناعى قارتاڭ سارى كىسى، قولىنداعى كۇيەلى كوسەۋىن شوشاڭداتىپ، سامەتكە ۇمىتىلعان قارا كەمپىردى ۇستاي الىپ، كەيىن الىپ كەتتى.

— وسىلارمەن شاتاقتاسىپ تۇرامىز با؟ — دەدى سامەت اتىنىڭ باسىن بۇرىپ. — تارتىڭدار ىلگەرى!

— ءيا، جۇرەيىك! — دەدىم ەكى جاعىمدا ءتىزىلىپ تۇرعان جولداستارعا كوز تاستاپ.

ءبىز ءتاس-تۇيىن بولا قالىپ، اتتارىمىزدىڭ باسىن شۇعىل بۇرىپ، اۋلاققا شوعىرلانىپ تۇرىپ قالدىق.

— الگى زەملەمەرلەردىڭ كەلمەي جاتقانىن قاراشى! — سامەت اتىنىڭ تىزگىنىن تەجەپ قالىپ، ەردىڭ ۇستىنە قاقشيا كوتەرىلىپ، تاقىرتوبە جاققا كوز جىبەردى.

— ايتتى، ايتپادى، نەعىپ وشىگىپ جاتىر بۇلار؟ — تاقىرتوبە جاققا قاراپ تۇردىم. كوز ۇشىندا ءبىر قارايعان كورىندى.

— انە، كەلە جاتىر. سولار عوي، — دەدى ەلەمەس.

جولسىزبەن توتەلەپ ءجۇرىپ كەتكەنبىز. ەكى زەملەمەر جەر ولشەيتىن قۇرال-سايماندارىن پار ات جەككەن كوك ارباعا تيەپ،، قوسشىلىققا باكىبايدى الىپ، ۇلكەن قارا جولمەن جەتۋگە ءتيىستى بولاتىن.

اۋىلدا جەتىباي مەن ماجىكەننەن باسقا باس كوتەرەر ادام جوق ەكەن. كەمپىر-شال، بالا-شاعا دەگەندەي. ولار قانشا ايتقانمەن، ءبىزدىڭ دۇمپۋىمىزگە توتەپ بەرە الا ما؟ شوقتاي بوپ، ءۇنسىز مەلشيە قالىپتى. سولاردىڭ اراسىنان جەتىباي مەن ماجىكەن سىتىلىپ شىقتى. سويلەسەتىن ىڭعاي كورسەتىپ، بىزگە قاراي سولبىرايىپ كەلە جاتىر. نە ايتار ەكەن بۇلار؟ قاباقتارى قاتىڭقى. كوزدەرى كىربيىپ كەتىپتى.

— ال، نە ايتاسىڭدار؟ — دەپ قالدى سامەت جاقىنداپ كەلە بەرگەن ەكەۋىنە.

— شىنى، ۇقپاي قالدىق، — دەدى جەتىباي ءسال شيراپ، — وسى سەندەر وسىندا نە العالى كەلدىڭدەر، تەگى؟ جەر الامىز دەيسىڭدەر. سوندا وسىنشا جەر سەندەردىڭ اتتارىڭنىڭ ساۋىرىنا سىيا ما؟

سامەت جاۋاپ بەردى:

— سەن مۇنداي قيقارلىعىڭدى قوي، جەتىباي! جەردى قالاي الۋدىڭ. ءجونىن سەنەن سۇراماسپىز.

ماجىكەن سوزگە ارالاستى:

— نە ىستەسەڭدەر دە، جەر يەسى كەلگەن سوڭ ىستەڭدەر... ازىرگە ەلدىڭ زارەسىن الماي قايتىڭدار!

— سولاي وتتا، وسىلاي كۇيسە! — سامەت اتىن تەبىنىپ قالدى. سامەتتىڭ سوڭىنا ەرىپ، كولدىڭ كۇنشىعىس بەتىندەگى جازىق دالاعا كەلدىك. سامەت اتىنان قارعىپ تۇسكەن بويدا دەرەۋ قولىنداعى قىزىل جالاۋدى تومپەشىكتىڭ باسىنا جەلبىرەتىپ شانشىپ قويدى.

دالا جىم-جىرت. سامەت توپ ورتاسىندا تۇر. كوڭىلدى كۇپتى قىلعان كۇدىكتى ويلاردان ارىلعانداي، سۇستانا سەرپىلىپ بارىپ، قىزىل جالاۋدىڭ ساياسىنان ايبارلى ءۇن قاتتى:

— نۇرتاي مىقتى بولسا، ءبىزدىڭ وسى جالاۋىمىزدى جىعىپ كورسىنشى، كانى! جىعا المايدى.

— جىعا المايدى! — دەدىك ءبارىمىز ءۇن قوسىپ. ويداعى مۇرات-ارمان، اشۋ-كەك وسى توبەنىڭ باسىنا شوعىرلانىپ جينالعانداي، باياۋ جەلمەن جەلبىرەگەن قىزىل جالاۋدان كوز ايىرماي از ءۇنسىز تۇرىپ قالدىق.

سوندا سامەت سۇيىق قارا مۇرتىنىڭ استىنان جىمىڭ ەتىپ، ءبىر ءتۇرلى كەمەل پىشىنمەن بىزگە قاراپ تۇرىپ:

— بايلارعا ءوستىپ زورلىق قىلماساق، توڭكەرىس زاڭىن ىسكە اسىرا المايمىز. وسىنىڭ ءوزى جاقسى، — دەدى. ءبىز ونى ءۇنسىز قۇپتادىق.

كوپ ۇزاماي زەملەمەرلەر مەن باكىباي كەلدى.

كول تاراپىنان ەسكەن قوڭىر سالقىن جەل بويدى. سەرگىتىپ، كوڭىلدى اشادى. اينالا دالا سۇپ-سۇر. جەر بەتىندەگى وسىمدىك اتاۋلى سارعايىپ، جۇدەۋ تارتقان. جەلمەن جاپىرىلا مايىسىپ بۇرسەڭ قاعادى. ۇلان-عايىر كەڭ اتىراپتا جالعىز-اق ايدىن شالقار كول عانا ءوزىنىڭ تابيعي كوركىن بەرمەگەن. كوز جاسىنداي مولدىرەپ، سىناپتاي تولقىپ جاتىر. سارابدال كۇز كۇنىنىڭ سارعىش التىن ساۋلەسى كول بەتىندە تولىقسىپ، شار ايناداي جالت-جۇلت وينايدى. قاراكوك بۇيرا تولقىندار سامارقاۋ توڭكەرىلىپ، دىرىلدەپ كەلىپ، جايپاق جاعاعا جايلاپ سوعادى.

زەملەمەرلەر كەلە ىسكە كىرىستى. وراق مۇرىن، جالبىر شاش، شەگىر سارى قۇلدىراڭداپ، جەر ولشەيتىن ارشىن تاياعىن، ءدۇربى ورناتقان موسىسىن، باسقا قۇرال-سايماندارىن سايلاپ جاتىر. سەرىگى ودان گورى جاستاۋ. جيىرما بەستەر شاماسىندا. جيرەن شاشتى، قۇس مۇرىن، قىزىل بەت جىگىت. بۇ دا اناعان كومەكتەسىپ، ەلپەڭ قاعادى. كوك اربادا سىڭار تۇرەڭدى سوقا بار ەكەن. باكىباي قاسىنا ءبىر جىگىتتى الىپ، ارباداعى زاتتاردى بىرتىندەپ جەرگە ءتۇسىرىپ ءجۇر. سامەتتەن باسقالارىمىز ولاردىڭ قيمىل-ىڭعايلارىن باعىپ، اندا-ساندا ءوزارا ءسوز قاعىسىپ قويىپ، اينالا اتىراپقا ىستىق، ىنتىق شىرايمەن قاراپ تۇرمىز. ءمىنىپ كەلگەن اتتارىمىزدى قاڭتارىپ تاستاپ، ءبىر جەرگە شوعىرلانا قالدىق.

— كانى! — سامەت كوپشىلىككە جالپى ءسوز تاستادى. — جەگىن بىلەتىن ەكى اتتى ءقازىر مىنا سوقاعا جەگىپ قويىڭدار! زەملەمەرلەر جەر ولشەپ بولىسىمەن كەلەشەك قالانىڭ ورنىن كەسەمىز.

باكىباي قامىت-سايمان، قايىس دەلبەگە، پوسترومكا، بالەگىنە شەيىن سايلاپ اكەلگەن ەكەن. جىگىتتەر وسى قالاي دەگەن ەكى جۋاس اتتى دەرەۋ جاساقتاپ، سوقاعا جەگىپ قويدى.

زەملەمەرلەر، ەڭ اۋەلى، بيىك موسىنىڭ باسىنا ورناتقان شىنى دۇربىلەرىن ەكى جەرگە قۇرىپ، سوعان ۇڭىلەدى دە ءجيى-جيى ورىن اۋىستىرىپ، الدەنەنى قاعازعا ءتۇرتىپ الادى. ءبىز ولاردىڭ جۇمىسىنا بوگەت جاسامايىق دەپ تۇرعان ورنىمىزدا قالىپ قويدىق. زەملەمەرلەردىڭ دۇربىگە كادىمگى فوتوگرافشا ءۇڭىلىپ، دەمبە-دەم ىلگەرى كەتىپ بارا جاتقان شاپشاڭ قيمىلدارىن سىرتتان باقىلاپ ءسۇيسىنىپ تۇرمىز.

زەملەمەرلەر الدەن ۋاقىتتا جەردى دۇربىمەن قاراپ بولىپ، موسىلارىن ارقالاپ قايتا ورالدى. كەلە توپ ىشىنەن ءتورت ءالدى جىگىتتى ءبولىپ الىپ، قولدارىنا تەمىر كۇرەك ۇستاتتى. «ءبىز جەر ولشەيمىز، سەندەر مەجەنىڭ ءار جەرىنە قادا قاعىپ، بەلگى سوعاسىڭدار»، — دەيدى شەگىر سارى. جەر قازاتىن جىگىتتەردى الىپ زەملەمەرلەر تاعى دا كەتىپ قالدى.

بۇل ساپار ءبىز دە قاراپ تۇرىپ قالماي زەملەمەرلەرگە ىلەسىپ كەتتىك. اربانىڭ قاسىندا باكىباي مەن ءبىر جىگىت قالدى. بۇل ءبىزدىڭ نۇرتايعا جاساعان العاشقى ەرەسەن شابۋىلىمىز بولادى. ءبىز ءقازىر كەلەشەك قونىستىڭ ورنىن، مەكتەپ ورنايتىن الاڭدى بەلگىلەيمىز. الدىمنان ءبىر جاڭا دۇنيەنىڭ، جانعا جايلى اسەم ءومىردىڭ پەردەسى كەنەت اشىلا قالعانداي بولدى، سوندا. بولاشاق جاڭا اۋىلدىڭ سۋرەتىن، مەكتەپتىڭ كورىكتى ءتۇر-تۇلعاسىن بار بولمىسىمەن، سۇيكىمدى سىمباتىمەن كوزىمنىڭ الدىنا كەلتىردىم.

زەملەمەرلەر جەر ولشەۋگە شۇعىل كىرىسىپ كەتتى. وراق مۇرىن، شەگىر سارىسى سولتۇستىك جاعىنان وڭتۇستىككە قاراي، ال جاساڭ جيرەن سارى كۇنشىعىس جاعىنان كۇنباتىسقا قاراي ۇشكىل ارشىن تاياعىن قۇلاشتاپ سىلتەپ كەتىپ بارادى... ءبىز ەكىگە ءبولىنىپ زەملەمەرلەردىڭ سوڭىنان كەتتىك. مەن بەس-التى كىسىنى باستاپ، شەگىر سارى كەتكەن جاققا ويىستىم. قالعاندارىمىز سامەتكە ەرىپ كەتتى. ەكى زەملەمەر الگى جەر قازۋعا بولىنگەن ءتورت جىگىتتى ەكى-ەكىدەن ەرتىپ الىپ كەتكەن. ءار تۇسقا ءبىر ايالداپ كۇرەكپەن جەر قازدىرىپ بەلگى ۇيگىزىپ بارادى. ءاربىر تاياق تاستام جەردە ءبىر-بىر تومپاق قارا ءۇيىندى قالىپ جاتىر. سول ەكى ارادا نۇرتاي اۋلىنىڭ ءبىر توپ ادامدارىن شۇبىرتىپ ماجىكەن مەن جەتىباي جەتتى. اربانىڭ قاسىنا شوعىرلانىپ تۇرىپ قالعانىن اناداي جەردەن كوردىك. ءالى دە بولسا جوعارعى وكىمەت ورىندارىنىڭ الدىنا بارىپ قۋىنامىن، مۇڭ شاعامىن دەپ دامەلەنىپ تۇرا شاپقان نۇرتايدىڭ جۇرەگىن قۋىرعانداي بولدى-اۋ مىنا شۇعىل ارەكەتىمىز. ويبايلاپ جىلاعان ايەلدەردىڭ اششى داۋىستارى كەلەدى قۇلاققا. انە، جەتىبايلار بىزگە قاراي كەلە جاتىر. نەعىلسا دا اۋىز اشپاي، ارەكەتسىز قالدى دەمەسىن دەپ، نۇرتايعا جەلەۋ ەتكىلەرى كەلەتىن شىعار. جەتىباي، ماجىكەندەر ەنتەلەي باسىپ، توپتى باستاپ كەلدى. مەن بىلسەم، بۇلار قولدارىنان تۇك كەلمەسە دە دوڭ-ايبات كورسەتىپ، ۇرىس شىعارعالى كەلە جاتىر. ءيىرىلىپ قاراپ تۇرمىز. كەلە بەرسىن. كەلگەندە نە قيراتادى دەيسىڭ. جەر-كوكتەگى بار پالەنى تىلمەن جاۋعىزار دا كەتەر.

— ءاي، بۇل قاي باسىنعاندارىڭ؟ جەردى نەگە بۇلدىرەسىڭدەر؟ — دەپ ماجىكەن كەلە بىزگە ءتيىستى. سامەت بولسا، ەكىنشى توپپەن انا جيرەن سارى زەملەمەردىڭ قاسىندا. مۇنداعىلاردىڭ سوزگە يە بولارلىق باس كوتەرەرى ەلەمەس ەكەۋمىز. بىردەن قاتتى كەتىپ، ءتىل تيگىزسەك الاي-تۇلەي جانجال شىعادى.

ماجىكەنگە جاۋاپ بەرمەي، جاڭاعى ءزىلدى ءسوزىن اياقسىز قالدىردىق. ولارعا ەرگەن ادامدار ماناعى اۋىلداعىداي ەمەس، باسىلىپ، جۋاسىپ قاپتى. جۇزدەرىنەن اشۋ-ىزا لەبى ايىعىپتى. مىنا توسىن ىسكە تاڭىرقاعان سىڭايلارى بار. جەتىباي قاس-قاباعىن جيىرىپ، ۇرتى سۋالىپ، اناداي جەردە ماناۋراي جەلبىرەگەن قىزىل جالاۋعا جيىركەنە قارادى. اۋزىنا كەلگەنىن تانتىپ، بەت الدى سويلەپ تۇر. ماجىكەن جىن قاققانداي قۇتىرىنىپ، ەكى كوزى قانتالاپ كەتىپتى. قول-ەكى توبەلەسكە دارمەنى جوعىن قايتەرسىڭ، بۇ دا جەر-كوكتەگى سۇمدىق بالاعاتتى جاۋعىزىپ، شەتىمىزدەن سىباپ تۇر.

— ماجىكەن، سەن قىسقارت ءتىلىڭدى! — دەدىم ىزام كەلىپ، — ايتپەسە شاتاق بولادى.

— وزدەرىڭە نە كەرەك؟ — دەپ، ءبىر جاقتان ەلەمەس دۇرسە قويا بەردى.

— مەيىلدەرىڭ، جەردى جىرتا بەرىڭدەر! ءبارىبىر بۇل جەردى الا المايسىڭدار! — دەپ جەتىباي كىسىمسيدى.

— كەزىندە كورەرمىز... — دەدى ەلەمەس.

— كورسەك كورەرمىز، — دەدى ماجىكەن جەتىبايدىڭ جاڭاعى سوزىنەن كۇش الىپ.

قولىمىزدى ءبىر-بىر سىلتەپ ىلگەرى كەتە بەردىك. جەتىبايلار قالشيىپ تۇرىپ قالدى.

ءبىز سامەتتەرمەن تۇيىستىك. سوقا جەككەن اتتاردى الىپ باكىبايلار دا كەلدى. وسى مەزەتتە بەلگىلەر ورناتىلىپ، قالا ورنى ولشەنىپ تە بولعان ەكەن. شەگىر سارى زەملەمەر سوقاشىلارعا ءامىر بەردى:

— ءبىز الدارىڭنان ءجۇرىپ وتىرامىز! سەندەر تۋرا، انا بالشىق ۇيىلگەن بەلگىلەردىڭ باعدارىمەن، ىشكى جاعىن الا سوقامەن جىرتىڭدار جەردى!

ماجىكەن، جەتىبايلار ۇركەردەي شوقتانىپ ورتادا ءالى تۇر. ولارمەن ءىسىمىز بولعان جوق. مەيلى تۇرا بەرسىن!

سامەت ەسەلەپ ءامىر بەردى:

— سالىڭدار جەرگە سوقانى! تەرەڭ جىرتىڭدار!

— ءايت ءشۇۋ، ءايت ءشۇۋ! — ءبىر جىگىت سوقانىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، ەندى بىرەۋى سوقانى جاناسالاپ، قايىس دەلبەگەنى سىرەستىرە قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. ەكى ات جەڭىل جىلجىپ، سوقانى سۇيرەي جونەلدى. جەردىڭ قارا قىرتىسى تومىرىلا توڭكەرىلىپ، باۋىرداي ءتىلىنىپ بارادى.

بىزدەر ەندى ورتاداعى قىزىل جالاۋدىڭ قاسىنا شوعىرلانا جينالىپ، جەر جىرتقانداردىڭ قىزىعىنا قاراپ تۇرمىز. انا نۇرتاي اۋىلىنان كەلگەن بەس-التى ادام لايساڭ تاسقىن كەزىندە الاقانداي ارالدا قالىپ قويعان تاعىلارداي كورىندى مەنىڭ كوزىمە.

سامەت سوقاشىلارعا داۋىستاپ تۇر:

— تەرەڭىرەك الىڭدار! ەكى اينالىپ شىعىڭدار!

16

ارادا بىرنەشە كۇن ءوتتى. ءبىر كۇن كەشكى اپاق-ساپاقتا قاسىنا ەكى جىگىت جولداس ەرتىپ، سارتاي كۇيەۋ كەلدى دەگەن حابار دۇڭك ەتە قالدى. كارى دە بولسا كۇيەۋ اتى بار عوي، اتىنان ءتۇسىپ، اناداي جەردە اۋلاقتا تۇرىپ قالىپتى. جالاقتاپ تۇرعان قىز-كەلىنشەكتەر كۇيەۋدىڭ الدىنان شىعىپ، اتىنىڭ شىلبىرىن ۇستاپ، قالتاسىن اقتارىپتى. كۇيەۋ-قۇدالاردى توقسانبايدىڭ نۇرجان دەگەن ءىنىسىنىڭ وتاۋىنا اكەپ ءتۇسىرىپتى.

«كۇيەۋ كەلەدى» دەگەن جەل-قۇيىن داقپىرتپەن قاراداي اۋلىگىپ جۇرگەن قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعا، جەل باس بوزبالالار نۇرجان ۇيىنە سىيماي كەتىپتى.

قاسىما ەلەمەستى ەرتىپ قىز ويناققا مەن دە باردىم. جىگىتتەر ءبىزدى ىلتيپاتپەن قارسى الىپ، توردەگى سىيلى ورىنعا وتىرعىزدى. ماقساتىمىز كۇيەۋدى كورۋ. قىز ويناققا قاتىناسىپ، كوپپەن بىرگە كوڭىل كوتەرۋ. بەت الدى پىسىقسىنىپ، تەرىس سوزگە بارمايىق، ويىنشى قىز-بوزبالالاردىڭ ىڭعايىنا كونىپ، ىرىم-كادەلەرىن جۇرت قاتارلى ءبىز دە اتقارىسايىق دەپ الدىن الا ءپاتۋالاسىپ كەلدىك. ەل ادامدارىنىڭ سوزىنە قاراعاندا ءجامي ءوزىنىڭ الارمان كۇيەۋسىماعىن وسى ۋاقىتقا شەيىن كورمەگەن ەكەن عوي.

سارتاي كۇيەۋ قوڭىر ماساتىمەن تىستاعان كونە پۇشپاق بوركىن اق شەلەي قاپتاعان وڭ كوزىنە باسا كيىپ، قارا بۇجىر قالىڭ بەتى جىبىرلاپ، كەڭ تاناۋى لاقا بالىقتىڭ جەلبەزەگىندەي جەلبەڭدەپ، وڭ جاقتا مەلشيىپ وتىر.

كۇيەۋ جولداسىنىڭ ۇلكەنى قىرىقتار شاماسىنداعى باكىر، سۇيىق قارا مۇرتىن سىلاپ، بەسساندىرا جۇقا ساقالىنان قولىن الماي، ۇلكەندىك ساقتاۋعا تىرىسىپ وتىرعان قالپى بار. ال، كۇيەۋدىڭ ەكىنشى جولداسى — ۇرگەن قارىنشا قوپاڭداعان، سوپاق بەت، بادىراق كوز، باۋىرساق مۇرىن، سۇلىك قارا مامىرباي. كۇيەۋدىڭ قالتاسىن اقتارىپ، جان-جاقتان جۇلمالاپ جاتقان قىز-كەلىنشەكتەردى تىلدەپ تاستاعىسى كەلگەندەي، ادىرايا قاراپ، قوپاڭداپ قويادى. ءىن اۋزىنداعى ەگەۋقۇيرىق تىشقانشا جىلتىڭداپ، كوزى ويناقشىپ، ۇرىنۋعا قارا تابا الماي، اۋزىنداعى ناسىبايىن ىرگەگە شىرت-شىرت تۇكىرە بەرەدى.

ءداستۇر بويىنشا قىز ويىنىن جاقىن-جۋىق اعايىندارىنىڭ ءبىرى الىپ، قىز ويناق سول ۇيدە وتكىزىلۋى كەرەك ەدى. «كۇيەۋدى ەكى-ۇش كۇن ايالداتىپ، ءسان-سالتانات قۇرار جايىم جوق، ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى اتتاندىرامىن» دەپ، بۇل كادەنى توقسانبايدىڭ ءوزى بۇزىپتى. توقسانبايدىڭ بۇل سەكىلدى قىڭىر ارەكەتىنە ءىشىنارا نارازىلىق ايتقان بىرەن-ساران تۋىستارى ءسوز ەستىپ، جاماناتتى بولىپ قالىپتى. «جەتەلەتىپ جىبەرەتىن مال ەمەس قوي، ەكى-ۇش كۇن ايالداسا بولماي ما؟» — دەپ قىزدىڭ جەڭگەلەرى قىنجىلسا كەرەك. اپاش-قۇپاش ۇزاتقالى جاتقانىن جىبەك جەڭگەسى جاميگە ادەيى بارىپ ايتقان ەكەن، ول «مەيىلدەرى، ماعان دەسە ءقازىر نەگە جونەلتىپ جىبەرمەيدى» دەپ، قاباعىن شىتىپ قىسقا قايىرىپتى. بۇل حاباردى الگى ازىردە، وسى ۇيگە كەلەردە ەلەمەسكە ءبىر قۇربىسى جەتكىزىپتى.

اناداعى ۋادە بويىنشا، ءجاميدى قۇتقارۋ جولىن ءالى تاۋىپ ۇلگەرگەن جوقپىز. ءتىپتى ونى ايتاسىز، سول ءجامي وسى ۋاققا شەيىن ساۋجوي مەكتەبىنىڭ ەسىگىن دە اشقان جوق. اكە-شەشەنىڭ ەتەك-باستى اۋرە-سارساڭىنان شىعا الماي-اق قويدى.، ءوستىپ شاراسىزدىڭ كۇنىنەن قاپا بوپ جۇرگەندە سالىپ ۇرىپ كۇيەۋ جەتىپ كەلدى. ەندى نە امال ىستەيمىز؟

قىز ويناققا جينالاتىن جاستاردىڭ كارى كۇيەۋگە دەگەن كوڭىل كۇيلەرى، كوزقاراستارى قالاي بولار ەكەن؟ ارالارىندا ءجاميدى اياپ، جاقتايتىندارى بار ما؟ الدە قىز سارتايعا بارسا، اسپانداعى اي مەن كۇنگە قولى جەتەتىندەي كورىپ، ونىڭ بايلىعىنا تاڭىردەي تابىنىپ، ويىن-كۇلكى، داڭعازامەن وتە شىعار ما ەكەن ءبارى؟ وسى ءبىر سىر-سيپاتتى قىز ويناق ۇستىندە ءبىلىپ الساق.

ورتاسىن مويناق پەشپەن بولگەن كەڭ ۇيدە جىگىتتەر ءبىر بولەك، قىزدار ءبىر بولەك اينالا ءتىزىلىپ وتىرعان. ەكى جەرگە جاعىپ قويعان شولمەكتى اسپالى شامنىڭ جارىعى ءۇي ىشىنە بىركەلكى مول ءتۇسىپ تۇر. ەسىكتەن جىلتىڭداپ قاراعان بىرەن-ساران بالالاردى ەستيار جىگىتتەر زەكىپ ۇرسىپ شىعارىپ جىبەردى.

كەيبىر قۋاقى پىسىق جىگىتتەر سوزدەن ءسوز شىعارىپ، قاقپاقىلداپ وتىرىپ، قۇدالاردى جىلىداي قولعا الدى. «مويىندارىڭا ارقان سالىپ، تارتامىز، باستارىڭدى تومەن قاراتىپ ماتكەگە اسىپ قويامىز» دەگەن سياقتى ءار ءتۇرلى قىستالاڭ ىرىمداردى ايتىپ، مويىن بۇرعىزباي قويدى.

— ءبىر جولعا قۇدالارعا مەن ءۇشىن تيمەسەڭدەر قايتەدى؟ — دەپ تىلەك ءبىلدىرىپ ەدىم، سىيلاس جىگىتتەر، قۇلاق قاقپاي مەنىڭ وتىنىشىمە كونىپ قالدى.

ەلەمەس ەكەۋمىز تىسقا شىعىپ، ءبىراز جەلپىنىپ كەلدىك.

كۇزگى جەلسىز تىمىق ءتۇن. اسپاندى تۇتاس بۇركەگەن قارا قوشقىل قالىڭ بۇلت ساۋلە اتاۋلىنى جالماپ قويعانداي، جەر دۇنيە تۇنەرىپ كەتكەن.

قىز ويناققا جينالعان جاستار ساعالباي دەگەن جىگىتتى ورتالارىنان داياشى سايلاپ، ويىندى باستاپ جىبەردى. ەڭ اۋەلى، قۇدالاردى، سودان كەيىن مەنى، اۋىل جىگىتتەرىن قىزداردىڭ اراسىنا وتىرعىزدى. ەلەمەس ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ۇلبيكە دەگەن ادەمى قىز بار. بۇل — ءجاميدىڭ ۇزاتىلاتىن تويىنا الىستان ادەيىلەپ كەلگەن ناعاشى جۇرتىنىڭ قىزى. ەتجەندى، دوڭگەلەك بەتتى، قيعاش قارا قاستى تولىقشا قىز. ءازىل-قالجىڭعا جۇيرىك ەكەن، اناۋ-مىناۋعا بوي بەرەر ەمەس.

اۋەلى كەزەكپەن ولەڭ ايتقىزىپ، جاقسى ايتقاندارىن اسكوتەرىپ، داۋىسى ءپاس، انگە شورقاقتارىن ءزىلسىز اجۋالاپ قويادى.

دۋمان-كۇلكى ەندى-ەندى قىزا باستاعاندا تىستا شارتتا-شۇرت جانجال شىقتى. «توقسانبايدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرمەسەم، كورەرسىڭ»، — دەپ بىرەۋ الاسۇرىپ كىجىنىپ ءجۇر. «ونداي كۇش ساعان قايدان كەلدى، شىرىك نەمە»، — دەيدى بىرەۋ داۋىرلەپ. «قوي-قويلاپ» دابىرلاسقان كوپتىڭ شۋى جانجالداسقان جاڭاعى ەكەۋدىڭ ءۇنىن سۋ سەپكەندەي باسىپ تاستادى. «وڭباعان نەمە ساعان نە جوق، بىرەۋدى قۇرتىپ جىبەرۋ سەنىڭ قولىڭنان كەلە مە؟ قاراي گور بۇل سۇمنىڭ ىستەپ جۇرگەنىن»، — دەپ ءبىر قارتاڭ ايەل باجىلدايدى. قىز ويناقتا وتىرعاندار جانجال كەزىندە ءبىر اۋىق ورەكپىپ قالىپ، جىم بولدى. كەيبىر جەڭىلتەك جىگىتتەر تىشتالاڭداپ تىسقا شىعىپ كەتكەن. شامالى ۋاقىتتان كەيىن ايقاي-شۋ باسىلىپ، تىسقا شىعىپ كەتكەن جىگىتتەر ۇيگە سويلەي كىردى. «الگى ماجىكەن ەكەن توقاڭا ءتىل تيگىزىپ جۇرگەن...»

ماجىكەننىڭ توقسانبايعا قىجىلى بار. بىلتىر نۇرتاي قيىلىپ سۇراعان ەكەن، توقسانباي قىزىن ماجىكەنگە بەرمەپتى. تەگىندە، كۇيەۋ كەلدى دەگەن سوڭ شاتاق ىزدەپ ادەيى كەلگەن بولۋى كەرەك. اقىرىندا، جەك كورىنىشتى بولىپ تايىپ تۇرىپتى.

ءان كەزەگى ەلەمەسكە كەلگەندە كۇلىسە سويلەسىپ وتىرعانداردىڭ ءۇنى ءوشتى.

ەكى قىزدىڭ اراسىندا قىزارا ءبورتىپ وتىرعان ەلەمەس داياشى ۇسىنعان قارا دومبىرانى الىپ، وڭتايلاپ وتىردى. دومبىرانىڭ قۇلاعىن سىقىرلاتا بۇراپ-بۇراپ، پەرنەلەرىنە ساۋساقتارىن جۇگىرتىپ، قوس ىشەكتى ورعىتا قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.

«انا ولەڭدى ايت، مىنا ءبىر ءاندى شىرقاپ جىبەر»، دەپ جان-جاقتان قاۋمالاعاندا، ەلەمەس اققۋداي سۇڭقىلداپ قويا بەردى.

— ءبىز ەندى العا قاراي باستىق قادام،

سيپاتىن حاتقا سىيماس ايتسام ءتامام،

قالقام-اۋ، نەگە سونشا زارلاناسىڭ،

ەلگە الىپ كەتپەس پە ەدىم كەلسە شامام...

ءان تىڭداۋعا كەلىپ، اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ قاراپ تۇرعان بىرەن-ساران كەمپىر-شالدار مەن كەكسە ايەلدەردىڭ: «جىگىت بولسا وسىنداي بولسىن» دەسىپ، سۇيسىنگەن داۋىستارى كەلدى قۇلاعىما.

ەلەمەس كومىردەي قارا شاشىن قاپسىرا سيپاپ، قيىعى مول ءمولدىر قارا كوزى كۇلىمدەپ، قارا تورى دوڭگەلەك ءجۇزى نۇرلانىپ، كەلەسى ءاندى شىرقاپ جىبەردى. ءان اراسىندا از تىنىستاپ الىپ، جايلاپ قايتا باستاپ كەتەدى.

— ەندى اينالىپ كەلگەنىنە قوش-امان بول، — دەپ قۋلانا قالجىڭداپ، دومبىرانى داياشى جىگىتتىڭ قولىنا ۇستاتتى.

— ءيباي-اۋ، الگى ماجىكەن كەلمەي كەتتى مە؟ — دەدى بوساعا جاقتا قىلتىلداپ وتىرعان سۇلىك قارا كەلىنشەك.

— ماجىكەن دەگەندە جىنىڭ بار-اۋ، ءباديشا، — دەدى ونى ەركىن يەمدەنىپ وتىرعان قىسىق كوز قارا جىگىت.

— قويشى، قاعىنعىر، قايداعى جوقتى ايتاتىنىڭ نە؟! مەيلى كەلمەسە، جەرگە كىرسىن، ماعان دەسە.

— ماجىكەننىڭ جوعى جاقسى. ول كەلسە ويىڭدى بۇلدىرەدى، — دەپ قىسىق كوز قارا جىگىت كەلىنشەكتىڭ يىعىنا قولىن ارتىپ، ماملەگە كەلدى.

ازىلكەش كەلىنشەكتەر ىڭعايىن تاۋىپ سارتاي كۇيەۋگە ءسوز تيگىزىپ قويادى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇمتىلىپ، اۋزىن اشىرماي، سوزبەن سىلەيتىپ قويدى. سارتاي وسى ساپار باسىنا تاۋ قۇلاپ تۇسسە دە مىڭق ەتپەۋگە بەكىنىپ العانداي، مەڭىرەيىپ وتىرا بەردى.

— بىردەڭە دەسەيشى، جەزدە! — كۇيەۋدىڭ وڭ جاعىندا يىق قاعىسىپ وتىرعان كەسەك دەنەلى، بۇجىر قارا قىز سارتايدى بۇيىرگە ءتۇرتىپ قالدى. — ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما؟

سارتاي بۇجىر قارا قىزعا وقشىرايا قاراپ قويدى. دوبالداي قولىمەن سانىن مىتىپ جىبەردى عوي دەيمىن، قىز ىرشىپ ءتۇستى.، ءوش العانىنا كوڭىلى كونشىگەندەي، تاناۋىن ءشۇيىرىپ، ىرجيا كۇلدى كۇيەۋ. قىز ۇيالعانىنان قىزاراڭداپ تومەن قارادى.

— وگىزدەي وڭكيگەن نەمە، — دەدى قىز اقىرىن.

سارتاي تەكە ساقالىن كەڭىردەگىنە جاپسىرا سيپادى دا، قىزعا ەجىرەيە قارادى. الارا كۇڭك ەتتى:

— نەعىلعان كورگەنسىزسىڭ ءوزىڭ!

قىزدى-قىزدى ويىنمەن مەيلىنشە جەلىگىپ العان بوزبالالار سارتاي مەن جاڭاعى قىز اراسىنداعى بولماشى كىربەڭگە پالەندەي ءمان بەرە قويعان جوق.

باسقا جۇرت ويىن-ساۋىققا كەنەلىپ، ءماز بوپ جاتقاندا كەيبىر جەلباس بوزبالالار قىزدارمەن شۇيىركەلەسىپ، سىر اقتارىسىپ وتىرعان. ءساتتى جەردى جاڭا تاپقانداي اۋىزدارى جابىسىپ، امپەيلەسە قالىپتى. ويىن-ساۋىق جورالعىسىن سىلتاۋراتىپ، كۇيەۋلەرىنىڭ ۇيدە جوعىن پايدالانىپ، جاستىق داۋرەننىڭ قىزىعىنا ەركىن باتىپ وتىرعان جەڭىلتەك كەلىنشەكتەر دە بار.

جىلماقاي كۇلكەن بولتاي دەيتىن بويداق جىگىتتىڭ قاسىنا وتىرىپ العان. «قولىڭا نەگە يە بولمايسىڭ، ۇيات ەمەس پە؟» دەپ، جورتا قورىنعانى نە كەرەك، بەتى قىزارا ءبورتىپ جايناڭ قاعادى.

— سەن قالاي ويلايسىڭ؟ — دەدى كۇلكەن بولتايعا بەتىن بۇرىپ، جۇرتقا ەستىرتە، — الگى ماجىكەن بۇلدىرەدى ءالى. كۇيەۋ-قۇدالاردىڭ ءمىنىپ كەلگەن اتتارىن قۇرتىپ جىبەرمەسە نەعىلسىن.

— اتتارى تۇرماق، وزدەرىن قۇرتىپ جىبەرسە دە، وندا مەنىڭ نە جۇمىسىم بار؟

— قاشان ايتتىڭ دەمە، بولتاي! وسى ماجىكەن ءبىر شاتاقتى شىعارادى.

داياشى جىگىت: «ءبىر ءان سالىپ بەرىڭىز، لەبىزىڭىزدى تىڭدايىق»، — دەپ ماعان ءوتىنىش ايتتى. كوپشىلىكتىڭ اۋقىمىنان شىقپاي، قاداري-حال قوڭىر داۋسىما سالىپ، ءبىر جاڭا ناقىشتى ءان ايتىپ بەردىم.

قاسىمداعى ۇلبيكەمەن جەڭىل ءازىل-قالجىڭ ايتىسىپ، ادەپ ساقتاپ سىپايى وتىر ەدىم. ويىن-ساۋىق بارعان سايىن قىزا ءتۇستى. اركىم شۇڭكىلدەسىپ، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ سۇحبات قۇرىپ وتىر.

مەنى ءبىر اۋىر وي. باستى. شام جارىعى ءالسىز. ءۇي ءىشى الا كولەڭكە بۇكىل قازاق ەلىنىڭ كومەسكى-كۇڭگىرت ەسكى ءومىرى وسى ۇيدە توعىسقانداي. قىزدار ەكەۋ-ەكەۋ قوسىلىپ ءان سالادى. بىلگەن جىگىتتەر دومبىرا شەرتىپ، بىلمەگەنى دومبىرانى جاي ۇستاپ وتىرىپ ولەڭ ايتادى. ءبار-بارىنىڭ دە ايتاتىنى قايداعى ءبىر زار، مۇڭ، كۇيىنىش اۋەندەرى. سول اندەردىڭ، سول ولەڭدەردىڭ ءبارى تەك قانا مىنا سۇيمەگەن ادامىنا، كارى شالعا ەرىكسىز تيگەلى وتىرعان سورلى جاميگە ارناپ ايتىلىپ جاتقانداي. ءتۇپسىز شىڭىراۋعا تۇسكەندەي، القىمىم كەپتەلىپ، تىنىسىم تارىلىپ كەتتى. قينالا كۇرسىندىم. مەنىڭ وسى مەزەتتە شۇعىل پايدا بولعان قينالىسىمدى اڭداپ قالعان ۇلبيكە كەنەت اۋىرىپ قالدى دەپ ويلاسا كەرەك:

— ءتۇسىڭىز بۇزىلىپ كەتتى عوي. سىزگە نە بولدى؟ — دەدى.

— جاي، انشەيىن.

ءان كەزەگى، وڭ جاقتاعى شايى شىمىلدىقتىڭ ىشىندە، ەكى جەڭگەسىنىڭ اراسىندا وتىرعان جاميگە جەتتى. ءجامي وتىرعان جەرگە ويۋلى قارا ال تەكەمەت، اتلاس كورپە توسەپتى. ەكىگە جارىپ توگىلدىرە قۇرىپ قويعان جەلبىرەۋىكتى كۇرەڭ شايى شىمىلدىق قول ءتيىپ كەتسە سۋدىر-سۋدىر ەتەدى. ارەدىكتە جەڭگەلەرىمەن بىرەن-ساران ءسوز قاعىسىپ، مۇڭدى كۇيدە سۇلىق وتىرعان ءجامي داياشى جىگىتتىڭ سىپايى ءوتىنىشىن بىردەن قۇپ الا قويمادى. باسقا قىزدار ءوز قالاۋىمەن ءاندى ەكەۋ-ەكەۋ قوسىلىپ شىرقاعان. ءجامي سول جاعىندا وتىرعان جىبەك جەڭگەسىنە كوزىنىڭ استىمەن مۇڭدانا قاراپ، باسەڭ ءتىل قاتتى:

— جەكە ايتايىن:

— ءوزىڭ ءبىل!..

ۇزاتىلاتىن قىزدىڭ ءوز ەلىندەگى سوڭعى لەبىزىن تىڭداۋعا ىنتىق بولىپ وتىرعان جاستار اسا ءبىر ىستىق شىرايمەن قاراي قالىستى. ءجامي از-كەم كىدىرىپ قالدى دا، تاماعىن كەنەپ، جان-جاعىنا قارانىپ الىپ، «ەلىم-اي» ءانىن سىزىلتىپ باستاپ جىبەردى.

— اۋىلىم قونعان ەسىلدىڭ ارالىنا-اي،

تەڭىم ەمەس سول جامان بارامىن با-اي،

ەلىم-اي، ەلىم-اي...

تەڭىم بولسا سول جامان، بارمايمىن، دەپ-اي،

ساۋ باسىما ساقينا سالامىن با-اي،

ەلىم-اي، ەلىم-اي...

ءجاميدىڭ انگە قوسىپ ايتقانى باياعى زاماننان بەرى قاراي مۇڭدى قىزداردىڭ زار-شاعىمىنداي بولىپ جالپاق ەلگە تاراپ كەتكەن ايگىلى ولەڭ. ايتسە دە، سۇيمەگەن ادامىنا زورلىقپەن امالسىز بارعالى وتىرعان شەرلى قىزدىڭ جارالى جۇرەگىن جارىپ شىققان قاسىرەت سازىنداي، زار اۋەنىندەي ۇيىپ تىڭداي قالدىق.

— شىرقا، ءجامي! بۇل داۋرەن ەكى اينالىپ كەلمەس ساعان!

ءجاميدىڭ باتىل ارەكەتىنە ايىزى قانعان ساعالباي داياشى كوتەرمەلەپ جىبەردى.

— ايتا ءتۇس! — دەگەن داۋىس شىقتى ءار جەردەن.

ءجاميدىڭ كەلەسى ايتقانى اقان سەرىنىڭ «قارا تورعايى».

— كەلەدى قارا تورعاي قانات قاعىپ،

استىنا قاناتىنىڭ مارجان تاعىپ،

بىرگە وسكەن كىشكەنتايدان، بەۋ قاراعىم،

ايىرىلدىم قاپيادا سەنەن نەعىپ.

قارا تورعاي،

ۇشتىڭ زورعا-اي

بەيشارا، شىرىلدايسىڭ جەرگە قونباي.

ءجامي اسىپ كەتكەن ءانشى بولماسا دا، قايداعى ءبىر زارلى اندەردى كۇڭىرەنە شىرقادى. بەينە جانىن جايلاعان قايعى-قاسىرەتىن سوڭعى رەت شىعارعانداي، وڭ جاقتا وتكىزگەن ەركىن جاستىق شاعىمەن وسى ساعاتتا ءبىرجولا قوش ايتىسقانداي. قۇربى-قۇرداس، زامانداس قاۋىمنىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتىپ، ەنجار كوڭىلگە وت تاستادى. ءار جەردەن كوزدەرىنىڭ جاسىن سىعىپ، قول ورامالدارىمەن بەتىن باسقان قىزدار مەن كەلىنشەكتەر كورىنەدى.

كۇيەۋدىڭ جولداستارى: «مىنا قىزدىڭ سىڭايى جامان ەكەن، بارعانىمەن دە بىزگە وڭايلىقپەن ادام بولماس»، — دەپ، سارى ۋايىمعا بەرىلىپ كەتكەندەي، تومەن قاراپ تىمىرايا قالىپتى.

ءجاميدىڭ مۇڭ-زارىن تانىتىپ، ەركىن ءان شىرقاعانى جايسىز ءتيدى بىلەم، مامىرباي اياق استىنان تۋلاپ، تاقاۋ وتىرعان جىگىتتەرگە ءسوز تيگىزدى:

— اق تىلەك ۇستىندە وتىرعاندا، قالىڭدىعىمىزعا قيسىق-قىڭىر ولەڭ ايتقىزىپ، بۇل قاي باسىنعاندارىڭ؟

ويىن-ساۋىقتىڭ شىرقى بۇزىلماسىن دەگەن بولار، ساعالباي مامىربايعا سالدارلى پىشىنمەن جاۋاپ ايتتى:

— بىزدە ونداي جامان وي بولعان جوق، قۇدا! بۇل ولەڭدى ءجامي ءوز جانىنان شىعارىپ ايتىپ وتىرعان جوق قوي! ءالميساقتان بەرى كەلە جاتقان ەسكى ولەڭ ەمەس پە؟ اركىم بىلگەنىن ايتادى، وندا تۇرعان نە بار؟ ءتۇۋ، ءوزىڭىز قىزىق كىسى ەكەنسىز، قۇدا!..

مامىرباي تەز ساباسىنا ءتۇسىپ، تىنشي قالىپ ەدى، جاس قۇدا باكىر ادۋىنداپ قويا بەردى:

— نەمەنە، ءبىزدى تۇك بىلمەيتىن ميعۇلا دەپ بىلەسىڭدەر مە؟ قاساقانا ايتقىزىپ وتىرسىڭدار. ايتپەسە ۇيالماي-قىزارماي ءبىزدىڭ الدىمىزدا نەگە تاقىلدايدى؟

— شايىرعالدىڭ نە كەرەگى بار.

— ويىندى بۇزباڭدار، — دەگەن داۋىستار شىقتى.

ساعالباي بۇدان ءارى بوتەن سوزگە بارماي، جايراڭداپ «جۇزىك تىقپاق» ويىنىن جەدەعابىل باستاپ جىبەردى.

— جۇزىك كىمدە؟ — دەپ سۇرايدى داياشى جىگىت اركىمگە ءتونىپ بارىپ. «جۇزىك پالەنشەدە» دەسە-اق بولدى، شيىرشىقتاپ ەسىپ العان شۇبەرەك. بەلبەۋىن كوستەندەتىپ، اتى اتالعان ادامنىڭ الاقانىن وسىپ-وسىپ جىبەرەدى. «جۇزىك كۇيەۋدە»، «جۇزىك ۇلكەن قۇدادا»، «جۇزىك كىشى قۇدادا» دەپ اركىمدەر تۇس-تۇستان قاقىلداپ، داياشىنى ادەيى ايداپ سالىپ جاتىر. كۇيەۋ-قۇدالارعا كەلگەندە داياشى جىگىت بەلبەۋىن قىمتىپ ۇستاپ، الاقاندارىنا سىلەيتە سوعىپ-سوعىپ جىبەردى.

— جوندەرىڭمەن ويناڭدار، كىمدى تالكەك قىلاسىڭدار؟ — جاس قۇدا اشۋ شاقىرا باستاپ ەدى، بوزبالالار ونى جان-جاقتان باستىرمالاتىپ، ءۇنىن ءوشىرىپ قويدى. سودان كەيىن داياشى جىگىت جۇزىكتى قاساقانا تەز تاۋىپ الىپ، كەلەسى ويىندى باستاپ جىبەردى.

بۇعىباي، بالتام تاپ، ورامال تاستاماق سەكىلدى بەلگىلى ويىندارعا ۇزاق ايالداماي، تەز-تەز اينالدىرىپ وتە شىقتى. قاسىنداعى جىگىتىمەن ءالسىن-السىن سوزگە كەلىپ قالىپ، شاتاقتاسىپ وتىرعان كەسپەلتەك قارا قىز قويار دا قويماي جەڭگەسىن الىپ كەتىپ قالدى. بەيباستاقتىق ىستەدى، ءتىل تيگىزدى دەپ، قاسىندا وتىرعان سابىربەكتى كىنالاپ كەتتى. «سەركەبايدىڭ وسى ءبىر شولجىڭ قىزى ىلعيىنا شاتاق شىعارىپ، بارعان جەرىن دۇرلىكتىرەدى دە جۇرەدى»، — دەپ ساعالباي كەيىپ، قولىن سىلتەدى.

ءتۇن ورتاسى اۋىپ بارادى. ويىنشىلار جۋىر ماڭدا تارايتىن ەمەس. بۇگىنگى ءتۇندى جاميگە باسى ءبۇتىن قيعانداي، ويىندى دۋلاتىپ قىزدىرا بەردى.

— ءبىر تاماشا ويىندى ەسكەرمەي كەتتىڭ، ساعالباي! — دەدى ىرعاي مويىن، قوڭقاق مۇرىن قىزىل جىگىت قۋتىڭداپ.

— قانداي ويىندى؟

— اۋىزدان قانت الىسۋ بار عوي.

— ونىڭ كەرەگى جوق! — دەدى ورتادا قالشيىپ تۇرا قالعان ساعالباي، — ول ويىندى بۇگىننەن باستاپ جەرگە كومەيىك. ءبىرىن-بىرى ءسۇيسىن، سۇيمەسىن، قىز بەن جىگىتتى زورلاپ جاعىستىرۋ كەلىسپەيدى. جانە دە بەت الدى جالباڭداپ اۋىزدان سۇيە بەرۋ ۇيات ءتىپتى...

بىرەۋ كەكەتە باستادى.

— ءوي، بىلگىشىم-اي. نەسى بار ەكەن؟

— سول قۇرعىردى قايتەسىڭدەر، ساعالباي دۇرىس ايتادى! — دەدى ەلەمەس ءبىر مەزەتتە.

ارى-بەرىدەن كەيىن ويىن باسەڭدەپ قالدى. ويىنشىلار توقىراپ، شەتىنەن ىدىراي باستادى. ءجامي شىمىلدىق ىشىنەن ەلەمەس ەكەۋمىزگە جاۋتاڭداپ قاراي بەردى. بىزبەن تىلدەسىپ قالعىسى كەلگەندەي، ايتاتىن اقىرعى ءسوزى بارداي سەزىندىم.

كەتەردە سىپايىلىق ساقتاپ اۋەلى قۇدالارمەن، كۇيەۋمەن قول الىسىپ، قوش ايتىستىم. ەلەمەس مەنىڭ ىستەگەن جورالعىمدى اينىتپاي قايتالادى. كەتەردە جاميمەن ازىرگە قوشتاسىپ، قول الىستىق. ءجامي مەنىڭ الاقانىما ءبىر قاعازدى قىسا قويدى. جىپ ەتكىزىپ قويىن قالتاما تاستاپ جىبەردىم. وسى قاعازدا ءبىر تەرەڭ سىر بار-اۋ، تەگى. ويىننان شىعىسىمەن ەلەمەستىڭ ۇيىنە باردىق تا، شام جاعىپ، الگى ءجامي بەرگەن قاعازدى وقىدىق.

«سالكەن اعاي! كىنا مەندە. الدىڭىزدا ايىپتىمىن. ايتقان ۋادەمنەن شىعا الماپ ەدىم. ەندى، مىنە، مىناداي كۇيگە ۇشىراپ وتىرمىن. قۇتقارىڭىزدار مىنا تاجالدان. ەرتەڭ ەلەمەس مەنىمەن تىلدەسسىن. ج.»

— قاپ، مىنا قىزدىڭ قورلىعىن-اي، — دەدى ەلەمەس قىنجىلىپ، — وسى ۋاققا شەيىن ءسوزبۇيداعا سالىپ، جانى شىعارعا تايانعاندا ەسىنە تۇسكەن ەكەن...

— اداسقان ادامدى ايىپتاۋعا بولمايدى، — دەدىم ەلەمەستىڭ بەتىن تۇزەپ الايىن دەگەن ويمەن، — قايتەسىڭ، ودان دا سورلىنى قۇتقارۋ جولىن قاراستىرايىق.

— وسى ءجامي تاعى دا سوزىندە تۇرماي، تايقىپ كەتە مە دەپ قورقامىن.

— مەنىڭ بىلۋىمشە، ءدال وسى ساپار ءجامي سوزىندە تۇرار-اق. ايتپەسە جاس ءومىرى ءبىرجولا قيىلىپ كەتپەي مە. وسىنى ويلاپ بەيشارا كەتۋگە بەل بايلاعان عوي دەيمىن.

ەلەمەستىڭ كۇدىگى ءالى تارقاماعان ەكەن. جاميگە ونشا سەنە قويمايتىنىن اڭعارتىپ ءوتتى.

— كۇنى ەرتەڭ، جەمە-جەمگە كەلگەندە ىبىلجىپ اينىپ كەتپەسە.

— سەن بۇل كۇدىكتى قوي دەيمىن. ەرتەڭ ءبىر قالت ەتكەندە جاميمەن سويلەس، نە ويى بار ەكەن، ءبىل.

— ءسىز ايتقان سوڭ بولماس، بولماس، بارايىن.

* * *

ءتۇن. اۋىل-اۋىلدىڭ تەرەزەلەرىندە وتتار سونگەن. مەنشىكتى قىستاۋلارىنا جايعاسقان قالىڭ ەل تۇنگى بەيقام تىنىشتىق قۇشاعىنا كىرگەن.

ەلەمەس ەكەۋمىز كەڭسەدە وتىرمىز. كەڭسە سەڭگىرباي اۋىلىنىڭ تەرەڭساي جاق شەتىندە. بەركىمبايدىڭ ۇيىندە. مانا كۇندىز ەلەمەس ادەيى بارىپ جاميمەن تىلدەسىپ كەلگەن. وسى تۇندە باكىبايدى قاسىنا قوسىپ بەرىپ، قالاعا اسىرىپ جىبەرمەكپىز. ءجامي بىزدەن وسىنى تىلەك ەتكەن. تۋرا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وزىنە بارىپ، باسىنا ەرىك الماق. «اقىر، تەگى، قالادا بىرەۋگە ءۇي كۇتۋشى بوپ جالدانسام دا ەندى قايتىپ ءۇيىمنىڭ بەتىن كورمەس ەدىم»، — دەپتى

ءجامي. مەنىڭ ويىمشا، ءجامي ازىرىنشە قالاعا بارىپ، باسىنا ەرىك الا بەرسىن، الىپ قاشتى شاڭ-شۇڭ اياقسىعاندا ادەيى ىزدەپ بارىپ، ەڭ بولماعاندا، سونداعى ءبىر مەكتەپكە وقۋعا ورنالاستىرارمىن.

ءسويتىپ بۇگىن تۇندە توقسانبايدى، ونىڭ قىزىن العالى كەلگەن كۇيەۋ-قۇدالاردى توتيتىپ كەتەمىز. ءجاميدىڭ جاي-جاپسارىن ءبىلىپ كەلۋگە باكىبايدى جىبەردىك. تەز بارىپ كەلە قويايىن دەپ كەتكەن

باكىباي ۇشتى-كۇيدى جوعالدى. بۇعان نە بولدى؟ باكىبايدىڭ ارتىنان ەلەمەستى جىبەرەيىن دەپ ويلاپ ەدىم، ونىڭ دا قيسىنىن تابا المادىم.

— سۇمدىق-اي! ءجاميدى جىن سوعىپتى. — باكىباي ماڭدايىنان سورعالاعان تەردى شولاق قولىمەن سىپىرا ءسۇرتىپ، ەنتىگىپ تۇرا قالدى. — اۋزىنان اق كوبىك اعىپ، تالىپ جاتىر... شەشەسى باسىن سۇيەپ جىلاپ وتىر. اۋىل ادامدارى جيىلىپ قالىپتى. زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى.

— جىندانىپتى؟! — ەلەمەس قايتالاپ سۇرادى.

— جىن سوعىپتى. وتىرىك ايتىپ تۇرسام، يمانىم بۇيىرماسىن. وسى، الگى ازىردە اعاسىنىڭ وتاۋىندا جالعىز وتىر ەكەن. جەڭگەسى كەلسە، كوگەرىپ، سازارىپ، تالىپ جاتىر دەيدى.

— سۇمدىق بولعان ەكەن، — دەدىم ىڭعايسىزدانىپ، — قوي، باسقا ءبىر سەبەبى بار شىعار!

— ونشاسىن قايدان بىلەيىن، — دەدى باكىباي الاقتاپ.

— قاراكەمەرگە دەرەۋ كىسى جىبەرىپ، دارىگەر الدىرامىز با، قايتەمىز — دەدىم.

— جو-جوق، ءمۇعالىم! — باكىباي باسىن شايقادى. — جىندانعان كىسىگە دوعدىر دىم دا ىستەي المايدى.

ەلەمەس بەيتاراپ كۇيدە تومەن قاراپ وتىرعان.

— جارايدى! — قولىمدى وقىس سىلتەپ قالدىم. — سەبەبىن كەيىن بىلە جاتارمىز. ازىرگە وسى اڭگىمەنى دوعارا تۇرايىق.

— سىزدەردى توقسانباي ۇيىنە الىپ بارايىن با؟ — باكىباي جالتاقتاپ ەسىككە قارادى.

— بارعاندا وعان نە ىستەيمىز؟ — دەدىم.

مەنىڭ توقسانباي ۇيىنە بارۋدان بوي تارتقانداعى ويىمدى ۇقتى ما، الدە بارۋعا ءوزى دە قورقىپ وتىر ما، ونشاسىن قايدان بىلەيىن، ەلەمەس مەنى قوستاپ:

— بارماي-اق قويايىق، — دەدى.

— بۇدان باسقا ايتاتىن نە حابارىڭ بار؟ — ءجامي جايىنا بايلانىستى اڭگىمەنى بۇدان ءارى ورشىتكىم كەلمەي، باكىبايعا ءسوز تاستادىم.

قورقىنىشتى سەزىمنەن شامالى ارىلىپ، ساباسىنا تۇسە باستاران باكىباي بۇل ساپار كوڭىلدى ىڭعاي كورسەتە:

— سەيسەنبەكتىڭ كەلىنشەگى قولاقپانداي ۇل تاۋىپتى، بۇگىن... بۇدان باسقا دانەڭە ەستىگەن جوقپىن، — دەدى.

— كۇلجاننىڭ ۇل تاپقانىن بىلەمىز، — دەدى ەلەمەس نازىرقانعان سىڭايمەن. — انا جاقتاعى نۇرتايلاردان نە حابارىڭ بار؟

باكىبايدىڭ ءجۇزى سالقىن تارتىپ، رەنىش رەڭى قالقىپ شىعا كەلدى.

— كورەسىمدى اكەمنەن كورەتىن بولدىم، — دەدى دە، كەۋدەسىنە ۇيالاعان اشۋ-ىزانى ورتايتىپ العىسى كەلگەندەي اۋىر كۇرسىندى.

— نە بوپ قالدى؟ — ەلەمەستىڭ بۇل تىكشىل سۇراعى كوڭىلىندەگى كىربەڭدى قاۋزاپ جىبەردى عوي دەيمىن، باكىباي سۇرلانىپ، سالقىن شىرايمەن قارادى بىزگە.

— نۇرتايدان ادا-كۇدە ءبولىنسىن، ەلگە كوشىپ كەلسىن دەپ، كەشە كولبارشىنعا بارعان بىرەۋدەن اكەمە سالەم ايتىپ جىبەرسەم، جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، ۇرسىپ جاتىر دەيدى. اۋەلى ءوز كۇنىن كورىپ السىن، مەنەن اۋلاق ءجۇرسىن دەپتى. نۇرتاي سونىڭ باسىن اينالدىرىپ قويعان عوي دەيمىن.

ءبىر جاعىنان ءجامي باسىنا تۇسكەن پالە مازالاپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە، كۇرەڭباي مەن باكىباي اراسىنداعى شيماي-شاتاقتىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانداي سەزىلەدى. ايتكەنمەن باكىبايدى قۇر بەت الدى جەلىكتىرىپ جىبەرمەيىن دەگەن ويمەن توقتاۋ ايتتىم:

— وكپەلەگەن شىعار. تۋلاپ-تۋلاپ باسىلار. قايدا كەتەر دەيسىڭ.

— اكەمنىڭ سىرى وزىمە ءمالىم عوي، — دەدى باكىباي مۇڭايىپ، — بارىپ تۇرعان قىڭىر ادام. نۇرتايدان كەتسە ولەتىندەي كورەدى. — باكىبايدىڭ ءسوزىن ەلەمەس ءىلىپ اكەتتى.

— كوڭىلىڭە كەلسە دە ايتايىن، سەنىڭ اكەڭ نۇرتايدىڭ قارعىلى توبەتى بولىپ كەتتى.

سارسەنباي مەن ءبىلال ءبىر ادامدى سۇيرەپ الىپ كەلگەندە ساسىپ قالدىق. وڭ جاق بوساعادا ۇيلىعىپ تۇرمىز. باسىنان باقايىنا شەيىن اقپەن ورانعان ماسقارا ادامدى دىرىلداتىپ سۇيرەپ اكەلگەن ءبىلال مەن سارسەنبايدا ءۇن جوق. ماسقارا ادام ولاردىڭ ىڭعايىنا كونبەي، جۇلقىنىپ، شالقايىپ كەيىن تارتادى. بەت-اۋزى قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي. كوزى جىلتىرايدى. تىستەرى اقسيىپ، ىقىلىق اتادى.

— اعاتايلار-اۋ، مىنالارىڭ نە پالە؟ — دەپ قالدى ەلەمەس.

باكىباي مەنىڭ ارتىمدا تاسالاپ تۇرعان. جۇرەگىمە سۇمدىق قورقىنىش كىردى. ءىشىم مۇزداپ كەتتى.

— قورىقپاڭدار! — دەدى سارسەنباي بىزگە نازار اۋدارىپ. — بۇل كادىمگى ادام. ءوزىمىزدىڭ كۇرەڭباي.

— كۇرەڭباي!

— ءيا، كۇرەڭباي! ءدال ءوزى!..

سارسەنبايدىڭ بۇل سوزىنەن كۇش العان بىزدەر الگى ماسقارا ادامعا جاقىنداپ، اينالا قورشاپ تۇرا قالدىق.

— كانى، باكىباي! — دەدى ءبىلال تىستەنىپ، — سىپىر الجىعان اكەڭنىڭ بەت پەردەسىن. كوردەن ءتىرىلىپ شىققان ادام قانداي بولادى ەكەن، كورەيىك.

ءبىلال مەن سارسەنبايدىڭ كۇرەڭبايدى اشكەرەلەي كەلگەن اشىق شىرايلارىن كورگەن سوڭ جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى. كوز جىبەرىپ قاراسام، ەلەمەس پەن باكىباي باستاپقى قورقىنىشتى قالىپتارىنان ونشا ايني قويماعان ەكەن. سەنەر-سەنبەستەرىن بىلمەي، بەيجاي كۇيدە ءۇنسىز-تىلسىز قاتىپ قالىپتى.

— بوسات دەيمىن! قۇداي ءۇشىن بوساتىڭدار! — ءۇيدىڭ ورتاسىندا مەلشيىپ وتىرىپ العان ءتىرى ارۋاق قينالا دىبىس شىعاردى. اكەسى ەكەنىن داۋىسىنان تانىعان باكىباي وعان ءشۇيىلىپ كەلىپ، ۇستىندەگى اق شۇبەرەگىن جالما-جان سىپىرىپ الدى. كەبىنىن سىپىرىپ العاندا ءبىر قابات كويلەك-شتانىمەن قالعان كۇرەڭباي سۋىق سۋعا باتىپ شىققانداي قالشىلداپ وتىرا كەتتى. اقتىق رەت راقىم كۇتكەندەي بارىمىزگە جالبارىنىپ قارايدى.

— شولدەدىم... ءبىر جۇتىم سۋ بەرىڭدەرشى؟..

— نۇرتايىڭا بارىپ قىمىزعا قانارسىڭ، — دەدى ءبىلال سۇستانىپ، — سۋمەن اۋزىڭدى بىلعاماي-اق قوي.

— ەلدى الا تايداي ءبۇلدىرىپ، سەنى مۇنشا نە قارا باستى، كوكتوبەت! — سارسەنباي قوس جۇدىرىعىن تاستاي ءتۇيىپ الىپ، كۇرەڭبايعا تونە بەرگەندە، اراعا تۇسە كەتىپ، اراشالاپ الدىم.

— ويباي-اۋ، ماسقارا-اۋ، مىناۋىڭ نە سۇمدىق؟ — باكىباي شىجالاقتاپ اكەسىن جۇلقىلاي باستاپ ەدى، اناۋ ءۇن قاتپاي، ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى. كەلەسى ساتتە باكىباي شيىرشىق اتىپ تۇرىپ قالدى دا، ءتىسىن شىقىرلاتىپ، باسىن شايقادى.

— اتتەڭ، نە كەرەك...

توتەننەن پايدا بولعان شىرعالاڭ ۋاقيعانىڭ تۇپكى شەشىمىن اسىعا كۇتىپ، تۇتىگىپ تۇرمىن. جۇرەگىمدى ىستىق قان باسىپ، تىنىسىم تارىلدى. كۇرەڭبايدىڭ جەر-جەبىرىنە جەتىپ ۇرسايىن دەپ، وقتالىپ ەدىم، كومەيىنە قيىرشىق تاس تۇرىپ قالعانداي، ءۇنىم شىقپادى.

— ال سويلە! بۇل ىستەپ جۇرگەنىڭ نە ماسقارا؟ — ەلەمەس كۇرەڭبايدىڭ بەتىنە ەجىرەيە قاراپ، ءتونىپ باردى. اناۋ ءتىس جارىپ ۇندەگەن جوق. مال ۇرلاپ، كىسى ءولتىرىپ قولعا تۇسكەن قاندى بالاق قاراقشىداي مىسى قۇرىپ وتىرىپ قالدى.

— كانى، سويلەڭىزدەر! — ءبىلال مەن سارسەنبايعا سۇراۋلى كەسكىنمەن قارادىم. — بۇل كىسىمەن قاي جەردە كەزدەستىڭىزدەر؟

قوڭىرقاي قىسىق كوزىنىڭ قاراشىعىن توڭكەرىپ، جەڭىلتەك دەنەسىن قۋناق قوزعاپ، سارسەنباي سويلەپ كەتتى:

— ءبىلال ەكەۋمىز بايجان اۋلىنان كەلە جاتىر ەدىك. ويىمىزدا تۇك تە جوق. قىراتتىڭ ۇستىندەگى ەسكى مولانىڭ ىشىنەن ءبىر جىلقى پىر ەتىپ وسقىرىپ قالدى. بۇل قايدان جۇرگەن جىلقى بولدى ەكەن دەپ، سەزىكتەنىپ تۇرا قالدىم. — قىز الىپ قاشايىن دەپ جۇرگەن بىرەۋ بولماسا نەعىلسىن.

— مولادا جاسىرىنىپ جاتقان ۇرى بار شىعار دەپ ويلادىم، — دەدى ءبىلال ءلاپپاي تاپپاي. — سونىمەن، نە كەرەك، الگى جىلقى بىردەڭەدەن سەسكەندى عوي دەيمىن، ءۇش-تورت دۇركىن ءىشىن تارتىپ وسقىرىپ قالدى. وسى مەزەتتە: «تەك، ارامقاتقىر!» — دەگەن ىزالى داۋىس شىقتى مولادان. ەلەڭدەپ تۇرمىز. — مىناۋ تانىس داۋىس، — دەدىم سارسەنبايدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ.

الابۇرتىپ سارسەنباي سوزگە ارالاستى:

— كۇرەڭباي ەكەنىن داۋسىنان تاني كەتتىم.

ءبىلال تاقات تاۋىپ تۇرا الماي، سارسەنبايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:

— قورقىپ تۇرسىڭ با؟ — دەدىم مىنا سابازعا. — مولاعا كىرەيىك. بۇل انتۇرعان نەعىپ ءجۇر مۇندا؟ قاشان ايتتىڭ دەمە، ءجۇرىسى سۋىق. «ءاي، كۇرەڭباي، شىق بەرى»، — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم. ءۇن جوق. تەك الگى جىلقىنىڭ تىپىرشىعان ءدۇبىرى كەلەدى. ادام كورىنبەيدى. مىنا سارسەنباي بارىپ تۇرعان سۋ جۇرەك ەكەن، بىرەۋ جەپ قوياتىنداي شەگىنشەكتەي بەرەدى. اياعىن باسپايدى. زىپ بەرىپ مولانىڭ ەسىگىنەن كىرىپ كەتتىم. جانىنىڭ ءتاتتىسىن قاراشى، مىناۋ سىرتتا قالىپ قويدى. وڭ جاق بوساعادا قاڭتارۋلى تۇرعان اتقا كوزىم ءتۇستى. نۇرتايدىڭ كۇرەڭ قاسقاسى. «كىمسىڭ؟» — دەپ اقىردىم، اتتىڭ ار جاعىندا بۇعىپ جاتقان اق كيىمدى ادامعا. قۇددى ولىك. قوزعالمايدى. ءدال بوكسە تۇسىنان تەۋىپ جىبەردىم. «ءاي، ءبىلالمىسىڭ، امانبىسىڭ؟» — دەگەنى بار ەمەس پە؟ كۇرەڭباي! سىرتتا قالعان سارسەنبايدى شاقىردىم.

— ءاي، قورىقپا، بەرى كەل، ءوزىمىزدىڭ كۇرەڭباي ەكەن، مولاعا تۇنەپ جاتقان.

— راسىندا دا، زارەم ۇشتى. ءبىلالدىڭ داۋسى ەركىن شىققاندا بارىپ شامالى جۇرەگىم داۋالاپ، بوي توقتاتىپ الدىم دا، مولاعا كىردىم، — دەپ سارسەنباي قورقاقتىعىن مويىنداپ قالدى. — كۇرەڭباي-اۋ! مولادا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ، مالداس قۇرىپ وتىرعان اق كيىمدى ادامعا ءتىل قاتتىم.

— ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، — دەدى ءبىلال تولقىنىپ، — كۇرەڭبايدى مولادان سۋىرىپ الىپ، وسىندا اكەلدىك. بايجان اۋلىنا كەتىپ بارا جاتقانىمىزدا، ءىڭىر كەزىندە كەڭسەدە وت كورىنىپ ەدى. داۋدە بولسا، ءمۇعالىم مەن ەلەمەس كەڭسەدە وتىرعان شىعار دەدىك تە، ءوزىنىڭ شۇبەرەك بەلبەۋىمەن اۋزىن تۇمشالاپ كۇرەڭبايدى الىپ كەلدىك.

تۇزاققا تۇسكەن شىمشىق تورعايداي ءبۇرىسىپ وتىرعان كۇرەڭبايدى اينالا قورشاپ تۇرمىز. وسى ساتتە كۇرەڭباي مەنىڭ كوزىمە كوردەن ءتىرىلىپ شىققان «ارۋاقتاي» قورقىنىشتى دا جەكسۇرىن كورىندى.

كۇرەڭبايدىڭ جان تەرگە تۇسكەن ماسقارا كەسكىنىنە تەسىلە قاراپ تۇرمىز. قۇلاعى تارس ءبىتىپ، جاعى قارىسىپ قالعانداي، جۋىق ماڭدا ءۇن قاتاتىن ءتۇرى جوق. شەكە تامىرلارى كوگەرىپ، كوزى الارىپ، كىرىپتار پىشىنمەن جالتاق-جالتاق قارايدى بىزگە.

— كەۋدەڭدە جانىڭ بار بولسا، سويلەسەيشى! — دەدىم ىزالانىپ.

— تارتاسىڭ سازايىڭدى. كورەسىڭ كورەسىڭدى، — دەدى ىزاعا بۋلىققان ەلەمەس.

— مۇنداي بولارىن بىلمەدىم عوي، — دەدى كۇرەڭباي كۇيبەڭدەپ.

— ساعان بۇل ماسقارانى ىستەتىپ جۇرگەن كىم، سونى ايتشى؟ — دەدىم ماسەلەنىڭ توتەسىنە كوشىپ.

— شاتاستىم، اداستىم، — دەدى ەكى ەزۋىنەن اق كوبىك اعىپ، كوزى جاساۋراپ، قالجىراپ وتىرعان كۇرەڭباي. — مەنى ولتىرەمىن دەدى، پىشاق الا جۇگىردى، تىرىدەي كورگە كومەمىن دەدى... قاشىپ شىقتىم.

— بوس بىلشىلدى قوي دا، شىنىڭدى ايت! — دەدى ءبىلال سىلكىنىپ.

— «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى» دەگەن وسى. اسپاننان اياعىڭ سالبىراپ تۇسسەڭ دە جامساتايىن با، ءوزىڭدى، — دەپ، ءبىر جاعىنان سارسەنباي سوزبەن تومپەشتەپ جاتىر.

كۇرەڭباي سۇيرەتىلە تۇرا بەرىپ، ەتپەتتەپ جاتا كەتتى. وكسىپ جىلاپ جاتىر.

— قۇداي-اۋ، قانداي كۇيگە ءتۇسىردىڭ مەنى.

— سەنىڭ ءبۇيتىپ اكە بولعانىڭ قۇرىسىن. قۇدايىڭمەن قوسا مۇردەم كەت! — باكىباي وكسىپ جىلاپ جاتقان اكەسىن جۇلمالاپ تۇرعىزىپ الدى.

— شىنىن ايتپاسا، — دەدىم زىلدەنىپ، — قول-اياعىن بايلايىق تا، ءقازىر قالاعا جونەلتەيىك.

— ماعان نە ىستە دەيسىڭدەر؟ — كۇرەڭباي شيراي قالدى.

— جان كەرەك بولسا، شىنىڭدى ايتاسىڭ، — دەدى ەلەمەس زىركىلدەپ.

ءبىزدىڭ شامالى باسەڭدەپ قالعان ءتۇرىمىزدى داتكە قۋات كوردى عوي دەيمىن، كۇرەڭباي يمان تارازى قالىپقا كەلىپ، شىنعا كوشتى:

— ولتىرسەڭدەر دە ءوز ەرىكتەرىڭ... شىنىمدى ايتايىن. توقسانبايدىڭ قىزىن قورقىتتىم، تالىپ قالدى.

— قارا مۇنىڭ ىستەپ جۇرگەنىن، — دەدى ەلەمەس تاڭدايىن قاعىپ، — قاپ، بالەم.

— مەن سىزدەرگە ارا اعايىندىق ايتايىن، — دەدىم ەلەمەستىڭ ءسوزىن ءبولىپ.

— ايتىڭىز،— دەدى ەلەمەس قۇپتاپ.

— جان كەرەك بولسا، ومىردەن ءۇمىت قىلسا، كۇرەڭباي، ەڭ اۋەلى، نۇرتايدان ءبولىنىپ كەلسىن. وعان شەيىن جابۋلى قازاندى جابۋلى كۇيىندە قالدىرا تۇرايىق.

— بولسىن، سويتەيىن، كەلەيىن. — كۇرەڭباي كوزى شىراداي جانىپ، شيراپ كەتتى.

— ال تۋىسقاندار! — دەدىم، — بۇل اڭگىمە وسى ارادا قالسىن. ال، ەگەر بىردە-بىرەۋىڭىزدىڭ اۋىزدارىڭىزدان شىعاتىن بولسا، وكپەلەمەيسىزدەر.

18

«ءجامي جىندانىپتى!» — دەگەن حابار نايزاعايداي زىمىراي ءدۇيىم ەلگە تەز تارادى. توقسانباي سول كۇنى كۇيەۋ-قۇدالاردى ەلىنە قايتارىپ جىبەرىپتى. «ازىرگە بارا تۇرىڭدار، وسى اۋرۋدان قىزىمنىڭ جانى قالسا، كەيىن حابار ايتارمىن، كەلەرسىڭدەر»، — دەپتى.

ءجاميدىڭ كەنەتتەن اۋىر ناۋقاسقا ۇشىراپ قالعانىن ەل ءار ساققا جۇگىرتىپ، وتىرىگى، شىنى ارالاس كوپىرمە داقپىرتتى سۋداي ساپىرىپ ءجۇر. ءار قيلى جورامال، جورتاقى وسەكتىڭ اراسىنان ءبىر بۇلىڭعىر شىندىق بۇلتتىڭ تاساسىنداعى كۇن ساۋلەسىندەي بولەك شىعا بەرەدى. «ءجامي سۇيمەگەن ادامىنا زورلاپ بەرمەك بولعان اكەسىنىڭ ىزاسىنا شىداي الماي، جەتى تۇندە ۇيىنەن قاشىپ بارا جاتقان جەرىنەن ۇستالىپتى. سودان بىلاي وكسىم-وكسىم سويلەپ، ساندىراقتاي باستاپتى».

ارادا ەكى كۇن ءوتتى. ءجامي كۇندىز-تۇنى كوز ىلمەي قينالىپ جاتىر. توقسانباي ەلدەگى كوزى قاراقتى مولدالار مەن تاۋىپتەردى ۇستى-ۇستىنە شاقىرىپ، ەم-دوم ىستەتىپ كورگەن ەكەن، سولاردىڭ ەشقايسىسىنان قايران بولماپتى.

توقسانباي ەندى ابدەن تورىعىپ، تولەك ەلىندەگى جەڭسىكباي باقسىعا قوس اتپەن كىسى جىبەرگەن ەكەن. بۇگىن-ەرتەڭ كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرعان كورىنەدى.

ەل اۋزىنا قاقپاق قويۋعا بولا ما، ەلەمەس ەكەۋمىزدىڭ اناداعى ءبىر تۇندە جاميمەن كەزدەسىپ، سويلەسكەنىمىزدى ءبىلىپ قويعان بىرەۋلەر اعاش اتتىڭ باسىنا مىنگىزىپ، ءار ءتۇرلى وسەك تاراتىپ ءجۇر. توقسانبايدىڭ قىزىن ازعىرىپ، جەلىكتىرىپ ءجۇر دەي مە، نە كەرەك، ايتەۋىر وڭشەڭ جەل اۋىزدار ءبىزدى كۇستانالاپ جۇرسە كەرەك. قىزدىڭ جىندانۋ سەبەبىن ەل ءبىر جاعىنان بىزدەن كورەدى.

باتقان كۇننىڭ قۇبىلا جاق كوكجيەكتى الاۋلاتقان القىزىل شاپاعى جىپ-جىلماعاي سونگەن شاق. كۇندەگى داعدىسىمەن ەل بەيقام جىم-جىرت. كۇندىزگى تىمىرسىق ىستىقتان تيتىقتاپ قالجىراعانداي، ءبىر مەزگىل تىنشىعىسى كەلگەندەي، بار تابيعات قىبىرسىز مۇلگي قالىپتى. ءىڭىر الەتىندەگى سالقىن جەل قۋاڭ تارتقان، جۇدەۋ وسىمدىك اتاۋلىنى جايلاپ تەربەتەدى.

بۇلىڭعىر اسپانداعى جۇلدىزدار بۇگىن قاشىقتان، سەلدىرەپ كەتكەن. جۇقالاڭ قوڭىر بۇلتتاردىڭ اراسىنان سالقىن، سامارقاۋ جىلتىرايدى.

باقسىعا ارناپ بوساتىپ قويعان توقسانباي ءۇيىنىڭ اينالاسى ىعى-جىعى. توقسانبايلار كورىپكەل ۇكىلى باقسىنى قۇرمەتتەپ قارسى الىپ، قوناقاسىعا مارقا باعىلان سويىپ تاستاپتى.

قايتسە دە ازىرگە كۇرەڭبايدىڭ سىرىن ەلگە جاريا ەتپەيمىز. ەلەمەس، باكىباي، سارسەنباي، ءبىلالدان باسقا جان بىلمەيدى. قالادان قايتىپ كەلگەن سوڭ سامەتكە عانا ايتقانبىز. كەشە سامەت ءبىلال مەن سارسەنبايدى كەڭسەگە شاقىرىپ الىپ، كۇرەڭباي ۋاقيعاسىن تىستەرىڭنەن شىعارساڭدار، سوت الدىندا جاۋاپكەر بولاسىڭدار دەپ، قولدارىنان ءتىل حات الىپ، قاتاڭ ەسكەرتىپ جىبەرگەن.

سەگىز كەسسە سىركەدەي قان شىقپايتىن توپاس اكەنىڭ سوراقى قىلىعىنا ءىشىم كۇيەدى. «اسىقپاي تۇرا تۇر، توقسانباي، قىبىڭدى ءبىر تابارمىز»، — دەپ سىرتتان كىجىنەمىن. الدەبىر جاقسىلىقتىڭ شاراپاتىنان ماقرۇم قالعانداي ءىشىم قوڭىلتاقسىپ، اۋىل كەڭەس كەڭسەسىندە جالعىز وتىرمىن.

دەر كەزىندە قيمىلداپ قالۋ كەرەك. جازاتايىم اياعىمىزدى شالىس باسساق، ءجاميدىڭ جاس ءومىرى ءبىرجولا قيىلىپ كەتكەلى تۇر. جەمە-جەمگە كەلگەندە ءبىر قىزدى ازاپتان قۇتقارىپ الۋعا شامامىز كەلمەسە، شەتىمىزدەن جىلىگى تاتىمايتىن جاسىق بولعانىمىز داعى. ازاماتتىق ار-ۇجدانىمىزعا نۇقسان كەلمەي مە؟ نە امال ىستەيمىز، قالاي قۇتقارامىز؟ ءىستىڭ بار تەتىگى وسىندا. باقسىنىڭ زىكىرى مەن سىلىكپەسىنەن ءجامي ءولىپ كەتە قويماس. سامەتپەن تاعى دا كەڭەسەيىن. نە كەرەك، پۇشايمان بولدىم. قالاي دا باقسىنىڭ الدامشى قىلىعىن ەل الدىندا اشكەرەلەپ، ماسقارالاۋىمىز كەرەك. باقسى قىرىق كۇن، قىرىق ءتۇن سارناسا دا، ونىسىنان تۇك ونبەيدى. «قولىڭدا قۇبىلاناماڭ بولماسا، ورمانعا بارما» دەگەن ناقىل ەسكە ءتۇستى. مەنىڭ قولىمداعى قۇبىلانامام سوۆەت ءتۇزىلىسى، ارقا سۇيەر اسقار بەلىم كوممۋنيست پارتياسى. ەندەشە نەدەن قورىنامىن؟ ەسكى ادەت-عۇرىپتىڭ زالالدى كورىنىستەرىنە كەم-كەمنەن شابۋىل جاساي بەرسەك، ۋلى ارام شوپتەردى بىر-بىرلەپ جۇلىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا حوش ءيىستى گۇل ەكسەك...

ءىڭىر كەزىندە كەڭسەدە باس قوسايىق دەگەن ۋادەمىز بار ەدى، ەلەمەس سامەتتەن بۇرىن كەلدى. سامەت كەشىگىپ كەلمەي جاتىر. ءبىر شارۋاسى بولىپ كىدىرىپ قالعان شىعار.

ەلەمەس اپاق-ساپاقتا ماعان بيازى شەكپەن، كۇلدارى بەلبەۋ، قوڭىر ەلتىرى بورىك، كەبىس-ماسى، كەڭ تەرى شالبار اكەپ بەردى. بۇل كيىمدەردى قايدان العانىن قازبالاپ سۇراعان جوقپىن. ىرعالىپ-جىرعالىپ وتىراتىن ۋاقىت قايدا، جالما-جان شەشىندىم دە، ەلەمەس اكەپ بەرگەن قازاقى كيىمدەردى تەز كيىپ الدىم. ءسويتىپ، اۋىلدىڭ قاتارلى سارى كىدىر ادامى بولىپ شىعا كەلدىم.

ەنتىگە كىرگەن سامەت وزگەرىپ كيىنىپ العان مەنى كورگەندە سەكەم الىپ تۇرىپ قالدى.

— ءباتىر-اۋ، مىنا كيىمىڭە جول بولسىن؟ — سامەت كوزى جايناپ، بەتىمە تاڭدانا قارادى.

— باقسىعا كومەكشى بولايىن دەپ ەدىم.

— ايتپاساڭ دا ءبىلىپ تۇرمىن. زىكىرگە جينالعان جۇرتتىڭ اراسىنا بىلدىرمەي كىرىپ كەتەيىن دەيسىڭ عوي.

— ءبىزدىڭ ساكەڭ ادامنىڭ ويىنداعىسىن ايتپاي تابادى، — دەپ ەلەمەس ونى قولپاشتاپ جاتىر.

— ويىمنىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭىز، — دەدىم شىنعا كوشىپ ومىرىمدە باقسىنىڭ بەتىن كورگەن جان ەمەس ەدىم، قىزىقتارىن كورەيىنشى ءبىر!..

— بايقا! — دەدى سامەت الدىن الا ساقتاندىرىپ، — بالەكەت ءبىلىپ قويىپ، جازىم عىپ جۇرمەسىن ءوزىڭدى.

— باقسى ماعان نە ىستەر دەيسىڭ، ءتايىرى.

— ءسىراعىسىن ايتام. كىم بىلەدى، نويىس نەمە، ىزالانىپ زيانداپ جۇرمەسە دەگەنىم عوي.

ەلەمەس تولقۋلى ەكەن. قانشا دەگەنمەن سامەت پەن ەلەمەس ەسكىلىكتەن ءالى قول ۇزە قويماعان اۋىل ادامدارى ەمەس پە، باقسىدان سەسكەنەتىن قالىپتارىن وسى ارادا سەزدىرىپ الدى. ءسوز تىيىلدى.

اۋىل-اۋىلدىڭ سىرتىن اينالىپ ءوتىپ، توقسانباي ۇيىنە بەتتەپ كەلە جاتىرمىز.

جولشىباي مىقتاپ ءسوز بايلاستىق. سامەت پەن ەلەمەس زىكىردى قىزىق كورىپ كەلگەن بالا-شاعا، جىگىت-جەلەندەرگە ارالاسىپ، سىرتتا ەلەۋسىز تۇرىپ قالاتىن بولدى. مەن قاربالاستا زىكىرشىلەرگە ارالاسىپ، توقسانباي ۇيىنە كىرىپ كەتپەكپىن.

ايتقانداي-اق، توقسانباي ۇيىنە بىلدىرمەي كىرىپ، جيىن-توپىر زىكىرشىلەرگە ارالاسىپ كەتتىم. تورگى ۇيگە ەكى جەرگە شولمەكتى اسپالى شام ءىلىپ قويىپتى. جينالعان جۇرت ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ جاتىر. اركىم وزىمەن ءوزى بولىپ، ءتىس جارىپ ۇندەمەي تىمىرايا قالىستى. قوڭىر ەلتىرى بورىكتى كوزىمە باسا كيىپ، قيمالى بيازى شەكپەننىڭ جاعاسىن جەلكەمە كوتەرە ءتۇسىپ، قارا كولەڭكە بوساعا جاققا وتىرا كەتتىم. كەڭ ءۇيدىڭ ىشىنە ءبىر جاپىراق بۇيىم قويماي جيناپ الىپتى. ەسىكتەن تورگە شەيىن الاشا، تەكەمەت توسەپ تاستاپتى. ءجاميدى ءۇيدىڭ ورتاسىنا سۇلاتىپ، توسەككە جاتقىزىپ قويىپتى. ارى-بەرىدەن كەيىن باقسىنى ەرتىپ توقسانباي كەلدى. وتىرعان قىرىق شاقتى ادام ورىندارىنان دۇرلىگە تۇرىپ، باقسىعا باس ءيىپ ءتاجىم ەتتى. باسقالار نە ىستەسە ءبارىن دە اينىتپاي قايتالادىم. باقسىنى ءتور جاققا وتكىزىپ جىبەردىك تە، ءۇش قاتار بوپ، القا-قوتان وتىرا قالدىق.

باقسى جۇقا ءوڭدى، الاسا بويلى، قۇس تۇمسىق، قارا سۇر كىسى ەكەن. جىلماعاي كوسە. ۇستىندەگى كيىمى دە ءبىر جوسىق. كەستەلى قىزىل كوزەل ءماسى، جەڭىل كەبىس، ايىر بالاق قارا شالبار، قىسقا جەڭ، شولاق ەتەك قارا شاپان، قارا تاقيا كيىپتى. كيىم كيىسى مولدالارعا ۇقسايدى. اق دابى كەڭ كويلەگىنىڭ تىك جاعاسىن اعىتىپ قويىپتى. تىكتەپ قاراعاندا كوزى وڭمەنىڭنەن وتەدى. كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭدىقپەن ءجاميدىڭ باس جاعىنا شارتا جۇگىنىپ وتىرا قالدى. اۋىزدارىنا تاس سالعانداي سازارىپ وتىرعان ادامداردىڭ جۇزدەرىندە ۇرەي بار. ارتقى، ءۇشىنشى لەكتىڭ بوساعا جاق شەتىندە وتىرمىن.

باقسى قوبىزىنىڭ ىسقىشىن قىل ۇستىنە ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرتىپ، ءبىراز جەلپىنىپ الدى دا، قىرىلداپ، ۇيرەنشىكتى بادىگىن باستاپ جىبەردى. كارى قوبىز قۇددى ادامشا سويلەپ كەتتى. كۇزگى شاقتا اسپان كەڭىستىگىنە شىرقاپ شىعىپ الىپ، جىلى جاققا ۇدەرە جول تارتقان ءۇيىرلى تىرنانىڭ مۇڭدى تىراۋىنداي، سىڭسىپ باستالعان اۋەن كەم-كەمنەن كۇشەيىپ، سىڭقىلداپ كەتتى. قوبىز كۇيى ءبىر مەزەت قۇيقىلجىپ تومەن سورعالاپ، جەر باۋىرلاپ سارنايدى دا، ەندى بىردە شيىرشىق اتىپ اسپانعا اۋەلەپ كەتەدى. باقسىنىڭ نازىك ساۋساقتارى ەتىكشىنىڭ بىزىندەي سۋماڭداپ، قوبىزدىڭ قىلدىرىقتاي موينىنا قاراي ويىسىپ كەتكەندە، كۇي سارىنى بۋلىعا قالادى. قاقپاعىنا قاراي كىلت شەگىنگەن ساتىندە اڭىراي جونەلەدى. كۇيىنە كەلگەن كارى قوبىزدان شىققان الۋان ناقىش شارتاراپقا اتوي سالادى. بىرەسە اۋەلەپ ۇشقان تىرنا بولىپ تىراۋلاسا، بىرەسە ايدىن كولدە تارانعان اققۋداي سۇڭقىلدايدى. ەندى بىردە الىستاپ بارا جاتقان ءبىر توپ قازداي قاڭقىلدايدى. تاعى ءبىر ساتتە بوتاسى ولگەن بوز ىنگەندەي بوزداپ كەتەدى. تىڭداعان جاننىڭ كوڭىلىن بوساتىپ، ەگىلە ەڭىرەيدى. ءبىر اۋىق تاسىعان وزەندەي گۇرىلدەپ بارىپ، باياۋلاپ تىنا قالادى. نازىك ساۋساقتار ەرسىلى-قارسىلى ويناق سالعاندا كارى قوبىز ىشقىنا ىڭىرانادى.

باقسى ەكى كوزىن تارس جۇمىپ الىپ، قوبىزىن اڭىراتىپ وتىر. ءومىر تىرلىكتىڭ بار تەتىگى وسى قارشاداي قارا سۇر باقسىنىڭ قولىندا تۇرعانداي-اق، زىكىرشىلەر ونىڭ ءقان-سولسىز قۋشىق بەتىنە تەلمىرە قارايدى. باقسى ءبىر زاماتتا قايمىجىقتاي اۋزىن كەڭ اشىپ، سيرەك بىتكەن ۇساق تىستەرىن جانعا تيە شىقىرلاتىپ، سەلكىلدەپ باسىن شايقادى. زىكىرشىلەردى باسى ءبۇتىن باۋراپ العىسى كەلگەندەي، كوزىن اقشاڭداتىپ، شيقىلداي بەردى. كوزىنىڭ قاراشىعىن ويناقشىتىپ، عاجاپ شاپشاڭدىقپەن ءۇش-تورت مارتە شىر كوبەلەك اينالىپ ءتۇستى دە، اھ ۇرىپ قينالىپ جاتقان جاميگە ءتوندى.

شاپالاقپەن جارىنا وسىپ-وسىپ جىبەردى. اۋپىلدەپ تۇرەگەلىپ، قولىنداعى قوبىزىن بەت الدى لاقتىرىپ جىبەردى. قول باسىنداي توقپاقتى جەردەن الا سالىپ، سىرەسىپ، شالقايا تۇرا قالدى دا، ءوز كەۋدەسىن ىشقىنا سوعىپ-سوعىپ جىبەردى. سالدەن كەيىن قولتوقپاقتى لاقتىرىپ تاستاي بەردى. جەردەن قوبىزىن الىپ، ونى بار پارمەنىمەن كوككە سەرمەپ لاقتىرىپ جىبەردى. زىرلاي ۇشا ءتۇسىپ، تومەن قۇلدىراعان قوبىزدى جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الدى.،شارتا جۇگىنىپ وتىرا قالىپ، قوبىزعا قوسىلىپ سارناي باستادى باقسى:

— جىن اتاسى كوزبەمبەت، ە-ە-ەۋ،

باتىرىم شويلان جىلدام جەت، ءاي،

اللادان بولسىن كەرەمەت، ۋ-ۋ-اۋ،

ءبىز قىلايىق قىزمەت...

باقسىنىڭ اۋەزەسىنە ەرىپ جاپپاي سارناپ كەتتىك.

— سۇبىحان اللا!

— سۇبىحان اللا!

— ءلاھيلاھا يللاللا!

— ءلاھيلاھا يللاللا!

— مۇحاممادي-راسۋلاللا!

ارى-بەرى زىكىر سالىپ باسىلا بەرگەنىمىزدە، باقسى دىك ەتىپ ورتامىزعا تۇرا قالدى دا، بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ، ىشقىنىپ ايقاي سالدى:

— اق سويلەڭدەر، جاماعات! ارام ويلى ادامدى تاپپاي قويمان ءسىرا دا... زيانداستى اشارمىن، زاھارىمدى شاشارمىن.

تاعى دا جابىلا شۋلاپ كەتتىك.

— استاعپىراللا، استاعپىراللا!

باقسى قوبىزىن ويناتىپ، تاعى دا سارناپ كەتتى:

— كەربالاق اتتى ەر، شويلان

شاقىرعاندا، كەل، شويلان،

ابىروي ماعان بەر، شويلان!

شاقىرعاندا كەلمەسەڭ،

ابىرويدى بەرمەسەڭ،

باسار مەنى شەر، شويلان...

— سۇحبان اللا ايتىڭدار!..

باقسى تەپسىنىپ بارىپ، قوبىزىمەن ءجاميدى جاسقاپ-جاسقاپ جىبەردى. قىزدىڭ بويىنا ۇيالاعان جىن-شايتان اتاۋلىنى ۇركىتىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي، باقىرىپ ايبار كورسەتتى. قيقىلداپ-شيقىلداپ، عايىپتاعى پىرلەرىنە ۇران سالدى. باقسى اتاۋلىنىڭ «كيەلى اتاسى» قويلىبايدىڭ اتىن اتاپ، زارلاپ كەتتى:

— جەلمايامەن جارىسقان،

جىن-شايتانمەن الىسقان،

تۇلپاردان قوبىز وزدىرعان،

زيانداستى توزدىرعان،

دارحان بابام قويلىباي،

مەدەت بەر، ماعان ءبىر ءوزىڭ.

باقسى وسىنى ايتىپ، ءجاميدى بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاپ سۇيرەپ تۇرعىزىپ الدى. ورتاداعى اشىق جەرگە شىر كوبەلەك اينالدىرىپ جۇگىرتىپ اكەتتى.

— وينا، وينا! — دەپ قاقسايدى باقسى.

ءجامي باقسىنىڭ ىڭعايىنا كونىپ، اق كويلەگىنىڭ ۇزىن ەتەگى كولەڭدەپ، اينالا دەدەكتەپ بەزىپ ءجۇر. ءبىر مەزەتتە باقسى ءجاميدى توسەگىنە قۇلاتىپ تاستادى دا، قوبىزىن كوككە سەرمەپ، سەكىرىپ بيلەپ كەتتى.

ىڭقىلى جيىلەپ، دوڭبەكشىپ جاتقان ءجامي ءبىر كەزدە جىلامسىراپ ءالسىز ءتىل قاتتى:

— سۋ! — ونىڭ وتىنىشىنە قۇلاق اسقان جان بولعان جوق. قىبىر ەتسە، باقسىنىڭ پىرلەرىن ۇركىتىپ جىبەرەتىندەي، ءتاس-تۇيىن بوپ قاتىپ قالعان.

باقسى قوبىزىن ارى-بەرى بەزىلدەتىپ، سارناپ الدى دا، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەسىك جاققا ۇمتىلدى. قول بۇلعاپ الدەكىمدى شاقىرادى. ەسىك الدىندا قالتا قاراپ تۇرا قالدى دا، كوزىن الارتىپ، تاماعىنان باسىر بولعانداي، قىرىلداپ سويلەدى:

— كەلدى، ءانى ەر شويلان،

كەلە جاتىر كوزبەمبەت،

— سۇبحان اللا ايتىڭدار.

جول بەرىڭدەر، حالايىق،

پىرلەردى قارسى الايىق،

زيانداسقا ويران سالايىق...

جارىلىپ جول بوساتتىق. باقسى جانتالاسىپ ەسىككە جەتىپ باردى. باسىن بۇلعاڭداتىپ، قولىن ەربەڭدەتىپ، ەزۋىنەن اق كوبىگى بۇرقىراپ، كوزى اقشاڭداپ كىلت توقتاي قالدى دا، بەبەۋ قاعىپ قايتىپ كەلدى.

سابىرلى قالپىمدى ساقتاۋعا قانشاما تىرىسسام دا، باقسىنىڭ اسەرى ماعان دا تيمەي قويعان جوق. جۇرەگىم قوبالجىپ، مازام كەتتى. قورقىنىش، اشۋ-ىزا ارالاسقاندا اقىل-ەسىڭ كۇڭگىرت تارتىپ، جار باسىندا قالت-قۇلت ەتىپ تۇرعانداي، ءبىر قاتەرلى كۇيگە تۇسەسىڭ.

باقسى ءجاميدى جۇلقىلاپ-جۇلقىلاپ، ەكى ءۇش دۇركىن تومپەشتەپ الدى دا، «ءاۋپىرىم، ءاۋپىرىم!» — دەپ، تاعى دا باقىلداپ كەتتى.

ءجامي دوڭبەكشىپ، ىشقىنا سويلەپ جاتىر. قارا كوزى وت شاشىپ، ءالسىز كۇبىرلەيدى.

— ولەمىن... ءولدىم. سامەت اعاي قايدا؟ ءمۇعالىم نەگە كەلمەيدى؟.. — شاشى دۋدىراپ، باسى جاستىقتان ءتۇسىپ كەتتى. كوزىنە الدەبىر سۇمدىق ەلەستەگەندەي، اۋناي بەرىپ، بەتىن باستى.

بۋلىعىپ كەتتىم. جازىلار ما ەكەن سورلى؟ قۇتىلار ما ەكەن وسى ناۋقاستان؟ اتتەڭ دۇنيە-اي، الدە وسىلاي ارماندا ءولىپ كەتە مە؟ ىستىق جۇرەگىم سۋىنىپ، تۇلا بويىم تاستاي قاتىپ، جۇلىن-تۇتامدى اشۋ-ىزا ءبۇرىستىرىپ اكەتىپ بارادى. سويتكەنشە بولعان جوق، باقسى قوبىزىن بەزىلدەتىپ، قايتا سارناپ كەتتى:

— اينالايىن اق مەرگەن،

ىزدەگەندە تاپ كەلگەن،

كەرەگە بويلى جىلانمەن

كەسەلىن مۇنىڭ تاپ مەرگەن.

جاڭادان شىققان جاس پەرىم،

ارىستانداي اش بەلىڭ،

جىن دەسە جايناپ قۇتىرعان،

جۇرەگى قارا تاس، ءبورىم،

ازۋ ءتىسى اقسيعان،

اينالايىن اق بۋرام،

جەردى تۇساپ، جىندى قۋ،

جەلكىلدەپ كوكتە اق شۋداڭ.

— كەلدى، مىنە، كوزبەمبەت، كەلدى، انە ەر شويلان! اشىڭدار جولدى، اشىڭدار!

زىكىرشىلەر تاستاي قاتىپ تۇرىپ قالدى. جەڭسىكبايدىڭ پىرلەرى ساۋ ەتىپ ۇيگە كىرىپ كەلگەندەي، ەسىك جاققا ۇرپيە قاراستى، ءبارى. قان تامىرلارى مەن جۇرەكتەرىنىڭ سوعۋى باياۋلاپ، بۋىندارى تالماۋسىراپ، دارمەنسىز كۇيگە تۇسكەندەي.

— تاراڭدار، نەمەنەگە تاڭىرقاپ تۇرسىڭدار، تۇگە! — تىستان سامەتتىڭ وكتەم داۋسى قۇلاعىما شالىندى. — ال نە تۇرىس بار، جىگىتتەر، كىرىڭدەر ۇيگە...

بەس-التى جىگىت ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. الدارىندا — باكىباي. زىكىرشىلەر ۇرەيلەنىپ قاراي قالعاندا، باقسى كوزى الاقتاپ، بۇكشيىپ وتىرا كەتتى. جىگىتتەر اپىرىپ-جاپىرىپ ۇمتىلا بەرگەندە، باقسى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ولاردىڭ الدىندا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ قالدى. باقسى جان دارمەن جۇلقىنىپ، الدىڭعى باكىبايعا جارماسىپ ەدى، باكىباي ونى توبەگە ءبىر قويىپ مۇرتتاي ۇشىردى. قولىنداعى قوبىزىن تارتىپ الىپ، تابانىنا باسىپ، ورتاسىنان قاق ءبولىپ، اۋىز ۇيگە اتىپ جىبەردى. مىنا وقىس ارەكەتتىڭ قالاي باستالىپ، قالاي ورىستەپ كەلە جاتقانىن قاپەلىمدە پايىمداي الماي ەستەرى كەتكەن زىكىرشىلەر قۋىرشاقتاي سىرەسىپ، ءار جەردە قالشيىپ تۇرىپ قالىپتى.

— تاراڭدار، كەتىڭدەر! — سامەت ەسىكتەن ەنتەلەي كىرىپ كەلىپ، شامىرقانىپ ايقاي سالدى. زارەسى ۇشقان زىكىرشىلەر سامەتكە ءلام-ميم دەگەن جوق. ىننەن شىققان سۋىرداي سۇمىرەيىپ، بىرتىندەپ ۇيدەن شىعا باستادى. ۋاقيعانىڭ تۇپكى ءمانىسىن ەندى عانا اڭعارعان توقسانباي بەت الدى ويبايلاپ، باجىلداپ ءجۇر.

كوپتىڭ دۇرمەگىمەن تىسقا شىقتىم. ءتورت جىگىت ءجاميدى توسەگىمەن قوسا كوتەرىپ الىپ شىعىپ، قوس ات جەككەن تارانتاس اربانىڭ قورابىنا الىپ ۇردى. الگىدەي بولعان جوق، ءجاميدىڭ شەشەسى سىندىبالا قاراڭعى ءتۇندى باسىنا كوتەرىپ، شەتىمىزدەن سىباپ، جەر-كوكتەگى قارعىستى جاۋعىزىپ جاتىر.

سوندا سامەت تۇرىپ، جامىراعان كوپتەن داۋسىن اسىرا:

— باقسى تۇتقىنعا الىندى. جاۋابىن ءوزىم بەرەمىن! ال جونەلىڭدەر، ەلەمەس، باكىباي! — دەدى.

جۇرت اڭ-تاڭ. شاپتىعىپ سامەتكە ءتىل تيگىزگەن بىرەن-ساران ايەلدەر دە ارى-بەرىدەن كەيىن باسىلىپ قالدى.

تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلەدى. باكىباي قوزلاعا قوندى.

جانجال شىعىپ كەتىپ، شيماي-شاتاققا كەزدەسىپ قالامىز با، قايتەمىز دەپ كۇدىكتەنىپ تۇرمىن. ءبىر جاقسى جەرى، قاراڭعىدا كوپ ىشىنەن مەنى ەشكىم تانىعان جوق.

سامەتتىڭ بۇل شۇعىل ارەكەتى كوڭىلىمە پالەندەي قونىپ تۇرعان جوق. كۇنى بۇرىن اقىلداسىپ الماي، نويىس قيمىلعا باسقانى نەسى ەكەن؟ تىڭعىلىقتى شەشىم دەگەن وسىنداي بولا ما؟ ايتپاي، دانەڭە ەتپەي، وسى ىستەپ جۇرگەنىڭ نە، ءوزىڭنىڭ دەۋگە باتىلىم بارمادى. زىكىرشىلەرگە ارالاسقاندا باقسىنىڭ بار پالە-سۇمدىعىن ءبىلىپ الايىن، كۇنى ەرتەڭ ەل اراسىندا جۇرگىزەتىن ۇگىت-ناسيحاتىما تيەك ەتەيىن دەگەن ەدىم. سامەت مەنىمەن اقىلداسپاي، ءوز بىلگەنىمەن وسىنداي ۇشقارى قيمىلعا بارادى دەگەن وي بولعان جوق-تى مەندە. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرىندا، ىشتەي كونىپ قالدىم. مەيلى، وسىلاي-اق بولسىن. قايتسەك تە ءجاميدى قۇتقارساق بولعانى دا.

سامەت شامىرقانىپ ءامىر بەردى:

— كەلگەن پالەسى بولسا ءوزىم-اق كورىپ الايىن. كانى، تارتىڭدار، قالاعا!

ەلەمەس سامەتتىڭ وسىنى ايتۋىن كۇتىپ تۇرعانداي-اق، اربادا سۇلاپ جاتقان ءجاميدىڭ قاسىنا وتىرىپ الدى. قوزلادا قوقيىپ وتىرعان باكىباي شىرەنە شالقايىپ، دەلبەگەنى سىرەستىرە قاعىپ قالعاندا، اۋىزدىعىمەن الىسىپ، تىپىرشىپ تۇرعان قوس ات تارانتاستى قالباعاي ويناتىپ الا جونەلدى.

قاتىن-قالاش، شال-شاۋقاندار ويبايىن سالىپ قالا بەردى. شىعىس كوكجيەكتەن راۋانداپ تاڭ اتىپ كەلە جاتىر. كۇلدىرلەپ اۋىلدان ۇزاي بەرگەن تارانتاس سالدەن كەيىن كوزدەن عايىپ بولدى. سامەت ەكەۋمىز كوپ ىشىنەن سىتىلىپ شىعىپ، ءوز جونىمىزگە كەتتىك...

19

ساسكەلىكتە كوتەرىلگەن كۇن ساۋلەسى التى قانات اق ءۇيدىڭ جارىم-جارتىلاي اشىپ قويعان تۇندىگىنەن مول ءتۇسىپ تۇر. تاڭ سارىدەن تۇرىپ، قارا مالدارى مەن قويلارىن ورگىزىپ، بيە بايلاعاندا باسى-قاسىندا بولىپ كەلگەن نۇرتاي قايماق قۇيعان كۇرەڭ شايعا قانىپ الدى دا، بالا جىبەرىپ كۇرەڭبايدى شاقىرتتى.

تور الدىندا مامىق جاستىققا كومىلە شىنتاقتاپ، وڭ جامباسىمەن قىرىن جاتقان نۇرتاي كۇرەڭباي كەلگەندە باسىن كوتەرىپ الدى. جىلى شىرايمەن تاقىل-تۇقىل اماندىق ايتىسىپ، ۇزدىگە سويلەپ كەتتى:

— ءتۇرىڭ كەلىسپەي تۇر عوي، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ ءجۇر مە؟

— ازىرگە دەنىم ساۋ، — دەپ كۇڭك ەتتى كۇرەڭباي.

— تاقىرتوبە جاققا بارىپ كەلگەلى ءتۇسىڭ قاشىپ، كۇيسىز ءجۇرسىڭ... ءاي، بىلمەيمىن-اۋ، — دەدى اناۋ جايسىز قوزعالاقتاپ.

— كەۋدەمە شانشۋ قادالىپ جۇرگەنى، — دەي سالدى كۇرەڭباي وپ-وتىرىك.

كۇرەڭبايدىڭ بۇرناعى كۇنى تاقىرتوبەدە قولعا ءتۇسىپ ارانداپ قالعانىن نۇرتاي بىلمەيتىن. «نە ءبىتىرىپ قايتتىڭ، بارعان شارۋاڭدى تىندىردىڭ با؟» — دەپ سۇراعاندا: «ءبارى دە ورىندالدى، تاپسىرعان شارۋاڭىزدى تاپ-تۇيناقتاي تىندىرىپ كەلدىم»، — دەپ، قىسقا جاۋاپ بەرگەن.

كۇرەڭبايدى قارسى الدىنا جاقىن وتىرعىزىپ، اۋەلى «تاقىرتوبە» جاقتان تىڭنان نە حابار بار؟» — دەپ شىجىمداپ سىر تارتتى. ارنەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، كور-جەردى سۇراعىشتاپ، قۋتىڭداپ وتىر ەدى. كۇرەڭباي ونىڭ ءسوزىن نەمقۇرايدى تىڭدادى. نۇرتاي جىلدىرمالاتىپ وتىرىپ، ءبىر كەزدە ماقساتتى اڭگىمەسىن قوزعادى.

— ادەيى سەنىپ تاپسىرعان شارۋامدى جەرىنە جەتكىزە ورىنداپ كەلگەنىڭە بيحيساپ رازىمىن. بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالىپ، مەرت بولا ما، قايتەدى دەپ ىشكەن اسىم بويىما تاراماپ ەدى. امان كەلگەنىڭدى كورگەندە بارىپ جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى... جارايسىڭ، جارايسىڭ! جىگىت ەكەنسىڭ. جولىڭدا جۇك قالدىرمايتىن نار ەكەنسىڭ.

كۇرەڭباي ءتۇسىن سۋىتىپ، بار اشۋ-ىزاسىن قاباعىنا جيناپ، كەنەت وزگەرتە قالدى. جان بوپ جارالعالى كوزگە شالىنباعان ءبىر ايبات تانىتىپ، قاتال سيپاتقا اۋىستى.

— سىزگە ىستەگەن اقىرعى جاقسىلىعىم وسى بولار، — دەدى كۇرەڭباي ءدۇمپۋ كورسەتىپ.

نۇرتاي بەتى قىزارا قالىپ، وباعان كوزىنىڭ تيتىمدەي قاراشىعىن ويناقشىتىپ، كۇرەڭبايدىڭ وڭمەنىنەن وتكىزە قارادى. بۇرىنعىداي ىعىنا جىعىلا كەتپەي، وقىس وزگەرە قالعان قاتال كەيپىنەن سەكەم الىپ:

— نەگە ولاي دەيسىڭ؟ اللا تاعالا، قالعان عۇمىرىمىزدا ءناسىپ بولاشاق جاقسىلىقتاردى بىرگە كەرۋگە جازسىن، — دەدى.

— جەتەر تالكەگىڭ، جەتەر! — دەدى كۇرەڭباي ونان سايىن بەتىنە ىزعار جيناپ. — نۇرتايدى ءزىلدى سوزبەن وسىلاي ءبىر نۇقىپ الدى دا، قولىمەن جاسقاپ تۇرىپ، ءسوزىن جالعاپ جىبەردى: — باياعىدان بەرگى ىستەگەن بار جاقسىلىعىڭدى ءوزىڭ قايتىپ ال دا، ءزابىر-قياناتىڭدى ارقالاتىپ جىبەر!

— جازعان-اي، جونىڭمەن جازعىرساڭ ەتتى، تاپ وسى ارادا كىنالاسۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ — قاپەلىمدە تۋ سىرتىنان بىرەۋ كەلدەكپەن سوعىپ جىبەرگەندەي مۇقالىپ قالدى.

— جامان دا بولسا بالام عوي. كەتەمىن باكىبايىما، ەلگە بارامىن.

— ياپىراي! — دەدى نۇرتاي كىرپىشە جيىرىلىپ، — مىنا ءسوز قايدان شىقتى؟

— بۇل ءسوز مىنا مەنەن شىقتى... — كۇرەڭباي سۇق ساۋساعىمەن كەۋدەسىن ءتۇرتىپ، كوكىرەگىن كەرىپ شالقايا ءتۇستى.

— سەن وسىنى شىن ايتىپ وتىرسىڭ با؟ — نۇرتاي سىلبىر كۇيمەن موينىن ءبىر قىلقىڭ ەتكىزدى.

— شىن ايتپاعاندا سەنىمەن قالجىڭداسىپ تۇر عوي دەيسىڭ بە...

— مەن ساعان قاتىن اپەرىپ، ەنشى بەرىپ، بولەك ءۇي عىپ شىعارايىن دەپ جۇرسەم. باس جوق-كوز جوق كەتەم دەگەنىڭ قالاي، ءباتىر-اۋ!

كۇرەڭباي تامىرى كوگەرە ادىرايعان سوم بىلەگىن سىبانىپ شىمىرىكپەي:

— باياعىدان بەرگى جارىلقاعانىڭ دا جەتەر، ەندىگى جاقسىلىعىڭنىڭ كەرەگى جوق ماعان.

— جارايدى! ءوز الدىڭا ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءۇي بولام دەگەنىڭ تەرىس ەمەس، — دەدى نۇرتاي جىندى كىسىشە ەرسى كۇلىمسىرەپ. — ال، ءبىراق ءبىرجولا ءبولىنىپ كەتەم دەگەنىڭدى قۇپتامايمىن. ءتىل الساڭ، ۇيىرىڭنەن ايىرىلما.

كۇرەڭباي جۇقالاڭ قارا قاسىن جيىرىپ، مىعىم داۋىسپەن:

— جاس بولسا كەلىپ قالدى. قالعان از ءومىرىمدى جالعىز بالامنىڭ قولىندا وتكىزەيىن، — دەدى.

— اداسىپ وتىرسىڭ، كۇرەڭباي! ءالى دە بولسا ويلان! مەنەن ءبولىنىپ كەتكەندە نە بارقادار تاباسىڭ!

— اداسسام كوپپەن بىرگە اداسايىن. بەل بايلادىم وسىعان.

— الدىڭا ءبىر قاراساڭ، ارتىڭا بەس قارايتىن ساق كىسى ەدىڭ. ازعىنداردىڭ قارماعىنا قالاي ءتۇسىپ قالىپ ءجۇرسىڭ؟ اشۋىڭنىڭ ارىنىن باس تا، اياڭداپ اقىلىڭا ءتۇس! ارا-تۇرا وكپە-پاناڭ بولسا دا، كەگىڭ جوق ەدى. تەرەڭ ويلانىپ الىپ، ءدال شەش! قىزدىرمانىڭ قىزىل تىلىنە ەرمە، كۇرەڭباي!

كۇرەڭباي تەرەڭ سەزىممەن تەبىرەنە:

— ەرتەڭ جاعاما جارماسادى ەكەن دەپ قورىقپاي-اق قوي، — دەدى.

— وتىز جىل وتانداسىپ، ءبىر ادامداي بولىپ كەتىپ ەدىڭ. ءبولىنىپ كەتكەنىڭ ەستىر قۇلاقتان ۇيات بولادى. ەڭ بولماسا، بيىلشا شىداشى، كۇرەڭباي! — نۇرتاي وسىنى ايتىپ تىنىستاپ الدى دا، ءدام-تۇز، تىلەك-باتا، اتا-بابا، سالت-سانا تۋراسىنان ءسوز قوزعاپ، شىعانعا شىعىپ كەتتى.

— ارعى-بەرگىنى قازباي-اق قوي! — كۇرەڭباي كەڭ بالاق تەرى شالبارىنىڭ ىشقىرىن كوتەرىپ قۇنتىڭداپ تۇرەگەلدى. — اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى. نە دەسەڭ و دە، كۇركەمدى جالعىز سيىرىما تيەپ الامىن دا، كەتەمىن ءقازىر...

— بۇل قالاي بولدى، بۇل قالاي بولدى؟ — دەي بەردى نۇرتاي شاپانىنىڭ ەتەگىن قىمتاي ءتۇسىپ.

— قانجىعاڭا بايلاپ جۇرگەن جانتورسىعىڭ ەمەسپىن عوي مەن.

ەكى ءسوز جوق مەندە. كەتەمىن! — الدى-ارتىنا قاراماي شىعا جونەلدى.

نۇرتاي سازارىپ وتىرىپ قالدى.

20

نۇرتاي ىلە-شالا ۇيىنەن شىقسا، كۇرەڭباي قۇرىم كۇركەسىن اپىل-قۇپىل جىعىپ جاتىر ەكەن. كۇرەڭبايدىڭ اياق استىنان اپىر-توپىر بولا قالعان وقىس ارەكەتىن كورگەن اۋىل ادامدارى جان-جاقتان انتالاپ جينالىپ قالعان.

كولبارشىن الابى كەنەت تەبىرەنىپ، تولقىپ كەتكەندەي. سالقىن تارتقان سارابدال كۇز كۇنى سامارقاۋ جىلجىپ قارا كوك مۇنار باسقان كوكجيەكتەن جوعارى اسىپ، اسپان شوقتىعىنا ورمەلەپ بارادى. جىڭعىل، قامىس-قۇراعى تۋىرىلا جايقالعان ايدىن شالقار كولدىڭ ىق جاعىنا القا-قوتان قونىستاپ وتىرعان ەكى اۋىل جۇدەۋ. كول جاعاسىنا تاياۋ ءتورت جەردەگى ۇزىن جەلىگە قارايلاپ، بىتىراي جايىلىپ جۇرگەن ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، كۇنشىعىس بەتكەيدەگى قىراڭدا توپ-توبىمەن ورىستەگەن مارقا بۇزاۋلار، قوزى-لاقتار بولماسا اۋىل ماڭىندا باسى ارتىق مال كورىنبەيدى.

الاسا بويلى قارتاڭ ايەل قولىنداعى ۇرشىعىن جول-جونەكەي يىرگەن بويىمەن كەلىپ تۇرا قالىپ، بەتىن جىرتىپ، اۋزىن سىلپ ەتكىزدى: «سۇمدىق-اۋ، مىنا كۇرەڭبايعا نە بولعان، ءىس-مىس جوق قايدا كەتكەلى جاتىر!» تەكە ساقال، قاتقان قارا شال باقشيا الاقانىن جايىپ: «بار بول، بار بولعىر! مۇنىڭ نە؟» — دەپ كۇرەڭبايعا جاناسا بەردى. كۇرەڭباي ازىن-اۋلاق شوقپىتتارى مەن قازان-اياقتارىن جيناستىرىپ ءبۋىپ-تۇيىپ الدى.

— ءباتىر-اۋ، مىناعان نە بولعان؟ — دەپ نۇرتايدىڭ بايبىشەسى ءبادىعۇل تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي بولىپ، قورباڭداپ كەلىپ بارقىلداي سويلەدى. نۇرتاي قارا تاياعىنا يىلە تايانىپ، كۇرەڭبايدىڭ الدىندا بۇكشيىپ تۇرا قالدى. كۇرەڭبايدىڭ ماناعى جاعىمسىز اڭگىمەسىن جاي قوقان-لوقى دەپ بىلسە كەرەك، ونىڭ شىنايى مۇرات-ماقساتىنا ەندى كوزى جەتكەندەي ۇرتى سۋالىپ، داعدارىپ تۇرعاندا، ءبىر بۇيىردەن جەتىباي سۋماڭداپ جەتىپ كەلىپ، اي-تۇيگە قاراماي كۇرەڭبايعا اۋىز سالدى:

— ۋا، بايەكە، كوش كولىكتى بولسىن! قاي جەردەگى جايلاۋىڭا كوشكەلى جاتىرسىڭ؟

كۇرەڭباي قۇرىم-شوقپىتتارىن جەرگە قويا سالعان، جەتىبايدى وقتى كوزىمەن اتىپ:

— كوك مايسالى كەڭ جايلاۋىما كوشەيىن دەپ جاتىرمىن! — دەدى.

— ساعان نە بولدى، قارا باسقىر! — ماجىكەننىڭ شەشەسى جانبالا كەمپىر شۇڭىرەك كوزىنەن سوراسى اعىپ، ارىق قويداي بۇرسەڭدەپ قالدى.

— قالجىڭ ءوز الدىنا، — دەدى جەتىباي اقىلىنا تۇسكەندەي بولىپ، — بايعۇس-اۋ، راسىندا، قاڭعالاقتاپ قايدا بارماقسىڭ؟

— مەندە سەنىڭ نە جۇمىسىڭ بار! — كۇرەڭباي جەتىبايدىڭ الدىنا سىرەسىپ تۇرا قالدى.

جەتىباي انتەك ىڭعايسىزدانىپ، جاسقانا قارادى. ەكى قولىنىڭ ساۋساقتارىن قايشى ايقاستىرىپ، قۇر بەت الدى سىرتىلداتا بەردى. بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ، داعدارىپ تۇر.

قازىرگى كۇرەڭباي كۇنى كەشەگە شەيىن نۇرتايدىڭ ايبىنىنان ىعىپ، ءامىرىن بۇلجىتپاي ورىنداي بەرەتىن كۇرەڭباي سياقتى ەمەس. يەسىنىڭ بۇيدالى تايلاعىنداي ەلپەڭ قاعاتىن كونبىس سيپاتىنان بەلكۇللى اينىپ، جاڭا ءبىر قايسار مىنەز تاپقانداي.

— و، جاساعان! — نۇرتاي تاياعىن شوشاڭ ەتكىزىپ، كۇڭىرەنە سويلەدى. — قوياننىڭ كوجەگى قۇساپ ءار بۇتانىڭ تۇبىنە بىتىراپ كەتەمىز بە وسىلاي؟!

اعاسىنىڭ اۋىر كۇيزەلىسى كوڭىلىنە جاقپاي قالدى عوي دەيمىن. جەتىباي بىرەۋ شىمشىپ العانداي تىرجىڭداپ:

— اعا، ءسىز جوقتى ايتادى ەكەنسىز. كۇرەڭباي كەتسە ىرىسىم كەمىپ قالات دەپ قورقاسىز با؟ — دەدى.

— جاپ اۋزىڭدى، ءزانتالاق!..

سول ەكى ارادا كۇرەڭباي شوقپىتتارىن ەكى بۋداعا ءبولىپ، قىل ارقانمەن بۋىپ، سيىرىنا ارتۋعا ىڭعايلاپ قويدى. اينالا قورشاپ تۇرعان اۋىل ادامدارىنىڭ اراگىدىك اششى قاڭقۋىنا دەس بەرەر ەمەس.

ءبىر سۇرلانىپ، ءبىر قىزارىپ، بەرەكەسى قاشىپ تۇرعان نۇرتاي جەمە-جەمگە كەلگەندە، كۇرەڭبايدىڭ وقىس قيمىلىنان ارتى قيىن شىرعالاڭ ءىستىڭ نىشانىن كورگەندەي، تۇتەپ كەتتى. ءجيى كۇرسىنىپ، كوزى جىپىلىق قاعادى. كۇرەڭبايدى بۇرىنعىداي ىقتىرىپ، قورقىتىپ توقتاتۋعا دارمەن قايدا. ايتكەنمەن ونىڭ مىنا ويدا جوقتا پايدا بولعان قاتال مىنەزى، تاپا تال تۇستە سىلكىنىپ كەتە باستاعانى جانىنا باتىپ كەتكەن سياقتى. باياعىدان بەرى اشسا اياسىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا بولىپ، جەل قۋعان قاڭباقتاي قايدا ايداسا سوندا كەتە بەرەتىن كۇرەڭباي قازىرگى ساتتە ونىڭ كوزىنە توردى بۇزىپ شىققان اش ارىستانداي كورىندى.

— بارعاندا قىسقى باسپاناڭ دا جوق، وسى كۇزدىڭ سۋىعىندا جىرتىق لاشىقپەن نە كۇن كورەسىڭ؟ — نۇرتاي كۇرەڭبايعا تەلمىرە قاراپ، ءبىرتابان جاقىنداي ءتۇستى. — بۇگىنشە ايالداشى، تىم قۇرماسا، ازىن-اۋلاق ەنشى ءبولىپ بەرەيىن.

— ءبىر مەزگىل ءتىل السايشى، مىنا تۇرىڭمەن قايدا باراسىڭ، ەل-جۇرتتان ۇيات ەمەس پە؟ — جەتىباي نۇرتايدىڭ جاڭاعى ات ءوتتى قولقا ءسوزىن ەسەلەپ جىبەردى.

— تاراڭدار، تۇگە، بارىڭدار؟ — بەيبەرەكەت داۋرىعىپ بارا جاتقان كارى-جاسقا اقىرىپ، تاياعىمەن جاسقاپ قۋىپ جىبەردى نۇرتاي.

ەلگە ادەيى كوشكەن سوڭ ادام سياقتى ازىن-اۋلاق قارا-قۇرامەن قومپيىپ بارعانىن كۇرەڭباي ىشتەي جەك كورگەن جوق. نۇرتايدىڭ ءوزى ءبىلىپ ءبولىپ بەرەتىن مال-مۇلكى بولسا، ازىرقانباي الىپ كەتكىسى كەلدى. جانتاق ءمۇيىز قارا الا سيىرعا تيەپ ىڭعايلاپ قويعان كاكىر-شۇكىر نارسەلەرىن، كۇركەسىنىڭ قۇرىمى مەن شاڭىراعىن قاتارلاپ ءبىر جەرگە ءۇيىپ قويدى.

— جارايدى، بۇگىنشە توقتاسام توقتايىن، — كۇرەڭباي رايدان قايتىپ نۇرتايعا بەت بۇردى. — سىزدەن ءبىر تىلەگىم بار: مىنا جەتىباي ماعان تيىسە بەرمەسىن. ەندى قايتىپ، اۋزىن اشسا تۋرا قول جۇمسايمىن! مۇرنىن بۇزامىن!

— جەتىبايدىڭ جاراسى جەڭىل عوي. — نۇرتاي ەرنىن جىمىراپ، كوزىن الارتىپ، جەتىبايعا سۇستانا قارادى: — ءزانتالاق، سەن جايىڭا ءجۇر. كۇرەڭباي ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا قىستىرىلما. بۇعان ءبىر اۋىز جامان ءسوز ايتساڭ بار عوي، مەنەن جاقسىلىق كۇتپە!

نۇرتايدىڭ وپ-وڭاي جەڭىلىپ قالعان سولقىلداق ءتۇرىن كورگەن جەتىباي رەتىن تاۋىپ ونى شاعىپ الدى:

— كۇرەڭبايدا التى الاسى، بەس بەرەسىم جوق مەنىڭ. ءسىزدىڭ نامىسىڭىز عوي جىرتىپ جۇرگەنىم، — دەگەندە، «بولدى، ءسوز ءبىتتىنى» يشاراتپەن ۇقتىرىپ، تاياعىن سىلتەپ كالدى نۇرتاي.

كۇرەڭباي «اس پاندى الاقانداي، جەردى تەبىنگىدەي ەتكەن» قاتال رايىنان قايتىپ، يمانتارازى قالىپقا كەلدى. قاپتەسەر تىشقانداي جىلتىڭداپ تۇرعان جەتىباي شىمىرىكپەي نۇرتايعا ءسوز تيگىزدى:

— كەتەم دەگەن كىسىنى نەسىنە جولىنان قالدىراسىز؟ بارسىن؛ ساپارى وڭ بولسىن، — دەدى.

ومىرىندە باسىنان ءسوز اسىرىپ كورمەگەن نۇرتاي، جەتىبايعا جەكىرىپ تاستادى:

— ساعان قالعان ءسوز جوق، ءزانتالاق! اۋلاق ءجۇر. بار، ۇيىڭە بار. اقىلىڭ باسىڭنان اسىپ بارا جاتسا، اتقا ءمىن، ەل بيلە!..

جەتىباي اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ، سولبىرايىپ تۇرا جونەلدى.

21

كۇرەڭباي بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىن استىنا توسەپ، جاستانىپ، كۇركەسىنىڭ ەسكى جۇرتىنا جاتىپ قالدى. نۇرتايدىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە راقاتتانىپ قونىپ شىق دەگەنىنە كونبەگەن. ءىڭىر شايىنا شاقىرعاندا دا بارماي، جاۋباسار ۇيىنەن ءبىر توستاعان ايران ءىشىپ، جاتىپ قالدى.

ءتۇن سالقىن. اسپان الا بۇلتتانىپ، كول جاقتان سۋىق جەل سوعىپ تۇر. بۇلىڭعىر تۇندە تابيعي ءتۇسى وزگەرىپ، قارا قوشقىلدانىپ تولقىپ جاتقان ايدىن كول-ىق جاعىنان قاراعاندا شەتسىز-شەكسىز اسپان كەڭىستىگىمەن تۇتاسىپ كورىنەدى. وقتا-ساندا كولدەن سىمپىلداپ ۇشقان بەلگىسىز قۇستار، قورىقتاعى باقالاردىڭ بەيمازا باق-باقپاعى سەرگەك جاتقان كۇرەڭبايدى مازالاي تۇسەدى. كوپكە شەيىن كوزى ىلىنبەدى. الدەبىر بۇلدىر ويلار الدى-ارتىن وراپ الىپ، باسى مەڭ-زەڭ بولدى. ەكى جاق جامباسىنا كەزەك اۋناپ ءتۇسىپ، جايسىز جاتىر.

ەندى كوپ كەشىكپەي تاڭ اتادى، جەر بەتىنە جارىق ساۋلە تۇسەدى، الاۋلاپ كۇن شىعادى. بۇيىرسا، كۇرەڭباي تاقىرتوبەگە جول تارتادى. باكىبايىمەن قاۋىشىپ، كوزايىم بولادى. مۇعالىمگە، سامەتكە جانە باسقا جاندارعا اعىنان جارىلىپ سىر ايتادى. ءسويتىپ تاپا تال تۇستە جولدان اداسىپ، ساز بالشىققا بەلشەدەن باتقان اۋىر كۇناسىن جۋاتىن بولادى. ونداعى ەل-جۇرت نە دەر ەكەن؟ ازار بولسا نۇرتايمەن ارازداسىپ كەلىپتى دەر. مەيلى، ايتا بەرسىن.

كۇرەڭباي ەلەڭ-الاڭنان تۇرىپ، ساقاداي سايلانىپ الدى دا، سىنىق ءمۇيىز قارا الا سيىرعا باس ءجىپ تاعىپ، ونىڭ قىزىل قاسقا بۇزاۋىن قاسىنا اكەپ قويدى.

وسى كەزدە قولىنا جەز قۇمان ۇستاپ نۇرتاي تىسقا شىقتى. دارەت الىپ بولعاسىن اناداي جەردەن قول بۇلعاپ كۇرەڭبايدى شاقىرىپ الدى.

— جىلقىنىڭ بابىن بىلەتىن ناعىز جىلقىشى اتانىڭ ءوزى ەدىڭ، — دەپ قىنجىلا ءسوز باستادى، — جازعى جايىلىمىن، قىسقى تەبىنىن كوزىڭنىڭ قىرىمەن تانيتىن ەدىڭ. ءبىر موندىباستى جالداپ الارمىن-اۋ... ۇيرەنىسكەنشە نە زامان. امالىم بار ما، قايتەيىن. ولىمگە دە كونەدى كىسى. مەزگىلى جەتكەندە باستان جاق تا ايىرىلادى. ءاميشا، اقىرى قايىرلى بولسىن. اللا تاعالا ساعان ۇزاق عۇمىر بەرسىن، باقىتقا جەتكىزسىن. ءبىز وزىڭە ماعلۇم بولعان سەبەپپەن امالداپ كولبارشىندا قىستاپ قالاتىن بولدىق قوي. ءۇش-تورت ءۇيىمىز ەكى دايار قوراعا ءبولىنىپ قىستاپ شىعامىز. قالعاندارى كەلەسى اپتادا تاقىرتوبەدەگى قىستاۋلارىنا كوشىپ بارادى. ءبىر كۇن دامدەس بولعانعا قىرىق كۇن سالەم دەمەي مە. سەنىمەن ءبىزدىڭ دامدەس بولعان كۇندەرىمىزدى حيساپقا الساق، سان جەتپەيدى.

كۇرەڭباي كوڭىل جىقپاس پىشىنمەن:

— قۇداي ساقتاسىن، ءسىزدى نەگە ۇمىتايىن، — دەدى.

نۇرتاي سۇڭگىپ شىققان ۇيرەكتەي موينىن ءبىر قىلقىڭ ەتكىزىپ، كەشىرىم سۇراعانداي:

— كوپ بەرمەدى دەپ وكپەلەمە. ءبولىپ قويعان از عانا ەنشىم بار ەدى، ازسىنباي الا كەت، — دەدى.

كۇرەڭباي اناۋ نە ايتسا دا قوستاپ، قۇپتاي بەرەيىن دەگەن بايلامعا بەكىنىپ الدى.

— نە بەرسەڭىز دە ريزامىن.

— اللا تاعالا ءار پانداسىنە تاۋفىق بەرسىن. دۇنيە شىركىن كىمگە جولداس بولار دەيسىڭ. — كۇبىرلەپ ارابشا سويلەپ كەتتى: — «ءۋاددۇنيا جيپاتۋن، ۋا تالابۋن كالبۋن». — ايتىپ تۇرعان بالدىر-باتپاعىنا كۇرەڭباي پالەندەي ءمان بەرە قويماسا دا، ءوزى ىلە قازاقشا ماعىناسىن قوسا ءتۇسىندىردى. — «دۇنيە دەگەن ءبىر بوق، ونى قۋىنىپ، ىزدەگەن ادام اشقاراق يتپەن بارابار»، — دەيدى ارابتار، — مەن سونى ايتىپ تۇرمىن، — دەدى.

— مەن دۇنيە قۋىپ، بايۋدى كوزدەپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن عوي، — دەدى كۇرەڭباي كىربەڭ الىپ.

— ءسىراعىسىن ايتام... ءار نارسەگە قاناعات قىلماق كەرەك.

تەبىرەنگەن تەرەڭ ويدى ارەڭ تەجەپ تۇرىپ، كۇرەڭباي:

— ەرتەرەك اتتانايىن، جۇرەيىن، — دەدى.

— نارسەلەرىڭدى مىناعان تيەپ ال. — نۇرتاي ءبىر بۇيىردە تۇرعان ەسكى جاداعاي تارانتاستى تاياعىمەن نۇسقادى. — انا تۇرعان وگىزدى جەك! — وسى اربادا بايلاۋلى تۇرعان قيسىق ءمۇيىز قوڭىر وگىزگە كوز جىبەردى. — ءبىر كەسەك كيىزگە كورپە-جاستىق، ءبىر الاشا بۋدىرىپ قويدىم، ارباڭا سالىپ ال.- داۋىستاپ ايەلىنە ءامىر بەردى، — ءاي، ءبادىعۇل، انا، كۇرەڭبايعا بەرەتىن نارسەلەرىڭدى اكپەلشى بەرى!..

كۇرەڭباي «ءوزىم بارايىن»، — دەپ جىلجي جونەلگەندە، قيرالاڭداپ ۇيدەن شىعا كەلگەن ءبادىعۇل اتىرىنىپ:

— كەرەك بولسا، ءوزى الىپ كەلسىن، — دەدى.

قازداڭداي باسىپ ۇيىنە قاراي جونەلگەن نۇرتايدىڭ سوڭىنان كۇرەڭباي سەلقوس ەرىپ كەتتى. نۇرتايدىڭ ۇيىنە جاقىنداي بەرگەندە كۇرەڭبايدىڭ دەنەسىنە ءدىرىل كىرىپ، ماڭدايىنان ىستىق تەر بۇرق ەتتى. ءبادىعۇلعا ءۇن قاتپاي دەل-سال كۇيدە تۇرىپ قالدى. باي ادامنىڭ قولىنان ساداقا العالى تۇرعان قايىرشىداي سەزىندى ءوزىن. ارتىنا شۇعىل اينالىپ، كەلگەن ىزىمەن كەتىپ قالعىسى كەلدى. «مۇلكىڭ دە، ەگىزىڭ دە وزىڭە»، — دەپ باز كەشكىسى كەلدى. «ءوزىڭ ءبىر بولماعان توڭ مويىن ادام ەكەنسىڭ. الىپ كەت دەپ جىك-جاپار بولىپ تۇرعاندا بەرگەنىن الا بەرمەيسىڭ بە؟ نەڭ كەتىپ بارادى. دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا ولجا ەمەس پە؟» — دەپ كوكىرەك تۇكپىرىنەن ءبىر داۋىس ساڭقىلداپ تۇر.

تىشقانمەن ارباسقان جۇندەس مىسىقشا كۇرجيىپ، القا-سالقا بوپ تۇرعان ءبادىعۇل تەسىلە:

— ءدام-تۇزىمىزعا تۇكىرىپ كەتىپ بارا جاتقان كىسىگە وسىنشا جاعىنىپ، نە كۇن تۋدى ساعان، — دەدى.

— بىلشىلداما!  — نۇرتاي تاياعىمەن جاسقاپ قالىپ، ايبار كورسەتىپ ەدى، ءبادىعۇل ودان بەتەر ادۋىنداپ كەتتى:

— ايتپادى دەمە. تۇبىڭە وسى كۇرەڭباي جەتەدى ءالى. ويباي-اۋ، بۇل تەگىن كەتىپ بارا جاتىر دەيسىڭ بە!

— قۇر بەت الدى سويلەي بەرمەسەيشى، بايبىشە! كۇرەڭبايدا سەنىڭ نەڭ بار؟ جولى وڭعارىلسىن، قايدا جۇرسە دە امان بولسىن.

ءبادىعۇل سويلەگەن بويىمەن شاتقاياقتاپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.

اۋىل ادامدارى جينالىپ كەلۋگە نۇرتايدان باتا الماي، ءار جەردەن، ءۇي-ۇيدىڭ الدىنان باسپالاپ قاراپ تۇر. كۇرەڭبايدىڭ ەندىگى قيمىلىن اۋلاقتان باقىلاۋعا ءپاتۋالاسقان سياقتى. بۇرىن ءشوپتىڭ باسى قيمىلداسا وت الىپ قاشىپ، لىپىلداپ تۇراتىن جەتىباي دا بۇگىن ۇيىنەن شىقپاي قويدى. كىم بىلەدى، «جانىڭ شىقسىن، ولمەسەڭ ورەم قاپ!» دەپ نۇرتايدى تابالاپ جاتقان شىعار. ماجىكەن ۇيدە جوق.

كۇرەڭباي بوساعادا تەڭكيىپ جاتقان اق كيىزدى وڭ يىعىنا سالىپ الىپ، نۇرتاي بەرگەن تارانتاسقا اپارىپ سالىپ قويدى. قيسىق ءمۇيىز قوڭىر وگىزدى تارانتاسقا جەكتى دە، كۇركەسىنىڭ جۇرتىنا اپارىپ، بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىن دەرەۋ تيەپ، سيىرىن اربانىڭ ارتىنا تىركەپ قويدى.

ءبادىعۇل ۇيىنەن شىعا كەلىپ، تۋىرلىققا ارقاسىن جاپسىرىپ، باقشيىپ قاراپ تۇر. نۇرتاي ەڭكەڭدەي باسىپ، تاياعىمەن جەردى شەكىپ كەلدى دە، وگىزدىڭ باس ءجىبىن وڭتايلاپ ۇستاپ، ەندى جۇرگەلى تۇرعان كۇرەڭبايدىڭ يىعىنا قولىن ارتىپ، قيىلا:

— ساپارىڭ وڭ بولسىن، كۇرەڭباي! اقىرعى تىلەگىمدى ايتىپ قالايىن. وزىڭنەن باسقا جانعا سەزدىرمەگەن قۇپيا سىرلارىم بار ەدى. اۋزىڭا بەرىك بولعايسىڭ، — دەدى.

كۇرەڭباي قۇپتاعان بولىپ باس يزەدى. قوڭىر وگىزدى جەتەلەپ، ىلگەرى جىلجىپ جونەلە بەردى. نۇرتاي قاراسى ۇزىلگەنشە كۇرەڭبايدىڭ ارتىنان باقشيىپ قاراپ تۇردى...

* * *

كۇرەڭبايدىڭ بىزگە بايانداپ بەرگەن اڭگىمەسى وسىمەن اياقتالا بەرگەندە، سامەت، ەلەمەس، باكىباي بار، ۇشەۋمىز ەندى ءجاميدىڭ ويدا جوقتا دەرتتى بوپ قالۋىنا سەبەپ بولعان شىرعالاڭ جايدى بىلۋگە اسىعىپ سونى ايتۋىن وتىندىك...

22

كۇرەڭباي جىلقى كۇزەتىنەن كەلىپ، بيە بايلاپ بولعان سوڭ كۇركەسىندە قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. بىرەۋ بۇيىرگە ءتۇرتىپ وياتتى. شوشىپ ويانا كەلسە، ىرجيا كۇلىپ، قاسىندا ماجىكەن تۇر ەكەن.

— جاي ما؟ — دەدى كۇرەڭباي ۇيقىلى كوزىن ۋقالاپ.

— كوكەم ساعان كەلىپ كەتسىن دەپ جاتىر

— ۇيقىمدى قاندىرىپ كەيىنىرەك بارسام قايتەدى؟ — نارازى پىشىنمەن، كەرىلە ەسىنەدى كۇرەڭباي.

— جۇرسەيشى... تەز كەلسىن دەپ جاتىر.

— پاي-پاي، نە بوپ قالدى؟ جۇرە بەر، ءقازىر كيىنىپ بارايىن.

«اسىعىس شاقىراتىن قانداي تىعىز شارۋاسى بار ەكەن؟» — دەپ ويلادى كۇرەڭباي. — ۇيقىمدى بۇزىپ، بەرەكەمدى كەتىرگەنىن قاراشى الگى قىرسىقتى شوشقانىڭ».

كەيىنگى كەزدە نۇرتاي كۇرەڭبايدى وزگەشە سىيلاعىشتاپ، جىلى ۇشىرايتىن بولعان. بۇرىن سىنىقتان سىلتاۋ تاۋىپ، وق جىلانداي ىسقىرا كەلەتىن نۇرتاي بۇل كۇندە كۇرەڭبايمەن شۇيىركەلەسە سويلەسەتىن. اپىل-قۇپىل كيىنىپ جاتقان ساتىندە كۇرەڭباي نۇرتايدىڭ كەيىنگى كەزدەگى وقىس وزگەرگەن وسى قۇبىلمالى مىنەزىنە وي جۇگىرتىپ ەدى، ءبىراق ونىڭ دا ۇشىعىنا شىعا المادى.

«مەيلى، نە دە بولسا بارا كورەيىن». — قولىن ءۇمىتسىز سىلتەپ، نۇرتايدىڭ ۇيىنە كەلدى.

— شاقىرعان ەكەنسىز؟ — ءتور الدىندا قالشيىپ وتىرعان نۇرتايعا كەزىنىڭ استىمەن قاراپ، ءامىر كۇتىپ تۇرا قالدى.

— سەندە پالەندەي بوتەن شارۋام جوق. — توت شالعان كونە مىس ىسپەتتى ۇساق تىستەرىن كورسەتە، سولعىن شىرايمەن كۇڭك ەتتى نۇرتاي.

نۇرتايدىڭ يمانتارازى ىڭعايىن كورىپ، كوڭىلى دەمدەگەن كۇرەڭباي ەندىگى ايتارىن سابىرمەن كۇتتى.

— وتىر، كۇرەڭبايىم! — قولىن شوشايتىپ ءوزىنىڭ وڭ جاعىنان ورىن نۇسقادى. — اللا تاعالا ءاميشا راحىم ەتسىن. اناداعى توتەنشە ناۋقاستان قۇلان-تازا ارىلعانىڭا قيساپسىز شاتپىن. — مەكىرەنىپ كۇرەڭبايدىڭ باسىنان باقايىنا شەيىن شولىپ ءوتتى. — باسقا تەپسە كەتپەيتىن ىرىسىمسىڭ عوي.

كۇرەڭباي نۇرتاي نۇسقاعان ءقادىرلى ورىنعا وتىرۋعا باتىلى بارماي، قارسى الدىنا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.

— ناقا، جاي شاقىرعان جوق شىعارسىز؟

— قاپەلىمدە نە بوپ قالدى دەيسىڭ، — دەدى نۇرتاي قۋتىڭداپ، — ۇيقىڭ بۇزىلدى عوي. بويىڭ سەرگىسىن، ءشيدىڭ ىشىندەگى تەگەنەدەن قىمىز قۇيىپ ءىش! ماعان دا قۇيىپ بەر!

كۇرەڭباي قىزىل-سارى ورنەكتى بيىك ءشيدىڭ ىشىنە قۇرداي جورعالاپ كىردى دە، ءداۋ سارى الا اياققا شۇپىلدەتە قىمىز قۇيىپ الىپ، نۇرتايعا اكەپ بەردى. شاعىنداۋ قوڭىر اياققا تولتىرىپ وزىنە قىمىز قۇيىپ الدى. وڭ جاقتاعى جاساۋلى اعاش كەرەۋەتتىڭ الدىنا وتىرا قالىپ، سىزدىقتاپ قىمىز ىشە باستادى. ەكى كوزى نۇرتايدا. نە ايتار ەكەن؟

— قىمىزعا ءبىر حوس ءتاۋىر ەدىڭ عوي. نەگە شابانداپ وتىرسىڭ؟ — دەدى نۇرتاي كوزىنىڭ سۇعىن قاداپ. — ءىشىپ قوي. قانباساڭ، تاعى دا قۇيىپ ءىش.

كۇرەڭباي قىمىزدى سارقىپ ءىشتى دە، اياقتى جەرگە قويا سالىپ، ەكى الاقانىن بىردەي جايىپ باتا قايىردى.

— اللا اكبار!

وعان ىلەسە نۇرتاي دا قولىن جايىپ، بەتىن سيپادى:

— تىلەگىڭ قابىل بولسىن!..

نۇرتاي ءۇي ءىشىن كوزىمەن اينالا ءتىنتىپ شىقتى دا، ۇشاتىن كۇشىگەندەي قومدانىپ، قوقيىپ وتىردى.

— الگى ءنانجاۋعىر كەمپىردىڭ كەلمەي جاتقانىن قاراشى. كەشەدەن قالعان جىلى-جۇمساق بىردەڭەسى بولسا جەپ كەتەر ەدىڭ.

— شارۋاڭىزدى ايتا وتىرىڭىز...

— ءاسسابىر ارراحمان، بەسسابىر اسشايتان، از عانا تاعات ەتە تۇر، كۇرەڭبايىم. — ەكى يىعى بۇلكىلدەپ، بەت-اۋزى جىبىرلاپ، بار دەنەسىمەن تۇتاس قوزعالدى.

نۇرتاي قۇرمالدىققا شالىناتىن كوك توقتىداي سىلەيە قالىپ، ءىشى-باۋىرىن قايعى-قاسىرەت جايلاپ جاتقانداي اھ ۇرا كۇرسىندى.

— تىرناقتاي جازىعىم بولسا، قىلشا موينىم تالشا دەمەس پە ەدىم. — نۇرتايدىڭ داۋسىنا ءدىرىل كىردى. — وسەكتەپ، جاماندىققا ۇشىراتىپ، وسىنشا جاسقا كەلگەنشە ەستىپ كورمەگەن ءسوزىمدى ەستىرتتى، بۇلار. بۇل نە دەگەن ماسقارا! كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ، جەرىمىزدى الامىز دەيدى تۇگە. و، پاديشا حۇدا، ءبادباحىتتارعا مىندا قاباقات عالاماتىڭدى جىبەر! تاس توبەلەرىنەن جاسىل ءتۇسىر! — ەكى الاقانىن تەرىس جايىپ، ءباددۇعا وقىدى. جانى شىعارمانعا تاقاپ قالعانداي، بۋلىعىپ وتىرىپ قالدى.

كۇرەڭبايدىڭ كوڭىلىنە كۇدىك كىردى. «بۇل كوك ۇرعان نەگە مۇنشا كۇيزەلىپ وتىر؟ جەرىن السا قايتەيىن؟ وندا مەنىڭ نە شارۋام بار؟

نە ايتپاق ويى بار ەكەن؟ كامونەستەردەن باكىبايدى ءبولىپ ال، جونگە سال دەمەك بولادى عوي، ءسىرا...»

نۇرتاي كۇيىس قايىرعان سيىرداي ىڭىرانىپ، كۇڭىرەنە ءسوزىن جالعادى:

— «تورىققان ادام مەلشيگەن قارا تاسقا دا جالبارىنادى» دەگەن ەكەن، باقي دۇنيەدەن ماڭگىلىك جاي تاپقان اتا-بابالارىمىز... — ەتەگى تىزەسىنە تۇسكەن دابى كويلەگىنىڭ قولبىراعان جەڭىن شىنتاعىنا جەتكىزە ءتۇرىپ قويدى. — بىلەمىن... سەن تاستاي قاتىپ قالعان مەيىربانسىز ادام ەمەسسىڭ، كۇرەڭبايىم. ءدام-تۇزىمىز ارالاسقالى بيعايني وتىز جىلدان استى. سودان بەرى قىلداي قياناتىڭدى كورگەن جوقپىن...

وتىز جىلدان بەرى زايا كەتكەن ەڭبەگىنىڭ مول ەسەسىن قايىراتىن ەنشى ءبولىپ بەرۋگە شاقىرعانداي-اق، ەگىلە ەمىرەنىپ، ءسوزىن تىيىپ تاستادى.

نۇرتايدىڭ وسى شۇعىل وزگەرىسىنە قايران قالعان كۇرەڭباي، ەندى قايتەر ەكەن دەپ، كەلەسى ارەكەتىن اسىعا كۇتىپ وتىر ەدى، اناۋ قاس-قاباعى جادىراپ، تاناۋىنىڭ استىنان مىرس ەتتى:

— تاقا ساراڭدىعىڭ ۇستاپ كەتپەسە، سەنەن ءبىر قولقا سۇراعالى وتىرمىن، كۇرەڭبايىم!

— سۇراڭىز! بويىمدا ءسىزدىڭ كادەڭىزگە جارايتىن بىردەڭە بولسا، ايايمىن با؟

— قولقانىڭ دا قولقاسى بولادى عوي. مەن سەنىڭ ار-نامىسىڭا، قايراتىڭا قولقا سالعالى وتىرمىن. مەسەلىمدى قايىرماسسىڭ.

كۇرەڭباي نۇرتايدىڭ مىنا تۇسپالىنا ىشتەي قىنجىلىپ، تۇيلىگىپ قالسا دا، باستالعان سۇرەڭسىز اڭگىمەنىڭ ارتى نەمەن تىنار ەكەن، قاي جەرگە اپارىپ سوعار ەكەن، ءبىلىپ الايىن دەگەن ماقساتپەن ىڭعايىنا كوشە بەردى.

— بۇل تۇسپالىڭىز نەنىڭ ءجونى، نەنىڭ اڭعارى؟ اشىڭقىراپ ايتىڭىزشى، نۇرەكە؟

— قۇمارتا تىڭدار قۇلاق بولسا، ايتاتىن سىرىم دا كوپ، مۇڭىم دا كوپ...

مىنە، قىزىق. وسى انت اتقان نە دەپ وتىر ءوزى؟ نەگە اشىپ ايتپايدى؟ نە بولسا دا اقىرىنا شەيىن شىداپ تىڭدايىن.

— ايتا بەرىڭىز، قۇلاعىم سىزدە...

— اۋزىڭ ساراڭ ەدى، كۇرەڭبايىم! — ءبىر قۇپيا سىر ايتقىسى كەلەتىنىن اڭعارتىپ، ءسال كىدىرىپ قالدى. — ىشكە سىر ساقتاۋدىڭ ءوزى زور ونەر، كىم كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ابزال قاسيەت دەگەن عاقليا بار اراب جۇرتىندا...

وي شەگىنە جەتە الماي، ءار تاراپقا اۋىتقىپ وتىرعان كۇرەڭباي ورەكپىپ:

— سىرىڭىزدى سىرتقا شاشىپ، ءسىزدى ۇياتقا قالدىرعان جەرىم جوق ەدى عوي، — دەدى.

— ءسىراعىسىن ايتام. وبالىڭ نەشىك، ونداي پاسىق مىنەزىڭدى كورگەن جوقپىن. ساعان زاررەدەي قاستىق ويلاسام، ءبىر اللاعا تاپسىر. پاندە بولعاسىن، حاتالاسپاي تۇرمايدى، كەي-كەيدە ءوزىمسىنىپ ءتىلىم تيسە، عافۋ وتىنەمىن. دۇنيەدەگى ساعان ىستەگەن قياناتىمدى قيامەت-ماحشارعا ارقالاپ كەتپەسپىن.

وتىز جىلدان بەرگى سانسىز ءجابىر-جاپالار، تۇششى ەتكە تيگەن اششى تاياقتار، ار-نامىسقا نۇقسان كەلتىرگەن نەبىر قىلمىس، قياناتتار كۇرەڭبايدىڭ كوكەيىنە تاستاي ورناپ قالعان-دى. جاستاۋ كەزىندە كورگەن قياناتىنىڭ كوبىسىن جىپكە تىزە بەرمەي، جۇرتقا سىرتىن قامپيتىپ جۇرە بەرەتىن. بەرتىن كەلگەندە، جاسى ەلۋدەن اسىپ، شار تارتىپ، ساقال-شاشىنا اۋىر بەينەتتىڭ قالىڭ قىراۋى تۇسە باستاعاندا نۇرتايدىڭ اششى ءتىلى قيت ەتسە جۇرەگىنە تىكەندەي قادالا كەتەتىن. كوبىنە-كوپ زىعىردانى قايناپ، ىشتەي تىناتىن. اسىرەسە كەيىنگى جىلداردا، ىستىگى ۇشىنا شىققان ءبىر ءتوزىمسىز ساتتەردە نۇرتايدىڭ بەتىنەن الىپ، شاق ەتە قالعان كەزدەرى دە بولعان.

ەندى، مىنە، نۇرتاي كۇرەڭباي الدىنداعى اۋىر قىلمىسىن مويىنداۋ، كوزى تىرىسىندە كەشىرىم سۇراعىسى كەلگەن ىڭعايىن تانىتىپ وتىر.

— فاني دۇنيە كىمگە تۇلعا بولادى دەيسىڭ، كۇرەڭباي! — نۇرتاي كەۋدەسىن كەرە قاتتى كۇرسىندى. — تىرلىكتە ءبىر-بىرىمىزدى قادىرلەپ، سىيلاسىپ وتكەنىمىز ابزال.

«مىنا بايعۇس كەشىكپەي ولەتىن شىعار، — دەپ ويلادى كۇرەڭباي، — ءتاۋباعا كەلىپتى عوي ءوزى».

— «اڭدىسقان اۋىل بولمايدى، ەسەپتەسكەن دوس بولمايدى» دەگەن بار عوي، نۇرەكە، — دەدى كۇرەڭباي، — وسى ارادا كىنالاسپاي-اق قويايىق.

— كىنالاسۋدىڭ ءجونى ءبىر باسقا. تىرلىكتە كەشىرىم سۇراۋ پايعامبار جولى، ءبىر اللانىڭ بۇيرىعى.

— الپەتىڭىزدە كەيىستىك بار. نەگە وسىنشا قينالدىڭىز، نەگە مۇنشا نالىدىڭىز؟

— مەنىڭ بار حالىم ساعان ماعلۇم عوي، كۇرەڭباي؟ — اناۋ، قاباعىنا ۇيالاعان قايعى بۇلتىن سىپىرىپ تاستاعىسى كەلگەندەي وڭ الاقانىن جايىپ جىبەرىپ، كوزىنىڭ قۇيرىعىنان باستاپ، كەڭسىرىگىن قوسا قاپسىرا سيپادى، — جەر استىندا بۇعىپ جاتقان جاۋىم كوبەيدى، باسقان ءىزىمدى اڭديدى. وسىعان قايعىرامىن.

ءدال وسى ارادا ايتىپ. وتىرعان جاۋلارىنىڭ كىم ەكەنىن بايىپتاي الماعان كۇرەڭباي رياسىز كوڭىلدەن ءبىر ءسوز ايتىپ قالدى:

— سىزدەن باق-تالايى اسقان كىم بار بۇل ەلدە؟! جاۋ دەگەن نە سىزگە؟ تىيىم سالمايسىز با، سازايىن تارتقىزبايسىز با؟

— وسى باستان ىشىنە ءتۇيىپ ال، كۇرەڭبايىم! — دەپ تۇپكى ماقساتىنىڭ اڭعارىنا قاراي جاقىنداي ءتۇستى نۇرتاي. — كامونەستەر الدىڭا مال سالىپ، باسىڭا ءۇي تىگىپ بەرمەيدى. كەدەي-جالشىعا تەڭدىك ءتيدى ەكەن دەپ بەت الدى اۋلىككەننەن باسقا بىتىرەرى جوق ولاردىڭ.

— جالعىز بالامدى ءبولىپ اكەتكەن جوق پا سولار. — كۇرەڭباي ءوزىن كوپتەن مازالاپ جۇرگەن ءبىر قىتىمىر جايدى وسى ارادا ىرىكپەي ايتىپ سالدى.

— باسە، سونى ايتسايشى! و زامان دا،بۇ زامان، اكەدەن بالانىڭ ءبولىنىپ كەتكەنىن كىم كورگەن؟ بۇ دا بولسا زاماناقىر پىشانى. «قيلى-قيلى زامان بولار، قاراعاي باسىن شورتان شالار» دەگەن راۋايات بۇلجىماي كەلىپ تۇر! وڭشەڭ ءبادباحىتتار قازىرگى كۇندە بالاڭدى اكەدەن ءبولىپ الىپ ازعىندىق جولعا تۇسىرسە، كۇندەردىڭ كۇنىندە جۇرتتىڭ قويىنىنداعى قاتىنىن تارتىپ الادى ءالى. كوزىڭ جاماندىق كورمەسىن. وسى سوزىمە ب ا ق، كۇرەڭبايىم! ايتقانىڭ اۋماي كەلدى دەرسىڭ...

كۇرەڭبايدىڭ كوكىرەگىنە جىلى لەپ كىردى. ونىڭ بەر جاعىندا، نۇرتايدىڭ تۇپكىلىكتى سىر-سيپاتىن ايقىنىراق ءبىلىپ العىسى كەلىپ:

— سول كامونەستەرىڭىزگە مەن دە قاتتى نارازى بوپ ءجۇرمىن، — دەدى.

— بەك جاقسى، بەك جاقسى... — كۇرەڭبايدىڭ قىبىن تاپقانىنا كوڭىلى كونشىگەن نۇرتاي اڭگىمەسىن سوزا ءتۇستى. — سەنىڭ باكىبايىڭ كامونەستەرگە ەرىپ، ءمۇتتايىم بۇزىلىپ كەتە مە سولاي؟ شىبىنداپ، شىبىنداپ، جەلىگى باسىلعاندا قايتا اينالىپ كەلەر مە ەكەن؟ ءاي، بىلمەيمىن-اۋ سيقى جامان. جۇرتقا قايتقان قىزىل كوز بۇزاۋ سياقتى عوي ول. قايتارىپ الۋ قيىن بولار، ءسىرا. ىلايىم سەنىڭ اتالىق قارىزىڭ ۇرسىن، ونى. — بەت-اۋزى جىبىرلاپ، ەكى ۇرتى شۇقىرايا بۇلكىلدەپ، كۇرەڭبايعا قاراي تىزەسىمەن جىلجىپ وتىردى. — يا حاننان، يا ماننان! كارىم اللا، ءوزىڭ مادەت بەر!..

باكىباي جايىنان ءسوز قوزعالعاندا كۇرەڭبايدىڭ ىشىنە وت ءتۇستى. ول شىنداپ تا بالاسىنا قاتتى نارازى بولىپ جۇرگەن. ناكىبايدىڭ جالشىلىقتان باز كەشىپ، اۋىل كەڭەسكە شابارمان بولعانىن ۇناتپايتىن. ودان دا باسقالار قاتارلى كىسى ەسىگىندە ءجۇرىپ، از دا بولسا مال تاپقانىن ءتاۋىر كورەتىن. وسى ويمەن قاتتى ايتىپ ۇرىسقاندا باكىباي قاسارىپ كونبەي قويعان.

ويلى پىشىندە تۇنەرىپ وتىرعان نۇرتاي ءبىر مەزگىلدە قاباعى جادىراپ، كوڭىلدەنە:

— حاسىل كالام، ماقساتتى شارۋامدى ايتار الدىندا، ساعان ءبىر جاقسىلىق حابار جەتكىزەيىن، — دەدى.

— قانداي حابار؟

— ۇلبوسىندى اقىرى كوندىردىم... كوپ جىل دامدەس بولعان كۇرەڭبايعا تيمەسەڭ، ەكى دۇنيەدە ريزا ەمەستتىن، ءباددۇعا وقيمىن، تەرىس باتامدى بەرەمىن دەدىم. نەسىن جاسىرايىن، ءبىر جاعىنان كۇش كورسەتىپ، قورقىتتىم دا. ايەل زاتى وسال حالىق قوي، مويىن بۇرا المادى.

كۇرەڭبايدىڭ ەسىنە ۇلبوسىن جايى ءتۇستى. نۇرتايدى ساعالاپ كوشىپ كەلىپ، ەكى-ۇش جىلدان بەرى قوڭسى قونىپ وتىرعان بەركىمباي دەگەن كىسى بىلتىر سۇزەكتەن قايتىس بولعان. ارتىندا قىرىقتان اسقان ۇلبوسىن دەگەن ايەلى، ەرەسەك قىزى، ون ەكى جاسار ۇلى قالعان. بەركىمباي جەڭىل ءۇيىر جىلقىسى، بەس-التى سيىر، وتىز شامالى قوي-ەشكى تۇياعى بار دوڭگەلەك شارۋا بولاتىن. ءتۇبى اقان-بورلىق بويىنداعى جاۋلىباي قاراۋىل ەكەن. تۇقىم قۋىپ كەلگەندە نۇرتايعا الىسىراقتان قوسىلاتىن جيەندىگى بولسا كەرەك. ۇلبوسىن بىلايىنشا جاس ءوڭىن بەرمەگەن، ءجۇرىس-تۇرىسى پىسىق، ءوز شارۋاسىنا مىعىم، ءبىر كورمەگە بادەندى ايەل.

كۇرەڭبايدىڭ ۇلبوسىننان كوڭىلى بارىن نۇرتاي بىلەتىن. بۇرناعى جىلى نۇرتايدىڭ اساۋ بيەسى تەۋىپ، باسى جارىلىپ قانسىراپ ولگەن ايەلى كەنجەقىزدىڭ جىلىن وتكىزگەننەن كەيىن كۇرەڭباي ەل اراسىنان ايەل قاراستىرعاندا لايىقتى ادام كەزدەسە قويماعان. لاجى تاۋسىلىپ دالباسالاپ جۇرگەندە ۇلبوسىن جەسىر قالدى.

كۇرەڭباي بويى اتان تۇيەدەي، كەسەك دەنەلى، قارا تورى كىسى. الپىستى قۋسىرسا دا، جاس ءوڭدى، كوزىنىڭ وتى قايتپاعان. مىعىم الپەتىنە قاراعاندا قىرىقتان جاڭا اسقان جىگىت دەرلىك. ۇلبوسىن كۇرەڭبايدى ونشا شەت كورە قويماسا دا، قۇلاقكەستى قۇل اتانعان جوق-جىتىككە باسىن بايلاعىسى كەلمەي، رەتىم كەلمەيدى دەپ بىردەن مەسەلىن قايتارىپ تاستاعان. كومەسكى تارتىپ، ۇمىت بوپ بارا جاتقان وسى ءۇمىت-مۇراتىن نۇرتاي قايتا جاڭعىرتتى. رياسىز كوڭىلدەن تىلەكتەستىك ءبىلدىرىپ، كەلەشەكتەگى باق-تالايىنا دانەكەر بولعىسى كەلەدى.

— قالعان عۇمىرىڭدا راقات كور! — دەپ قويدى نۇرتاي، — دۇنيەدەن كىسى ەسىگىندە ءوتۋدى اللا تاعالا لاۋحىل ماحفۋزدا ماڭدايىڭا جازىپ قويعان جوق شىعار.

كۇرەڭباي كوڭىلدەنىپ جىمىڭ ەتتى.

— اۋزىڭىزعا ماي. ايتقانىڭىز كەلسىن.

— راس ايتام. ءبىراق... — نۇرتاي ار جاعىن ىشكە بۇگىپ، اڭتارىلىپ قالدى. كۇرەڭبايدىڭ جۇرەگى تومەن تارتىپ، كوكىرەگىنە الدەنەندەي كۇدىك-كۇمان لەبى شىمىرلاپ كىرە باستاپ ەدى.

— ايتا بەرمەيسىز بە؟..

نۇرتاي وڭتايلى قولىن ايقاستىرىپ كەۋدەسىنە قويدى. عايىپتاعى تاڭىرگە جالبارىنعان پەندەدەي دارمەنسىز الاقانىن جايدى. جاسىق شىقتى سوزدەرى.

— مەن ساعان، لاكين، پالەندەي قيىن سوقپايتىن ءبىر ءىس تاپسىرۋعا نيەت ەتىپ ەدىم... انا توقسانباي قىزىن ەرتەڭ ۇزاتقالى جاتىر دەيدى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ەكى جىلداي سويلەسىپ، ءبىزدىڭ ماجىكەنگە سۇراعانىمدى ماڭايىنا دارىتپاي، قالىڭ مالدى كوپ بەرگەن ايدالاداعى ءبىر شالعا اتاستىرىپ قويدى. كۇيەۋى كەشە كەلىپتى. ءپاتشاعار، جۇرەك جۇتقان نەمە مە ءوزى. جاپ-جاس قىزدى الام دەۋگە ۇيالماس پا كىسى دەگەن. يا حاننان، مۇنداي دا تۇيسىكسىز ادام بولا بەرەدى ەكەن. تاعى دا ءبىر قىزىق جاعداي بولعالى جاتسا كەرەك. سامەت پەن ءمۇعالىم توقسانبايدىڭ قىزىن كۇيەۋىنەن قاعىپ الىپ، قالاعا الىپ قاشامىز دەپ ايتادى دەيدى.

— مۇنى كىمنەن ەستىدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى كۇرەڭباي تىقىرشىپ.

— مۇنى كىم ايتقانىن قايتەسىڭ. كەيىن بىلە جاتارسىڭ. وسى قىزدى الۋعا كەلگەن كۇيەۋىنە دە، الىپ قاشامىز دەپ جاتقان سامەتتەرگە دە بۇيىرتپاي، ءۇپ دەگىزەيىك.

— قۇراماي قاپتىرعىڭىز كەلە مە؟

— ءالباتتا... تاپ سولاي. — نۇرتاي وسى مەزەتتە كۇرەڭبايدىڭ قوبالجۋلى بەتىنە سىناي، بارلاي قاراپ وتىردى. — نەمەنە، ۇناتپاي وتىرسىڭ با؟ نەگە تىمىرايا قالدىڭ؟

— نەعىل دەيسىز؟ توقسانبايدىڭ قىزىن ءولتىر دەيسىز بە؟

— جو-جوق، قۇداي ساقتاسىن. ونىڭ باسقا امالى بار. وپ-وڭاي ءتىپتى. ۇستىڭە كەبىن كيىپ، بەتىڭە شيكى وكپە بايلاپ باراسىڭ دا، جاتقان جەرىندە قىزدى تارپا باس سالاسىڭ...

جۇرەگىن قوبالجىتقان قاۋىپ-قاتەردەن ارىلا الماي ءجۇنى جىعىلىپ جۇدەي قالعان كۇرەڭباي:

— قولعا ءتۇسىپ قالسام، سۋ تۇبىنە كەتەم عوي، — دەدى.

— قورىقپا، كۇرەڭباي! ينشاللا، امان-ەسەن كەلەرسىڭ. مەن سەنىڭ اقىل-ايلاڭا، قايراتىڭا كامىل سەنبەسەم مۇنداي شارۋا تاپسىرماعان بولار ەدىم.

تاقىرتوبەدە وسى شارۋاعا دانەكەر بولاتىن نۇرتايدىڭ سەنىمدى ادامى بار. ول — ءوزىنىڭ نەمەرە قارىنداسى جىبەك. ول توقسانبايدىڭ ۇلكەن بالاسى سەيىتقازىنىڭ كەلىنشەگى. ماجىكەنگە تيمەدىڭ دەپ، جىبەكتىڭ جاميگە دەگەن قىجىلى بار ەكەن. سەيتقازىنىڭ وتاۋى توقسانباي ۇيىمەن ىرگەلەس، ءبىر قورادا. جىبەك ەسەبىن تاۋىپ، ءجاميدى ءوز وتاۋىنا وڭاشا جاتقىزاتىن بولىپتى. كۇيەۋ كەلگەلى ابىگەرگە ءتۇسىپ، ابدەن شارشاپ جۇرگەن ءجامي توسەككە باسى تيىسىمەن ەس-تۇسىن بىلمەي قاتىپ قالادى. سول مەزەتتە جىبەك تايىپ تۇرادى دا، توقسانباي ءۇيىنىڭ شارۋا جابدىعىمەن اينالىسادى. ۇزاتىلاتىن قىزدىڭ جاساۋ-مۇلىكتەرىن ازىرلەسەدى. سەيتقازى ۇيدە جوق. شۇباردان اعاش اكەلەتىن كىرەكەشتەردى باستاپ كەتكەنىنە ءبىر ايدان اسىپ بارادى.

كۇرەڭباي قىر باسىنداعى مولاعا اتىن بايلاپ تاستاپ توقسانباي ءۇيىنىڭ ىرگەسىندەگى جىرادا جاتا قالدى. جىبەك سول جەرگە كەلىپ كۇرەڭبايعا حابار بەردى. كۇرەڭباي جالما-جان اق كەبىن كيىپ، قارا ەلتىرى جالبىر تىماعىن اينالدىرىپ كيىپ، بەتىنە شيكى وكپە بايلاپ الىپ، ونىڭ ءبىر شەتىن تىستەگەن بويىمەن بارىپ توقسانباي قوراسىنىڭ اشىق جاپسارىنان قارعىپ ىشكە ءتۇستى دە، جىمىپ سەيتقازىنىڭ وتاۋىنا كىرىپ كەتتى.

ەكى اشپالى اق شىمىلدىقتىڭ باس جاعىندا، جۇكتىڭ ۇستىندە بالاۋىز شام سىقسيىپ جانىپ تۇر ەكەن. ءجامي قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر. كۇرەڭباي ەنتەلەپ بارىپ، قىزدى بۇيىرگە ءتۇرتىپ وياتىپ الدى. قىز ۇيقىلى كوزىمەن ەش نارسەنىڭ پارقىن ايىرا الماي، مەڭ-زەڭ بوپ وتىرعاندا كۇرەڭباي ونى باس سالدى. الدەنەندەي سۇمدىق دىبىس شىعارىپ، شيقىلداپ، قىلعىنا كۇبىرلەپ، جۇلقىلاي باستادى. وسى مەزەتتە ءجامي قۇلىنداعى داۋىسى قۇراققا شىعىپ، جان تۇرشىكتىرە ءبىر شىڭعىرىپ قالدى دا، سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى. كۇرەڭباي اتا جونەلدى.

23

ءجامي اۋرۋحانادا. سامەت جەڭسىكباي باقسىنى ءۇش كۇن ءۇي تۇتقىنىندا ۇستاپ، بۇدان بىلاي بۇل جالعان كاسىپتەن باز كەشەمىن دەگىزىپ، قولىنان ءتىلحات الىپ بوساتىپ قويا بەرگەن. توقسانباي قاسىنا ايەلىن ەرتىپ، اتباسارعا بارىپ قايتقان ەكەن: «قىزىنىڭ بەتى بەرى قارادى، ەندى از كۇندە قۇلان-تازا ساۋىعىپ شىعادى»، — دەپ، ەمشى دارىگەر جاقسىلىق حابار ايتىپتى. قانشا جىلاعانمەن اكە-شەشەسىن قىزىنا كەزدەستىرمەپتى. تەگىندە، ءجامي دارىگەرلەرمەن كۇنى بۇرىن كەلىسىپ، اكەم مەن شەشەم ىزدەپ كەلسە جىبەرمەڭدەر، كىرگىزبەڭدەر دەگەن بولار. توقسانباي بىرەۋگە جازدىرىپ حات جىبەرگەن ەكەن، وعان ءجامي قىسقا جاۋاپ بەرىپتى.

قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلدى. قار ەكى جاۋىپ، كۇن سۋىتقان. نۇرتاي كولبارشىنداعى قوراسىنا قىستاپ قالدى.

وكتيابر ايىنىڭ ون بەسى. كۇن جالعان اياز. ەستەن كەتپەيتىن ەلەۋلى كۇن. بۇگىن مەكتەپتە وقۋ باستايمىن. كوكتەمدەي كورىكتى، جاستىق داۋرەننىڭ العاشقى قىزىق ءلاززاتىنداي ءتاتتى كۇن.

سامەت قىزىلجاردا اشىلعان التى ايلىق كۋرستە وقىپ جاتىر. ونىڭ ورنىنا بولىستىق اتقارۋ كوميتەتى ۋاقىتشا ەلەمەستى تاعايىنداعان. كۇرەڭبايدى قالدىرامىز دەگەنىمىزگە ريزالىق بەرمەگەن. ەلەمەس توراعا مەن حاتشىنىڭ مىندەتىن قوسا اتقارىپ جاتىر.

قويار دا قويماي ءجۇرىپ، ءجاميدى ورىنبورداعى ءبىر جىلدىق ايەلدەر كۋرسىنە جىبەرتتىك. توقسانباي اتتانا شاۋىپ، قالاعا الدەنەشە رەت بارعانىمەن، ەشكىمنەن مەدەت الا الماي، قىزىن كوندىرە الماي قايتقان. ابدەن سىلەسى قاتىپ، شارشاعان سوڭ، ءوزى دە ەندى بوي سالىپ قۋىنۋدى قويعان-دى. بۇرىن كۇيىنىشتى بولىپ، اشىنىپ، اشىق قيمىلداپ جۇرگەندەر بۇل كەزدە ءبىر شاما جۋاسىپ، جاتىپ اتار، بۇكپە حارەكەتكە اۋىسقان.

كۇرەڭباي بىزگە بار سىرىن اقتارعان-دى. «الدىڭا كەلسە اتاڭنىڭ قۇنىن كەش» دەگەن ەمەس پە، ءبىز ونىڭ وتكەندەگى قاتە-كەمشىلىگىن بەتىنە باسپاي، كەشىرىم جاسادىق.

تاڭ سارىدەن تۇرىپ، مەكتەپتىڭ ءىشى-سىرتىن مۇقيات كورىپ شىقتىم. ەل ورتاسىنان كەسىمدى اقى تولەيتىن بولىپ دوسىمبەك دەيتىن ءالدى شارۋانىڭ «قورجىن ءۇي» اتالاتىن ءۇش بولمەلى كەڭ كىرپىش ءۇيىن جالداپ الدىق. تورگى بولمەسى مەن وتاۋ بولمەسى ءاستى-ۇستىن تاقتايلاعان، كەڭ ەكى تەرەزەلى، توبەسى بيىك. قوراعا شىعار ەسىگى ورتاداعى جۇپىنى شاعىن بولمەدە. اۋىز ءۇيدىڭ ەدەنىنە جارىم-جارتىلاپ بيىك ساكى ورناتقان. ورتاداعى كىرە بەرىس بولمەنىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى «وتاۋ ءۇي» تورگى بولمەگە قاراعاندا ءسال كىشىرەكتەۋ بولعانىمەن، سالىنۋ ءتارتىبى، ءاستى-ۇستى، تەرەزەسى ءدال سونداي.

ءىشى-سىرتىن اقتاتىپ، جاڭا تەرەزە ورناتىپ، پەشتەرىن قايتادان ىقشامداپ سالعىزدىق. ورتاداعى اۋىز بولمەنىڭ ساكىسىن الىپ تاستادىق تا، كيىم ىلگىش، قول جۋعىش ورناتتىق. ەلدەگى ىسكە وڭتايلى ۇلكەن-كىشىنىڭ باسىن قوسىپ، مەكتەپتى ەكى اپتادا جوندەپ الدىق.

جيىرما شاقتى پارتا مەن جازۋ-سىزۋ تاقتاسىن ۋەزدىك وقۋ ءبولىمى ارقىلى اتباساردان بارىپ الدىق. ازىمە ارناپ ءتورت سيراقتى بيىك ستول، توقال وتىرعىش ىستەتتىم. قول باسىنداي قوڭىراۋ، اق بورعا شەيىن سايلاپ الدىم.

«اتانىڭ ەككەن اعاشى ۇرپاققا سايا بولار» دەگەن ەكەن اتا-بابالارىمىز. مەكتەبىمىز كەيىنگى جاس ۇرپاققا ارناپ ەككەن سايالى ورمانداي كورىندى ماعان. اقىلمەن ءىس قىلىپ، العاشقى ماقساتىمىزعا جەتكەندەي بولدىق.

وقۋعا كەلەتىن بالالاردىڭ اۋىل مولداسىنان شامالى وقىعان، الىم-بەرىم حات تانيتىندارىن ەكىنشى كلاسقا، وقۋعا جاڭا كەلەتىن جاساڭدارىن ءبىرىنشى كلاسقا ءبولدىم.

مەكتەبىمىز قالىڭ ەلدىڭ يەن ورتاسىندا. سامساعان بەس تەرەزەسى كۇن جاققا قارايدى. الدىنداعى قوراسى سولتۇستىك جاعىندا.

تاقتاي قاقپانىڭ ماڭدايىنا جىڭىشكە شىرشا شەگەلەتىپ قىزىل جالاۋ ءىلدىرىپ قويدىم. بۇل بالالاردى وقۋعا شاقىراتىن بەلگىم.

قاعازدارىمدى رەتتەپ، تىسقا شىقسام، ءبىر توپ بالا مەكتەپتىڭ قوراسىندا جينالىپ تۇر ەكەن. بالالار كيىزدەن، شۇبەرەكتەن جالعاعان الا-قۇلا كىتاپ دوربالارىن مويىندارىنا اسىپ، ءىلىپ الار ءتاۋىر كيىمدەرىن كيىپ، ءارقايسىسى ءوز الىنشە بوي تۇزەپ كەلىپتى. ولاردىڭ اراسىندا جالبىر توندى، جامان تىماقتى كۇيسىز بالالار دا ءجۇر.

بالالار كەلگەن بەتتەرىندە مەكتەپكە بىردەن كىرە قويماي، قوراعا ءيىرىلىپ تۇرىپ قالدى. مەنى كورگەندە كوبىسى قىمسىنىپ شەتكە قاراي ويىستى. اسىرەسە ءۇش كىشكەنتاي قىز بالا شوعىر توپتان ءبولىنىپ شىعىپ، بەتتەرىن باسىپ تەرىس اينالىپ كەتتى. بالالاردىڭ اراسىنان وزىمىزگە تانىس جەلدىباي شالدىڭ كەنجەسى اقمىرزاعا كوزىم ءتۇستى. ول ۇستىنە ءۇر جاڭا اق تون، باسىنا شوشاق توبەلى سۇر ەلتىرى قۇلاقشىن كيىپ كەلىپتى. مەنىڭ «كىرىڭدەر!» دەۋىم-اق مۇڭ ەكەن، اقمىرزا بالالاردى باستاپ، مەكتەپكە الدىمەن كىردى. سىرت كيىمدەرىن شەشىندىرىپ، ورتا بولمەدەگى اعاش كيىم ىلگىشكە ىلگىزىپ قويدىم.

اقمىرزا باسقالاردان بۇرىن شەشىنىپ، تونىن ءىلىپ ۇلگىردى دە، ماعان جاقىنداپ كەلە بەرىپ، كىلت توقتاپ قالدى. ماعان بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ تۇرعان سىڭايىن بايقاپ قالدىم.

— وقۋعا كەلدىڭ بە؟ — ىپ-ىستىق قوڭىرقاي ماڭدايىنان سيپاپ، ارقاعا قاقتىم.

— ءيا، اعا، وقۋعا كەلدىم، اكەم جىبەردى! — اقمىرزا وزىمسىنگەن پىشىنمەن ەركىن سويلەدى.

— جارايدى، جىگىت ەكەنسىڭ! ال بالالار، تورگى ۇيگە كىرىپ، ءبىر پارتاعا ەكى-ەكىدەن ءبولىنىپ وتىرا قالىڭدار. — قازدىڭ بالاپانىنداي شۇپىرلەپ، تورگى بولمەگە كىرىپ، ءار پارتاعا ءبولىنىپ وتىرا كالدى. جالما-جان ساناپ ەدىم، ءبىرىنشى كلاسقا جيىرما التى بالا كەلگەن ەكەن. ەكىنشى كلاسقا جازىلعان 15 بالا وقۋعا تۇستەن كەيىن كەلەدى...

قاز-قاتار مونتيىپ وتىرعان كىشكەنتاي وقۋشىلارىم مەنىڭ كوزىمە اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي كورىندى. الدى ون ەكى، ون ۇشكە كەلگەن، ارتى سەگىز، توعىز جاستاعى بۇلدىرشىندەردىڭ اسىل ارمان، ءتاتتى ءۇمىت نىشانىن تانىتقان شادىمان جۇزدەرىنە سۇقتانا قاراي بەردىم.

بالالار تىنا قالدى. مولدىرەگەن جاۋدىر كوزدەردە تاسقىندى قۋانىش وتى جاينايدى. جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ، تولقىپ كەتتىم. القا-قوتان وتىرعان قالىڭ كوپتىڭ الدىنا ومىرىندە ءبىرىنشى رەت شىعىپ ءسوز سويلەگەلى تۇرعان جاس جىگىتتىڭ كوڭىل كۇيىنە وي جۇگىرتىڭىزشى! «قيسىنىن كەلتىرىپ دۇرىس سويلەپ شىعا الام با، الدە ءسوزىمنىڭ ءبىر جەرىنەن جاڭىلىپ قالىپ، جۇرت الدىندا ۇياتقا باتام با؟» — وسىنداي تولقىمالى وي ونىڭ وزەك-قولقاسىن جارىپ ءوتىپ، جۇرەگى ماي ىشكەندەي قوبالجىپ كەتپەي مە؟ وقۋ باستالار الدىنداعى ساناۋلى مينۋتتەردە مەڭ ءدال وسىنداي اۋمالى-توكپەلى كۇيدى باستان كەشىردىم.

— بالالار! — دەدىم داۋىسىمدى قاتتى شىعارىپ. — وقۋ باستالار الدىندا سەندەردى قۋانىشتى جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! العاشقى قادامدارىڭ قايىرلى بولسىن!..

ومىردەگى بار يگى جاقسىلىقتى مەنەن كۇتكەندەي، باق-تالايلارىنىڭ كىلتى مەنىڭ قولىمدا تۇرعانداي، ماعان تەلمىرە قاراي قالدى ءبارى.

الدىڭعى ەكى قاتار پارتانىڭ وڭ جاعىنداعىسىندا، ىشكەرى وتىرعان اقمىرزا ەلدەن الا-بوتەن قوزعالاقتاپ، باسقا بالالارعا قاراعاندا تىم سەرگەك. دوڭگەلەك تارعاق بەتى گۇل-گۇل جايناپ، قيىقتى قارا كوزى مولدىرەپ، قايقى بىتكەن ۇستىڭگى ەرنى اشىلىپ، وزگەشە ءبىر ىستىق شىرايمەن كۇلىمسىرەي قارايدى ماعان.

اقمىرزا مەنىڭ الدىمدا ستولدا جاتقان داپتەرلەر مەن قارىنداشتاردى كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارادى. «داپتەرلەرى، قارىنداشتارى نەتكەن ادەمى ەدى، ءمۇعالىم اعاي ماعان بۇلاردىڭ قايسىسىن بەرەر ەكەن؟ — قاراشىعى قيمىلسىز توقتاپ قالعان ءمولدىر قارا كوزىنەن مەن وسى ءبىر ىنتىق سەزىمدى ايقىن كورىپ وتىرمىن. «ءمۇعالىم اعاي، قارىنداش، داپتەرىڭىزدى تەزىرەك بەرىڭىزشى!» — دەپ ەركەلەپ سۇراعىسى كەلەتىن سياقتى. «قوي، اسىعىستىق ىستەۋگە بولمايدى. قاراعىم، اقمىرزا-اۋ، مەن سەنى ادام بولاتىن اقىلدى بالا دەپ جۇرسەم، ءوزىڭ ءبىر قاڭباقتاي ۇشىپ تۇرعان جەڭىلتەك ەكەنسىڭ عوي دەپ، ءمۇعالىم كەيىپ قالار». — كىم بىلەدى، وسى ساتتە وسىنى ويلاپ وتىرعان شىعار.

بالالاردى كوزبەن اينالا شولىپ ەتتىم. ءتىزىم داپتەرىنە ءبىر قاراپ الدىم دا، ىلە-شالا ورنىمنان تۇرىپ، سالماقپەن سويلەپ كەتتىم:

— مەن ءقازىر سەندەردى ءتىزىم بويىنشا تۇگەندەيمىن. اتتارىڭ اتالعاندا «مەن» دەپ قىسقا جاۋاپ بەرىڭدەر.

جايلاپ تۇگەندەي باستادىم.

— الدوڭعار ۇلى مۇقاتاي!

— مەن! — دەگەن نازىك داۋىس شىقتى.

— ءازىمباي ۇلى جۇماتاي!

— ايتباي قىزى ءبيبىجامال!

— قوساي ۇلى كەنجەبەك!

— قاراساي ۇلى كامەل!

— راحىمجان قىزى كۇلان!

ءار جەردەن «مەن!» — دەگەن داۋىستار قوڭىراۋداي سىلدىراپ شىقتى. قايسىبىرەۋلەرى لىپ ەتىپ تۇرەگەلىپ ۇن قاتسا، ەندى بىرەۋلەرى وتىرعان جەرىندە «مەن!» — دەپ تاقىلدايدى. ءتىزىم كەزەگى اقمىرزاعا جەتكەندە، ول كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭدىقپەن دىك ەتىپ تۇرا قالىپ، «مەن!» — دەگەندە بولمە ءىشى جاڭعىرىعىپ كەتتى. الدەنەشە اقمىرزالار وزدەرىنىڭ ومىردە بارلىعىن مالىمدەپ، جارىسا سۇڭقىلداپ تۇرعانداي.

— وتىر، اقمىرزا! — قولىمدى كوتەرىپ يشارات ءبىلدىردىم.

— بالالار، سەندەر ءبىزدىڭ اقمىرزانى بىلەسىڭدەر عوي، — دەدىم از تىنىستاپ العاننان كەيىن، — بۇل جىگىت وسى مەكتەپتى ءوز قولىمەن جوندەستى عوي... — اقمىرزا كەۋدەسىن كوتەرىپ، كۇپىلدەپ ماقتانىپ وتىرعانىن بايقاپ قالدىم. ماقتاناتىن رەتى بار: وسى مەكتەپتى جوندەگەن كەزدە، كۇزدىڭ سۋىق كۇندەرىندە اتپەن بالشىق ايداپ، كىرپىش قۇيىستى، ەكى اياق ارباعا كەسپەك تيەپ الىپ، قۇدىقتان سۋ تاسىدى.

اقمىرزا وقۋدان كەيىن جۇگىرگەن بويىمەن ۇيىنە بارادى. «قالاي اقتاي، وقۋلارىڭ باستالدى ما؟ ءمۇعالىم ساعان بۇگىن قانداي ساباق وقىتتى؟» — دەپ سۇرايدى اكەسى. اقمىرزا ماقتانىپ بۇگىن مەكتەپتە كورگەن قىزىقتارىن، وقىعان ساباعىن ايتىپ بەرەدى. جەلدىباي سوندا اقمىرزانى قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ: «وقۋىڭدى جاقسى وقى، قۇلىنىم! ادام بول!» — دەيدى. اجەسى قالبالاقتاپ: «ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولسىن، قارعام، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!» — دەيدى دە، تاپقان-تايانعان ءدامدى اسىن اقمىرزانىڭ اۋزىنا توسادى. قازىرگى ساتتە وسى ءبىر ءتاتتى سەزىم بالانىڭ تيتىمدەي جۇرەگىن باۋراپ العانىن ءبىلىپ وتىرمىن.

— بالالار! — دەدىم داۋىسىمدى سوزىپ، — وقۋىمىزدى باستايىق. — جۇرەگىم تولقىنىپ، بۋىن-بۋىنىما ءدىرىل كىردى. قىلقان كەسكەندەي جاس بالالارعا سۇيسىنە قاراپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدىم. باياعىدان بەرى وسى ءبىر «باستايىق» دەگەن ءسوزدى ايتار ساتىمە جەتۋ جولىندا ءومىر كەشىرىپ كەلگەندەي، شىنايى تىرلىگىمنىڭ داربازاسىن جاڭا عانا ەركىن اشىپ كىرگەندەي ءبىر عاجاپ سەزىمگە بولەنىپ، بويىم بالقىپ كەتتى.

— بالالار! سەندەر لەنيندى بىلەسىڭدەر مە؟ — دەدىم ءبىر مەزەتتە داۋىسىمدى ناشتەپ.

— بىلەمىز، بىلەمىز! — قوسارلانا، جارىسا شۋلاپ قويا بەردى بار بالا.

— بۇكىل جەر ءجۇزى ەڭبەكشىلەرىنىڭ دانا كوسەمى لەنيننىڭ ەسىمىمەن باستايىق العاشقى ساباعىمىزدى!

— جارايدى! — بالالار گۋلەپ كەتتى.

جۇرەگىمنىڭ الاساپىراپ تولقىنىن ارەڭ باسىپ، ساباما ءتۇستىم. ستولدا جاتقان قىزىل ساقتيان تىستى قالىڭ كىتاپتى قولىما الدىم. بۇل لەنيننىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى ەدى. كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىن اشىپ، لەنيننىڭ سۋرەتىن بالالارعا قاراتىپ ۇستاپ تۇردىم.

— مىناۋ —لەنين.

— لەنين، لەنين! — بالالار جاپپاي دۋ ەتە قالدى.

كىتاپتى جاۋىپ ستولعا قويدىم. تۇنىق ويلى، پاك نيەتتى بالالار كوك ءورىم تال شىبىقتاي بۇرىلىپ، مەنىڭ اۋزىما قارايدى. جاۋدىراعان كوزدەرى قۇشتار سەزىمنىڭ ايناسىنداي، مۇڭسىز بەت اجارلارى قۋانىشتى.

— ۇلى كوسەمىمىز لەنين جاساسىن! دەپ، بارلىعىڭ قوسىلىپ ايتىڭدارشى!

— ۇلى كوسەمىمىز لەنين جاساسىن! — كەڭ بولمەنىڭ ءىشى كۇمبىرلەپ كەتتى.

ءار بالانىڭ ءاتى-جونىن، وقيتىن كلاسىن كۇنى بۇرىن سىرتىنا جازىپ قويعان داپتەرلەردى، تۇبىنە اق قاڭىلتىرمەن قاپتاعان وشىرگىشى بار ءار ءتۇرلى قارىنداشتاردى ۇش-ۇشتەن ۇلەستىرىپ بەردىم.

قولدارىنا ادەمى قارىنداش، داپتەر تيگەن سوڭ بالالار جايناڭداپ، ءبىر جاساپ قالدى. ءبىرى ارتىق، ءبىرى كەم ەمەس. سوندا دا اركىم ءوز قارىنداشىن، ءوز داپتەرىن باسقالاردىكىنەن ەرەكشە جاقسى دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك، بىرىنە-بىرى ماقتانا كورسەتەدى. كەيبىرەۋلەرى مەنەن العان ءۇش بىردەي داپتەرى مەن ءۇش قارىنداشىن جوعارى كوتەرىپ ۇستاپ، وزدەرىنەن قاشىقتاۋ وتىرعان ءبىر بالالارعا انادايدان كورسەتىپ جاتىر.

— ءمۇعالىم اعاي! — داپتەرلەرى مەن قارىنداشتارىن كەۋدەسىنە قىسىپ ۇستاپ، نۇر جايناپ وتىرعان اقمىرزا قۇلشىنا ءتىل قاتتى. — كىتاپ بەرمەيسىز بە؟

— اۋەلى الىپپەنى ۇيرەنىپ الدىڭدار! كىتاپتى سودان كەيىن بەرەمىن.

ءبىر كەسەك بوردى وڭ قولىما قىسىپ ۇستاپ، تورگى قابىرعاعا ىلىنگەن قارا تاقتاعا باردىم. «ا» ءارپىنىڭ تاڭباسىن جازدىم. سونىڭ ارتىنشا ءارىپ تاڭباسى مەن دىبىستىڭ ايىرماسىن ۇعىندىردىم. ءار بالانىڭ قاسىنا بارىپ، پارتادا وتىرۋ، قارىنداش ۇستاۋ، داپتەر سىزىقتارىنا ءارىپتى قالاي جازۋ ءتارتىبىن ءتۇسىندىردىم.

— «ا» ءارپىنىڭ تاڭباسىن داپتەرلەرىڭنىڭ ءبىر جولىنا تولتىرىپ جازىڭدارشى!

بالالار قۇنجىڭداپ جازا باستادى. پارتا-پارتانى ارالاپ ءجۇرىپ ءارقايسىسىنىڭ جازعان ارىپتەرىن مۇقيات كورىپ شىقتىم. اقمىرزانىڭ تاياقتاي سەرەيتىپ جازعان جۋان ارىپتەرى داپتەر جولىنىڭ سىزىعىنان شىعىپ، قيسايىپ كەتكەن ەكەن.

— كانە، اقمىرزا! — دەدىم ستولدىڭ سول جاق بۇيىرىنە تۇرا قالىپ، — جاڭاعى ۇيرەنگەن ءارپىڭدى قارا تاقتاعا جازشى! —اقمىرزا قارا تاقتاعا بىردەن شىعا قويماي، ورنىندا قيپاقتاپ تۇرىپ قالدى. بار بالا وزىنە قادالا قاراي قالعان سوڭ، سامارقاۋ ءجۇرىپ كەلىپ، بوردى مەنىڭ قولىمنان الدى دا، سىلبىر جازا باستادى... «ا» ءارپىنىڭ ارابشا تاڭباسى قارا تاقتانىڭ بەتىنە جىپىرلاپ تولىپ كەتتى. جازعان ارىپتەرىن شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ تاستادى دا، ىزىنشە ورنىنا بارىپ وتىردى.

— اقمىرزا جاقسى جازدى عوي، — دەدىم ادەيى كوڭىلىن اۋلاعىم كەلىپ.

— جاقسى جازدى! — دەستى بالالار شۋلاپ. بىرنەشە بالانى كەزەكپەن قارا تاقتاعا شىعارىپ، «ا» ءارپىن جازدىردىم. قارا تاقتانىڭ بەتىندە قۇجىناپ تۇرعان ارىپتەردى كورگەنىمدە مەنى اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن ءبىر عاجاپ سەزىم بيلەپ اكەتتى. جاس بالالار ەبەتەيسىز نازىك قولىمەن جازىلعان ءارىپ تاڭبالارى ماعان ۇلكەن ءومىردىڭ شىڭىنا الىپ شىعاتىن باسپالداقتاي كورىندى.

— بالالار! — دەدىم ستولدىڭ شەتىنە قولىمدى تىرەپ تۇرا قالىپ، — جاڭا ولەڭ بىلەتىندەرىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەرشى!

الدىمەن اقمىرزا قولىن كوتەردى. ءار جەردەن سامساپ كوتەرىلگەن قولدارىن ساناپ ەدىم، 7 بالا جاڭا ولەڭ بىلەتىن بولىپ شىقتى.

— جارايدى، قولدارىڭدى تۇسىرىڭدەر! كانى، اقمىرزا، بالالاردىڭ الدىنا شىعىپ، بىلەتىن ولەڭىڭدى بىزگە ايتىپ بەرشى!..

اقمىرزا شيراق قيمىلداپ، ادىمداي باسىپ، قارا تاقتانىڭ الدىنا كەلدى دە، قازديىپ تۇرا قالدى.

— انەۋگۇنى مەكتەپ جۇمىسىندا جۇرگەندە ەلەمەس اعا ءبىر ولەڭ ۇيرەتىپ ەدى، سونى ايتىپ بەرەيىن.

— ايتا عوي!

اقمىرزا كەۋدەسىن كەرىپ، باسىن شالقايتا ۇستاپ، تۇرا قالدى دا، ولەڭدى باستاپ جىبەردى:

— جاڭا باتىر جاس قازاق،

ەڭبەكشى تاپ ۇلانى.

باي، مىرزاعا قاس قازاق،

جالپى تەڭدىك ۇرانى...

— ايتا بەرەيىن بە؟ — جالتاقتاپ ماعان ءبىر، بالالارعا ءبىر قارادى.

— ايتا بەر! — دەدىم.

— جەتكىنشەگىم، جاس باتىر،

ماركس، لەنين — ۇرانىڭ،

ۇمتىلىپ العا باس، باتىر،

بارلىق ونەر قۇرالىڭ...

— جىگىت ەكەنسىڭ، اقمىرزا! — دەدىم ارقاسىنان قاعىپ، — ورنىڭا بارىپ وتىرا عوي.

اقمىرزا الشاڭداي باسىپ، ورنىنا بارىپ وتىردى.

— جاڭاعى ايتقانىڭ كىمنىڭ ولەڭى، بىلەسىڭ بە، اقمىرزا؟

اقمىرزا باسىن شايقادى.

— بۇل ولەڭدى ساكەن سەيفۋللين دەگەن اعالارىڭ جازعان، بالالار! ءبىلىپ الىڭدار!..

— ساكەن سەيفۋللين!

— ساكەن سەيفۋللين! — بالالار تاعى دا گۋلەپ كەتتى.

گازەتتەردەن، كىتاپتاردان اكەلەرى، اعالارى ۇيرەتكەن ءار الۋان جاڭا ولەڭدەردى بىلەتىن بەس-التى بالانى العا شىعاردىم. ولار وزدەرى بىلەتىن ولەڭدەردى ايتىپ بەردى.

— جاقسى وقىساڭدار سەندەرگە تالاي-تالاي تاماشا ولەڭدەر ۇيرەتەمىن. ەڭ الدىمەن، جاڭاعى اقمىرزا ايتقان «جاس قازاق» ولەڭىن ءبارىڭ ۇيرەنىپ الىڭدار! ەرتەڭگى ساباعىمىزدىڭ سوڭىندا قوسىلىپ ايتاتىن بولىڭدار!

— ۇيرەنەمىز.

— ۇيرەنەمىز.

— قوسىلىپ ايتامىز.

— ەندەشە وسى ولەڭدى مەن سەندەرگە ءقازىر بىرنەشە رەت قايتالاپ ايتىپ بەرەيىن. زەيىن قويىپ تىڭداپ وتىرىڭدار!

بالالار تىنا قالدى. مەن «جاس قازاقتىڭ» ءار ءسوزىن، ءار جولىن جىكتەپ، جەتى-سەگىز رەت قايتالاپ ايتىپ بەردىم. ۇيرەنىپ الدىق دەگەن بىرنەشە بالاعا ايتقىزىپ كوردىم. شالا بىلەتىندەرى جاقسى بىلەتىن بالالاردان ۇيرەنىپ كەلەتىن بولدى.

ساباقتىڭ سوڭىندا ءتارتىپ، تازالىق جايىن، داپتەرلەر مەن قارىنداشتاردى كۇتىپ ۇستاۋ قاجەتتىگىن ايتتىم.

مەكتەبىمىز تابيعي قالپىنان زورايىپ، مولايىپ كەتكەندەي. جاس ورەندەردى جاڭا كۇنگە، جاقسى زامانعا شاقىرىپ تۇرعانداي. كوپشىلىك قاۋىمنىڭ بىرلىك-ىنتىماعىمەن مەكتەپكە اينالىپ، كورىكتى سيپاتقا يە بولعان شاعىن ۇيگە جاس ءومىردىڭ، جاڭا دۇنيەنىڭ نۇسقاسى ورناعانداي.

— تاراڭدار! ەرتەڭ مەكتەپتىڭ ماڭدايىنا قىزىل جالاۋ كوتەرىلىسىمەن وقۋعا كەشىكپەي كەلىڭدەر!..

24

ايتقانداي-اق، كۇرەڭباي ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءوز بەتىمەن كۇن كورە باستادى. باكىباي بولسا، بۇرىنعى قالپىمەن اۋىلدىق كەڭەستىڭ شابارمانى. ءبىر جاعىنان ساۋجوي مەكتەبىندە وقىپ، ساۋاتىن اشتى.

بۇرناعى جىلى ايەلى قايتىس بولعاندا كۇرەڭباي جاقىباي دەگەن كەنجە بالاسىن الىستاعى ناعاشىلارىنا اپارىپ تاستاعان ەكەن. تاقىرتوبەگە كوشىپ كەلىپ، ورنالاسىسىمەن ادەيى ءوزى بارىپ، جاقىبايدى ناعاشىسىنان الىپ كەلگەن. جۇرتتىڭ بالالارى قاتارلى وقۋعا بەرگەن.

كۇرەڭباي نۇرتاي قوراسىنىڭ جانىنا شىمنان سوققان، اڭعال-ساڭعال جەر ۇيىندە تۇراتىن. سىعىرايعان جالعىز تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن جارىعى جارتىمسىز. ءۇي ءىشى كۇندىزدىڭ وزىندە كۇڭگىرت تارتىپ تۇرادى. تەرەزەنىڭ الدەقاشان سىنىپ قالعان تومەنگى كوزىن قويدىڭ قارىنىمەن جاماپ قويعان. ونى شىنىمەن جاماپ الايىن دەگەن وي كۇرەڭبايدا بولعان جوق-تى. ءۇي ىشىندەگى ءىلىپ الار ءتاۋىر مۇلكى انادا نۇرتاي بەرگەن ءبىر كەسەك اق كيىزبەن كونەتوز الاشا، جانتاق ءمۇيىز قوڭىر وگىز، سىنىق ءمۇيىز قارا سيىر اياق اۋزىنداي كۇركە قورادا بايلاۋلى. سيىرىنىڭ بيىلعى بۇزاۋىمەن ءۇش قاراسى بار. از عانا مالىن كوپتەي كورىپ كوڭىلگە توق سانايدى.

جيىرما ءتورتىنشى جىلدىڭ قىسى وسىلاي ءوتىپ جاتتى.

كۇرەڭباي ءبىر كۇنى ۇيىنە اسا قۋانىشتى قايتتى. اۋىل ەڭبەكشىلەرىنىڭ جالپى جينالىسى وعان زور سەنىم ءبىلدىرىپ، كەدەي-جالشىلار كوميتەتىنىڭ باستىعى عىپ سايلادى.

وكتيابر ريەۆوليۋسياسى جەتىنشى جىلعا اياق باستى. وكىمەت كەدەي-جالشىلاردى باۋىرىنا تارتىپ، قاناتىنىڭ استىنا جيناي باستادى. وسى ماقساتپەن جەر-جەرلەردە كەدەي-جالشىلار كوميتەتىن ۇيىمداستىردى. مىنە، ءبىزدىڭ كۇرەڭباي وسىنداي كوميتەتتىڭ باستىعى بوپ سايلاندى. ول ومىرىندە ءبىرىنشى رەت قۇلدىق قامىتىن سىپىرىپ تاستاپ، ەندى ءوزى ەل باسقاراتىن بولدى. بۇل مىندەتتى قايتسە دۇرىس اتقارادى؟ ەل سەنىمىن قايتسە اقتاپ شىعادى؟ نۇرتايدىڭ ءازازىل تىلىنە ەرىپ، اياق استىنان ىستەگەن اۋىر قىلمىسىن قالاي جۋادى؟ وسى جايدى تەرەڭ ويلانىپ الىپ، بىلەك سىبانىپ ىسكە كىرىسۋ كەرەك.

اسىعا باسىپ، تولقىنا ۇيىنە كىرسە، جاقىباي مەكتەپتەن ءالى قايتپاعان ەكەن. قاپ، جاقىشتىڭ كەلمەي جاتقانىن قاراشى! قۋانىشىمدى ءبىلدىرىپ، ءبىر جاساپ قالار ەدىم. باكىباي دا بۇگىن ۇيدە جوق. سامەتكە ەرىپ، اۋىلداردى ارالاپ كەتكەن.

كۇرەڭباي تەرەزەنىڭ ەرنەۋىنە جاقىن وتىرا قالىپ، ەكى جۇلىعى ءتۇسىپ قالعان ەسكى ەتىگىن جاماۋعا كىرىسىپ كەتتى. كەدەي ادامنىڭ ۋاقىتى التىننان دا قىمبات. تىقىل-تاياڭ شارۋاڭدى قىستىڭ قىسقا كۇنىندە تىندىرىپ تاستاماساڭ، تۇندە وتىرۋعا جارىق قايدا؟

قانشا وتىرعانىمەن ەتىك جاماۋعا موينى جار بەرمەي-اي قويدى... ءىسى ونبەدى. جۇرەگىن كەرنەپ بارا جاتقان زور قۋانىش الاڭداتا بەردى. تىسقا قۇلاق ءتۇردى. قاردى سىقىرلاتىپ، شاپشاڭ باسىپ جاقىباي كەلە جاتقان جوق پا ەكەن. جاماپ وتىرعان ەتىگىن جيناپ قويدى. تەرەزەنىڭ شاڭىتقان بوز قىراۋىن لەبىمەن ۇرلەپ، تۇيەنىڭ كوزىندەي جەرىن مولدىرەتىپ تازارتىپ الدى.

— ال قىزىل كورىنەدى قاشقان تۇلكى،

جىگىتتىڭ قايدا قالماس جيعان مۇلكى،

بيىككە ويدا تۇرىپ قول سوزامىن،

بولسىن دەپ شىركىن كوڭىل كوتەرىڭكى.

شيىرشىق قارعا اياعىن تىق-تىق باسىپ بىرەۋ كەلە جاتىر. لەزدىڭ اراسىندا جاقىنداپ كەلىپ قالدى. ەسىك اشىلدى. جاقىباي ءبىر قورا سۋىقتى ۇيگە الا كىردى.

ءوزىن ۇلكەن باستىق سايلاعانىن بالاسىنا قالاي ايتۋدىڭ ءجونىن كۇرەڭباي كۇنى بۇرىن جەتە ويلانىپ العان. ايتۋعا وڭتايلانىپ، اۋزىن اشا بەرىپ ەدى، جاقىباي الدىنان كەس-كەستەپ سويلەتپەي قويدى.

— قويا تۇر، اكە! قويا تۇر دەيمىن! — اناۋ القىنىپ كەلگەن بويدا موينىنداعى كيىز دورباسىن اعىتىپ الىپ، جەرگە قويدى. ۇستىندەگى شەكپەن كۇپىسى مەن باسىنداعى كۇرەڭ ەلتىرى جالباعاي تىماعىن شەشىپ، ولاردى ءبىر جەرگە تاستاي سالدى. ءسويتتى دە كىتاپ دوربانى اقتارا باستادى.

— وقۋدى كوبەيتتىڭ بە، جاقىپ؟ — دەدى اكەسى ەلجىرەپ.

— قويا تۇر، اكە! كەيىن ايتامىن، — دەدى جاقىباي ماڭعازدانىپ.

— جارايدى ەندەشە. ءقازىر كوجە جىلىتىپ بەرەيىن...

— ءبىر شەگە تاۋىپ بەرشى، اكە؟ — دەدى جاقىباي اكەسىنە جاقىنداپ كەلىپ:

— جوق شەگەنى قايدان الايىن، — دەدى اكەسى بولماشى رەنجىپ قالىپ.

— ەندەشە ءبىر اعاشتىڭ جۇقا سىنىعىن تاۋىپ بەرشى! «نە بوپ قالدى ەكەن!» — دەپ ويلادى كۇرەڭباي ىشتەي تولعانىپ. اعاشتىڭ قاتتى سىنىعىن اكەپ بەردى. ونىڭ نەگە كەرەگىن بىلگەنشە جانى بايىز تاپپاي، تىنىشى كەتىپ تۇر. بالاسىنىڭ جايدارمان الپەتىنە قاراعاندا، پالەندەي قىستالاڭ بولا قويماعان سياقتى. ۇلكەندىك قالپىن ساقتاپ، قاشان بالاسى ءوزى ايتقانشا، شىداۋعا بەكىندى. «قايداعى جوق بىردەڭەگە ماز-مەيرام بوپ قۋانادى دا جۇرەدى ىلعي، — دەپ ويلادى كۇرەڭباي. — مەكتەپكە بارىپ، وقۋ وقىپ جۇرسە دە، ءالى باياعى قالپى، باسىندا تيناقتاي اقىل جوق...»

اعاشتىڭ سىنىعىن قازىق سياقتاندىرىپ اكەسىنە جوندىرىپ الدى جاقىباي. ونى ءوزى اينالدىرىپ كورىپ، ءمىنسىز بولعانىنا قۋانىپ تۇر.

— كوزىڭدى مىقتاپ جۇمشى، اكە! — دەدى جاقىباي قۋلانا كۇلىمسىرەپ.

— مىناۋ نە دەيدى! اكەڭمەن جاسىرىنباق وينايىن دەپ ءجۇرسىڭ بە، ءوزىڭ؟

— راس ايتام، جۇمشى كوزىڭدى!

— كۇرەڭباي بالاسىنىڭ كوڭىلىن جىققىسى كەلمەي، ىلە كوزىن تارس جۇمىپ الدى.

— تەرىس قاراپ وتىر!

— ءتىپتى قالاساڭ، تەرىس قاراپ، بۇعىپ جاتىپ قالايىن.

— ءسويت...

كۇرەڭباي وسى ارادا بالامەن بالا بولىپ، قورباڭداپ تەرىس قارادى دا، كوزىن تارس جۇمىپ العان بويىمەن ەتپەتىنەن جاتا قالدى.

— ەندى قاشان؟

— اشپا كوزىڭدى، تەرىس قاراپ جاتا بەر! — دەگەن جاقىبايدىڭ داۋىسىن ەستىدى كۇرەڭباي. ءبىر مەزەتتە بالا اكەسىنە سۇڭقىلداپ:

— اش كوزىڭدى! كور، مىنە، ءبىزدىڭ ۇيگە كىم كەلگەنىن! ءبىزدىڭ ۇيگە لەنين كەلدى! — دەدى.

— بالام-اۋ، ساعان نە بولعان؟ نەگە الدايسىڭ اكەڭدى؟ ۇيات ەمەس پە؟ — دەپ سويلەگەن بويىمەن كۇرەڭباي كوزىن اشتى. اڭ-تاڭ بوپ جان-جاعىنا قارادى.

تومەنگى كوزدەرىن قويدىڭ قارىنىمەن جاماعان، سىعىرايعان جوعارعى كىشكەنە كوزدەرىنەن ماردىمسىز جارىق ءتۇسىپ تۇرعان سىقسيما تەرەزەگە سۇزىلە قارادى. قايران بوپ تۇرىپ قالدى. كەلەسى ساتتە موينىن بۇرىپ، تورگى قابىرعاعا كوز قيىعىن تاستادى. اياعىن ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، اقىرىن جاقىنداپ بارىپ، تاڭدانىپ قاراپ تۇردى.

كۇرەڭباي لەنين ەسىمىن بۇرىننان بىلەتىن. ءار كەزدە ەستىگەنى بار. لەنين ونىڭ ۇعىمىندا بۇكىل الەمدە تەڭدەسى جوق ۇلى ادام، كەدەي-جالشىلاردىڭ دوسى. كۇرەڭباي نۇرتايدان ءبولىنىپ شىققاننان بەرى ءوزىنىڭ بۇدان بىلايعى بار مۇرات-ماقساتىن، ءۇمىت-ارمانىن وسى ۇلى ادامنىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستىرىپ جۇرەتىن. لەنين قانداي ادام؟ ونىڭ كەسكىن-كەلبەتى قانداي؟ انادا ءبىر كۇنى ەلەمەس كۇرەڭبايعا ەسكى گازەتتەن ءبىر سۋرەت كورسەتكەن. گازەت توزىپ قالعان ەكەن. اجىراتا الماعان. قاراي، قاراي كوزى تالىپ، اقىرىندا انىقتاپ كورە الماي قويعان. سونداعى كورگەن كومەسكى سۋرەتتەن بار ەستە قالعانى: بيىك ماڭدايى، ءسال قىسىقتاۋ كەلگەن كوزدەرى عانا.

ەندى، مىنە، ديدارى قىسقى كۇننىڭ ماردىمسىز ساۋلەسىمەن جارقىراپ كۇرەڭباي ءۇيىنىڭ تورىندە وتىر. ۇلى ادام كۇرەڭبايعا تۋرا قارايدى. بولماشى جىميىپ: «حالىڭ قالاي، كەدەيكومنىڭ باستىعى؟ بايلاردى جەڭىپ شىعامىز با؟» — دەپ ءتىل قاتقانداي بولادى.

ءدال گازەتتەگىدەي. بيىك ماڭدايى، ءسال قىسىقتاۋ كوزى سونداعى كورگەن سۋرەتتەگىسىنەن اينىمايدى. ەندى كۇرەڭباي ونىڭ بۇكىل بەت بەينەسىنەن ءبىزدىڭ قازاققا ۇقساستىق ىزدەپ، ۇڭىلە قالدى. كوزىنىڭ قيىعى مول ەكەن! وسى ۇلكەن كىسىنىڭ بويىندا قازاقتىڭ ءبىر تامشى كانى بار سەكىلدى كورىندى وعان. بارىنەن دە بۇرىن ءبىر عاجابى — ۇلى ادامنىڭ جۇزىندە تاكاپپارلىقتىڭ تيتىمدەي نىشانى جوق. راسىندا دا لەنين كۇرەڭبايدىڭ يت بايلاسا تۇرعىسىز الاسا ۇيىنە جەركەنبەي كىرىپ، حال-جايىن سۇراپ، جىلى لەبىز ءبىلدىرىپ تۇرعان سياقتى. اقىلى الەمنەن اسقان كەمەڭگەر كىسى عوي، تەگى. كوزدەرى نەتكەن قىراعى! ەرنىندە، ميىعىندا مەيىرباندى، مارحاباتتى كۇلكى بار. دوس، دوس! ۇلكەن دوس، ۇلى مارتەبەلى دوس!

كۇرەڭباي سۋرەتتەن كوزىن الماي، باياۋ سويلەپ تۇر:

— وسىنداي ەكەن عوي! مىڭ جىل جاساسىن! وركەنى ءوسسىن! دۇنيەنىڭ بار جاقسىلىعى وسى كىسىگە ورناسىن!.. الدەن ۋاقىتتا كۇرەڭباي بالاسىنا نازار اۋدارىپ، اسا ءبىر مەيىرىمدى شىرايمەن ءتىل قاتتى:

— قايدان الدىڭ؟ كىم بەردى ساعان؟

— جاقسى وقىعانى ءۇشىن ءمۇعالىم اعاي سىيلىققا بەردى.

— سىيلىققا بەردى دەدىڭ بە؟

— ءيا، اكە، ءمۇعالىم سىيلىققا بەردى. وقۋىڭ كوبەيگەندە لەنيننىڭ كىتابىن بەرەمىن دەيدى.

— وسكەندە سەن لەنيننىڭ كىتاپتارىن وقيسىڭ، ءا؟ — دەدى كۇرەڭباي تاڭدانۋى مەن ءسۇيىنىشى ارالاس ءبىر ەرەكشە پىشىنمەن.

— بىزگە وقى دەپ لەنيننىڭ ءوزى ايتىپتى عوي.

— سولاي ما؟ بالالاردى وقىت دەپ وسى كىسى ايتىپ پا؟

— ءمۇعالىم ايتادى. لەنين وقى دەپ ءۇش رەت ايتقان دەيدى. بىلاي بولىپتى. لەنيننىڭ الدىنا كوپ-كوپ جاستار جينالىپ بارسا كەرەك. سوندا لەنين ولارعا: «سەندەردىڭ مىندەتتەرىڭ — وقۋ، وقۋ جانە وقۋ» دەگەن ەكەن دەيدى ءمۇعالىم.

كۇرەڭباي لەنين سۋرەتىنە بەتىن تاقاپ تۇرىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ ۇستاپ، ءبىر ءتۇرلى ءمۇلايىم پىشىندە سويلەپ كەتتى.

— جولداس لەنين! مەنىڭ ۇلىم جاقىباي وقۋ وقىپ، ۇلكەن كامونەس بوپ شىعادى. — ءۇش مارتە باسىن ءيىپ ءتاجىم ەتتى. بالاسىنا بەتىن بۇرىپ، ءسوزىن جالعاپ جىبەردى. — بۇگىن قاي كۇن؟

— سارسەنبى! — دەدى جاقىباي ىلە.

— باسە! ءساتتى كۇن ەكەن عوي. سەن نە ءبىلدىڭ؟ مەنى كەدەيلەر كوميتەتىنىڭ باستىعىنا سايلادى. بۇل دا لەنيننىڭ امىرىمەن بولعان ءىس! — كۇرەڭباي قۇرمەت كورسەتكەن پىشىنمەن سۋرەتتەن كوز الماي قاراپ تۇردى. — ەندى مەن نۇرتايعا باس يمەيمىن. تىلىنە ەرمەيمىن. بايلارعا ءتىپتى دە جالىنبايمىن. جەتەر تالكەگى! قورعاۋشىمىز بار ءبىزدىڭ. مەن ءازىر نامايى قاراڭعى اداممىن. ءبىراق كەڭەس وكىمەتى ورناعالى بەرگى التى جىلدا ومىرىمدە كورىپ-بىلمەگەن جاڭالىقتاردى ءبىلدىم. ال بالام، سەن بولساڭ، ون ەكى جاستاسىڭ. ءبىراق مەنەن اناعۇرلىم كوپ بىلەسىڭ! ءبىز اق پەن قارانى، دوس پەن قاستى ايىرا بىلەتىن بولدىق. دەمەك، قالاي ءومىر ءسۇرۋدى، نە ىستەۋدى دە ۇيرەندىك. اتتەڭ نە كەرەك، قولى قۇرعىر حات بىلمەيدى. ءار نارسەنىڭ پارقىن ايىرا ءبىلۋ ءۇشىن قاعاز تانىماساڭ بولمايدى، تەگى... — جاقىبايعا جاقىنداپ كەلىپ، ۇستىندەگى جەڭسىز كامزول تونىن شەشىپ تاستادى. — ىستىقتاپ كەتتىم!..

— مەن ساعان حات تانىتايىن، — دەدى جاقىباي ۇزدىگىپ. — مەن بار عوي، اكە، وقۋ قۇرالىن وقيتىن بولدىم، ازداپ جازامىن دا.

— ماقۇل، كانى، بالام، سەن ءوزىڭ بىلگەن وقۋىڭدى ماعان بىرتە-بىرتە ۇيرەتشى. حات بىلمەسەم، قىزمەتتى قالاي اتقارامىن؟

كۇرەڭباي مەن جاقىباي تەكەمەتكە ەتپەتتەپ جاتا قالدى. جاقىباي وقۋ قۇرالىنىڭ بەتىن اشتى. كيىز دوربادان داپتەرىن الىپ، ونىڭ بەتتەرىنە سامساپ ءتىزىلىپ تۇرعان ءارىپ تاڭبالارىن، جەكە سوزدەردى اكەسىنە وقىپ بەردى. سالدەن كەيىن بىرنەشە ارىپتەن قۇراپ ءسوز جازدى.

— نە دەپ جازدىڭ؟ وقىشى!

— تىڭدا! وقيىن. «ءبىز ەندى قۇل بولمايمىز. ءبىز ەندى قۇل ەمەسپىز». — سودان كەيىن بالا داپتەردىڭ ءبىر جولىنا «مۇنى جازعان جاقىباي كۇرەڭباي ۇلى» دەپ جازدى. اكەسىنە مۇنى دا وقىپ بەردى.

— ءيا، ەندى ءبىز بايلارعا كىرىپتار بولمايمىز! — كۇرەڭباي تىكەنەكتەي قاتقىل الاقانىمەن بالاسىنىڭ ىستىق ماڭدايىن سيپادى. داپتەر بەتىندەگى قيسىق تۇسكەن جازۋلارعا سۇيسىنە قارادى.

تاڭعاجايىپ ىسكە تاپ بولعانداي تەرەڭ سەزىممەن تولقىنا تەبىرەنىپ كەتتى كۇرەڭباي.

اكە مەن بالا وسىلايشا ۇزاق وتىردى. كۇرەڭباي داپتەردەگى تاڭبالاردى دا، ويمەن جورامالداپ، كوڭىلىنە توقي بەردى، توقي بەردى.

كەش بولدى. شىراعدان شامنىڭ كۇڭگىرت جارىعىمەن لەنيننەن كوز الماي ءۇنسىز ۇزاق وتىردى كۇرەڭباي. ەرتەڭ قايتسە دە كەروسين ءىشىم تاۋىپ الۋ كەرەك. تەرەزەنىڭ سىنعان كوزدەرىن شىنىمەن جاماپ السا قانداي جاقسى بولار ەدى.

جاقىباي ءۇيدىڭ تورىندە ساباعىن وقىپ وتىر. تەرەزەدەن جەل گۋلەپ تۇر. كۇن كەنەت بۇلتتانىپ، جاياۋ بوراسىن جۇرە باستاعان. ءتۇن ورتاسىنا تاياپ قالدى.

ەسىكتى جۇلقىپ اشىپ، ەنتىگىپ نۇرتاي كىرىپ كەلدى. ادىمداي باسىپ، اش بورىدەي جالاقتاپ كەلىپ، ءۇي ورتاسىندا قالشيىپ تۇرىپ قالدى. ۇستىندەگى قوربيعان قاسقىر ىشىگىنىڭ جاعاسىن كەيىن قايىرىپ قويىپ، ەلىرە سويلەدى:

— جەتىسكەن ەكەنسىڭ! تاسىعان ەكەنسىڭ! قاندى شەلەك!

— سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى كۇرەڭباي سىلكىنە تۇرەگەلىپ.

— سەن وپاسىز ەكەنسىڭ! زۇلىم ەكەنسىڭ!

— تۇسىنبەيمىن... الجىعانبىسىڭ ءوزىڭ؟

— باسىڭدى قاعىپ الايىن با، ءزانتالاق!.. — نۇرتاي سىلتىدەي تۇندى.

— وڭايلىقپەن مەن ساعان باسىمدى كەسكىزەم بە؟ — كۇرەڭباي ەكى اتتاپ، ەكى اتتاپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ تۇر. اناۋ قارۋ قىلسا، قىلقيتىپ سوعىپ جىبەرۋگە ءازىر تۇر.

— سەنى ءدام-تۇزىم ۇرسىن! — نۇرتاي تىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ كەتتى.

— ءدام-تۇزىڭدى باسىڭا ەزىپ جاق.

نۇرتاي وسى مەزەتتە ءسال باسەڭدەپ قالعانداي بولدى.

— ايتپايمىن دەپ انت بەرگەنىڭ قايدا؟

— نەنى؟

— حازوۆتى جاسىردى، ۇلبوسىننىڭ ءىنىسىن ءولتىردى دەپ ۇستىمنەن ارىز بەرىپسىڭ عوي... — ءاجىم تورلاعان قارا سۇر جۇزىنە اشۋ-ىزانىڭ ىزعارى ويناپ شىعا كەلدى.

جاقىباي سەسكەنىپ، بۇرىشقا بارىپ بۇعىپ وتىرا قالدى. نۇرتايدىڭ تەنتەك مىنەزىن، قيت ەتسە قول جۇمسايتىنىن ول بىلەدى. كۇرەڭبايدىڭ نۇرتاي الدىندا قورقىپ-پىسىپ جۇرەتىنى دە وعان ءمالىم. ءبىراق بۇل ساپار اكەسى نۇرتايدان تايىنبادى. ءا دەسە، ءما دەپ الدىندا قاسقيىپ تۇرىپ الدى. ءتىپتى جۇدىرىق جۇمساۋعا دا ءازىر تۇر.

— ماعان نەگە وسىنشا زىركىلدەيسىڭ؟ — دەدى كۇرەڭباي ىزعارلى پىشىنمەن ءتۇيىلىپ. — مەن بۇرىنعى ىنجىق كۇرەڭباي ەمەسپىن. ءبىلىپ قوي! كەدەيكومنىڭ باستىعىمىن مەن!

— قولىڭ جەتكەن ەكەن؟ كوميتەتىڭمەن قوسا قۇرتايىن كوزىڭدى. الا جىعىلايىن. — نۇرتايدىڭ كوزى توردە ءىلۋلى تۇرعان سۋرەتكە ءتۇستى. اۋزىنا اق يت كىرىپ، قارا يت شىعىپ، كۇرەڭبايدى سوگىپ تاستادى.

— مىناۋىڭ نە تاعى دا؟ — نۇرتاي سۇس كورسەتىپ، قىتىمىرلا سويلەدى. كۇرەڭبايعا اسقان مەيىرىمدى قاباقپەن، ىستىق شىرايمەن قاراپ وتىرعان سۋرەتكە تۇرا ۇمتىلدى. — باسىڭداعى مىنا ءۇيىڭ مەنىكى ەكەنىن بىلەمىسىڭ سەن. بوسات شاپشاڭ ءۇيىمدى. جامان دا بولسا، مەنىڭ مالىما سالىنعان ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا سۋرەت ءىلىپ، ماسقارالاي المايمىن. — نۇرتاي سۋرەتتى جۇلىپ الماق بولىپ قولىن سوزا بەرگەندە، قاس قاعىمدا ءبىر مالاعان باستالىپ كەتتى. جاقىباي تىشقانعا باس سالعان مىسىقشا اتىلىپ كەلىپ، نۇرتايدىڭ قولىن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. نۇرتاي قاپەلىمدە بالانىڭ وقىس قيمىلىنان تايلىعىپ، كەيىن شەگىنىپ كەتتى.

— مىنا ءسىمىلتىر نەمەنىڭ ىستەپ جۇرگەن قىلىعىن كوردىڭ بە؟ — دەپ كۇرەڭبايدى تىلدەپ تۇر. الگى ازىردە نە ىستەرىن بىلمەي تارتىنشاقتاپ تۇرىپ قالعان كۇرەڭباي اشۋلى ارىستانداي شيىرشىق اتىپ بار پارمەنىم ۇمتىلىپ كەلىپ نۇرتايدىڭ الدىنا قاسقايىپ تۇرا قالدى:

— شىق ۇيىمنەن! كەت جانىڭنىڭ بارىندا.

نۇرتاي بۇلقان-تالقان بوپ سويلەگەن بويىمەن كىجىنىپ شىعا جونەلدى.

ارى-بەرىدەن كەيىن نۇرتاي سولبىرايىپ، تەرەزەنىڭ الدىنان ءوتىن بارا جاتتى. كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسكەن شىرعالاڭ ۋاقيعادان قاتتى تەبىرەنىپ، اشۋ-ىزاعا بۋلىققان كۇرەڭباي الدەن ۋاقىتتا ساباسىنا ءتۇسىپ، جاقىبايعا باياۋ ءتىل قاتتى:

— ەگەر مەن ءناسىپ بولىپ، لەنيندى كورسەم، نۇرتايدىڭ ەسىگىندە قانشا كۇرەك توزدىرعانىمدى، قانشا قىسقى ءتۇندى ايدالادا ۇيقىسىز وتكىزگەنىمدى ايتار ەدىم...

جاقىباي ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ، سالدارلى قالىپقا اۋىسقان كۇرەڭباي بالاسىنا:

— بالام، ەندى جاتپاي-تۇرماي ءبىر ءجونى ءتۇزۋ ءۇي تاۋىپ الىپ، سوعان كوشەيىك. لەنيننىڭ سۋرەتىن ءىلىپ قويۋعا ءبىزدىڭ مىنا ءۇيىمىز قولايسىز عوي، — دەدى.

جاقىباي ءۇنسىز قۇپتاپ، باس يزەدى.

— جات، ۇيىقتا قۇلىنىم! مەن دە ۇيىقتايىن. ەرتەڭنەن باستاپ نۇرتايدىڭ ىزىنە شىراق الىپ تۇسەرمىن...

* * *

بۇل اڭگىمەنى كەيىن كۇرەڭبايدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ، داپتەرىمە جازىپ قويدىم.

25

ەكى ارادا ءبىراز ايلار ءوتتى. كوكتەم شىقتى. قىستان كۇيسىز شىققان ەل ميمىرتتاپ، قامساقتى كولىندەگى جايلاۋىنا كوشتى.

وقۋىن ءبىتىرىپ، سامەت تە ەلگە ورالعان. بۇرىنعى قىزمەتىنە قايتا كىرىسكەن. نۇرتايلار ءالى كولبارشىنداعى قىستاۋىنا ۇزاپ كوشپەي، سول جەرگە تۇسپا-تۇس ەگىندىكول دەگەن جەرگە قونىپتى.

نۇرتايدى كىنالاۋعا ءبىر سىلتاۋ تابىلدى. بىقسىعان شالا قايتا تۇتاندى. حازوۆتىڭ بار بالە-سۇمدىعىن، قاي جەردە قاشىن جۇرگەنىن نۇرتاي بىلەدى. ونىڭ ءتۇپ قازىعى — نۇرتاي... ەگەردە جاتپاي-تۇرماي حازوۆتى اشكەرەلەپ، اشىپ بەرمەسەك، شوقپاردىڭ باسى ءوزىمىزدىڭ ماڭدايىمىزعا سارت ەتە قالۋى كادىك.

بولىس ورتالىعىنا بارىپ، قايتىپ كەلە جاتىرمىن. قاسىمدا ەلەمەس بار. سالت مىنگەن اتتارىمىزدى ساۋ جەلدىرىپ، جورتىپ كەلەمىز. ەلەمەس اتىنىڭ ءجۇرىسىن كەنەت ىركىپ، قۇلان بۇلكەككە باستى. مەن دە ونىڭ ىڭعايىنا باعىپ، اتىمنىڭ تىزگىنىن تەجەپ ۇستاپ، قاتارلاسا ءجۇرىپ كەلەمىن.

جاسقانشاقتىعىمنان قورلىقتى. كوردىم-اۋ، ايتپەسە... — دەپ اۋىر كۇرسىندى ەلەمەس.

— ءمانىسىن ايتشى؟ — دەپ ەلەڭدەي قالدىم.

ەلەمەس جاڭا كورگەندەي ماعان تاڭىرقاي قاراپ قويىپ:

— سىزگە ءبىر سىر ايتايىن، — دەدى.

— ايت، تىڭدايىن...

ىلە باستاپ جىبەردى.

— ءبىر تىعىز جۇمىس بولىپ قالسا، ەل جاتىپ، تىنىشتىق ارپاعان شاقتا، كەڭسەدە وڭاشا وتىرىپ تىندىرىپ تاستايتىن ادەتىم بار. سامەت اعاي بۇگىن قالايدا ءبىتىرىپ قوي دەپ، ادەيى تاپسىرىپ كەتكەن تىعىز-تاياڭ قاتىناس قاعازدى جازىپ تاستاعالى ەل جاتقان كەزدە كەڭسەگە كەلدىم. تۇندىكتەن مول كىرگەن سالقىن سامالعا بويىم سەرگىپ، كوكىرەگىم شايداي اشىلىپ كەتتى.

سەرگەك وتىرمىن. بۇرىن بولىپ كورمەگەن ءبىر تاسقىندى سەزىم بيلەپ الدى. اراگىدىك تىستا قىبىر ەتكەن بولماشى سىبدىرعا قۇلاق تۇرەمىن. سالقىن سامال مولىراق كىرسىن دەپ ءۇيدىڭ ەسىگىن جارىم-جارتىلاپ اشىپ قويدىم. ءبىرازدان كەيىن شامالى بوي جازىپ كەلەيىن دەپ تىسقا شىقتىم. موينىمدى سوزىپ اسپانعا قاراپ تۇردىم. اينالادا قىبىر ەتكەن تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى. تۇڭعيىق قارا كوك اسپان اياسىنداعى سەلدىر جۇلدىزدار قيان الىستاعى وتتاي سيقىرلانا جىلتىلدايدى. الدەن ۋاقىتتا قايتىپ كەلىپ قاعاز جازۋعا ءۇرتىس كىرىستىم. حات-قالامعا جاتتىعىپ قالعان وڭتايلى ساۋساقتارىم قاعاز بەتىنە ەركىن جۇيتكىپ جۇرە بەردى.

كەيىنگى كەزدە جازۋ-سىزۋعا توسەلىپ العانمىن. بۇرىن ءار سوزگە، ءار سويلەمگە ءبىر قادالىپ، جازعانىمنان ءوشىرىپ تاستاۋىم كوپ بولاتىن. قاي جەرىنەن جاڭىلىپ كەتتىم ەكەن دەپ ءدۇدامالدانا بەرەتىنمىن. ءبىر جازعانىمدى الدەنەشە قايتارا وقىپ شىعاتىنمىن. ەكى-ۇش دۇركىن جوندەپ جازعان قاعازىم كوڭىلىمە پالەندەي قونا قويماسا، ەرىنبەي-جالىقپاي قايتا كوشىرىپ جازاتىنمىن.

جۋىقتا وتكىزىلگەن شاڭىراق ساناعىندا مال جاسىرعان بايلاردىڭ ۇستىنەن بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە جولداناتىن قۇپيا مالىمدەمە ەدى ونىم. نۇرتاي، كەنجەقارا، ەلۋباي قاتارلى ءىرى بايلاردىڭ ساناقتان جاسىرىپ قالعان مالدارىن تۇلىك-تۇلىككە ءبولىپ جازدىم.

قاعازدى شامنىڭ شولمەگىنە جاقىن ۇستاپ كورىپ تۇرمىن. كۇلگىن ءتۇستى كوك سيامەن مارجانداي ءتىزىپ تۇسىرگەن ءارىپ تاڭبالارى بەينە ءبىر اق جىبەك ماتاعا شەككەن كەستەنىڭ اسەم ورنەگى سياقتى. مالىمدەمە قاعازدىڭ تومەنگى جاعىنا بادىرايتىپ جازعان «اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى س.توماي ۇلى، حاتشىسى ە.تولەمىس ۇلى» دەگەن جازۋلار وسى ساپار تاعى دا ماقتانىش سەزىمىمدى تاسقىنداتىپ جىبەردى.

بۇدان بۇرىن ءار الۋان ماسەلەلەر جايىندا ءجيى-جيى جازىلىپ جۇرگەن تالاي قاعازداردىڭ اياعىنا ءدال وسىلاي قول قوياتىنبىز. نەلىكتەن ەكەنىن قايدام، مىنا قاعازعا قويعان قولىمىز وزگەشە ءبىر سيپات تاۋىپ، جۇرەگىمە ىستىق سەزىلدى.

بۇل كۇندە مەن قاناتى قاتپاعان سارى ۇرپەك بالاپانداي جاس ەمەسپىن. ورتان قولداي جىگىتپىن. ءوزىم قۇرالپى جاس جىگىتتەرگە ەلىكتەپ، كوڭىلىم سۇيگەن قىزدارعا بىرنەشە حات جازىپ تا كورگەنمىن. وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن قىزدارعا جازعان حاتتارىم: «عيززاتلۋ، ۋا حۇرماتلۋ، قادىردەن كورگۋشى قۇربىم...» دەگەن سەكىلدى الا-شۇبار سوزدەرمەن باستالاتىن. ال، ەندى بەرتىن كەلگەندە، قىزدارعا جازعان حاتتارىمنىڭ ءجون-جوسىعى تۇبىرىمەن وزگەرىپ كەتتى. «ابزال قۇربىم پالەنشە، ساعان جۇرەگىمنىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنەن قايناپ شىققان جالىندى سالەمىممەن قاتار سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىمدى بىلدىرەمىن...» دەگەن سياقتى نازىك كوڭىل كۇيىنەن باستايمىن دا، قاي-قايداعى ادەمى تەڭەۋلەردى ۇستى-ۇستىنە توكپەلەپ جىبەرەمىن.

سىزگە مۇنى ماقتانىپ ايتىپ وتىر ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز. تالاپتانىپ وسە باستاعانىمىزدى، ويدا تۇرىپ، بيىككە قول سەرمەگەنىمدى بىلدىرەيىن دەگەن ويمەن ادەيى ايتامىن. ايتپەسە قۇر ماقتاننان نە شىعادى دەيسىز.

ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەڭسەگە كەلىسىمەن مىنا جازعان قاعازىمدى سامەت اعاي شۇقشيىپ كورەدى.

— كانى، نە دەپ جازدىڭ، ەلەمەس؟ وقىپ كورشى! — دەيدى ول سوندا. تاماعىمدى كەنەپ الىپ، داۋىسىمدى سوزىپ، ناشىنە كەلتىرە وقي باستايمىن. سامەت اعاي شيبارقىت قوڭىر بەشپەنتىنىڭ ومىراۋ قالتاسىنان دوبالداي قىزىل قارىنداشىن جالما-جان سۋىرىپ الىپ، قاعازعا ءتوندىرىپ اپارادى دا، شوشىپ كەتكەندەي سەلك ەتىپ، قارىنداشتى كەيىن تارتىپ الا قويادى.

— جەتىمەگىم، سەن، مىنا قاعازىڭدى قايتا وقىپ بەرشى! ءبىر جەرىنەن شاتاسىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟ ساستابىمىزبەن ۇشىپ تۇسپەيمىز بە؟ — دەپ شىنداپ كۇدىك ايتادى. حات تانىماسا دا، قاعازدى كوزىنە تاقاپ ۇستاپ، اۋزىن جىبىرلاتىپ وقىعان بولادى. ماعان ەكى-ۇش مارتە وقىتىپ الادى دا، دۇرىستىعىنا ابدەن كوزى جەتكەندە بارىپ، قونجيتىپ قول قويادى. سامەت اعايدىڭ قول قويىسى ەلدەن الا-بوتەن. «ءسات» دەگەن ءسوز قۇرايتىن ارابشا ءۇش ءارىپتى مىڭگەستىرىپ تىزەدى دە، ولاردىڭ اينالاسىن شىعىرشىق تاڭبامەن قورشاپ قويادى. ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ءبىر جاققا قاشىپ كەتپەستەي ەتىپ، كىسەندەپ تاستايدى».

— قولدى ءوستىپ قيىنداتىپ قويماساڭ، — دەيدى سامەت اعاي مەنى ءاردايىم ساقتاندىرىپ، — ءبىر قۋلار پودلوك جاساپ، تىراپاي اسىرادى. امسە ساق بولعان جاقسى...

سامەت اعايعا ەلىكتەپ كەيىنگى كەزدە مەن دە قولىمدى قيىنداتىپ قوياتىن بولدىم.

ۇيگە قايتايىن دەپ قاعازدارىمدى جيناستىرا باستادىم.

ەلەمەستىڭ سىرىن مانادان بەرى ۇيىپ تىڭداپ ەدىم. شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەنشە ءداتىم شىداماي:

— ءسوزىڭنىڭ شىرايى جاڭا كىرىپ كەلە جاتىر، ايتا بەر، — دەدىم.

— مەن سىزگە ىشىمدە جۇرگەن ءبىر قۇپيا سىرىمدى ايتقالى وتىرمىن، — دەدى ەلەمەس وسى ارادا.

— سەنسەڭ، دوس ساناساڭ ايت، — دەدىم.

— بۇل ۋاقيعا ءسىز كەلەردەن ءبىر ايداي بۇرىن بولىپ ەدى، — دەپ ءبىر توقتادى.

— ءيا، سونىمەن...

— سول كۇنى كەشكە تامان قالادان ءبىر جىگىت كەلىپ، ونى دوسىم دەيتىن بايشىكەشتىڭ ۇيىنە تۇسىرگەنبىز. (سامەت اعاي اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءبىر تىعىز شارۋاسىمەن كەشە سارشاكول قوعامىنا كەتكەن). سول جىگىت بەيۋاقتا كەڭسەگە جەتىپ كەلدى. سىپايى امانداسىپ، ءاتى-جونىن ايتتى. ءسويتىپ قوزىباعاروۆ. ۋەزدەن كەلگەن تەرگەۋشى.

بەيتانىس ادامنىڭ جوسىعىنا باعىپ، توڭ-تورىس سىڭايمەن سارابدال سويلەستى. ماعان كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ، ءار ءسوزىن اۋزىنان سىزدىقتاتىپ شىعارادى.

الدىندا جاتقان قالىڭ سۇر پاپكاسىن تەز-تەز اقتاردى دا، سىندارلى شىرايمەن:

— وسى باستان ەسكەرتىپ قويايىن. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ايتىلعان اڭگىمەنى تىسىڭىزدەن شىعارۋشى بولماڭىز، — دەدى.

ءۇنسىز باس يزەدىم. اناۋ كۇن ىلگەرى ازىرلەپ قويعان تەرگەۋ پروتوكولىنا قولىمدى قويدىرىپ الدى.

— ەگور حازوۆ دەگەن كىسىنى بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى سالدەن كەيىن ءتۇسىن سۋىتىپ.

تەرگەۋشىنىڭ تۇتقيىل سۇراعى جۇرەگىمە تىكەنەكتەي قادالدى. مەنەن جاۋاپ كۇتىپ بەدىرەيە قالدى. حازوۆتىڭ جەكسۇرىن بەينەسى قۇمىراعا سالعان كولباقاداي بۇلقىنىپ، كوزىمنىڭ الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى. «اڭعال اقىماقتىڭ كەبىن كيگىڭ كەلمەسە، كازىرگى جاعدايدى دۇرىس پايىمدا، — دەيدى كوكىرەگىمنىڭ تۇكپىرىنەن سامپىلداعان ءبىر داۋىس. — حازوۆ جايىنان بار بىلگەنىڭدى تەرگەۋشىگە قالدىرماي ايتىپ بەر». نەدەن باستارىمدى بىلمەي داعدارىپ وتىرعانىمدا، تەرگەۋشى ماعان قوزعاۋ سالىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي:

— حازوۆ جايىنان بىلگەنىڭىزدى ەركىن ايتىپ بەرىڭىز! — دەدى.

كۇڭگىرت تارتىپ، توزا باستاعان كونە دەرەكتەر بەتىندەگى توزاڭىن ءسۇرتىپ العان قارا تاستىڭ جازۋىنداي اڭدىزداپ شىعا كەلدى.

— ايتايىن، — دەدىم بەكەم سىڭايمەن. تەرگەۋشىدەن ءسوز توستىم.

— ايتا بەرىڭىز!

ادەپكىدە اۋزىما ءسوز تۇسپەي، اڭتارىلىپ وتىرىپ قالدىم. ويلانىپ السىن دەي مە، كىم ءبىلسىن، تەرگەۋشى بول-بولدىڭ استىنا الا قويمادى.

— مىنە قىزىق، حازوۆتىڭ مەنىمەن قانداي بايلانىسى بار؟

— قىسىلماڭىز، ايتا بەرىڭىز؟ — دەدى تەرگەۋشى كەڭ تاناۋىنان دەم الىپ، — مەن سىزدەن جاۋاپكەرشىلىك رەتىندە سۇراپ وتىرعان جوقپىن. ساسپاڭىز...

كوڭىلىمە تۇيتكىل كىردى. بەرگەن جاۋابىمنان شاتاسىپ قالىپ، ماسقارا بولماسام نەعىلسىن. تەرگەۋشىنىڭ قاتىڭقى قاس-قاباعىنا ەمەن-جارقىن جىلى لەپ جۇگىرگەندەي بولدى. ار جاعىندا ماعان دەگەن ءزىلى جوق سياقتى.

— حازوۆتىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە جاس ەدىم. كەيىن ارا-تۇرا ەستىگەنىم بولماسا، تولىق بىلمەيمىن...

— بىلگەنىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز، ماعان سو دا جەتىپ جاتىر.

— قۇپ بولادى.

— «كوردىم دەگەن كوپ ءسوز، كورمەدىم دەگەن ءبىر ءسوز»، — دەپ، بىلگەنىن جاسىرىپ، مۇز قارا كوك تانىپ كەتەتىندەر دە بولادى. — سىناي كۇلىمسىرەپ تىنا قالدى تەرگەۋشى.

— حازوۆ دەگەنىڭىز بەتى-جۇزىن كورگەن ادامىم ەمەس. ايتكەنمەن، ەستىگەن-بىلگەنىمدى تۇگەل ايتىپ بەرەيىن.

قانشا دەگەنمەن كۇماندانىپ وتىرمىن، كىم بىلەدى، الدەبىر قۋلار مەنى سۇرقيا قاشقىنمەن بايلانىستىرىپ، ۇستىمنەن شاعىم بەردى مە ەكەن؟ تولقۋلى كۇيىمدى كورگەن تەرگەۋشى الدىنداعى قاعازدارىن جيناستىرىپ قويدى دا، مەنى الدارقاتقىسى كەلگەندەي، جىمىڭ ەتتى. شاپشاڭ قيمىلداپ ورنىنان كوتەرىلدى. باستاپقى كەزدەگى رەسمي قالپىنان تەز اينىدى. مەنىمەن ءتىل تابىسىن، ۇعىنىسقىسى كەلگەندەي جاقىنداپ كەلىپ:

— قىسىلماڭىز! بىلگەنىڭىزدى ايتىپ بەرىڭىز؟ — دەدى.

قوزىباعاروۆتىڭ جۇمسارعان رايىن كورگەن سوڭ شامالى ەركىندەپ قالدىم.

— حازوۆ تۋراسىنداعى تەرگەۋىڭىزدى مەنەن باستاعانىڭىزعا تۇسىنبەي وتىرمىن، جولداس قوزىباعاروۆ! وسىنى بىلگىم كەلەدى...

— مەن سىزگە مانا اتاپ ەسكەرتتىم عوي، — دەگەندە تەرگەۋشىنىڭ ءۇنى قاتال شىقتى. — سىزدەن مەن جاۋاپكەر رەتىندە جاۋاپ الىم وتىرعان جوقپىن... ەگەردە شىنىن ايتپاي، وتىرىك مالىمەت بەرسە، جاي كۋانىڭ جاۋاپكەرگە اينالىپ كەتۋى وڭاي ەكەنىن ەسىڭىزگە سالىن قويايىن.

— ول نە دەگەنىڭىز؟ بار بىلگەنىمدى ايتىپ بەرەيىن، — دەپ قۇلدىق ۇرىپ، قۇلدىراڭداي قالىپ ەدىم، تەرگەۋشى مەنى ماقساتتى شارۋاسىنىڭ ىڭعايىنا قاراي يكەمدەپ جىبەردى.

— قورقاتىن تۇگى دە جوق... وسى ەلدىڭ ءبىر سەنىمدى اق جۇرەك جىگىتى بولعاندىعىڭىزدان، ءبىرسىپىرا جايلاردى سىزدەن انىقتاپ ءبىلىپ العىم كەلىپ ەدى.

قوزىباعاروۆتىڭ بۇل سوزىنە سەنبەدىم. مەنى ۇتىلاپ، الدىمنان توسقاۋىل قۇرىپ وتىرعانداي كورىندى.

— نەدەن قورقايىن، — دەدىم تۇتانا باستاعان نامىس وتىم ورشىتپەۋگە تىرىسىپ، — حازوۆپەن تيناقتاي بايلانىسىم بولماسا ونى جاسىرماسام...

— جولداس تولەمىسوۆ! — بۇل ساپار تەرگەۋشىنىڭ داۋسى تىم ءزىلدى شىقتى. — مەن سىزبەن مىرشىم وينايىن دەپ وتىرعان جوقپىن... ءسوز بۇيداعا سالماي، شىنىڭىزدى ايتىڭىز!..

حازوۆ — مارينوۆكا قالاسىنىڭ زيالى كازاك-ورىسى. ءبىزدىڭ امانتاي بولىسىندا ون بەس جىل ۇدايى ۆولوسنوي ۋپراۆيتەل بولعان سەكەمان شونجاردا ءتىلماش بولعان. سەكەمان ريەۆوليۋسيا الدىندا ءوز اجالىنان ولگەن. بولىستىقتى جانابايدىڭ بايمىرزاسى العاندا، حازوۆ ءبىزدىڭ ەلدەن كەتىپ، كورشىلەس اتاباي بولىسىنا ءتىلماش بولىپتى.

اتباسار ۋەزىندە اقتار ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان كەزدە حازوۆ مارينوۆكادا اۋداندىق ميليسيا باستىعى بولىپ، ماڭايداعى ەلدى ءبىر شىبىقپەن ايداپ، قىرىپ-جويىپ، قان-جوساسىن شىعارعان.

مارينوۆكامەن ارالاس-قورالاس ەلدەر حازوۆ جايىنان قيلى-قيلى قاۋەسەت ايتاتىن. مارينوۆكا پارتيزاندارىنىڭ ون توعىزىنشى جىلعى كوتەرىلىسىن كۇشپەن باسۋدا جان سالا ارەكەت ىستەگەن. اقتاردىڭ مىڭ سان قارۋلى جاساعىن باسقارىپ، كوتەرىلىسشى شارۋالاردىڭ قانىن سۋداي اعىزعان. بولشيەۆيكتەرگە تىلەكتەس بولعان تالاي ادامدارعا جۇرت الدىندا دۇرە سوعىپ، ءبىرسىپىراسىن ءوز قولىنان اتىپ ولتىرگەن.

حازوۆتىڭ ويداعى ورىس، قىرداعى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كورسەتكەن ءزابىر-قياناتىن، ريەۆوليۋسياعا قارسى سويقاندى قىلمىستارىن ءوز بىلگەنىمشە كەلىستىرىپ ايتىپ بەردىم.

حازوۆتىڭ ولى-تىرىسىنەن نە حابارىڭىز بار؟ — دەپ سۇرادى تەرگەۋشى توتەننەن.

حازوۆتىڭ ءولى-تىرىسىن شىنداپ تا بىلمەيتىن ەدىم. ەلدىڭ الىپقاشتى قاۋەسەتىنە سەنسەك، باسىم كوپشىلىگى ونى ولدىگە سانايدى دا، دەيدى بىرەۋلەر قورعالجىن جاقتا بالىقشى بوپ جاسىرىنىپ جۇرگەن دەگەندى ايتادى. ءبىراق ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالارمىن دەپ مۇنى ايتپادىم.

حازوۆ ون توعىزىنشى جىلدىڭ كۇزىندە ۇشتى-كۇيدى جوعالىپتى عوي... ريەۆوليۋسيا سوتىنىڭ ۇكىمىمەن اتىلىپ كەتتى مە، الدە امالداپ ءبىر جەردە قاشىپ ءجۇر مە، ونشاسىن بىلە المادىم.

تەرگەۋشىنىڭ شاراسىنان شىققان وتكىر قارا كوزى وڭمەنىمنەن ءوتىپ بارادى: «دوس پەن قاستى اجىراتا المايتىن، حوش ءيىستى گۇل مەن ۋلى ارام ءشوپتىڭ ساسىق ءيسىن بىر-بىرىنەن ايىرا بىلمەيتىن اشىق اۋىز ەكەنسىڭ»، — دەپ كىنالاپ تۇرعانداي.

— ەگەر حازوۆ ءتىرى بولسا؟.. — تەرگەۋشىنىڭ قاتىڭقى قاباعىنان مىسقىلدى كۇلكى كورىندى.

— ءتىرى جۇرسە ۇستاپ الىپ قۇرتىپ جىبەرۋ كەرەك ەمەس پە؟..

— ەلدەرىڭىزدىڭ ماڭايىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن ءقاۋىپتى جاۋدى قالاي بىلمەي قالدىڭىزدار؟

تۇيىققا تىرەلىپ قالدىم.

— جوعالىپ كەتكەن حازوۆتى تاۋىپ بەرسەم، نە دەر ەدىڭىز؟ — تەرگەۋشى ەرنىن جىمىرىپ، مىسقىلدى پىشىنمەن جىمىڭ ەتتى.

— ونى ءبىز ناعىپ بىلمەي ءجۇرمىز؟ — دەدىم ساسقانىمنان.

— قىراعىلىقتارىڭىز ناشار بولعانى عوي.

حازوۆ قىلمىسىنىڭ بار اۋىرتپالىعى مەنىڭ باسىما تۇسكەندەي-اق دەنەم اۋىر تارتىپ، دەل-سال بولدىم. اڭقام كەۋىپ، ەرنىم كەبەرسىدى.

دەگبىرسىز ءتۇر-تۇرپاتىمدى كورىپ، بۇدان ءارى جانىن قيناي بەرمەيىن دەدى مە، الدەقاشان قازبالاپ تەرگەي بەرگەنمەن ەزى بىلەتىن دەرەكتەرىنە قوساتىن جاڭالىعىم جوعىنا كوزى جەتتى مە، تەرگەۋشى ءىستىڭ ايقىن اڭعارىنا ءتۇستى.

— كوزدەرىڭىزدىڭ الدىندا جۇرگەن قورقاۋ قاسقىردى كورمەي، جارالى قالا جازداپسىزدار!

زىعىردانىم قايناپ، نامىسىم كەلدى. تەرگەۋشىدەن ۇيالعانىمنان، نە ايتارعا بىلمەي داعدارىپ قالدىم. ايتتى ايتپادى، جار استىندا بۇعىپ جاتقان قاتەرلى جاۋدى وسى ۋاققا شەيىن قالاي سەزبەي جۇردىك ەكەن؟

— ءسىز جاس ادامسىز عوي. — تەرگەۋشى مەنىڭ كىنامدى ءبىراز جەڭىلدەتكىسى كەلگەندەي يمانتارازى قالىپقا ءتۇستى. — وسىنداعى باس كوتەرەر ازامات سامەت توماي ۇلىنىڭ اشىق اۋىزدىعىنا قايرانمىن...

— ەلدى تاسقاياقتاي قاعىستىراتىن پىسىق كىسى ەدى. وسى تۇستا ناعىپ بوساڭدىق ىستەگەنىن...

— باسىنىڭ اماندىعىن كوزدەگەن عوي، تەگى. — تەرگەۋشى سۇراۋلى كوز قاراسپەن ءسوز سالماعىن ماعان تاستادى.

— پالەن دەپ كەسىپ ايتا المايمىن...

— جارايدى، جولداس تولەمىسوۆ! ءىستىڭ جايىن انىقتاڭقىراپ الايىن. حازوۆ جايىندا ەل نە ايتادى؟ ارا-تۇرا قۇلاعىڭىزعا شالىنعان جوق پا؟

— حازوۆتىڭ جاڭاعى ايتىلعان قىلمىس-قياناتىنان باسقا تۇك تە ەستىگەن جوقپىن.

— جاڭاعى ايتقان جاۋاپتارىڭىزعا قوساتىن دەرەكتەرىڭىز جوق پا؟ — دەپ سۇرادى تەرگەۋشى، — ويلانساڭىز قايتەدى؟

— جوق، — دەدىم.

— وسى ماسەلەگە نۇرتايدىڭ قانداي بايلانىسى بار؟ بۇل جونىندە نە بىلەسىز؟

قارا باسىپ كۇمىلجىپ قالدىم. باستان قۇلاق ساداعا دەدىم دە، نۇرتايعا شىق جۋىتپادىم. نۇرتاي حازوۆپەن بايلانىستى دەگەن ءسوز ميىما قونبايدى دەپ وتىرىپ الدىم. جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسپايىن دەپ، تۇلكى بۇلتاققا سالدىم.

— وسى ايتقانىڭىزعا ازىرىنشە سەنە تۇرايىن. — قوزىباعاروۆ تەرەڭ سىرىن ىشىنە بۇككەندەي تىمىرايا قالدى. — مەن ءقازىر نۇرتايدان جاۋاپ الامىن. ءسىز ىشىندە بولىڭىز. وتىرىڭىز.

نۇرتاي بۇكشيىپ كەلىپ تاياعىنا تايانىپ تۇرا قالىپ، تەرگەۋشىمەن بيازى امانداستى:

— دەنىڭ ساۋ ما، شىراعىم!

— ش-شۇكىر. — تەرگەۋشى ەرنىن جىبىرلاتتى. — وتىرىڭىز! — ستولدىڭ الدىنداعى توقال ورىندىقتى نۇسقادى. نۇرتاي قوس قولداپ ۇستاعان تاياعىن جەرگە نىق تىرەپ، ستولدىڭ ءبىر جاق شەتىنە جاناسا، ەسىككە بەتىن بەرە ءبىر قىرىن وتىردى. قوزىباعاروۆ قاعازىنا ءۇڭىلدى. نۇرتاي تەرگەۋشىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن ۇرلانا بارلاپ الدى دا، «ءتۇسىڭ سۋىق ەكەن، جوپشەندىلىكپەن ۋىسىما تۇسە قويماسسىڭ» دەگەندەي، قاباعىن قارس جاۋىپ تۇنەرە قالدى.

تەرگەۋشى ورتاسىنان قاق ءبولىپ، قۇلاق شەكەسىنىڭ ءۇستىن باستىرا قارسى قايىرعان كومىر قارا شاشىن الاقانىمەن سيپاپ، جوندەپ قويدى. قيىعى مول وتكىر قارا كوزى قايسار مىنەزىن تانىتقانداي كەزدىك پىشاقتىڭ جەتەسىندەي قىرلى كەڭسىرىگىنىڭ وڭ جاعىنداعى تيتىمدەي قارا مەڭى سۇستى اق سۇر جۇزىنە جاراسا قالىپتى. تىك جاعالى قارا شۇعا بەشپەنتى، تورسىق جامباس جاسىل شالبارى شولاق قونىشتى كوزەل ەتىگى، بەلىن قىناي بۋىنعان جەز توعالى، جالپاق، بىلعارى بەلبەۋى تولىقشا بەلىن تىرسىلداتا قىسىپ، شىمىر دەنەسىن شيراتا تۇسكەندەي.

تەرگەۋشى زاڭنىڭ رەسمي ءتارتىبى بويىنشا، اۋەلى نۇرتايدىڭ ءاتى-جونىن، ۇلتىن، جاسىن، ءبىلىم دارەجەسىن سۇراپ جازىپ الدى. بىرنەشە جاناما سۇراق بەرىپ، ولارعا وراي نۇرتايدىڭ بەرگەن جاۋابىن تەرگەۋ پروتوكولىنا ءتۇرتىپ الدى. وتىرىك ايتىپ، جالعان مالىمەت بەرسەڭ، قىلمىسىڭا قىلمىس جامالادى دەپ، الدىن الا مىقتاپ ەسكەرتىپ، تەرگەۋ پروتوكولىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە قول قويدىردى.

— ءسىز ءبىرسىپىرا جاسقا كەلىپ قالعان ادامسىز، ونىڭ ۇستىنە عۇلاما مولداسىز. تاعى دا ەسكەرتەمىن: شىنىڭىزدى ايتپاساڭىز، قىلمىسىڭىزدى اۋىرلاتىپ الاسىز.

نۇرتاي ەجەلگى تومىرىق مىنەزىنە باسىپ، سالعان جەردەن كۇرت كەتتى:

— تەرگەۋگە الاتىن مەن نە قىلمىس ىستەپپىن؟ اۋەلى، ءجونىڭدى ايتىپ ءولتىرشى! — ەكى بەتى كۇيدىرگەن قىشتاي قىزارا قالدى. ەندىگى ساتتە ءجۇزى سۇرلانا قالىپ، تەرگەۋشىگە سۇقتانا قارادى.

— وپ-وڭاي قۇتىلىپ كەتەم دەگەن پىكىردى باسىڭىزدان شىعارىپ تاستاڭىز. — وڭ قول جاعىندا تەڭكيىپ جاتقان جىلتىر قارا پورتفەلدەن سۋىرىپ العان قاعازىن وڭ الاقانىمەن باسىپ، نۇرتايعا تەسىلە قارادى تەرگەۋشى.

— مۇباراك اللا!

— جاقسى! — پورتفەلدەن جانە ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الدى تەرگەۋشى. — مىنا ماسەلە جونىندە نە ايتاسىز؟ وتكەن قىستاعى اۋىلدىق كەڭەس سايلاۋىندا وتكەلباي جامانسارى ۇلى دەگەن تۋىسقانىڭىزدى تىزىمگە ەنگىزىپ، ءبىر قاۋىم سايلاۋشىلارعا پارا بەرىپ، بىرەۋلەرىن قورقىتىپ، داۋىس جيناپسىز. سايلاۋ ۇستىندە قيان-كەسكى توبەلەس شىعارىپ، جاقان سارمان ۇلى، ماقامبەت تۇرالى ۇلى دەيتىن كەدەيلەردى سوققىعا جىققىزىپسىز. وتكەلبايعا قارسى داۋىس بەرگەن كەدەيلەر جاناقمەت جامانتىك ق ۇلىنىڭ، سەكەي قاراجان ۇلىنىڭ سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان ايەلدەرىن ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە ەرىپ توركىندەرى شىعارىپ الىپتى...

— ەلدىڭ جاماناتى الدىمەن ماعان كەلەدى. وتكەلبايدىڭ ماعان تۋىس ەكەنى راس. لاكين، اۋىلناي سايلاۋىندا ونى شارعا تۇسىرۋگە مەن ەشكىمدى زورلاعان جوقپىن. قولى حات بىلەتىن پىسىق جىگىت دەپ، ونىڭ اتىن اتاعان وسىنداعى كوپشىلىك قاۋىم. سايلاۋ ۇستىندە كىم جانجال شىعارعانىن، وسى ەلدىڭ كەز كەلگەن ادامىنان سۇراساڭىز راسىن ايتادى. بىر-بىرىمەن شەكىسىپ قالىپ جۇرگەن كەدەيلەردىڭ وزدەرى بولاتۇعىن.

— ءسىز شىندىقتان جالتارىپ كەتتىڭىز.

— ىستەمەگەن قىلمىستى ىستەدىم دەپ قالاي ايتايىن؟

— تۇپتەپ كەلگەندە، قىلمىسىڭىزدى مويىندايسىز. ودان دا وسى باستان شىنىڭىزدى ايتىپ، كىناڭىزدى مويىنداڭىز، اقساقال...

— شىلعي وتىرىك. جالا، جالا!.. اۋزىنا كەلگەنىن تانتىپ ارىز بەرگەن ادامنىڭ ءاتى-جونىن ايتساڭىز ەكەن؟

— ونىڭ سىزگە نە قاجەتى بار؟ — تەرگەۋشى مىسقىلدى پىشىنمەن جىمىڭ ەتتى. نۇرتاي وندىرشەگى بۇلكىلدەپ، جان دارمەن:

— ارىز يەسىنىڭ ءاتى-جونىن ايتپاساڭىز، وندا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتامىن، — دەدى.

تەرگەۋشى سالقىن قاندى پىشىنمەن وتىرىپ-اق نۇرتايدى تويتارىپ تاستادى:

— ءسىز بەت الدى بايبالامدى قويىپ، مەنىڭ سۇراقتارىما دۇرىس جاۋاپ بەرىڭىز!

اتتىعا ءسوز، جاياۋعا جول بەرمەيتىن شىلبىر قاشاعان نۇرتاي ءدال وسى ساپار قالجاۋراپ قالعان ەكەن. Tic جارىپ ۇندەمەي، قارا تەرگە مالشىنىپ، ءولىپ وتىر.

— ءولىپ قالعان حازوۆتى قالاي ءتىرىلتىپ الدىڭىز؟ سونى ايتىڭىزشى!

— استاعپىراللا! — نۇرتاي شىپجىڭداپ قالدى. — بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟

— قىلمىستى ىستەۋ وڭاي بولعانىمەن، مويىنداۋ قيىن، ارينە!

تەرگەۋشى حازوۆ جايىنا بايلانىستى ماسەلەنى تەرەڭنەن قوزعادى. ناقتىلى دەرەكتەر كەلتىرىپ، حازوۆتى نۇرتايدىڭ قالاي جاسىرىپ ساقتاپ كەلگەنىن بۇلتارتپاي ايتىپ بەردى. اناۋ ازار دا بەزەر بوپ اياعىنا وتىرعىزبادى.

تەرگەۋشى قاعازىنا ۇڭىلە بەرگەندە، نۇرتاي تۇقىرا تومەن قاراپ، ويعا كەتتى. سوزگە ارالاسپاي تىم-تىرىس وتىرمىن. تەرگەۋشى مەنى وسىندا نەگە وتىرعىزىپ قويدى؟ ونىڭ بۇل ارەكەتىندە ءسىرا ءبىر تەرەڭ سىر بار. سوكتى، بالاعاتتادى دەپ نۇرتاي جالا جاۋىپ جۇرەر، الدە نۇرتايدان پارا الىپ اقتاپ جىبەردى دەپ، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ پالە سالار دەگەن كۇدىگى بار ما، كىم ءبىلسىن.

— يمان ءجۇزدى بالا ەكەنسىڭ، شىراعىم...

— بوس ءسوزدى قويىڭىز! وزىڭىزگە تىكەلەي قاتىسى بار ءىس تۋراسىندا ناقتىلى جاۋاپ بەرىڭىز.

— «ءيتتىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان» دەگەننىڭ كەرى عوي، بۇل! مال ۇرلاپ، كىسى ولتىرگەن ايىبىم جوق ەدى. عايباتشىل بىرەۋلەردىڭ جالاسىنا بولا ناحاق كۇيىپ كەتەم بە؟ — جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، تاياعىمەن جەر شۇقىپ، بەدىرەيىپ وتىرا بەردى.

— حازوۆتى ءتورت جىلدان بەرى جاسىرىپ كەلگەنىڭىزدى مويىندايسىز با؟

نۇرتاي سۇتتەن اقپىن، سۋدان تازامىن دەپ جىعىلا تاندى. حازوۆتى جاسىرىپ، اسىراپ-ساقتاپ كەلگەنىن بىرنەشە ناقتىلى دالەلدەرمەن توندىرسە دە، بويىنا دارىتپادى. تەرگەۋشى الدىندا ءمىز قاقپاي وتىرىپ الدى. حازوۆپەن توڭكەرىستەن بۇرىن شامالى تانىستىعىم بولعانى راس، سونشالىقتى ىشەك-قارىنىمىز ارالاسقان دوس ەمەس-تۇعىنبىز دەپ جىلدىرمالاتىپ بارا جاتىر ەدى. تەرگەۋشى ونىڭ الدى-ارتىن وراپ، ناقتىلى دەرەكتەردى تاعى دا موينىنا ءتوندىرىپ قويدى. وپىق جەپ قينالىپ وتىرمىن. باعانا حازوۆتىڭ نۇرتايمەن تيتىمدەي بايلانىسى جوق دەپ نەگە ايتتىم ەكەن.

— وسى سىرىڭدى بۇدان بۇرىن نەگە ايتپادىڭ؟ — دەپ كىربەڭدەپ، قادالا قالدىم.

— اۋزىڭنان شىعارساڭ سوتتايمىن دەپ، شەگەلەپ كەتتى عوي، سول تەرگەۋشى. ايتپەسە...

— قىزىق ەكەن!

— سەنى كۋا ەسەبىندە كەيىن شاقىرامىز. سوعان شەيىن جان ادامعا ايتۋشى بولما دەپ، قولىمنان ءتىلحات العان.

— شاقىردى ما؟

— قايدان شاقىرسىن. ءوزى ۇشتى-كۇيدى حابارسىز كەتتى.

— سەنىڭ ءبىر تەبىرەنەتىن كەزىڭ كەلگەن ەكەن، وسى جايلاردى تايسالماي ايتۋىڭ كەرەك...

— قورقاتىن تۇگىم دە جوق، ايتامىن. سول قوزىباعاروۆ اتباساردا ءالى تەرگەۋشى ەكەن عوي. كەيىن بىلسەم، قانى شىعىپ تۇرعان باي بالاسى ەكەن. باسە، نۇرتايدىڭ ءىسىن جىم-جىلاس جاۋىپ جىبەرگەنى تەگىن ەمەس قوي. انتۇرعان اۋەلدە تەك مەنىڭ كوزىمشە وپ-وتىرىك قاتال بولعانىن كورمەيمىسىڭ.

— ول قوزىباعاروۆىڭدى مەن دە بىلەمىن. ءالى دە بولسا اۋزىڭا بەرىك بول. نۇرتاي قۇلاسا، قوزىباعاروۆتاردىڭ تالايىن بىرگە الا جىعىلادى.

ەلەمەس وتكەن ىسكە وكىنگەن پىشىنمەن ءۇنسىز ويعا كەتتى.

26

نۇرتاي اباقتىعا ءتۇستى. كۇرەڭبايعا ىستەتكەن سۇمدىعى بار،ونىڭ ۇستىنە حازوۆ قاشقىندى جاسىرىپ، پانالاتقان كىناسى بار، قىل موينىنا بۇعالىق ءتۇسىپ، توڭقالاڭ استى. تەرگەۋدە كىم كورىنگەندى بىلعاپ جاتسا كەرەك. كوبىنە-كوپ سامەتكە ءتىسىن قايراۋلى دەيدى. وعان مىڭ ءتۇرلى پالە جاۋعىزىپتى.

نۇرتاي ۋاقيعاسىنان ەل قاتتى دۇرلىگىپ قالعان. جەتىباي باستاعان باس كوتەرەر تۋىستارى نۇرتايعا ازىق اپارىپ بەرىپ، ءبىر يا اعىنان ونى تەز بوساتىپ الۋ قامىن قاراستىرىپ، تابان اۋدارماي قالادا جاتىر.

ارادا ءبىر اي ءوتتى.

كولبارشىن باسىنا مەكتەپ سالا باستاعانىمىزعا ءتورت كۇن. مەكتەپتى كولدىڭ ىق جاق قاباعىنا تاياۋ جازىققا، بىلتىر كۇزدە زەملەمەرلەر كەسىپ بەرگەن جەرگە سالىپ جاتىرمىز. ۋەزدىك وقۋ ءبولىمى ارنايى جاساتىپ بەرگەن جوبا بويىنشا مەكتەپ ءۇيى ءتورت بولمەلى بولادى. مۇنداي ۇلكەن ءۇي بۇكىل ءبىر بولىس ەلدە بۇرىن بولعان ەمەس.

اۋەلى مەكتەپتى سالىپ الىپ، سودان كەيىن الدىمەن كەدەي شارۋالاردى تاقىرتوبەدەن كولبارشىنعا كوشىرمەك ويىمىز بار. كوشەمىز دەپ ازىرگە كوڭىل بىلدىرگەن — 55 ءۇي. ولارعا قورا-قوپسى، ءۇي-جاي سالىپ الۋعا ۇكىمەت تاراپىنان ۇزاق مەرزىمدى قارىز اقشا بەرىلەتىن بولعان. وزدەرى قالاپ، ءوز كۇشتەرىمەن قىستاۋ سالامىز دەيتىن قىرىق شاقتى ورتا كۇيلى شارۋالار جانە بار. جالپى ەل-قاۋىمنىڭ اۋقىمىنا ەرىپ، جۇرت قاتارلى كولبارشىن باسىنا كوشىپ ورنىعۋعا كوڭىل بىلدىرگەن وتىز ءۇي بايلاردىڭ دا بەتىن قاققان جوقپىز. سوندا ازىرشە تاقىرتوبەدە وتىرىپ قالۋعا بەكەم بەل بايلاعان جيىرما باي مەن قىرىق ءۇيلى كەدەيلەر قالىپ وتىر.

مەكتەپ اينالاسىندا قاپتاپ جۇرگەن ادامدار دابىرلاسا سويلەسىپ، قاۋىرت قيمىلعا باسىپ جاتىر.

بۇكىل قاۋىم بولىپ جاپپاي جۇمىلعان مۇنداي يگىلىكتى ءىستى تاقىرتوبە ەلى ءومىر بويى كورگەن ەمەس-تى.

جۇمىستى سامەت ءوزى باسقارىپ ءجۇر. ەلگە سابا-سابا قىمىز جيناتىپ، ورتادان كۇندە ەكى قوي سويعىزىپ، تاماقتى ءبىر جەردەن بەرگىزىپ تۇرمىز. وڭكەي قارۋلى جىگىتتەر مەكتەپتى بەس كۇندە دەندەپ ەڭسەرىپ تاستادى.

مەكتەپ ءۇيىنىڭ قابىرعاسى بەلۋاردان اسىپ، اجەپتاۋىر بيىكتەپ قالعان. الەكەدەي جالاڭداعان قىرىق شاقتى ادامنىڭ پارمەندى قيمىلىنا كوزىڭ مەن كوڭىلىڭ تويعانداي. ءار جەرگە تەكشەلەپ ۇيگەن كىرپىش لەزدە ويسىراپ، ورنى ۇڭىرەيىپ قالىپ جاتىر. جەردەن اپەرگەن كىرپىشتى ءۇيشى شەبەرلەر دەمبە-دەم قاعىپ الادى دا، شەلەكتەگى ساز بالشىقپەن شىلاپ وبىستىرە قويادى.

ءوزارا باسەكە-جارىسقا تۇسكەندەي، مارەگە بۇرىن جەتۋگە اسىققانداي پارمەندى قارقىنمەن قاۋىرت قيمىلدايدى. ءبىر شەتتە توماعا تۇيىق قاراپ تۇرعان ۇزىنتۇرا قارا سۇر جىگىتكە كوزى ءتۇسىپ كەتكەن سامەت قاسىنا جەتىپ بارىپ، ءسوز تيگىزدى:

— بولدىرىپ قالعان اتتاي نەگە سىلەيىپ تۇرسىڭ، سەركەباي؟ كۇن جاۋماي سۋ بولىپ، ساعان نە كورىندى انتۇرعان!

— اياعىما كىرپىش ءتۇسىپ كەتىپ... — جىگىت كىنالى پىشىنمەن تومەن قارادى.

— جىگىت جالقاۋ بولسا، ىستەگەن جۇمىسى سەلكەۋ بولادى، ارينە! — ونىڭ قاتارىنداعى ءبىر جىگىت سوزگە كيلىگە كەتتى.

الگى جىگىتتىڭ سايقى مازاعى شىمبايىنا باتىپ كەتتى بىلەم، ۇزىنتۇرا بۇرتيا كۇڭكىلدەپ وقشاۋ شىقتى دا، تىزەسىن قۇشاقتاپ سىلەيىپ وتىرىپ الدى. وڭتۇستىك جاق قابىرعانىڭ ورتا تۇسىندا، جوعارىدا كىرپىش قالاپ جاتقان شوقشا ساقالدى، جۇقا ءوڭدى، شىمىر دەنەلى الاسا سارى شالدىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. ۇستىندەگى تەرى كەۋدەشەسىندە قىزىل اراي كۇن ساۋلەسى وينايدى. كەڭ جاعالى اق كويلەگىنىڭ جەڭىن سىپتىعىرلاپ شىنتاعىنان جوعارى اسىرا ءتۇرىم الىپتى. قولىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى قوزعالعان سايىن تورسيا بۇلتىلداپ، شيىرشىق اتادى. بۇل مەكتەپ سالۋ جۇمىسىنا ءوز ىقتيارىمەن جازىلعان ءۇيشى شەبەر سارسەنباي.

— كۇن باتقانشا تاعى دا ءبىر رەت قالاپ شىعايىق! بول، بول! — دەيدى سارسەنباي تومەندەگى جىگىتتەرگە. قوڭىرقاي قىسىق كوزدەرى جايناپ، قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتەدى. تىزەسىنە تۇسكەن قوڭىر شەكپەن الجاپقىشىنا جابىسقان ساۋىس بالشىقتى قولىمەن ۇگىپ-ۇگىپ جىبەرگەندە، ساۋ ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ جاتىر. باسىنداعى سىرما قارا تاقياسى ۇيىسىپ قالعان قالىڭ شاش سياقتى.

— سارسەكە-اۋ، شارشادىڭىز عوي، جەرگە ءتۇسىپ، ءبىر مەزگىل تىنىستاپ الساڭىزشى! — دەدىم قاسىنا جاقىنداپ بارىپ.

سارسەنباي كۇلىم كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ، ءبىر ءتۇرلى ءىش تارتقان الپەتپەن جىميا:

— اۋەلى مەكتەبىمىزدى سالىپ بىتىرەيىكشى! — تىنىعارمىز سودان كەيىن. ءمۇعالىم، قاراعىم، تومەندەگى جىگىتتەرگە ايتشى، بالشىقتارى كەۋىپ كەتىپتى! كىرپىشكە جۇقپاي جاتىر. سۋمەن شىلاپ، ەسەلەپ بەرسىنشى!

— جارايدى، ايتايىن.

مەكتەپتىڭ سولتۇستىك جاق تۇسىنان بىرەۋدىڭ كىربىڭ داۋسى شىقتى.

— قىرسىز انتۇرعان، كۇرەكتىڭ سابىن سىندىرىپ العانى نەسى، ءاي! اۋىردىڭ استىمەن، جەڭىلدىڭ ۇستىمەن قيمىلدايسىڭ؟

— مەكتەپتى دۇرىستاپ سالىپ الساق، ابىرويىنا ءبارىڭ دە ورتاقسىڭدار! قيمىلداڭدار، جىگىتتەر!..

— وي، ەرىم-اي، بۇگىن ءتىپتى ۇدەپ كەتتىڭ عوي. جارايسىڭ!

مەكتەپ ىرگەسىنىڭ اينالاسىنا، ءار جەرگە تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەن كىرپىش، سىرعاۋىل، بورەنە، تاقتاي، قاڭىلتىردان ينە شانشار جەر جوق. مەكتەپتىڭ وڭتۇستىك بۇيىرىندە ون بەس-جيىرما قادامداي اۋلاقتا ءۇش ادام قالىڭ تاقتايدى ءۇردىس سۇرگىلەپ جاتىر. ولاردىڭ وڭ جاعىن الا، جۋان دوڭبەكتەن ماتكە شاۋىپ جاتقان ەكەۋدىڭ بالتالارى كۇن ساۋلەسىمەن جارق-جۇرق ەتەدى. قاعازداي اق جاڭقالار كەۋدەمدە ءۇيىلىپ قالىپ جاتىر. بۇلارعا تاقاۋ ەكى كىسى ەسىك جاقتاۋلارىن ءوبىستىرىپ، تىكەسىنەن تۇرعىزىپ قويىپ، ەكى جاعىنان ۇستاپ تۇرىپ، اينالدىرا كورىپ تۇر.

— ءايبات بولدى! — قويۋ قارا مۇرتتى، دوربا ساقال قارتاڭ كىسى جاقتاۋعا ەڭسەسىن سالا ۇڭىلەدى.

— تابالدىرىعى مەن ماڭدايشاسى انتەك دورەكىلەۋ بولعان با، قالاي؟ — دەيدى كەسەك دەنەلى، بادىراق كوز جىگىت.

— ءاپ بارەكەلدى، كوزىڭ ءجىتى جاسسىڭ عوي، بايقاپ قالعانىڭ جاقسى بولدى! ءمۇعالىم مەن سامەت الدىندا، ءسىرا، ۇياتقا باتا جازداپپىز عوي! — شالداۋ كىسى ەسىكتىڭ ول جەر، بۇ جەرىنە كوز جۇگىرتىپ كورىپ جاتىر.

— كوپشىلىك قاۋىمنىڭ يگىلىكتى جۇمىسىنا ءجۇردىم-باردىم قاراۋعا بولمايدى. بەيسەكە، — دەيدى جىگىت، وڭ جاعىنا باسىن قىڭىرايتىپ. — ءمىنسىز بولعانى جاقسى.

كولدىڭ سولتۇستىك جاعىن اينالىپ، ءبىر سالت اتتى قۇيعىتىپ شاۋىپ كەلە جاتىر.

— استىنا مىنگەنى بايكەننىڭ كۇرەڭقاسقاسى عوي، ءجۇرىسى سۋىت... بۇل كىم بولدى ەكەن؟ — جوعارىدا تۇرعان سارسەنباي الاقانىمەن ماڭدايىن قالقالاپ، كەلە جاتقان سالت اتتىعا قاراي قالىپتى. انە-مىنە دەگەنشە وقتاۋداي جۇپ-جۇمىر كۇرەڭ قاسقاسىن قارا تەرگە سابىلتىپ باكىباي تۋرا سامەت ەكەۋمىزگە جەتىپ كەلدى. ول كەشە بولىس ورتالىعىنا قاعاز اكەتكەن. باكىباي اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، بىزبەن قول ۇستاسىپ امانداستى. ءبىر گازەتتى قالتاسىنان الىپ ماعان ۇستاتا بەردى.

— وسى گازەتتىڭ ىشىندە قىزىق-تاماشا بار، وقىڭىز!

— ال وقىپ كورەيىك.

گۋبەرنيالىق «بوستاندىق تۋى»گازەتىنىڭ جۋىردا شىققان ءبىر سانى ەكەن. گازەتتىڭ ءۇشىنشى بەتىندەگى «جەر-جەردەن» دەپ ءىرى ارىپپەن باسقان جازۋعا كوزىم ءتۇستى. ونىڭ استىنداعى «زور تالاپ، يگى ماقسات» دەگەن حاباردى شولاق قولىمەن ءتۇرتىپ كورسەتتى باكىباي.

سامەت قۇلدىق ۇرىپ:

— وقىشى، تەز وقىشى، نە دەپتى گازەتىڭ؟ — دەپ تۇر.

داۋىسىمدى شىعارىپ وقي باستادىم: «اتباسار ۋەزىندەگى امانتاي .بولىسى 6-ساندى اۋىلدىق كەڭەسكە قاراستى تاقىرتوبە ەلىنىڭ كەدەي-جالشىلارى كۇش بىرىكتىرىپ، كولبارشىن دەگەن جەرگە قونىستانىپ جاتىر. الدىمەن ورتالارىنان ءزاۋلىم مەكتەپ سالۋعا شۇعىل كىرىستى.

بۇلاردىڭ العان جەرى سول ەلدىڭ اتاقتى بايى، ءارى مولداسى نۇرتاي بەكەي بالاسىنىڭ قونىسى بولاتۇعىن. ەڭبەكشى باۋىرلارىمىزدىڭ العاشقى قادامدارى قايىرلى بولسىن. كوزدەگەن ماقساتتارىنا تەز جەتۋلەرىنە تىلەكتەسپىز. شىنتاي مۇقا ۇلى».

— وسىنىڭ ءوزى جاقسى، ماقتاپتى عوي، — دەگەندە سامەتتىڭ ءوڭى قۇلپىرىپ كەتتى.

كۇن باتۋعا تايانعاندا قۇرىلىسشىلار قيمىلدى ۇستى-ۇستىنە ۇدەتىپ، جۇمىستى ءوندىرىپ تاستادى.

باسىنا اق ورامال بايلاعان، ۇستىنە جىرىم-جىرىم قوڭىر كويلەك-ستانى بار، ات جاقتى، سيدام قارا بالا التى قانات كيىز ءۇيدىڭ اۋماعىنداي شۇقىردى سىپسىڭ قۇيرىق كوك اتپەن شىر اينالىپ، بالشىق ايداپ ءجۇر. سۋ كوپ قۇيىلعاندىقتان ميداي ەزىلىپ، ءيى قانىپ قالعان قارا قوشقىل لاي بالشىقتا ات تۇياعى شولمەكتەن زوردىڭ كۇشىمەن اتىلىپ شىققان تىعىنداي كۇمپىلدەيدى.

دابىرلاعان كوپ ادامنىڭ داۋىسى، جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، اندەتكەن سەرگەك جاستاردىڭ مايدا قوڭىر اۋەزدەرى كەلەدى. بارشا ەلدىڭ تەگەۋىرىندى كۇش-قۋاتى، اسقاق ءانى مەن اسەم جىرى وسى جەردە توعىسقانداي.

— كۇن كەشكىرىپ قالدى عوي، اتىڭدى شاپشاڭىراق ايدا بالا! — تەمىر كۇرەكتىڭ سابىنا سالماعىن سالا بۇكشيىپ، شۇڭقىرعا ءۇڭىلىپ تۇرعان ۇزىن بويلى، قارتاڭ قارا كىسى ات ۇستىندەگى قارشاداي قارا بالاعا بۇيىرا سويلەپ جاتىر.

— ارامقاتقىر، بولدىرىپ قالدى، اياعىن باسپايدى، اتا!

الگى كىسى تەمىر كۇرەگىن لاي بالشىققا تەز-تەز بويلاتىپ جىبەرىپ، ارالاستىرا باستادى.

— و نەسى، جانۋاردىڭ الدەن بولدىرىپ قالعانى.

— توقتاساق قايتەدى، اتا؟ شارشادىم، باسىم اۋىردى! — بالا اتتى سيپاي قامشىلاپ، قارا كىسىگە جالىنعان پىشىنمەن قارادى.

— ەرىنشەكتىگىڭ ۇستادى ما، سايتان بالا؟ قاراڭعى تۇسكەنشە توقتامايمىز. استىنداعى كەسەك بالشىقتارى ابدەن ەزىلىپ، ارالاسقانشا ايداي بەرەمىز.

بولدىرىپ قالعان كوك ات ءبۇيىرىن سوعىپ، تالتىرەكتەپ باسادى اياعىن. بالا تىرسەگى ءتىلىم-تىلىم ەتجەڭدى اياعىن ۇزەڭگىگە شىرەنە ءتۇسىپ، كەلتە ساپتى قامشىسىمەن اتىنىڭ جامباسىنا وسىپ-وسىپ جىبەردى.

سامەت قاۋىرت قيمىلعا باسقان كوپشىلىككە سۇيسىنە قاراپ تۇر.

— ازىرگە قارقىندارى جامان ەمەس! ەندى ەڭ كوپ دەگەندە ون شاقتى كۇندە مەكتەبىمىزدى مۇنتازداي عىپ سالىپ بىتىرەمىز! — دەدى.

— ءيا، ساكە! — دەدىم قوستاپ. — بىتىرەمىز!

— سونان كەيىن ءۇي-قورا سالا باستايمىز!

— بىرتە-بىرتە ءبارى دە تۇگەندەلەدى.

سامەت كوڭىلدەنىپ، ميىعىنان كۇلدى.

27

مەكتەبىمىزدى ءايباتتاپ سالىپ الدىق. كوپتەسىپ، كولەمدەسىپ، سارسەنباي، ءبىلال، ءباشىم جانە باسقا كەدەيلەر كۇش بىرىكتىرىپ، كولبارشىن باسىنا قورا-قوپسى ورناتتى. وسىندا ون شاقتى ءۇي-قورانىڭ باسى كورىنىپ قالدى. بۇ دا بولسا كەلەشەك جاڭا قونىستىڭ ۇيتقىسىنداي كورىندى، بىزگە.

سامەت ەكەۋمىزدى قالاعا شاقىرعان بۇيرىق كەلدى.

سامەت ەكەۋمىزدىڭ اتباسارعا كەلگەنىمىزگە ءۇش كۇن. بۇگىن ەرتە تۇردىم. ەلەڭ-الاڭدا پاتەرىمنەن شىعىپ، قالانىڭ كۇنشىعىس جاق ىرگەسىندەگى جاباي وزەنىنە قاراي تارتتىم. جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ شانشىلا تارامدانعان قىزىل اراي ساۋلەسى وزەن بەتىندە وينايدى. ءار جەرى ۇڭىرەيە وپىرىلىپ قالعان بيىك جاردىڭ تۇيەتايلى قاباعىنا تونگەن ءبىر قابات، ەكى قابات الا-قۇلا بورەنە، كىرپىش ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرى كۇن كوزىنە ۇستاعان ايناداي جارقىلدايدى.

جالعىز-جارىم سيىرلارىن قاقپالاپ، جەتەلەپ، قالا سىرتىنا تابىنعا قوسۋعا اپارا جاتقان ايەلدەر تاڭەرتەڭگى تىمىق اۋادا سامپىلداي سويلەسەدى.

باس-اياعى ءبىر-اق ۋىس شاعىن قالا باياۋ جىلجىپ، كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ قىزىل-جالقىن شۇعىلاسىنا مالىنىپ قۇبىلا جارقىرايدى. تۇرقى ۇزىن بولعانىمەن، كولدەنەڭى ءۇش ءجۇز مەتردەي الاڭدا ءتورت كۇمبەزدى ءزاۋلىم كوك شىركەۋدىڭ كرەستەرى ءمولدىر اسپان اياسىندا التىنداي جالتىلدايدى.

قالانىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاق شەتىندەگى مەشىت ەجەلگى ءىسلام ءدىنىنىڭ ءتۇز قالاسىنداعى سەنىمدى قاراۋىلىنداي وقشاۋ مەلشيە قالىپتى. قانىق بوياۋلى جاسىل مۇنارانىڭ ۇشار باسىنداعى قولا ايشىعى ساپسىز قول وراق ىسپەتتى.

قالا بايلارىنىڭ جاسىل، قىزىل توبەلى ەكى قاباتتى بيىك اعاش ۇيلەرى ءار الۋان ىعى-جىعى ۇيلەردەن بويلارى اسىپ، ءار جەردەن بوتالى تۇيەدەي اربيىپ كورىنەدى.

قالالىق باقتى كوكتەي ءوتىپ كەلىپ، جاردىڭ قاباعىنا وتىرا كەتتىم. وسى جەردە كەزدەسەيىك دەپ سامەت ەكەۋمىز كەشە ءسوز بايلاسقانبىز. وڭاشا كەڭەسىپ الاتىن تىعىز-تاياڭ شارۋامىز بار...

جاداۋ ءجۇزىمدى ايناداي جارقىراعان تۇنىق وزەنگە ءتوندىرىپ تومسارا قالدىم. باسىڭقى كوڭىل كۇيىمنىڭ ەلەسىن جاباي وزەنىنىڭ ەرتەڭگىلىك شاقتاعى ءمولدىر سۋىنان كورگىم كەلگەندەي، كوز ايىرمايمىن.

كوك شۇعا پيدجاگىمنىڭ قويىن قالتاسىنان ءبىر پاراق قاعاز الىپ، وقي باستادىم. جازعان كىسىنىڭ ءاتى-جونى كورسەتىلمەگەن دومالاق حاتتى كەشە بىرەۋ پاتەرىمە اكەلىپ تاستاپ كەتىپتى. وسى حاتتى قايتا وقىدىم؛ «ايشۋاقتىڭ الاڭعاسارى، — دەپ باستالىپتى حات ءسوزى،-جالعىزىڭنان جايرايتىن كەزىڭ جاقىندادى. كەبىنىڭدى قامداي بەر. بارعان ەلىڭە لاڭ سالدىڭ. سامەت دەگەن ءبىر قۋعا ەرىپ، ىستەمەگەن سۇمدىعىڭ، شىعارماعان پالەڭ قالعان جوق. ەلدىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، مازاسىن الدىڭ. وسى قىلمىستارىڭ اياقسىز قالادى ەكەن دەپ ويلاما. سازايىڭدى تارتاسىڭ. ءالى دە بولسا ويلان. جان كەرەك بولسا، مۇعالىمدىكتەن بەزىپ، ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ. ەگەردە كوزجۇمبايعا سالىپ، رايدان قايتپاساڭ، ءتاۋباعا كەلمەسەڭ، قۇريسىڭ، سۋ تۇبىنە كەتەسىڭ...»

«بۇلارى بوس قوقان-لوقى عوي، — دەپ ويلادىم، — قورقىتىپ-ۇركىتىپ قولعا وڭاي ءتۇسىرىپ الماقشى بولادى. وتتاي بەرسىن...»

بايلاردىڭ سويىلىن سوعاتىن وڭكەي سۇمدار، نۇرتايدىڭ اباقتىعا تۇسكەنىنە نامىستانىپ، جەتسە مالىمىز، جەتپەسە باسىمىز، قالاي دا تۇتقىننان شىعارىپ الامىز دەپ جانتالاسىپ جاتسا كەرەك. نۇرتايدىڭ نەمەرە قارىنداسىن العان كۇيەۋى قاناي قابانبايەۆ دەگەن قۋ جىگىت، ۋەزدىك جەر-سۋ بولىمىندە قىزمەت ىستەيدى. وسى انتۇرعان نامىسقا قىزىپ، ءبىزدىڭ سىرتىمىزدان نەشە ءتۇرلى پالە قاراستىرىپ ءجۇر دەيدى. قانايدىڭ جاي-جاپسارى بىزگە ايدان ايقىن. ۇلىتاۋداعى اسقان باي ادامنىڭ بالاسى. ەسەبىن تاۋىپ بۇرناعى جىلى ۋەزدىك مەكەمەگە جاۋاپتى قىزمەتكە ورنالاسىپ العان. مىنا قۇبىجىق حاتتى وسىلاردىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن ءبىر قۋ جازعان بولار...

اتباسارعا كەلگەننەن بەرگى جەردە ويلاپ قاراسام، ەلدە ءسال اعات كەتكەن ەكەنمىن. ازۋلى بايلاردىڭ داۋ-دامايىنان، قيان-كەسكى جانجالىنان اۋلاق بولايىن دەپ، حازوۆ وقيعاسىن دەر كەزىندە اشىپ بەرمەدىم. وتكەن ىسكە وكىنگەننەن نە پايدا. الداعى جاقسى كۇندەردى اڭسايمىن، كوڭىلدىڭ داۋالار شاعىن ىنتىعا كۇتەمىن. كەلەر مەزگىلدىڭ ماعان ارناپ تارتار اسىل سىيى بار ما، نەمەسە ارىلمايتىن قىرسىق-سور اكەلە جاتىر ما؟

قالادا سامەت ەكەۋمىزگە قىرىن قاراۋشىلار كوبەيگەنىن دە بىلەمىن. وسى ءبىر شالكەم-شالىس جايتقا وي جىبەردىم، كوڭىلىمدەگى قاۋىپ-قاتەر بۇلتىن سەرپىپ تاستاپ، نار تاۋەكەلگە بەل بايلادىم.

سامەتتى ءبىر ساعات كۇتتىم. ۇزاق وتىرىپ ءىشىم پىستى. كەلە قويماعان سوڭ پاتەرىمە قايتىپ كەتتىم. پاتەر ۇيىمە جەتە بەرگەنىمدە سامەت الدىمنان شىقتى.

— ءسىزدى وزەن جاعاسىندا كوپ كۇتتىم، نەگە كەلمەدىڭىز؟ — سامەتتىڭ ابىرجىعان بەت اجارىن بايقاپ قالدىم.

— ماسقارا بولدىم، سالكەن، — دەدى سۇرلانىپ تۇرعان سامەت. — ءوزىمىز ەلدەن ءمىنىپ كەلگەن ەكى اتتى وتكەن تۇندە قورادان الدىردىم.

— قالادا مۇنداي الدى-جۇتتى جوق ەدى عوي.

— ويىمدا تۇك تە جوق. ناۋاعا جەم سالدىرىپ، قوراعا بايلاپ قويىپ ەدىم. ەرتەڭگىسىن الاگوبەدە تۇرسام، ورنىن سيپاپ قالدىم.

— مىناۋ سۇمدىق ەكەن! — قوبالجىپ تۇرعانىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىستىم.

تاپەلتەك قاقپانىڭ بوساعاسىنا، تاس قورانىڭ ىرگەسىنە جاپسىرا ورناتقان تاقتاي ورىندىققا قاتار وتىرا قالدىق. «ەلدەن ءمىنىپ كەلگەن اتتارىن وزدەرى قۇرتىپ جىبەردى دەپ جالا جاپقىسى كەلەتىن شىعار؟» بۇل ويىمدى سامەتكە بىلدىرگەن جوقپىن.

سامەت مەنىڭ پىشىنىمە قاراپ وتىرىپ:

— مەنىڭ بىلۋىمشە، اتتاردى الدىرىپ وتىرعان سولار، — دەدى.

— كىمدەردى ايتاسىز؟

— قابانبايەۆتاردى ايتام...

— ىلايىم، بار قىرسىق وسى اتتارمەن بىرگە كەتسىن.

«دومالاق حات» جايىن ازىرشە سامەتكە ايتپاي تۇرا تۇرايىن.

لۋكا-بەلاش كوشەسىنىڭ بازار الاڭىنا جەتىپ، بىتەر جەرىندە تۇرمە بار. سوعان ىرگەلەس تۇراتىن، ۇساق-تۇيەك ساۋداگەرى عاينوللا دەيتىن تاتاردىڭ ۇيىندە تۇراتىنمىن. سامەت ءابجان دەگەن قاساپشى تۋىسقانىنىڭ ۇيىنە تۇسكەن.

عاينوللامەن بۇرىننان كوجە تامىرلىعىم بولۋشى ەدى. انا قىلدارى قالادا جۇرگەن كەزىمدە بۇل ۇيگە كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىنمىن. قاشان كەلسەم دە قۇشاعىن جايىپ، قۇرمەتتەپ قارسى الاتىن. تاقىرتوبە ەلىنە ءمۇعالىم بوپ بارعالى بەرى ەكى-ۇش دۇركىن قالاعا كەلىپ قايتقانىمدا، ۇدايى وسى كىسىنىڭ ۇيىندە جاتقانىم بار. ءۇي يەسى پالەن دەپ مەزىرەتى بىلدىرمەسە دە، مەنەن پاتەر اقى، اس-سۋ شىعىنىن دامەتە قويماسا دا، ءوز بىلىگىممەن سىي-ساۋقات، ازدى-كوپتى اقشا بەرىپ كەتەتىنمىن. مەنىڭ وسى سەكىلدى ءىلتيپاتىما، دوستىق ىقىلاسىما ءدان رازى بولعان عاينوللا مەن ونىڭ ايەلى مەڭسۇلۋ اپاي «قالاعا كەلگەنىڭدە باسقا ۇيگە تۇسسەڭ وكپەلەيمىز» دەپ ەسكەرتىپ قوياتىن.

عاينوللا قالاداعى ۇساق ساۋداگەرلەردىڭ اراسىنداعى ەڭ ءبىر كۇيكىسى. جىل سايىن جەر اياعى كەڭىپ، جاز شىعىسىمەن شاتىرلى تارانتاس ارباسىنا تور شولاق اتىن جەگىپ الىپ، قىرداعى قازاق ەلدەرىنە ۇساق-تۇيەك نارسە قىدىرتىپ ساتاتىن. ەل ادامدارى ونى «باقالشى عاينوللا» دەپ اتايتىن. سوڭعى جىلدا ساۋدا-ساتتىعى قوجىراپ قالىپ، بيىل عانا شامالى جال بىتە باستاپتى. ەكى بولمەلى الاسا اعاش ءۇيى، اياق اۋزىنداي شاعىن تاس قوراسى بار. قالاعا كەلگەن قىر قازاقتارىن پاتەرگە ءتۇسىرىپ، جىل سايىن يۋل ايىندا وتەتىن اتباسار جارمەڭكەسى كەزىندە شالا بايىپ قالادى. عاينوللادا اتىمەن بالا جوق. عۇمار دەگەن جالعىز بالاسى ون ءتورتىنشى جىلعى سوعىستا حابار-وشارسىز جوعالىپ كەتىپتى.

وڭاشالىعىنا قىزىعىپ، بۇل ساپار سامەتتەن ءبولىنىپ، وسى ۇيگە پاتەرگە ءتۇستىم.

عاينوللا سامەت ەكەۋمىزدى كورگەننەن-اق قالىڭ قاباعىن قارس جاۋىپ، تۇنجىراپ تومەن قاراي بەردى. مەڭسۇلۋ اپاي اۋىز ۇيدە كۇيبەڭدەپ شارۋا ىستەپ ءجۇر. ءبىزدى جىلى شىرايمەن قارسى الىپ، سامەتپەن جارقىلداپ امانداستى.

عاينوللا سامەتتى كىسى كەلدى ەكەن-اۋ دەپ ەلەگەن جوق. بەرگەن سالەمىن سەلقوس قابىلداپ، توڭ-تورىس كۇيدە تورگى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنىڭ ەرنەۋىنە بەتىن بەرە، ارقالى ورىندىققا سالماعىن سالا وتىرا قالىپ، قول باسىنداي ەسەپشوتتى سىرتىلداتىپ قاعا باستادى. شالا كۇيگەن تەرىنىڭ ءجۇنى تاقىلەتتەس كۇرەك ساقالى شوشاڭداپ، وزىنەن-وزى كۇبىرلەپ سويلەپ وتىر.

— حازىرەتىڭىزگە ماعلۇم بولسا... ۋتىز ءدافتار ءۇشار ءتيىننان تۋقسان ءتيىن بۋلا.

تەرەزە الدىنداعى اباجاداي سارى الا ابدىرەنىڭ ۇستىندە قاتار وتىرمىز. ارا-تۇرا بىزگە كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ قويىپ، ەسەپشوتتى ەرسىلى-قارسىلى سىرتىلداتىپ، تيىن ساناۋدان ءبىر تانبادى عاينوللا.

— جىگىرمى ءديستا ءينا، بيش ءتيىننان ءبىر سۋم بولا...

عاينوللانىڭ سىڭايىن باعىپ وتىرىپ ءىشىم پىستى. سامەت قىل ۇستىندە وتىرعانداي قولپىلداپ، بۇيىرىمە ءتۇرتىپ، قۇلاعىما سىبىرلاپ:

— ۇرىسقان كىسىشە وتىرا بەرەمىز بە؟ — دەدى.

— شاي بولسا، تەز ءىشىپ كەتەر ەدىك، ءابزي... — عاينوللاعا سىپايى ءتىل قاتتىم.

— كەلمەگەن سوڭ، قاراماي ءىشىپ قويىپ ەدىك، قايتا قايناتپاسا. — عاينوللا تومەن قاراعان كۇيىندە كۇڭك ەتتى. ەسەپشوتىن تەرەزەگە قويا سالىپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى.

— عاينوللا كەشەدەن بەرى سابىنشا بۇزىلدى، — دەدىم سامەتكە جالتاق-جالتاق قاراپ،-نە ويى بارىن قايدان بىلەيىن، ماعان سالقىن قاراي باستادى.

— مەيلى، ساعان ودان كەلەر-كەتەرى جوق قوي.

— دۇشپانداردىڭ وتىنا ماي قۇيىپ جۇرمەسە.

سامەت ويلانىپ قالدى: «ونداي ىشمەرەز ادام سياقتى ەمەس ەدى عوي. شىرايى وزگەرىپ، سىرتتاۋىنا قاراعاندا، دۇشپاندارىمىزبەن اۋىز جالاسىپ، ءبىزدى ىشتەن شالعالى جۇرمەسە نەعىلسىن؟ ولاي بولعاندا، قايتا تۇلكىشە جىلماڭداپ، سىرىن بىلدىرمەسە كەرەك ەدى عوي؟».

— سامەتتىڭ تولقۋلى پىشىنىنەن مەن وسى ەكى ۇشتى وي نىشانىن ۇقتىم.

— وسى ۇيدەن كەتسەيشى! بۇگىننەن باستاپ مەنىڭ پاتەرىمە شىق، كەتكەنشە بىرگە بولايىق...

عاينوللانىڭ قىرعي-قاباق الپەتىن كورىپ، سامەت قاراداي شىدامسىزدانىپ وتىر. سامەت ايتتى ەكەن دەپ، باس جوق، كوز جوق، تۇك سەبەپسىز كەتىپ قالۋدىڭ ءجونى كەلە قويماس.

— تاعى دا بىردى-ەكىلى كۇن بايقايىن. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، كەتۋىم وڭاي عوي...

— مىنا انت اتقاننىڭ ءتۇرى جامان ەكەن. جوندىلىكپەن شاي بەرەر دەيمىسىڭ... ءجۇر، مەنىڭ پاتەرىمە بارايىق.

— مەڭسۇلۋ اپاي شاي قايناتىپ جاتقان بولۋ كەرەك. ءىشىپ كەتىڭىز...

اشىق تۇرعان ەكى تەرەزەدەن سالقىن سامال ەسەدى. كوشەنىڭ ارعى بەتىندەگى كوك شاتىرلى، جاسىل شارباقتى الاسا اعاش ۇيدە ءبىر جاس جىگىت گارمونىن بەزىلدەتىپ، ءان شىرقاپ جاتىر. ۇيىپ تىڭداي قالدىق.

— ءاش ءتارازاڭ جيلاك ءبيرام،

جيلاكتان قايتىپ كيلام،

ءسينىڭ نۋرلى ءيۋزليارىڭنى

مين قاشان قايتىپ كۋرام؟

گارمون سازى ءبىر مەزگىلدە باياۋلاپ بارىپ، كىلت باسىلا قالدى.

مەڭسۇلۋ اپايدىڭ ءتاتتى توقاش، شەك-شەكەي، ورىك-مەيىزدى توگىپ، ءايباتتاپ جاساپ بەرگەن قويۋ شايىن قانىپ ىشتىك.

سامەت ءوز پاتەرىنە كەتىپ قالدى. تىسقا شىعىپ كوشەدە ءبىراز بوي جازىپ كەلدىم دە، ءبىر ساعاتتاي جاتىپ تىنىستاپ الدىم. ءىڭىر كەزىندە سامەتتىڭ پاتەرىنە بارىپ قايتتىم.

جاتۋعا ىڭعايلانىپ وتىرمىن. عاينوللا قولىنا جەز قۇمان ۇستاپ، كامزولشاڭ تىسقا شىعىپ كەتىپ ەدى.

— كىمسىڭ؟ — دەگەن عاينوللانىڭ داۋىسى شىقتى.

— اشىڭىز! — دەپ بىرەۋ قاقپانى ۇرعىلاپ جاتىر.

— كىمسىڭ؟

اشىق تەرەزەدەن باسىمدى سۇعىپ، بىلدىرمەي قاراپ تۇرمىن.

— قىلمىس زەرتتەۋ بولىمىنەن كەلىپ تۇرمىز، — دەپ جاتىر ەكەۋدىڭ ءبىرى زىركىلدەپ.

— پجالتي! — عاينوللا باسەڭ داۋىسپەن ءۇن قاتتى. — كىرىڭىزدەر.

جالما-جان اۋىز ۇيگە شىقتىم. ورتاداعى ەكى اشپالى ەسىكتىڭ الدىنا قالشيىپ تۇرىپ قالدىم. قىلمىس زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ ادامدارى جەتى تۇندە بۇل ۇيگە نەگە كەلدى؟ سويتكەنشە بولعان جوق ەكى ادامدى عاينوللا باستاپ ۇيگە الىپ كەلدى.

وزدەرىنە تاڭىرقاي قاراي قالعان مەڭسۇلۋمەن قىسقا-قىسقا امانداسىپ، اۋىز ۇيدە ءسال كىرىپ قالىپ ەدى، عاينوللا ساقالى شوشاڭداپ، شەگىر كوك كوزىنىڭ قاراشىعى ويناقشىپ، تورگى بولمەنىڭ ەسىگىن اشتى.

— راحيم يتىگىز!

بەلدەرىنە ناگان بايلاعان ەكى قازاق جىگىتىمەن قوسارلانىپ تورگى ۇيگە كىردىم. بوساعادا تۇرىپ قالدىم.

قولاعاشتاي يمەك مۇرنىنىڭ استىنا ءبىر شوق مۇرت قويعان، ۇزىن بويلى سۇلىك قارانى تاني كەتتىم، — قىلمىس زەرتتەۋ بولىمىندە ىستەيتىن — ابەن ازىنابايەۆ. قاسىنداعىسى ورتا بويلى، قالىڭ بەت، جاساڭداۋ قارا، بەيتانىس ادام.

ابەن ءبىر ۇرتىندا مايى، ءبىر ۇرتىندا قانى بار زۇلىمنىڭ ءوزى. قاناي قابانبايەۆتىڭ جەزدەسى. وسى قىزمەتىنە قانايدىڭ قولداۋىمەن قولى جەتكەن. قىزمەت بابىن پايدالانىپ، ويدا ورىس، قىردا قازاق ەڭبەكشىلەرىن قان قاقساتقان اتى شۋلى الا اياق. بىرەۋدىڭ تۇيمەدەي قىلمىسىن تۇيەدەي ەسىرىپ، وڭ جامباسىنا دەپ كەلگەندەردەن پارا الىپ داندەگەن جەمقور. ابەن بەيۋاقتا بۇل ۇيگە تەگىن كەلدى دەيمىسىڭ. باسىما نەشە ءتۇرلى سۇمدىق ويلار ۇيمەلەي قالدى.

ابەن مەنى وقتى كوزىمەن اتا، سۇستانا قارادى. ءتىل قاتپاي سۇرلانىپ تۇرىپ قالدى. قاسىنداعى جىگىت ونىڭ اۋەزەسىنە ەرىپ، ءتىس جارىپ ۇندەمەي، وڭ جاعىندا سۇلىق تۇر.

— تورلەتىڭىزدەر! — ءبىر سۇمدىقپەن كەلگەندەرىن سەزسەم دە، سىر بەرمەي ءىلتيپات كورسەتكەن بولدىم. ءوزىم تورگە قاراي وزىپ كەتتىم. ابەن ءبىر تابان العا شىقتى دا، ماعان ەجىرەيە قاراپ تۇرىپ، زىركىلدەي سويلەدى:

— قولىمىزدا رەسمي رۇقسات قاعازىمىز بار. وسى ءۇيدى تىنتەمىز. كانى، ىسكە كىرىسەيىك. — قاسىنداعى جولداسىنا مويىن بۇردى. — زەكەن، داۆاي، تىنتەيىك! — بەلىن جالپاق بىلعارى بەلبەۋمەن قىناي بۋىنعان سۇر گيمناستەركاسىنىڭ ومىراۋ قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعازدى سۋىرىپ الىپ، ماعان ۇسىندى. قاعازدى ءۇنسىز وقىدىم. ءىشىم الەم-جالەم بوپ، ابدىرەگە وتىرا كەتتىم: «وسى رۇقسات قاعازدى ۇسىنۋشى ءا.ازىنابايەۆ، ز.بولتايەۆ - اتباسار ۋە زدىك اكىمشىلىك ءبولىمىنىڭ قىلمىستى ىستەردى زەرتتەۋشى اگەنتتەرى. بۇلارعا بەلگىلى ءبىر قىلمىستى اشاتىن ايعاقتى دەرەكتەردى ايقىنداپ الۋ ماقساتىندا، اتباسار قالاسى لۋكا-بەلاش كوشەسىندەگى 3-ۇيدە تۇرۋشى عاينوللا عۇبايدوللايەۆتىڭ پاتەرىن تىنتۋگە رۇقسات بەرىلدى.

ۋەزدىك اكىمشىلىك ءبولىمىنىڭ

ناچالنيگى —

ۋەزدىك پروكۋرور —

قويعان قولدارىن تاني المادىم. قاعازدى ابەنگە قايتىپ بەردىم.

— تىنتۋگە قانداي دالەلدەرىڭىز بار؟ — داۋسىم تولقىنداپ شىقتى. — نە ماقساتپەن تىنتەسىزدەر؟ بىلۋگە بولا ما؟

— مەن ساعان ءقازىر تۇسىنىك بەرمەيمىن. ءتىنتۋدىڭ ناتيجەسىنەن كورە جاتارسىڭ، — دەدى ابەن كەكەتىندى پىشىنمەن.

وڭ قولىمنىڭ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ الىپ، ابەندى پەرىپ جىبەرۋگە وڭتايلانىپ، شيرىعا تۇرەگەلدىم. قانىما قارايىپ كەتتىم.

— لاي سۋدان بالىق اۋلايىن دەگەن ەكەنسىڭ. قارماعىڭ مايىسىپ، قۇر قول قايتىپ جۇرەرسىڭ...

— اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ تۇرعانىن قاراشى. — ابەن مۇقاتا مىسقىلدادى. — سامەت توماي ۇلىنىڭ بايلاردان پاراعا العان اسىل مۇلىكتەرىن وسى ۇيگە اكەلىپ تىقتىرىپ قوياسىڭ دا، ەندى تۇك كورمەگەندەي بولا قالاسىڭ، ءا!

— ارانداتايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر! — دەدىم اشۋعا بۋلىعىپ، — اققا قارا جاعا المايسىڭدار... تۇبىندە بىزگە قازعان ورلارىڭا وزدەرىڭ تۇسەسىڭدەر.

— جاپ اۋزىڭدى! — ابەن قالشىلداپ ماعان ۇمتىلا بەرىپ، سەسكەنگەندەي كەيىن شەگىنىپ كەتتى.

تورگى بولمەنىڭ ەسىگىن جارتىلاي اشىپ قويىپ، باسپالاپ تىڭ تىڭداپ تۇرعان عاينوللا مەن مەڭسۇلۋعا كوزىم ءتۇستى.

— وي-وي-وي، مىسكىن مالاي حاراب بولدى بيت! — مەڭسۇلۋ ماعان ايانىش ءبىلدىرىپ، ەستىرتە سويلەپ تۇر.

سالدەن كەيىن كوڭىلىم شامالى ورنىعىپ، باسىما ءتونىپ تۇرعان پالەنىڭ ىڭعايىن توپشىلاپ الدىم. مەن كەلىپ تۇسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە توتەننەن پايدا بولعان شاتىناۋىق ۇلكەن سارى الا ابدىرەنىڭ جۇمباقتى سىرى بار-اۋ، تەگى. سودان بەرى ماعان جاتار ورىن بولعان بۇل ابدىرەگە ءتاۋ باستا پالەندەي كوڭىل بالە قويماپ ەدىم. كولدەنەڭ تابىستان تۇسكەن باسى ارتىق اقشاعا دۇكەننەن ساتىپ العان كالىپكى مۇلىككە ساناپ ەدىم.

— مەيىلدەرىڭ، تىنتىڭدەر. ەگەر وسى ۇيدەن ءبىر جاپىراق مۇلىك تاۋىپ الساڭدار. — ايتۋىن ايتسام دا بۇل جازىقسىزعا جالا جابۋعا ابدەن كانىگى بولىپ العان زىميانداردىڭ توسقاۋىلى عوي دەگەن وي كوكىرەگىمە تاستاي تۇيىلە قالدى.

— ايعاقتى زات تابىلماسا، جونىمىزگە كەتە بەرەمىز عوي، — دەدى ابەن سىزدانىپ. — ءۇيدىڭ يەسىن، ايەلىن شاقىر، زەكەن!

بولتايەۆ اۋىز ۇيگە بارىپ، عاينوللا مەن مەڭسۇلۋدى شاقىرىپ اكەلدى. — عاينوللا كوزى الاقتاپ، تىشقان اڭدىعان مىسىقشا اياعىن اڭداپ باسىپ، تورگى ۇيگە قورىنا كىردى. قۋشىق يەگىنە جاپسىرىپ قويعان جاباعى ىسپەتتى تەكە ساقالىن بىرتىق ساۋساقتارىمەن كەڭىردەگىنە جاپسىرا ۋماجداپ قويىپ، ءمۇلايىمسىپ:

— حۇكۋمات زاكۋنى بيت، قارشى حاراكات يتارگا يارامي ششۋل... قاراعىز... — دەدى.

ابەن عاينوللاعا قاتال ەسكەرتۋ ايتتى:

—تابىلعان مۇلىكتەرگە وتىرىك يەلىك ەتسەڭىز، نەمەسە زاڭ ورنىنىڭ ارەكەتىنە قارسى كەلسەڭىز، جاۋاپكەر بولاسىز، پاراشىل قىلمىسكەرلەرمەن بىردەي سوتقا تارتىلاسىز.

— مىنا سالكەن ايشۋاقوۆ ءمينىڭ دۋس كىشىم، — دەدى عاينوللا، — زينھار حۇكۋمات زاكۋنىنا مۋافيك بۋلماعان ىشكا مين بارميم.

ابەن وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىن شوشاڭداتىپ، عاينوللاعا ايبار كورسەتتى:

— ەگەردە دوسىڭىزعا بۇرىپ، وتىرىك كۋالىك بەرسەڭىز بىزگە وكپەلەۋشى بولماڭىز. قىلمىسكەرلەرمەن بىرگە كەتەسىز.

مەڭسۇلۋ كوزى جاساۋراپ، كەلگەن جىگىتتەرگە قارعانىپ جاتىر.

— سەندەر الدەنەنى سويلەپ تۇرسىڭدار... وللاھي، ءبىزدىڭ ۇيدە ەشكىمنىڭ تىققىزىپ قويعان ءبىر جاپىراق مۇلكى جوق. زينhap...- عاينوللا ونى اۋىزعا قاعىپ سويلەتپەي قويدى.

— جايىڭا تۇر، قارشىق، ءتىنتسىن، قاراسىن.

— ابدىرەڭىزدى شاپشاڭ اشىپ بەرىڭىز! — ابەن كەمسەڭدەپ تۇرعان مەڭسۇلۋعا بۇيىرا سويلەدى.

— حۇدايىم! — مەڭسۇلۋ جىلامسىراپ ابدىرەگە قاراي اياق باستى. — اشكىشى يۋقتىر مۇنىسىنىڭ. بۇل ابدىرەنى الدە نيندي قازاقلار ءۋزىم ءۇيدا يۋق ۋاقىتتا كيتىرىپ قۋيعان...

عاينوللا ىم قاعىپ، قولىن سوزىپ ابدىرەنىڭ استىڭعى جاعىن نۇسقاپ كورسەتتى.

ابەن مەن زەكەن ابدىرەنى كوتەرىپ، استىنان ەكى كىلت الىپ شىقتى.

ابەن مەنىڭ كورپە-جاستىعىمدى قوبىراتىپ لاقتىرىپ تاستادى دا، ابدىرەنى اشىپ، ىشىندەگى مۇلىكتەردى بىرتىندەپ الا باستادى.

— مىناۋ كىمدىكى؟ — شيىرشىقتالعان شىمقاي قىزىل كىلەمدى سۋىرىپ الدى.

— الباتتە، شۋل سامەت تومايەۆنىكى! — عاينوللا قيپاقتاپ تومەن قارادى.

— مىناۋ دا سونىكى مە؟ — ابەن جاسىل ماۋىتىمەن تىستالعان جانات ىشىكتى جوعارى كوتەرىپ ۇستاپ تۇردى.

— ءايا، بۋ دا شۋنىكى.

— مىنا ساعات كىمدىكى؟ — التىن باۋلى، قاقپاقتى التىن ساعاتتى عاينوللانىڭ كوزىنە تاقاپ الىپ باردى.

— يشانىعىز ءميننىڭ ءسۇزىما، ءھامماسىن ءشۋشى كىشىلار تىققىزىپ قويعىزعان. بىلازىگى تاعىن دا بار، — دەپ ابدىرەنىڭ تۇبىنەن التىن بىلەزىكتى الىپ بەردى.

— وسىلاي ەز مالتاڭدى. — ىزاعا بۋلىعىپ ەدەنگە تۇكىرىپ تاستادىم. — تىققىزىپ قويعان مۇلىكتەرىڭ ازىراق بولعان ەكەن، — دەدىم ابەنگە تەسىلە قاراپ.

— قىسقارت ءتىلىڭدى!.. — ابەن اشۋعا باستى.— وسى تىنتۋدە تابىلعان مۇلىكتەر سامەت تومايۇلىنىكى ەكەنىن ءسىز راستايسىز با؟ — دەپ سۇرادى بولتايەۆ مەنەن.

— ونى مەنەن نەسىنە سۇرايسىز؟ — ىستىق دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، جىگىتتىڭ بەتىنە تەسىرەيە قاراپ تۇردىم.

— حاراپ، حاراپ! — دەپ ءۇن سالعان بويىمەن مەڭسۇلۋ اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى.

— زەكەن، سەن قىزىق ەكەنسىڭ، — دەدى ابەن زىلدەنىپ، — وڭايلىقپەن مويىنداي ما بۇل؟

— تاپقان مۇلىكتەرىڭدى الىپ كەتە بەرمەيسىڭدەر مە؟ — ەسىك جاققا قولىمدى سىلتەدىم.

— سەنەن اقىل سۇراماسپىز، — دەدى ابەن كەكەتىپ.

— مايموڭكەلەمەي تۋراسىن ايتايىن، — دەدىم قايناعان ىزاعا بۋلىعىپ تۇرعان بويىمدا. — بۇلارىڭ بارىپ تۇرعان زۇلىمدىق.

— سۋعا كەتىپ بارا جاتىپ تال قارماپ تۇرسىڭ عوي؟ — ابەن قولىن سىلكىپ قالدى. — كانە، نە تۇرىس بار، جاز پروتوكولىڭدى، زەكەن!

بولتايەۆ توردەگى دوڭگەلەك ستولعا وتىرا قالىپ، ءتىنتۋ پروتوكولىن جازىپ، پونياتوي رەتىندە عاينوللاعا قول قويعىزىپ الدى.

«سالكەن ايشۋاقوۆ ارقىلى عاينوللا عۇبايدوللايەۆتىڭ ۇيىنە تىققىزىپ قويعان سامەت توماي ۇلىنىڭ تومەندەگى مۇلىكتەرى ايعاقتى زات ەسەبىندە تىنتۋدە تاۋىپ الىندى...»

— باسقا جەرگە تىقتىرىپ قويعان مۇلىكتەرى بار بولسا، بىلسەڭىز ونى دا ايتىڭىز. بىلە تۋرا جاسىرساڭىز، تۇبىندە جاۋاپتى بولاسىز، — دەپ ازىنابايەۆ عاينوللاعا قادالدى. ەكى بولمەسىن، قوراسىن، سارايىن تۇك قالدىرماي ءتىنتىپ شىقتى. اقىرىندا قالادان ەش جاققا كەتپەيمىن، شاقىرعان ۋاقىتتا كەشىكپەي كەلىپ، ءتيىستى كۋالىك بەرەمىن، بۇگىنگى بەرگەن جاۋابىمنان تانبايمىن دەگىزىپ، كۇنى بۇرىن دايارلاپ قويعان قولحاتقا عاينوللانىڭ قولىن قويعىزىپ الدى.

ءتىنتۋ پروتوكولىنىڭ اياعىنا قولىڭدى قوي دەپ ماعان بۇيىرىپ ەدى، باس تارتتىم. ءارى ايتىپ، بەرى ايتىپ كوندىرە الماعان سوڭ، قول قويۋدان باس تارتتى، زاڭ ورنىنىڭ وكىلدەرىنە قارسىلىق كورسەتتى دەپ اكت جاساپ الدى.

وسىدان كەيىن ابەن مەن زەكەن قالادان رۋقساتسىز كەتىپ قالماۋعا، شاقىرعان مەزگىلدە تەرگەۋ ورنىنا كەشىكپەي كەلۋگە مىندەتتىمىن دەپ قولىڭنان ءتىلحات بەر دەپ ەدى، ودان دا باس تارتتىم.

— ەگەردە ءجون بىلەتىن ادام بولساڭ، سەنىمەن باسقاشا سويلەسكەن بولار ەدىم، — دەدىم ابەنگە قولىمدى سىلتەپ، — سەنەن نە ءۇمىت، نە قايىر. بارا بەر، بار، قيرات، جوي، قولىڭنان كەلسە...

ىشتە وشپەندىلىك قاينادى. كوزىم قاراۋىتىپ، ءۇي ءىشىن قارا كولەڭكە جاپتى. ابەن كەتەرىندە ءتىسىن شىقىرلاتىپ، ماعان ايبات شەكتى:

— قالادان رۇقساتسىز كەتىپ قالما!

28

سامەت جالامەن ۇستالعالى ءبىر جەتى ءوتتى. قالادا سامەت جايىندا وتىرىگى، شىنى ارالاس سان قيلى قاۋەسەت تارادى. بىرەۋلەر — جاقىن ارادا سوتتايىن دەپ جاتىر ەكەن» دەسە، ەندى بىرەۋلەر — «بىرنەشە جىل بويىنا حازوۆتى تىعىپ ۇستاعان قورعالجىنداعى احمەتجان بايدان پاراعا مۇلىك الدى دەگەن ايىبى موينىنا قويىلماپتى، بوسايتىن بولىپتى»، — دەپ جاقسى لەپەس ايتادى.

ءتۇس كەزىندە سامەتكە تاماق اپارىپ بەرىپ، الگى ازىردە ءابجان ۇيىنە قايتا ورالىپ ەدىم. قىمىز قۇيىپ اپارعان تورسىقتىڭ تىعىنىنا ءبىر جاپىراق قاعاز وراپ جىبەرىپتى. «سالكەن، مەن ءۇشىن ۋايىم جەمە. اقتى-قارامدى ايىراتىن ءادىل ادامدار تابىلار. ءتيىستى جەرلەرمەن سويلەس. ايانبا. شىندىعىن ايتىپ ارىز جاز. قاپىدا دۇشپانداردىڭ قۇرعان تورىنا ءتۇسىپ قالىپ جۇرمە، بەكەم بول، ادالدىعىڭا سەنەمىن»، — دەپ جازىپتى.

حاتتى وقىعاندا كوڭىلىم بوسادى.

الدەن ۋاقىتتا تالىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. شوشىپ ويانا كەلسەم ءۇي ءىشى كۇڭگىرت تارتىپ قالعان ەكەن. ءۇي ادامدارى كەشكى شارۋا قامىمەن تىستا جۇرسە كەرەك. دەل-سال كۇيدە، جەتىلىك شامدى جاعىپ، تورگى بولمەنىڭ ورتاسىنا قۇرۋلى قازاقى دوڭگەلەك ستولعا قويدىم. ستولعا وڭ شىنتاعىمدى توسەپ وتىرا كەتتىم.

حازوۆتى جاسىردى، ەل اراسىندا بۇلىك سالىپ، ۇكىمەتتىڭ كۇندەلىكتى ساياسي ىستەرىنە قارسىلىق ىستەدى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ءۇش اي تۇتقىندا جاتقان نۇرتاي كەشە سوپاڭ ەتىپ اباقتىدان شىعا كەلدى. نۇرتاي اباقتىدان شىعىسىمەن تۋرا اۋىلىنا جونەلمەي، قالادا كىدىرىپ قالىپتى. قۇرىققا سىرىق جالعاپ، نەدە بولسا سامەت ەكەۋمىزدى ءبىر جايلى عىپ كەتەم دەپ ايتادى دەگەن سىبىس بار.

اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن جارىسا سويلەي كىرگەن بىرەۋلەر ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.

ەكى ادام كىرىپ كەلدى. تورگى ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدىم.

كەلگەندەر — ءبىزدىڭ ەلدىڭ بەلگىلى شونجارلارى بوجەن مەن جۇماتاي. ساپتاما ەتىكتەرىن ەسىك الدىنا سۋىرىپ تاستاي بەرىپ، تورگە كيىمشەڭ وتىرا كەتتى. ەكەۋى مەنىمەن جارىسا امانداستى. نەمقۇرايدى ءۇن قاتتىم. تورگى بولمەنىڭ وڭ جاق بوساعاسىنا ارقامدى جاپسىرعان كۇيىمدە تۇرا بەردىم.

«دەنىڭ ساۋ ما، سالكەن؟ نەگە سونشا جۇدەگەنسىڭ؟» دەگەن سياقتى سۇراقتارى اياقسىز قالدى.

بوجەن بولمەنىڭ ءىشىن كوزىمەن اينالا ءتىنتىپ ءوتتى دە، جۇماتايدى بۇيىرگە ءتۇرتىپ، ماعان ادەيى ەستىرتە: «ايشۋاقتىڭ مىنا بالاسىنا نە بولعان، نەگە ۇندەمەيدى؟» — دەدى.

«الدىن الا ويلانىپ ايتىلعان ءسوز ۇتىمدى بولادى» دەگەن ناقىل كەلە قالدى باسىما. بوجەن مەن جۇماتايدىڭ نە ماقساتپەن كەلگەنىن ءىشىم سەزىپ تۇر. تاستاي بەكىنىپ الدىم. ورايى كەلسە ايتاتىن كەسىمدى جاۋاپتارىمدى سايلاپ قويدىم.

ىستىك مۇرىن، قىسىق كوز، شيكىل سارى، مول دەنەلى بوجەن ىڭىرانىپ وتىرىپ ءسوز باستادى:

— سالكەن شىراعىم، ءبىز ساعان كەلدىك! اۋەلى ءجۇز كورىسىپ امانداسايىق دەپ كەلدىك. از عانا شارۋامىز دا بار ەدى.

— شارۋالارىڭىزدى ايتا وتىرىڭىزدار!

— ەل-جۇرتىڭدى ۇمىتتىڭ، اتا-باباڭنىڭ ارۋاعىن سىيلامادىڭ. — بوجەن وكپە-ناز ايتا باستاعاندا، جۇماتاي ولجادان قۇر قالىپ بارا جاتقانداي جۇتقىنشاعى بۇلكىلدەپ، ونىڭ ءسوزىن كيىپ اكەتتى:

— ەلىنەن، حالقىنان بەزىپ، ارۋاق اتتاعان جىگىت ەكى دۇنيەدە وڭبايدى، شىراعىم سالكەن! اتانداي اتىمىز، تۇلپارداي ءدۇبىرىمىز بار، ءبىر تايپا ەلدىڭ اقساقالى ەدىك. ءبىر قيىن ءىستىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ العالى كەلىپ وتىرمىز. — ەندىگىسىن ايت دەگەندەي بوجەنگە يەك قاقتى.

— ماعان نەعىل دەيسىزدەر؟

بوجەن ەكى يىنىنەن دەم الىپ، باقشيا قارادى.

— اكەڭ ايشۋاق مارقۇم قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن جۋاس ادام ەدى. اكەڭە تارتقان ءبىرتوعا اقىلدى بالا ەدىڭ. «زامانىڭ قالاي بولسا، بوركىڭدى سولاي كي» دەپتى عوي بۇرىنعىلار. ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، سانالى ازامات بولعانىڭا قۋانىشتىمىز. قويىمىزدى قۇرتتاپ، ايران-شالابىمىزدى ۇرتتاپ، قىردا بەيقام جاتقان قازاق ەدىك. ارامىزعا جارىقشاق ءتۇستى. بۇل دا بولسا ءبىر اللانىڭ بۇيرىعىمەن بولىپ جاتقان ءىس شىعار. قالا مەنەن دالانىڭ يگى جاقسىلارى كەڭەسىپ، جۇماتاي ەكەۋمىزدى ساعان جىبەردى، سالكەن قاراعىم!

— قولقالارىڭىز بولسا سۇراڭىزدار.

— ءبىز ساعان بۇكىل ەلدىڭ دۇعاي سالەمىن الىپ كەلدىك. ساعىمىزدى سىندىرماس، ءسوزىمىزدى جەرگە تاستاماس، سىيلار، دەپ الدىڭا ادەيى كەلىپ وتىرمىز.

— جاسسىڭ عوي، ەت قىزۋمەن بىلمەي جۇرگەن شىعارسىڭ! — بوجەن ماعان كوزىنىڭ استىمەن قارادى. — اقىلىڭا ءتۇس، ەسىڭدى جينا، ءۇيىرىڭدى تاپ.

— سالكەن قاراعىم، اياعىڭ تالدى عوي! — دەدى جۇماتاي ەزەۋرەپ، — وتىرشى!

كوز تارتار ءبىر جاپىراق اسىل بۇيىمى جوق تار بولمەنىڭ وڭ جاق قابىرعاسىنداعى الاسا تەمىر كەرەۋەتتىڭ ەرنەۋىنە قالاي بولسا سولاي وتىرا كەتتىم.

— سالكەن، سەن نەگە قيسىق سويلەيسىڭ؟ — بوجەن يىعىن قومداپ كوتەرىلىپ قويدى.

— قيسىق سويلەپ مەن سىزدەرگە نە دەدىم؟

— شىراعىم، كوز قاراسىڭ كەلىسپەيدى. ءسوز سارىنىڭدا كەرەعارلىق بار عوي. — جۇماتاي جۇزىنە ىزعار جۇگىرىپ، ىرسىلداي قوزعالىپ، قىبىجىقتاپ قالدى.

بوجەن وسى ەكى ارادا ويىنداعى مۇرات-ماقساتىن ءبىر جۇيەگە سالىپ، تىنىسى كەڭەيىپ قالعانداي، ءسوز كەزەگىن قاعىپ اكەتتى:

— ءبىز ساعان قاتار جاتقان ەكى بولىس ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاپ كەلىپ وتىرمىز. داۋدىڭ كىلتى سەنىڭ قولىڭدا. يمانداي سىرىمىز بۇل. ەلىڭ ءۇشىن، مىنا ءبىز ءۇشىن قي ءبىر جولداسىڭدى.

— شىرەنبە، سالكەن، شىرەنبە! — جۇماتاي كوزى الارىپ اشۋ شىعاردى. — مىڭ جەردەن كامونەس بولساڭ دا ەل-جۇرتىڭنان بەزىپ كەتە المايسىڭ.

ۇلكەندى سىيلاۋ، اعايىن تۋىسقاندى رەنجىتپەۋ اتام زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇر ەكەنىن، كىم كورىنگەننىڭ اۋەنىنە ەرىپ، كوپە-كورىنەۋ جولدان تايۋ شاريعات راۋاياتىنا، ەل سالتىنا قايشى قىلىق ەكەنىن بوجەن قيسىندىرىپ ايتىپ كورىپ ەدى، دەس بەرمەي، قاسارىپ وتىرىپ الدىم.

— سەنىپ جۇرگەن ازاماتىڭ ءىستى بولىپ قالىپتى. ەندى قايتىپ جارىق دۇنيەگە شىعۋى ەكىتالاي كورىنەدى. جانى قىسىلعاندا كىمدى كىم ايايتىن ەدى. سەنى دە سوتقا ىلىكتىرىپ اكەتە مە دەپ قاۋىپتەنەمىز. الگى حازوۆ دەگەن اقتىڭ اتامانىن جاسىرعان بايدان پارا العانى موينىنا قويىلىپتى... پاراعا سالكەن دە ورتاق ەدى دەپ بىلشىلدايدى دەيدى.

بوجەننىڭ جاڭاعى ءسوزىن ەسەلەي تۇسكىسى كەلگەندەي جۇماتاي ءىلىپ اكەتتى:

— اداسپا، سالكەن! ءوز باسىڭنىڭ اماندىعىن ويلا. سامەت سەنى ايامايدى.

— ايتتىم عوي، — دەدىم تىكسىنىپ، — مەنى شىرىگەن ءبىر جۇمىرتقاعا ساناڭدار دا، ساناتتان شىعارىپ-اق تاستاڭدار.

— وسىنشا نەگە قىرسىقتىڭ، شىراعىم؟ — دەدى جۇماتاي قيىلىپ.

— مەن ەلدەن الدەقاشان كەتكەن اداممىن، — دەدىم ونان سايىن قاتۋلانىپ، — ماعان بولا قىزىل ماي بولماي-اق قويىڭىزدار.

— ايتپادى دەمە... كەيىن وكىنەسىڭ. قوساق اراسىندا بوس كەتەسىڭ. ەكى وتتىڭ اراسىندا بوسقا كۇيىپ كەتەسىڭ.

— ماعان جاندارىڭىز اشىماي-اق قويسىن.

— مىناۋ بالەكەت وڭۋدان كەتكەن ەكەن، — دەدى بوجەن سىلتىدەي تۇنىپ. — كەتەيىك... بۇدان نە ءۇمىت، نە قايىر!

— اداسپا، سالكەن! جىندى تورعايشا تورعا ءوزىڭ بارىپ تۇسەسىڭ بە؟ — دەدى جۇماتاي نالىپ، — بىلە-بىلسەڭ، بيىك جاردىڭ قاباعىندا قالت-قۇلت ەتىپ تۇرسىڭ.

ولىمتىككە اۋىز سالعان اشقاراق توبەتتەي كۇجىرەيىپ وتىرعان بوجەن مەن جۇماتاي وسى ساتتە كوزىمە جىرتقىشتاي كورىندى. قاي-قايداعى بىلاپىت سوزدەردى جاۋدىرىپ، بالاعاتتاپ قۋىپ شىعايىن دەپ ءبىر تۇردىم دا، ۇيات ساقتاپ بوي تارتتىم.

جىپىلىق قاعىپ سونۋگە شاق تۇرعان شامنىڭ كەروسينىن شايقاپ-شايقاپ جىبەرىپ، بىلتەسىن شىعارىپ، جوندەپ قويدىم. مازداپ جانعان شامنىڭ جارىعى ءۇي ىشىنە مولىراق ءتۇستى.

— مۇددەلى سوزدەرىڭدى ايتىپ بولدىڭدار ما؟ — دەدىم تىكسىنىپ.

— نە ايتايىق، ءسوز ءبىتتى. — جۇماتاي قوڭقاق مۇرنىن قوس-قوسىنان تارتىپ، جابىرقاي سويلەدى. — ويلان ءالى دە بولسا، كەيىن وپىق جەپ جۇرەرسىڭ. ايتپادى دەمە... سامەتپەن بىرگە قۇرىپ كەتەسىڭ.

— ۇلكەن باسىمىزدى كىشىرەيتىپ الدىڭا كەلگەندە ءبىر اۋىز جىلى ءسوزىڭدى قيمادىڭ عوي، — دەدى بوجەن زىلدەنىپ، — ار-ۇياتتان ءبىرجولا بەزگەن ەكەنسىڭ، سالكەن!

— ار-ۇياتتان اتتاپ ءوتىپ، بالانىڭ ءىسىن ىستەپ وتىرعان وزدەرىڭ عوي، — دەپ ەكەۋىنە تىكسىنە قارادىم. — قايتالاپ ايتايىن، مەن ءۇشىن بوسقا ارامتەر بولماي-اق قويىڭدار.

— ويپىر-اي، سالكەن قاراعىم-اي، مۇتتەم شىعاننان شىعىپ كەتكەن ەكەنسىڭ. — بوجەن بۇرتاڭداپ، ەبەتەيسىز قوزعالدى. — بولماسا، ءجۇر، كەتەيىك، جۇماتاي!

— جولدارىڭىز بولسىن، بارا بەرىڭىزدەر!..

29

سامەت اباقتىعا تۇسكەلى ايدان استى. انەۋگىدە سامەتتىڭ پاتەرىنەن الدىرعان ەكى ات ۇشتى-كۇيلى قۇرىپ كەتتى. «بايتال تۇگىل باس قايعى» بولىپ، جوعالعان اتتاردى قۋدالاپ ىزدەگەن دە جوقپىز.

نۇرتايدى ۇزاق مەرزىمدى كەپىلدىككە بوساتىپتى دەسەدى. انت-سۋ ءىشىپ، قولدارىنان كەپىلدىك قاعاز بەرىپ، قاناي قابانبايەۆ پەن قالانىڭ بەلگىلى ساۋداگەرى تىلەۋبەك جولدىبايەۆ شىعارىپ العان كورىنەدى. نۇرتاي اباقتىدان شىققان سوڭ ەلگە بىردەن اتتانىپ كەتپەي، قالاداعى پاتەرىندە شىرەنىپ جاتىپ الىپتى. كوردىك دەگەن قالا تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، نۇرتاي كوتەرمەگە شالدىققان ەشكىدەي ءيميىپ، بەتىنىڭ نۇرى قاشىپ، مەيلىنشە جۇدەپ شىعىپتى.

تابان اۋدارماي قالادا جاتىرمىن. سامەتتىڭ ءىسى ءبىر جايلى بولعانشا كەتپەۋگە بەل بايلادىم. ەلگە ءبىر سەنىمدى ادام جىبەرىپ، كۇرەڭبايدى قالاعا شاقىرتىپ الدىم. جاتقان پاتەرىم كارىباي دەگەن قاساپشى شالدىڭ ءۇيى، قالانىڭ وڭتۇستىك جاق شەتىندە، وكتيابر كوشەسىندە.

كۇرەڭباي سالىپ ۇرىپ، ەلەڭ-الاڭدا جەتىپ كەلدى. جىبەرگەن ادامىما ەرىپ كەلىپتى. ول كۇرەڭبايدى مەنىڭ پاتەرىمە اكەلدى دە، ىلە كەتىپ قالدى.

كۇرەڭباي كوڭىلدى كەلدى. قىزارا ءبورتىپ، ميىعىنان كۇلەدى. ءبىزدىڭ مۇندا ءىستى بوپ قالىپ، باسىمىزعا تاۋداي پالە ءتۇسىپ جاتقانىمەن ءىسى جوق. جارقىن قاباقپەن، جادىراي سويلەدى:

— كەلدىم، جەتتىم، سالكەن! بەردىبايدىڭ بەس تەڭگەسىندەي سارت ەتە قالدىم!

كۇرەڭبايدىڭ تاسقىندى كوڭىل كۇيىن بۇزبايىن دەگەن ويمەن، ونىڭ ىڭعايىنا كوشتىم.

— اتتەگەن-اي، مىنا ءسوز قايدان شىقتى دەيتىن ەدى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ تولىسباي دەگەن ءبىر قۋاقى شالى.

كۇرەڭباي سيرەك بىتكەن قارا مۇرتىنىڭ كەلتە سۋاعارىن شىكىرەيتە قايىرىپ، ءاجىمدى جازىق ماڭدايىنا مولدىرەپ شىعا كەلگەن تەردى شەكپەنىنىڭ جەڭىمەن سىپىرا ءبىر ءسۇرتىپ قويىپ، تورگە شىعىپ جايلانىپ وتىردى.

— بەردىبايدىڭ بەس تەڭگەسى جايىنداعى قالجىڭ اڭگىمەنى، سالكەن، سەن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.

— بىلگەندە قانداي! — دەدىم بىردەن سەندىرە، — ءسىزدىڭ ەلدىڭ بەردىباي دەگەن ءبىر سۋايت شالى شىعارىپتى عوي. «بىلتىر مويناق قالاسىنا بازارشىلاپ بارا جاتقانىمدا قالتامداعى بەس تەڭگە اقشامدى جولشىباي جوعالتىپ الىپ ەدىم. ارادا ءبىر جىل وتكەندە، بىلتىرعى جوعالعان بەس تەڭگەم ءدال سول كۇنى، سول جەردە مۇرنىمنىڭ ۇستىنە سارت ەتە قالدى. بۇيىرعان مالعا داۋا جوق، قالتاما سۇڭگىتىپ جىبەردىم»، — دەپتى عوي.

— ەستىگەن ەكەنسىڭ عوي. ءدال سولاي!..

كۇرەڭبايدىڭ ءومىر بويى اتباسارعا كەلىپ تۇرعانى وسى ەكەن. باس-اياعى ءبىر-اق ۋىس، كورىك دەيتىن كوركى جوق، جۇپىنى قالا وعان ەرتەگىلەردە كوپ ايتىلاتىن پەرىلەردىڭ التىن شاھارىنداي كورىنىپتى. «كەرەمەت قالا ەكەن، ۇيلەر نە دەگەن تاماشا، قىزىل-جاسىل بوياۋلارى كوزىڭدى تالدىرادى»، — دەپ، قالاعا قايران قالدى. كەلگەن بەتىندە بالاشا قۋانعانى دا وسىدان ەكەن.

ەل جايىن تاپتىشتەپ سۇراپ، سامەتتىڭ جاعدايىن ايتىپ، ءبىراز وتىرىپ قالدىق. كۇرەڭبايدىڭ ويىنشا، بۇل ۋاقيعا سۇراپىل داۋىل ارتىنان شەلەكتەپ قۇيا سالىپ، لەزدە باسىلا قالاتىن نوسەر جاۋىنمەن تەڭ. «از كۇندىك وتكىنشى بالە-سۇمدىق قوي» دەگەنىنە قاراعاندا، وسىلاي ويلايتىن سياقتى.

— توقسانبايدىڭ قىزىنان نە حابار بار؟ — دەپ سۇرادى كۇرەڭباي.

— ورىنبوردا وقىپ جاتىر عوي، — دەدىم، — وقۋىنىڭ بىتۋىنە ەندى بەس-التى اي قالدى.

وسى مەزەتتە كۇرەڭباي اۋىر كۇنا ارقالاعان قىلمىسكەر جانداي مايىرىلىپ، كىبىرتىكتەپ قالدى. موينىن بۇلعاقتاتىپ، تىستەنە باسىن شايقادى. سالدەن كەيىن ەسىلە سويلەپ كەتتى:

— جاميگە ىستەگەن اۋىر قىلمىسىم ىشىمدە شەمەن بوپ قاتىپ جاتىر. امان كورىسەر كۇن بولسا، اياعىنا جىعىلىپ، كەشىرىمىن الار ەدىم.

— ءجون، ءجون!..

— مەن ءبىر نارسە ويلاپ ءجۇرمىن، — دەدى كۇرەڭباي قىمسىنا سويلەپ، — تۇبىندە ءجامي قۇس بوپ سەنىڭ قولىڭا قونسا دەيمىن...

— تىرلىك بولسا قۇس تابىلار، — دەدىم ەتەك-جەڭىمدى مولىراق جايىپ، — كىمنىڭ قولىنا قونسا دا اۋەلى وقىپ ادام بوپ كەلسىنشى.

كۇرەڭباي اۋەلگى پىكىرىنەن تانبادى:

— سەنىڭ وعان ەڭبەگىڭ كوپ ءسىڭدى. تەگىندە، جەك كورمەيتىن دە شىعارسىڭ.

— جاميدەن كەشە حات الىپ ەدىم، سىزگە سونى وقىپ بەرەيىن!

— وقىشى، وقىشى!

ءجامي ورىنبوردان ماعان ۋەزدىك وقۋ ءبولىمىنىڭ ادرەسىنە حات جازىپتى. كەشە العامىن. وسى حاتتى كۇرەڭبايعا وقىپ بەردىم:

«اسا قۇرمەتتى سالكەن اعا! الدىمەن سىزگە ءوز حالىمنان حابار بەرەيىن.، ولكەلىك ايەلدەر كۋرسىندا وقىپ ءجۇرمىن. وقۋ مەرزىمى ءبىر جىل. وقۋىمىز كوڭىلدى. ساياسي ساۋات، انا ءتىلى، ەسەپ، گەوگرافيا ساباقتارى جۇرەدى. تىرىسىپ وقىپ جاتىرمىن. ءسىزدىڭ سوڭعى جازعان حاتىڭىزدى كەشە الدىم. قاتتى قۋانىپ قالدىم. سامەت اعايعا، ەلەمەسكە جانە ەلدەگى سۇراعان جاننىڭ بارىنە مەنەن سالەم ايتىڭىز.

مەنى قۇرۋلى توردان قۇتقارىپ، ەركىندىك الىپ بەرگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە، سامەت اعاعا، ەلەمەسكە ءدان ريزامىن.

وقۋدى بىتىرگەن سوڭ اتباسارعا قايتىپ كەل دەپ جازىپسىز. ۇشقان ۇياما قايتا ورالماعاندا قايدا كەتەم. تاعى دا ءبىر ويعا كەتىپ ءجۇرمىن. ءبىر جىلدىق وقۋ نە بولادى. وقي تۇسسەم، قانداي جاقسى بولار ەدى. اقىلىڭىزدى ايتىپ حات جازىڭىز. ەلدىڭ حال-جاعدايىن جازىڭىز.

ءجامي،

1924 جىل 15 يۋن».

سامەت جايىنا قايتا ورالىپ، ەكەۋمىز ۇزاق-سونار كەڭەسكە ءتۇسىپ كەتتىك.

سامەتتى ءۇش رەت تەرگەپتى. ونداعى تاعىلعان كىناسى باياعى حازوۆ جايى. ونىڭ بار جالاسىن نۇرتايلار وزدەرىنىڭ ەجەلگى جاۋى بەردىقوجانىڭ احمەتجانىنا جاۋىپتى. احمەتجاندا نۇرتايدىڭ قاندى كەگى بار. انا جىلى ەكى ءۇيىر جىلقىسىن ۇرلاتىپ الىپ، تەڭدىك بەرمەي ءسىڭىرىپ كەتكەن احمەتجان قورعالجىن ەلىنىڭ ءىرى بايى، ءارى بىرنەشە جىل بولىستىق قۇرىپ، اقىرىندا توڭكەرىس الدىنداعى ءبىر پارتيالى سايلاۋدا ءتۇسىپ قالعان. ءبىر جاعىنان ىعاي مەن سىعاي ءبىر توپ جىگىت ۇستاپ، كۇنى بۇگىنگە شەيىن ات جەتەر جەردەگى ەلدەردىڭ جىلقىسىن قۋدىرىپ الادى. نۇرتايلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، حازوۆتى وسى احمەتجان جاسىرىپ كەلىپتى. قىر سوڭىنا ءتۇسىپ، ءبىلىپ قالعان سامەتكە اۋىز باستىرىق پارا بەرىپتى. بىلتىر كۇزدە حازوۆتى احمەتجان اقمەشىت جاعىنا اسىرىپ جىبەرىپتى. سامەتكە تاعىلعان كىنا جالعىز حازوۆ پەن احمەتجان شارۋاسى ەمەس ەكەن: ەلدەگى بايلاردان پارا الدى، مومىن شارۋالارعا قيانات ىستەدى، كەيبىر قىلمىستىلاردى سوتقا بەرمەي ساقتاپ قالدى دەگەن سياقتى شاتتى-بۇتتى ايىپتاردى جىپكە ءتىزىپ، ۇستى-ۇستىنە ەسەلەپ جاتسا كەرەك.

— مەنىڭ ويىمشا، نۇرتاي وسال جاۋ ەمەس، — دەدىم الداعى قاۋىپ-قاتەردى اڭعارتىپ، — ونىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر.

— تامىرى تەرەڭدە جاتپاق تۇرعاي، جەتى قابات جەردىڭ استىندا جاتسا دا، تۇبىرىمەن سۋىرىپ تاستارمىز بۇيىرسا! مەن سولاي ويلايمىن.

— ىلايىم، ايتقانىڭىز كەلسىن، اۋزىڭىزعا ماي!

كۇرەڭباي قيمالى شەكپەنىن جۇلقىنا شەشىپ تاستادى. كۇرەسكە تۇسەتىن تۇيە پالۋانداي الاقانىنا تۇكىرىپ، بەلسەنىپ وتىر.

— تىكتىم باسىمدى وسى جولعا! ايانار جانىم قالعان جوق. اشىپ بەرەم كۇمانىن، اشكەرەلەيمىن بار قىلمىسىن! — قاباعىن ءتۇيىپ، قولى دىرىلدەپ، ماعان تۋرا قارادى. بايقايمىن، جاڭاعى شۇعىل شەشىمىنە وراي مەنەن جاۋاپ كۇتىپ وتىر.

— مەيلىنشە ىزالانىپ كەلگەن ەكەنسىز، كۇرەكە! — دەدىم.

— «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەگەن ماقال بار عوي. ءۇيىرىمدى تاپتىم، قارا-قۇرا ءۇي بولدىم. دۇرىس-اق! ال ەندى، تۋرا جولدان اداسىپ، قولىممەن ىستەگەن ماسقارا قىلمىسىمدى جۋماسام، ادام بولعانىما قارا جەر!

نۇرتايدىڭ تەرەڭ تامىرىن ەندى قايتىپ وربىمەيتىن ەتىپ سۋىرىپ تاستاۋدىڭ قانداي ءادىس-ايلاسى بار؟ سامەتتى ءبىرجولا اقتاپ الۋدىڭ جولى قانداي! «عاينوللا شىنىن ايتسا، جاقسى بولار ەدى، قانشا يت بولسا دا، ولەرىن بىلەتىن شىعار»، — دەگەنىمدە؛ «گاپ جالعىز نۇرتايدا عانا ەمەس، ونىڭ تۋ سىرتىندا تالاي قورقاۋلار سامساپ تۇرعان جوق پا؟» — دەپ، كۇرەڭباي ويىندا جۇرگەن كۇدىگىن ايتتى. «ەڭ مىقتى كۋاسى عاينوللا بولسا، ونىڭ دا قاۋقارى بەلگىلى»، — دەپ ءبىر سەنىمدى جايدى اڭعارتىپ ءوتتىم.

— «ءسوز سوزدەن شىعادى، سويلەمەسە قايدان شىعادى»، — دەپ ماتەلدەپ كەتتى كۇرەڭباي. — قالادا دا، دالادا دا جەكسۇرىندار كوپ ەكەن. سول كوك سوققاندار عوي ەلدى الا تايداي ءبۇلدىرىپ، وڭاي ولجا تاۋىپ جۇرگەن.

— ءسىز ايتقان سۇمىرايلاردىڭ ەڭ ءبىر دوكەيى قابانبايدىڭ قانايى دەسەم، وعان نە دەر ەدىڭىز؟

— سەن قابانبايەۆتى ايتاسىڭ! — ءسال بوگەلىپ قالدى. — ودان دا زورلارى بار! قابانبايەۆ بەر جاعىنداعى شىبىش بالاپانى عوي. مەنىڭ بىلۋىمشە، ءداۋ كۇشىگەندەرى انا جاقتا! — سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ تەرەزە جاقتى نۇسقادى.

— قاي جاقتى ايتاسىز؟

— انا ورىنبور، قىزىلجارلارىڭدا دا سۇيەنىشىم كوپ دەپ ىلعي كۇپسىپ وتىراتىن نۇرتاي.

— ءادىلىن ايتىپ، اقتى-قارانى ايىراتىن ادامدار دا بار شىعار؟ — دەگەنىمدە، كۇرەڭباي ەلەگىزىپ، تەرەزەگە قارادى.

— ارىز جازدىڭ با؟ ۇلىقتارمەن سويلەستىڭ بە؟

— سويلەستىم. بار جاعدايدى قالدىرماي جازىپ، ارىز اپارىپ بەردىم. ءسىزدى كۋاعا سالدىم!

— جاقسى بولعان ەكەن! مەنىڭ بىلۋىمشە، وكىمەت ءبىزدى جاقتايدى. زۇلىمداردىڭ كومەيىنە قۇم قۇيادى ءالى.

— سول ءبىر قايىرلى شاققا جەتكەنشە قيىن بولىپ تۇر-اۋ.

كۇرەڭباي شامىرقانىپ، شانشىلا سويلەدى:

— سەندەردى كورە الماعان كوپ دۇشپاننىڭ كوزى شىقسىن!

— ءبىرجولا قۇرىپ كەتسىن دەسەڭىزشى!

— وسى شاتاقتىڭ ءبارى نۇرتايدىڭ جەرى مەن توقسانبايدىڭ قىزىنان شىقتى عوي. — كۇرەڭباي كۇرسىنىپ، كۇستى جالپاق الاقانىمەن بەتىن سيپادى.

— ءبىز بەل بۋىپ، ايقاسقا تۇسكەندە جاۋىمىزدىڭ كۇشى مەن ايلاسىن بىلگەنبىز.

— ارينە! سايىپ كەلگەندە، وتىرىكتىڭ قۇيرىعى شولتاڭ ەتىپ ۇزىلەدى دە، ادالدىق جەڭەدى!

— مەن بۇعان سەنەمىن!

— مەن بۇعان يمانىمداي سەنەمىن!

— ءسىز وسى ۇيدە بولا تۇرىڭىز! مەن ءبىر جەرگە بارىپ كەلەيىن. ساعات ونعا شاقىرىپ ەدى.

ساعاتىما قاراپ ەدىم، ونعا 15 مينۋت قالعان ەكەن.

— بەس مينۋت قالعاندا شىقسام ءدال بارامىن! — ساعاتىمنىڭ قاقپاعىن سىرت ەتكىزىپ جاۋىپ، قالتاما سالىپ قويدىم. — ال، كەتتىم! بۇيىرسا وسى جولى ءبىرتالاي شارۋانى تىندىرىپ كەلەتىن شىعارمىن.

— كىم شاقىرىپ ەدى؟ — دەپ سۇرادى كۇرەڭباي قوبالجىپ.

— چەكا شاقىرىپ ەدى!

كۇرەڭباي ىڭىلداپ ويلانىپ قالدى.

— چەكا! ءيا، جاڭا ەسىمە ءتۇستى. الگى وكىمەتكە قارسى كونترلاردىڭ كوزىن قۇرتاتىن كەڭسە مە؟

— ءيا، سول كەڭسەنىڭ باستىعى شاقىرعان.

— مەنى دە شاقىردى ما؟

— قاجەت بولسا شاقىرار. تەگىندە، سىزدەن ۋەزدىك تەرگەۋشى جاۋاپ الاتىن بولار. اسىقپاي، ساسپاي نۇرتايدىڭ قىلمىستارىن ويىڭىزعا توقي بەرىڭىز!

— توقيتىن دانەڭەسى دە جوق، — دەدى كۇرەڭباي قۇلدىراڭداپ. — ءبارى دە كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر. حازوۆتى جاسىرىپ ساقتاعانىن، بىلتىر سىر بويىنا اسىرىپ جىبەرگەنىن، ۇلبوسىننىڭ ءىنىسىن بۇرناعى جىلى قىستا ءولتىرىپ، ەسىلدىڭ سۋاتىنا تاستاپ جىبەرگەنىن، نە كەرەك، قىلمىستارىن تۇك قالدىرماي تۇگەل ايتىپ بەرەمىن! انادا وزدەرىڭە ايتىپ ەدىم عوي، سول كەنجەبەك بايعۇستىڭ نۇرتايعا ىستەگەن قىلداي قياناتى جوق ەدى. ءبىر قاتتى ءتىلى تيگەندە، سەن حازوۆ كونتردى تىعىپ وتىرسىڭ، وكىمەتكە بارىپ ايتامىن دەگەنى ءۇشىن كوزىن قۇرتتى عوي. اھ، نايساپ، تۇبىنە جەتتى عوي تالايدىڭ.

— وسى ايتىپ وتىرعاندارىڭىزدىڭ ءبارىن ارىزعا جازدىم!

— قالدىرماي جازدىڭ با؟

— جازدىم.

— مەن بىلسەم، نۇرتايدىڭ اۋسەلەسىن وپ-وڭاي باسامىز. باسقا قىلمىستارى ءوز الدىنا، كونتردى قورعاعان، كىسى ولتىرگەن قىلمىسى ءبىر باسىن جويۋعا جەتىپ جاتىر! بار، بار، قاراعىم! جولىڭ بولسىن!..

30

ساسكە ءتۇس كەزى. قالا ءىشى ىعى-جىعى قاپتاعان ادام. بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالمايىن دەپ، وزەن جاقتاعى شەتكى شولاق كوشەمەن اينالىپ باردىم.

ۋەزدىك توتەنشە كوميسسيانىڭ تاياۋدا كەلگەن جاڭا باستىعى يۆان پەتروۆيچ زارۋبين كابينەتىندە جالعىز وتىر ەكەن. داعاراداي كەڭ بولمە. جالتىراۋىق سارى سىرلى ەدەنگە ماسا تايعاناپ جىعىلعانداي. بولمەدە باسى ارتىق ءبىر نارسە جوق.

تورگى قابىرعادا دزەرجينسكييدىڭ اسكەري كيىممەن تۇسكەن پورترەتى ءىلۋلى تۇر. ونىڭ ماڭداي الدىندا ۇستىنە شىمقاي قىزىل شۇعا جاپقان، الدىڭعى ەرنەۋىنە جاقىنداتىپ قوڭىر ءمارمار سيا ساۋىت ءابزالى قويىلعان ۇلكەن ستول. زارۋبين مەنى كورگەن جەردەن لىپ ەتىپ تۇرەگەلىپ، الدىمنان شىعىپ قارسى الدى.

— سالەمەتسىز با، جولداس ايشۋاقوۆ! — دەپ قولىن ۇسىندى.

جۇرەگىم سۋىلداپ، سەسكەنىپ تۇرمىن. «وتىرىڭىز!» — دەپ، جازۋ ستولىنىڭ الدىنداعى ارقالى جۇمساق ورىندىقتى نۇسقادى. ءۇن-تۇنسىز وتىرا كەتتىم. زارۋبين ءوز ورنىنا بارىپ وتىردى. جۇرەك توقتاتىپ، كوزىمنىڭ قىرىمەن زارۋبينگە قارادىم. قوڭقاق مۇرىندى، تىك قاباقتى، ماڭدايى كەرە-قارىس، ساقال-مۇرتى جىپ-جىلماعاي. شىقشىتى شىعىڭقى، سوپاق اق سۇر جۇزىندە ايبات بار. جاس شاماسى كوپ بولسا قىرىقتىڭ ۇستىندە بولار دەپ شامالايمىن.

— حالىڭىز قالاي؟ كوڭىلىڭىز حوش پا؟

— حال ءشاپ، كوڭىل جاقسى، جولداس زارۋبين!

— شارۋالارىڭىز ونشا ءماندى ەمەس كورىنەدى عوي! ءبىزدىڭ ورىسشا ايتقاندا، ءشلياپىنىڭ ىشىندە بولسا كەرەك!

بويىمدى بەكىتىپ الىپ، جاڭاعى تۇسپالىنا سايكەس جاۋاپ ايتتىم:

— دۇرىس ايتاسىز، جولداس زارۋبين! ءبىزدىڭ شارۋامىز قازاقشا ايتقاندا، ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيىپ كەتتى!

تىك جاعالى سۇر شۇعا بەشپەنتىنىڭ جوعارعى ەكى جەز تۇيمەسىن اعىتىپ، ۇرپيگەن بۇيرا سارى شاشىن كۇرەكتەي جالپاق الاقانىمەن جاتقىزا سيپاپ، از-كەم وتىردى دا، سىناعان كەيىپپەن:

— ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا وپ-وڭاي سىيىپ كەتكەندەرىڭىز، ءبىر ەسەپتەن قولايسىز بولعان ەكەن! — دەدى.

تۇيىققا تىرەلىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدىم. مەنىڭ داعدارىپ قالعان كۇيسىز قالپىمدى كورگەن زارۋبين الگى سىنشىل سىڭايىنان تەز اينىپ، باستاعان ءسوزىنىڭ ارقاۋىن ءتۇيىپ تاستادى:

— نەگىزگى ماسەلە جايىن كەيىنىرەك سويلەسەرمىز. شامالى پىكىر الىسىپ، سىرلاسايىقشى!

«شامالى پىكىر الىسىپ، سىرلاسايىقشى!» — دەيدى. وسى سوزىندە ءبىر ۇلكەن ءمان بار. ەل جاعدايىن سۇراپ، وتكەن-كەتكەن ىستەردى قازبالاپ، مەنى سىناعىسى كەلەتىن شىعار؟.. وسى ويمەن زارەم كەتىپ، ساسىپ وتىرعاندا زارۋبين كوز جانارىندا كۇلكى ويناپ، باسەڭ داۋىسپەن:

— جولداس ايشۋاقوۆ! قاباعىڭىزدى اشىپ، كوڭىلدى وتىرساڭىزشى! — دەدى.

ىڭعايسىزدانىپ قالدىم. ءۇنىم جاسىق شىقتى:

— جاي عوي، اشەيىن...

ەڭبەكشى حالىقتىڭ ومىرىندەگى زور جاڭالىق بولىپ وتىرعان مادەنيەت، ەلدىڭ سوعىستان كۇيزەلىپ قالعان شارۋاشىلىعىن شۇعىل قالپىنا كەلتىرۋ مىندەتتەرىن قوزعاپ، جەلدەي ەسىپ كەتتى. بۇل رەتتە لەنيننىڭ سوزدەرىنەن ناقتىلى مىسالدار كەلتىرىپ، تارتىمدى پىكىر ايتتى.

— ءبىزدىڭ جىگىتتەر سىزدەن جانە باسقا ءتيىستى كىسىلەردەن جاۋاپ العان بولار، — دەدى زارۋبين اڭگىمەسىنىڭ سارىنىن كىلت وزگەرتىپ. — سوعان قوساتىن جاڭا دەرەكتەرىڭىز بولماسا، بىلايىنشا كەڭەسەيىك، سىرلاسايىق!

ىشكى سارايىم شايداي اشىلىپ، تىنىسىم كەڭەيىپ سالا بەردى.

— ماقۇل! — دەدىم.

مەنىڭ وي ءورىسىمدى، ءبىلىمىمدى بارلاپ بىلگىسى كەلدى عوي دەيمىن، ءسوز اراسىندا كەيبىر ساياسي ماسەلەلەردى دە جاناپ ءوتتى. قازاق ايەلدەرىنىڭ باس بوستاندىعى، امەڭگەرلىك، ەل اراسىنداعى ۇرلىق، بارىمتا سىقىلدى جاعىمسىز ادەتتەردى ەسكە ءتۇسىرىپ، قىنجىلىپ باسىن شايقادى. ەڭبەكشى ەل ومىرىنە ەمەن-جارقىن ەنە باستاعان جاڭالىقتاردى بىرتە-بىرتە وركەندەتە بەرۋ كەرەكتىگىن، جول-جونەكەي كەزدەسەتىن كولدەنەڭ قيىندىقتار مەن شارگەز قىرسىقتاردى بايسالدىلىقپەن جويا بەرۋ قاجەتتىگىن ايتتى.

— ەككەنىڭە، سەپكەنىڭە ءماز بولىپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرساڭ، باپتاپ كۇتپەسەڭ، ەگىن شىقپاي قالادى. كۇتىمسىز، باپسىز ەگىنگە قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايان، ارام ءشوپ ءۇيىر كەلەدى. ەڭبەكشى ەل ومىرىنە ەنە باستاعان مادەنيەت جاڭالىعى دا وسى ەگىن ىسپەتتەس. كوكتەپ كەلە جاتقان مادەنيەتتى جەلگە، كۇنگە تيگىزبەي وركەندەتە بەرۋ كەرەك! ەل ىشىندە ريەۆوليۋسيا زاڭىن بۇلجىتپاي ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قاس قاقپايتىن قىراعى كوز، قاجىماس قايرات كەرەك! ءسىز بىلەسىز بە؟ كۇن جاڭا شىققان كەزدە جەر بەتىندە كولەڭكە مول بولادى. كۇن بىرتە-بىرتە جوعارى كوتەرىلگەن سايىن كولەڭكە باسى قىسقارىپ، بارا-بارا جويىلىپ كەتەدى.

ءزارۋبيننىڭ استارلى سوزىنە تۇسىنە قويىپ، ىلە جاۋاپ بەردىم.

— دۇرىس ايتاسىز، جولداس زارۋبين! قازىرگى ءومىرىمىزدىڭ كەم-كەتىگى تولىپ جاتىر ءالى!

زارۋبين تاقىرتوبە ەلىنىڭ جاي-جاپسارىنا قانىق ەكەن. ىشتەي قايران قالىپ وتىرمىن.

زارۋبين ءبىر كەلەلى پىكىر ايتقىسى كەلەتىن سىڭايمەن كوزىن توڭكەرىپ، ماعان نازار اۋداردى.

— شىندىق كوزگە ينەدەي قادالادى، — دەپ باستاپ، ءبىر ەسەپتەن ءبىزدى كىنالاعالى وتىرعانىن الدىن الا اڭعارتتى دا، اقىلعا بىتكەن ۇلكەن كوكشىل كوزىنىڭ قاراشىعىن توڭكەرىپ، مەنىڭ كەسكىن-كەلبەتىمدى شولىپ ءوتتى. — سىزدەر اعاتتىق ىستەپ العان ەكەنسىزدەر! ەت-قىزۋىمەن قاتەلەسىپسىزدەر.

ساۋساقتارىمدى بەت الدى سىرتىلداتىپ، تومەن قارادىم. ءزارۋبيننىڭ سوڭعى كىنا سوزىنە بەرەر جاۋابىمنىڭ قيسىنىن تابا الماي، قيپاقتاپ وتىرعان كۇيىمدە:

— دۇرىس ايتاسىز! — دەدىم.

زارۋبين كوتەرىڭكى رەسمي قالىپتى قالامايتىن، كىشىپەيىل ادامنىڭ جون-جوسىعىمەن، جارقىلداپ سويلەدى. رەتتى جەرىندە دە بوتەن-باستاق ءسوز قوسپاي، كوبىنەسە ماقۇلداپ باس يزەي بەردىم. ويىمداعى وكىنىشتەرىمدى، سامەتتىڭ دۇشپانداردىڭ پالە-جالاسىنان كورگەن قىساستىعىن ايتىپ، كەڭ پىكىرلەسكىم كەلسە دە، مازاسىن الىپ قايتەم، ءمان-جايدى ءوزى دە بىلەتىن كورىنەدى عوي دەگەن ويعا سايىپ، رەتتى جەرىندە قىسقا-قىسقا جاۋاپ ايتۋمەن بولدىم.

— ەندىگارى اياعىمىزدى اڭداپ باساتىن بولدىق... از كۇنگى كورگەن قىساستىعىمىز تالاي جىلعا جەتەتىن ءومىر عىلىمىن ۇيرەتتى، جولداس زارۋبين!..

— مەنىڭ ويىمشا! — يۆان پەتروۆيچ كەلەلى ويدىڭ بەت اشارىنداي بولعان ەكى ءسوزىنىڭ ءار ارپىنە شەيىن نىقتاپ ايتتى. — ءسىز وقىعان، ءومىر كورگەن سانالى جىگىتسىز! جاۋدى ايايمىن دەپ ازداپ جارالانىپ قالدىڭىزدار!

اقتالعىم كەلىپ، سىلتاۋ ايتا باستاپ ەدىم، زارۋبين ونىما ءمان بەرە قويماي، اڭگىمەنى نەگىزگى ماقساتتىڭ ارقاسىنا قاراي بەيىمدەپ جىبەردى.

— اداسقانىمىز راس، — دەدىم تومەنشەكتەنىپ، — جاڭا جولعا ەسكى سۇرلەۋمەن بارىپ تۇسەمىز عوي دەگەن ويىمىز اعات ەكەن...

— تۋرا جولدان ءسال شىعىپ كەتىپسىزدەر، — دەپ ەلەۋلى قاتە-كەمشىلىكتەرىمىزدى اتاپ-اتاپ ايتتى. ەلدە سامەتتىڭ كوبىنەسە تىك كەتكەنىن، ورىنسىز جەردە دىنگە، بايلارعا شۇعىل قارسى كەلە بەرگەنىن بىلەدى ەكەن.

— تالاي عاسىردان بەرى تاستاي ورناپ قالعان ءدىندى، حالىقتىڭ قانىنا سىڭگەن ادەت-عۇرىپتى بىردەن جويىپ جىبەرۋگە بولمايدى.

ءزارۋبيننىڭ ءادىل سىنىنا قارسى داۋ ايتا المادىم.

— شالا ساۋاتتى ادامنىڭ ويى قانشا دەگەنمەن تايىز بولادى عوي، — دەپ، بار كىنانى سامەتتىڭ بىلىمسىزدىگىنە اۋدارماق بولىپ ەدىم، زارۋبين بۇل جەلەۋىمە دە ورىندى جاۋاپ ايتىپ، شىرماپ تاستادى.

— مەنەن نە تىلەگىڭىز بار؟ ايتىڭىزشى! — دەدى.

— بار تىلەگىمىزدى ارىزىمدا كورسەتىپ ەدىم، وعان قوسارىم جوق، — دەدىم.

ۇمىتقان ءبىر ماڭىزدى ماسەلەسى كەنەت ەسىنە تۇسكەندەي سەلت ەتىپ، ماعان تىك قاراپ، شاپشاڭ سويلەدى:

— الگى، كەدەيكومنىڭ باستىعى كۇرەڭباي دەگەن شالىڭىزدىڭ كۇيى قالاي؟

— كۇيى جاقسى! ءوزى وسى قالادا!

— تەگىندە، بايلاردىڭ الدامشى سوزىنە ەرەمىن دەپ شاتاسىپ بارىپ، كەيىن وپىق جەگەن، بىلايىنشا ايتقاندا، شەكەسىنە تاعدىردىڭ تاياعى تيگەن ادام تەز تۇزەلەدى.

— راس، كۇرەڭباي تەز تۇزەلىپ كەتتى. نۇرتايدىڭ ىرىك-شىرىك قىلمىستارىن اشىپ بەردى.

— ول كىسىنىڭ وتكەندەگى قاتە-كەمشىلىكتەرىن بەتىنە باسا بەرمەي، ماپەلەپ ۇستاڭىزدار! ءتىپتى، قىزىق بولسىن، كۇش سالىپ جەكە وقىتىپ، حات تانىتىڭىز!

— وسى تىلەكتى ءوزى دە ايتىپ ەدى، — دەدىم.

— ەندى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەگە كوشەيىك، — دەدى زارۋبين رەسمي پىشىنمەن. — قوڭىراۋ سوعىپ كومەكشى جىگىتىن شاقىرىپ الدى. — قابانبايەۆتى جىبەرىڭىز! جولداس ايشۋاقوۆ ءسىز قوزعالماي وتىرا بەرىڭىز!

سالدەن كەيىن ۇستىنە جۇقا قوڭىر كوستيۋم كيگەن، باسىندا وزبەكى الا تاقياسى بار، ورتا بويلى قارا سۇر جىگىت كىرىپ كەلدى.

يۆان پەتروۆيچ ورنىنان تۇرىپ، وعان قولىن ۇسىندى. كابانبايەۆ سۋعا مالشىنىپ شىققان ەگەۋ قۇيرىق تىشقانداي ءبۇرىسىپ، جۇدەي قالىپتى. ات جاقتى، قاعىلەز قارا سۇر بەتى جىبىرلاپ قىل ۇستىندە وتىرعانداي قىلپىلداي باستادى. «مىناۋ پالە مۇندا نەعىپ وتىر؟» دەگەندەي، كۇدىكتەنە قارادى ماعان. قابانبايەۆتى مەنىڭ ورنىما وتىرعىزدى. مەن ءبىر بۇيىردەگى ورىندىققا وتىردىم.

— مەن سىزبەن مىنا ايشۋاقوۆ جولداستىڭ كوزىنشە سويلەسەمىن... بۇل كىسىمەن تانىس بولارسىز؟

قاناي قۇپتاپ باس يزەدى. ماعان كوزىنىڭ سۇعىن قاداپ وتىر. زارۋبين قابانبايەۆقا تىكسىنە قاراپ وتىرىپ، ءسوزىن جالعاپ جىبەردى:

— كانى، قابانبايەۆ! سىرلاسايىق! شىنىڭىزدى ايتارسىز دەپ سەنەمىن سىزگە!

— كەشىرەرسىز! مىنا ءسوزىڭىزدى ۇقپاي قالدىم، — دەدى قابانبايەۆ كوڭىلىندە تيتىمدەي اقاۋى جوق ادال ادامنىڭ كەيپىنە كىرىپ. — اشىڭقىراپ ايتساڭىز ەكەن؟

— مەنىڭ ادام تانيتىنىم شىن بولسا، ءسىز ءتۇبىرى ءشىرىپ، قاۋساعان اعاشتىڭ بۇتاعىسىز! — يۆان پەتروۆيچ سۇستانا قالدى. قابانبايەۆ تۇتىگە تومەن قاراپ، ەكى-ۇش مينۋتتەي ءۇنسىز وتىردى. الدەن ۋاقىتتا شوشىعانداي سىلكىنە باسىن كوتەرىپ الدى دا، يۆان پەتروۆيچتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، تايسالماي سويلەپ كەتتى:

— شىرىگەن اعاشتىڭ بۇتاعى بولسام، نەگە كەسىپ تاستامايسىزدار؟.. ومىرگە كەرەكسىز ونداي ادامدى وسى كۇنگە شەيىن نەگە امان قويدىڭىزدار!..

— اڭگىمەنىڭ بەتى قاي جاققا اۋىپ بارا جاتقانىن سەزەمىن، — دەدى دە، زارۋبين قىرانداي شۇيىلە تۇرەگەلىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. ادىمداي اتتاپ، كوزىنە تۇسە بەرگەن ماڭداي شاشىن سەرپىپ تاستاپ، زىركىلدەپ سويلەپ ءجۇر. جۋانتىق موينىنىڭ تامىرلارى كوگەرە بىلەۋلەنىپ كەتىپتى.

— ريەۆوليۋسيا زاڭى بالانىڭ ويىنشىعى ەمەس، قابانبايەۆ!.. توزعان كەزدە لاقتىرىپ تاستاپ، جاڭاسىمەن الماستىرا قوياتىن قول ورامال دا ەمەس. ار-ۇجداندى، زاڭدى ساۋداعا سالىپ جامان ۇيرەنگەنسىڭدەر ابدەن! مۇنداي قىلىقتارىڭىز ىسكە اسپايدى! ءبىلىپ قويىڭىز!

— ولاي دەيتىن بولساڭىزدار، ايىبىمدى موينىما قويىپ، ريەۆوليۋسيا زاڭى بويىنشا قاتال جاۋاپقا تارتىڭىزدار!

— ءسىزدىڭ بار پالە-سۇمدىعىڭىزدى ءدال بۇگىن قوپارايىن دەگەن ويىم جوق ەدى. — يۆان پەتروۆيچ ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، قابانبايەۆتىڭ قارسى الدىنا كەلىپ قاسقايىپ تۇرىپ قالدى. — وتتى ءوزىڭىز باستىڭىز. اسىقپاساڭىز بۇل تىلەگىڭىزدى دە ورىندارمىز! ەڭبەكشى ەلدى ىشتەن ۇڭگىپ جۇرگەندەرىڭىزدى ءبىز بىلمەيدى عوي دەپ ويلايسىز با؟ ۇشكىر ءبىز قاپ تۇبىندە جاتپاس بولار!

وسى مەزەتتە قابانبايەۆ جانتالاسىپ سالعىلاسا باستادى:

— «باس كەسسە دە، ءتىل كەسپەك جوق» دەيدى ءبىزدىڭ قازاق! مەنى نە سەبەپتەن زابىرلەيسىز؟ اشىپ ايتىڭىز!.. — دەدى قانىن ىشىنە تارتىپ سۇرلانىپ.

يۆان پەتروۆيچ مىسقىلدى پىشىنمەن مىرس-مىرس كۇلىپ، قابانبايەۆتىڭ جاڭاعى ىلگەشەك سوزىنە وراي جاۋاپ ايتتى:

— سونىڭ كەرىسىنشە بولىپ جۇرمەسىن، كوگەرشىنىم! باس كەسىلمەس-اۋ! ريەۆوليۋسيا دۇشپاندارىنىڭ جىرىن جىرلاپ سايراپ جۇرگەن قىرشاڭقى تىلدەردىڭ قىرقىلاتىنى اقيقات!

قابانبايەۆ جەڭەر اقىنعا ءبىر ءسوز ايتىپ سالدى:

— مەن قانداي جاۋدىڭ جىرىن جىرلاپپىن؟ ەگەر، ءتيىستى كۋالار مەن ناقتىلى دەرەكتەر ارقىلى قىلمىسىمدى موينىما قويساڭىزدار، ماعان جالعىز وقتارىڭىز جالىنسىن! بولماسا، جازىقسىز جازعىرماڭىز! مەندە دە ار-ۇجدان بار.

— ار-ۇجدان دەيسىز! — زارۋبين ورنىنا بارىپ وتىردى. — وسى قاسيەتتى سوزگە قالاي اۋزىڭىز بارادى؟

زارۋبين الىستان سەرمەپ، قيادان وراعىتىپ، قانايدىڭ اۋىر كىنالارىن موينىنا ءتوندىردى. ۋەزدىك جەر-سۋ مەكەمەسىندە جاۋاپتى قىزمەتتە وتىرىپ الىپ، ەلدەگى بايلارمەن جەڭ ۇشىنان جالعاساتىنىن، قاي-قايداعى قىلمىسكەر سۇمداردان پارا الىپ، قورعاپ قالعانىن ناقتى دەرەكتەرمەن جۇيەلەپ ايتىپ بەردى. ءبىر عاجابى، نۇرتاي جايىنان ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق. مەنىڭ اسىعا كۇتىپ وتىرعانىم وسى ءبىر قيىن شارۋا ەدى. زارۋبين ودان كوپە-كورىنەۋ اتتاپ ءوتىپ، قانايدىڭ ءتىپتى مەن بىلمەيتىن باسقا قىلمىستارىن اشكەرەلەپ كەتتى.

قاناي قايداعى ءبىر قيسىنسىز دالەلدەر ايتىپ، اقتالماق بولىپ ەدى، زارۋبين ونى قيا باستىرماي شىرماپ تاستادى:

— ءسىز، ريازان ايەلدەرىنىڭ مىلجىڭ سوزىمەن جەم دەمەڭىز مەنى! شىنىڭىزدى ايتىڭىز! نۇرتايدى تۇرمەدەن بوساتقانىڭىزدى مويىندايسىز با؟ بۇل ءبىر! ەكىنشى — ادال كوممۋنيستەرگە جالا جاۋىپ، ريەۆوليۋسيا زاڭىنا قايشى ارەكەت ىستەگەنىڭىز جونىندە نە ايتاسىز؟ باسقا شارۋانى كەزىندە كورە جاتارمىز. — بۇل ايتىپ وتىرعانى قابانبايەۆتىڭ سان قىلمىسىنىڭ ءبىر بولشەگى عانا ەكەنىن اڭعارتتى.

— بۇل ايتقاندارىڭىز جونىندە ءقازىر جاۋاپ بەرە المايمىن، — دەدى قابانبايەۆ، — اق ەدىم، بەيكۇنا ەدىم دەرمىن، وعان ءسىز ءبارىبىر يلانبايسىز.

— جوق، كوگەرشىنىم، مۇنىڭىز بوس ساندىراق! ريەۆوليۋسيا زاڭىنا، ەڭبەكشى حالىقتىڭ بوستاندىق مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ىسكە نە سەبەپتەن ارالاستىڭىز؟ سونى ايتىڭىزشى؟

— سوندا مەنى ريەۆوليۋسيانىڭ قاس جاۋى دەگىڭىز كەلە مە؟ — دەدى قابانبايەۆ ار-نامىسىنا وت تۇسكەندەي شىبجىڭداپ.

— اتباسار ۋەزىنىڭ قاي شۇقىرىندا قانداي يت ءولىپ جاتقانى دا ءمالىم بىزگە.

— ماعان مۇنداي اۋىر كۇنا تاعۋعا قانداي ناقتىلى دالەلدەرىڭىز بار؟

— بۇدان باسقا ايتارىڭىز بار ما؟ — زارۋبين قارىنداشىمەن ستولدى تىقىلداتتى.

— كىنامدى موينىما قويساڭىزدار ەكەن. كىم بولسا دا شىندىققا جۇگىنەدى عوي.

زارۋبين الدىندا جاتقان قىزىل تىستى جۇقا پاپكانى اقتارىپ، ءتورت بۇكتەۋلى قاعازدى جايلاپ سۋىرىپ الدى.

— مىنەكەي، ءسىزدىڭ ورىنبورداعى دوسىڭىزعا جازعان سالەم حاتىڭىز! نە جازعانىڭىز ەسىڭىزدە بار شىعار؟

قابانبايەۆ سازارا قالدى. بىردەڭە ايتايىن دەپ وقتالىپ ەدى، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، كوزى باقىرايىپ وتىرعان كۇيى، كوتەرىڭكى ەتتى موينىن ارەڭ بۇرىپ، زارۋبينگە قىرىنداپ قاراعاندا، جايشىلىقتا ءجوندى بىلىنبەيتىن جۇتقىنشاعى وزەكتەنە بۇلكىلدەدى.

— ۇمىتقان شىعارسىز، ەسىڭىزگە سالايىن، تىڭداڭىز! — زارۋبين ورىسشا جازىلعان حاتتى وقي باستادى: — قۇرمەتتى دوسىم ورازالى! — دەپ باستالىپتى حات. — تاماقتىڭ توقتىعىنا، كيىم-كەشەكتىڭ بۇتىندىگىنە ءماز بولىپ، جاپان تۇزدەگى كىشكەنە قالادا قالقاقتاپ ءجۇرىپ جاتىرمىن. قالا تۇرمىسىندا، ەل ومىرىندە ايتا قالعانداي وزگەرىس جوق. ءيا، قانداي وزگەرىس بولسىن. اعىنسىز قارا سۋداي تۇنىپ جاتىرمىز دەپ تە ايتا المايمىن. جاڭالىقتاردىڭ ءبىرازىن بۇدان بۇرىنعى حاتىمدا جازعان ەدىم. وعان قوسىمشا ايتايىن دەگەنىم نۇرتاي اقساقالدىڭ جايى. قارتايعان شاعىندا اباقتىدا شىرىتەيىن بە، ءىسى قيسىق بولسا دا، ەبىن تاۋىپ شارۋاسىن رەتتەپ جىبەردىم. وزىڭە ءمالىم، وڭكەي قۋلار نۇرتايدى قۇرتىپ جىبەرۋگە كۇش سالىپ باعىپ ەدى. قولىمنان كەلىپ تۇرعاندا ايانىپ قالايىن با، سوپاڭ ەتكىزىپ شىڭىراۋدان شىعارىپ الدىم. مەن بولماعاندا، ءبىرجولا قۇرىپ كەتەتىن ەدى. ايتەۋىر، كۇش سالىپ، قۇتقارىپ جىبەردىم. بۇكىل ەلگە لاڭ سالعان سامەت تومايەۆتى ءتيىستى جەرىنە اتتاندىرعانبىز. انىقتاپ ايتقاندا، قىلمىسىنا قىلمىس قوسىپ اباقتىعا جاپتىردىم. ەلدەگى داۋ-دامايدىڭ شىعۋىنا سەبەپشى بولىپ، بۇكىل جۇرتتى شۋلاتقان توقسانباي قىزى ورىنبورداعى ايەلدەر كۋرسىندا وقىپ ءجۇر. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن بىرەۋدىڭ تالكەگىنە كونبەيتىن ءبىر بەت اداممىن عوي. توقسانباي اسىپ كەتكەن باي كىسى ەمەس. شىندىعىندا كۇن كورگىشى وزىنە مول جەتەتىن ورتا كۇيلى شارۋا. ايتكەنمەن، ونىڭ قىزىن ورىنبوردان تايدىرۋ كەرەك. بايدىڭ قىزى دەپ ۇستىنەن دومالاق قاعاز تۇسىرسەم، ساۋداسى تەز ءبىتىپ جاتىر. سونداي ءبىر قاعازدى سەن دە تۇرتە سال.

دالاعا ىشكى جاقتان ءبىر «كارى قىران» ۇشىپ كەلدى. شالقار كولدە سايراڭداعان ەركىن قۇستاردىڭ شەتىنەن توپشىسىن قيىپ جايراتىپ تاستاي ما دەگەن ءقاۋپىمىز بار. قىزىلجار قالاسىنداعى دوسىم مارعاسكين ماحمەتتەن كەشە حات الدىم. «اسا ساق بولىڭدار، بايقاۋسىزدا «كارى قىراننىڭ» شەڭگەلىنە ءىلىنىپ قالىپ جۇرمەڭدەر»، — دەيدى.

ءوزىڭ بىلەسىڭ، تاقىرتوبە ەلىندە سالكەن ايشۋاقوۆ دەيىن ءبىر جارىمەس ءمۇعالىم بار عوي. سامەت تومايەۆتى اباقتىدان قۇتقارىپ الام دەپ ءقازىر الاسۇرىپ، قالادا شابۋىلداپ ءجۇر. ەندىگى كەزەك سونىكى. بۇيىرسا، ونى دا قالپاقتاي تۇسىرەتىن شىعارمىز. سەن دە قامسىز بولما. ولاردىڭ ارىزدارى گۋبەرنيادان اسىپ، ورىنبورعا دا جەتەر. ونداعى زاڭ ورىندارىندا سىبايلاس ادامدارىڭ بولسا كەرەك ەدى عوي. ار جاعىن ايتپاسام دا تۇسىنەرسىڭ...

امانتاي قالاسىنىڭ اجالدان قۇتىلىپ كەتكەن سارى ورىسى بار ەدى عوي. ونى قورعالجىنداعى احمەتجان بايعا قولبالا عىپ بەرگەنبىز. ءمۇساپىردىڭ وبال-جازىعى سونىڭ موينىندا بولادى. (نە تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمدى تۇسىنەرسىڭ! بۇدان بۇرىنعى حاتتا انىق ايتىلعان!)... دوسىڭ قاناي. 1924 جىل، 25 يۋن».

— وسى حات جونىندە نە ايتاسىز؟ — دەپ زىلدەنە سۇرادى زارۋبين. — فاكت دەگەنىمىز — قىڭىر نارسە، قانشا جالتارعانىڭمەن، بۇلتارتپايدى، كوگەرشىنىم! — حاتتى ءتورت بۇكتەپ پاپكاسىنا سالىپ قويدى.

قابانبايەۆ سوت ۇكىمىن تىڭداپ تۇرعان ايىپكەردەي، قانىن ىشىنە تارتىپ، اشۋ-ىزاسىن تالاقتاي سازارعان بەتىنە جيىپ، ءۇنسىز قاتىپ قالدى.

قابانبايەۆقا نايزاداي قادالعان جايسىز اڭگىمەنى ۇزاققا سوزعىسى كەلمەگەن يۆان پەتروۆيچ:

— سىزبەن ءسوز ءبىتتى! مىقتى بولساڭىز كارى قىراننىڭ شەڭگەلىنەن قۇتىلىپ كورىڭىز! — دەپ سۇستى پىشىنمەن ءسوزىن ءتۇيدى.

يۆان پەتروۆيچ تۇرەگەلدى. سىرلى ەدەنگە تىق-تىق باسىپ بارىپ، كابينەتىنىڭ سول جاق بۇيىرىندەگى جاسىل پەردەنى جالما-جان اشىپ جىبەردى. پەردەنىڭ ار جاعىنداعى ەسىك اشىق تۇر ەكەن. يۆان پەتروۆيچ ەسىككە تونە ءتۇسىپ:

— شىعىڭىز، بەرى كەلىڭىز! — دەپ ءسوز قاتىپ ەدى، اياعىن سوزالاڭداپ باسىپ، جاسقانا جىلجىپ، سامەت شىعا كەلدى. زارۋبين وعان تەرەزە جاقتاعى وقشاۋ تۇرعان ورىندىقتى نۇسقادى. سامەت سامارقاۋ پىشىنمەن ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. زارۋبين ءوزىنىڭ ورنىنا بارىپ وتىرىپ، ستولداعى قاعازدارىن، قالام-قارىنداشتارىن جيىستىرا باستادى.

قاناي سامەتتى كورگەندە قاقپانعا تۇسكەن سۋىرداي باقشيىپ، بەتى قۋارا قالدى. كوزى سامەتتى تەسىپ بارادى. مەن بۇل عاجايىپ وزگەرىسكە قايران قالىپ، ءۇنسىز وتىرا بەردىم. سامەتتىڭ ءقان-سولى كەتىپ جۇدەگەن سۇرقاي جۇزىنە سۇقتانا قارادىم.

زارۋبين اسا ءبىر يناباتتى قياپاتپەن سامەتكە كوز تاستاپ:

— قالاي، جولداس تومايەۆ؟ جالعىز وتىرىپ زەرىگىپ كەتكەن جوقسىز با؟ — دەدى.

— نەگە زەرىگەيىن! — دەدى سامەت باياۋ ۇنمەن.

زارۋبين جىميا كۇلىپ:

— ءبىزدىڭ نە ايتقانىمىزدى، قانداي ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشىپ العانىمىزدى تىڭداپ وتىرعان بولارسىز؟ — دەدى.

سامەت سىنىق شىرايمەن قىسقا جاۋىپ ايتتى:

— ءوزىڭىزدىڭ امىرىڭىزگە سايكەس تىڭدادىم، بارىنە دە قاندىم.

— بىلگەنىڭىز جاقسى! «كارى قىراننىڭ» وسىنداي ءايلا-تاسىلى دە بولادى، — دەپ ءبىر جۇمباق جايتتى اڭعارتتى زارۋبين.

قاناي قۇتى قاشىپ، جۇرەگى قۇم بولىپ، سىلەيىپ وتىر. مەن بولسام، ءبىر كەرەمەت جاقسى شاقتىڭ، قايىرلى جاز كۇنىنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن سەزىپ، ىشتەي تولقىنىپ وتىرمىن.

ءبارىمىز ەندى زارۋبين جولداستىڭ اۋزىنا قارادىق. نە ايتار ەكەن؟ ول ءتۇسىن سۋىتىپ، كوكشىل كوزىنەن ىزعار شاشىپ قابانبايەۆقا قارادى. سالدەن كەيىن تۇيلىگىپ، ورنىنان كوتەرىلدى. ەكى قولىن العا سوزىپ تۇرىپ، وكتەم سويلەدى:

— جولداس تومايەۆ! جولداس ايشۋاقوۆ! سىزدەر بارا بەرىڭىزدەر! الاڭسىز قىزمەتتەرىڭىزگە كىرىسىڭىزدەر. ال، قابانبايەۆ، ءسىز جانە ءسىزدىڭ سىبايلاستارىڭىز ءبىزدىڭ استىڭعى ۇيىمىزدە جاتقان ريەۆوليۋسيا دۇشپانى ەگور حازوۆپەن قاۋىشاسىزدار!..

سامەت ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە جىمىڭداي قاراستىق. قابانبايەۆ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بەتىن باسىپ، بۇعا بەردى.

زارۋبين جولداس جازۋ ستولىنىڭ سول جاق شەتىنە شىعىپ، توردەگى دزەرجينسكييدىڭ پورترەتىنە قاراپ، سىرەسىپ تۇرىپ قالدى. «ءامىرىڭىزدى بۇلجىتپاي ورىندادىم، فەليكس ەدمۋندوۆيچ! ەندى نە بۇيىراسىز؟! — دەپ تۇرعانداي ونىڭ وتتى كوزدەرى.

مەن ىشىمنەن: «قايىرلى جاز، قايىرلى جاز!» — دەي بەردىم.

---