InfoHub Logo

ارىسىنا بارمايمىز، «كونە تۇركى جازۋى»، «شاعاتاي ءتىلى» جايىندا زەرتتەۋلەر كوپ-اق. ءبىزدىڭ جازبامىز 20-عاسىرعا ارنالماق. ارينە، بۇل تاقىرىپ تۋرالى ءسوز قوزعاۋ قيىن. كەزىندەگى ساياسي حال-احۋالدى كورگەنىمىز جوق. وقىعان دەرەكتەرىمىز بەن قۇجاتتارىمىزدىڭ بىر-بىرىنە قايشى تۇستارى كوپ. بۇل تۇسىنىكتى جاعداي. «قىزىل قاندى ساياسي رەجيم» اق-قارانى اجىراتۋعا مۇمكىندىگىن بەرمەي، شىندىقتى جالعان، وتىرىكتى راس ەتىپ كورسەتىپ كەتكەن. سوندىقتان دا بۇگىنگى جازباق نيەتىمىزدى تەك دەرەكتەردى سارالاۋ رەتىندە عانا قابىلداۋ كەرەك دەپ تۇسىنگەندەرىڭىز ابزال. سوڭعى ءسوز ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تاريحشى-عالىمداردا بولماق.

العاشقى رەسمي ءقارىپ احاڭ (احمەت بايتۇرسىن ۇلى) دايىنداعان قازاق تىلىنە لايىقتالعان اراب جازۋ جۇيەسى. حالىق اراسىندا بۇل «توتە جازۋ» دەپ اتالىپ كەتكەن. («توتە» – وڭاي، ەڭ ءتيىمدى دەگەن ماعىنادا كەلەدى). احاڭ 1910 جىلى زەرتتەۋىن (قازاق تىلىنە ىڭعايلاستىرۋ) باستاپ، توتە جازۋدى 1912 جىلى قوعام اراسىنا كىرگىزگەن ەكەن. بۇل نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ زەرتتەۋشىلەر كەلەسى ۋاجدەرىن ايتادى: «بىرىنشىدەن، ءبىر دىبىستى جازۋ ءۇشىن بىرنەشە ارىپتەر پايدالانىلاتىن؛ ەكىنشىدەن، ءسوزدى جازعاندا ونىڭ تەك داۋىسسىز دىبىستارى عانا تاڭبالاناتىن دا، داۋىستىلارى جازىلماعان ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنۋ قيىندىق تۋدىراتىن؛ ۇشىنشىدەن، اراب الىپبيىندە داۋىستى دىبىستاردى بەلگىلەيتىن تاڭبالار سانى ۇشەۋ عانا بولعاندىقتان، بۇل تاڭبالار توعىز داۋىستىسى بار قازاق ءتىلى ءۇشىن جەتكىلىكسىز بولدى؛ تورتىنشىدەن، «مۇسىلمانشا ساۋات اشۋ» ادىسىندە ارىپتەردىڭ تازا اراب تىلىندەگى دىبىستالۋى مەن ايتىلۋىن جاتتاتۋمەن ۇزاق ۋاقىت كەتەتىن…» («انا ءتىلى» گازەتى، 2012 جىل).

1924 جىلعى ورىنبوردا وتكەن سەزدە ءقارىپ تاعدىرى تاعى دا قارالدى. ءبىر شەشىمگە ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بولاتىن. احمەت بايتۇرسىن ۇلى اراب الىپبيىندە قالۋ كەرەك دەسە، ءنازىر تورەقۇلوۆ لاتىن ەملەسىنە كوشۋ كەرەك دەپ ءوز ۇستانىمىن ءبىلدىردى. ارينە، ءارتۇرلى ۋاجدەر ايتىلدى. مىسالى، احاڭ «لاتىنعا كوشۋ ارقىلى ەۋروپانىڭ دەڭگەيىنە جەتەمىز دەپ ويلاساق، وندا نەگە ورىستاردىڭ وزدەرى سول لاتىنعا كوشپەيدى ەكەن؟» دەگەن ماعىنادا پىكىرىن بىلدىرەدى. ال ءنازىر تورەقۇلوۆ: «ءبىز قازاققا لاتىن ءارپىن كۇشپەن الدىرعالى وتىرعانىمىز جوق. لاتىن ءارپى ۇيرەنۋ، جازۋعا تىم پايدالى، جەڭىل. تۇرىك (اراب) ءارپىنىڭ بىرەۋى ءتورت ءتۇرلى، لاتىندىكى ءبىر عانا ءتۇرلى» دەيدى. ال سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ: “جۇرت تۇسىنبەيدى. مولدالار قارسى بولادى. لاتىن ءارپىن الۋدىڭ ساياسي جاعىنان قورقىنىشى بار. العانداردىڭ دا جۇمىسى جۇرمەي جاتىر” دەپ ءوز قورقىنىشىن كوپشىلىك ورتاعا سالادى. ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى بولسا «ايقاپتاعى» ءبىر ماقالاسىندا: «جازۋدى تارتىپكە سالۋ دەگەن وڭاي ەمەس. وقۋشىلار سىناسىن دەگەندە اركىم باسىنا كەلگەنىن جازاتۇعىن بولسا، ەشۋاقىتتا ويدى ءبىر جەرگە قورىتىپ بولمايدى، ورىندى، ورىنسىز سىن ايتا بەرۋ ماقسات ەمەس» دەيدى.

تالاس-تارتىسپەن وتكەن ۋاقىت 4 جىلعا سوزىلدى. 1928 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا بيلىكتىڭ ءبىر جيىنىندا «لاتىنعا كوشۋ كەرەك» دەپ قاۋلى قابىلدانىپ، قول قويىلدى.

ۋاقىت وتە بەردى. رەپرەسسيا، قولدان جاسالعان اشتىق… ءسويتىپ جۇرگەندە 1937 جىلى قازاق حالقىنىڭ جازۋىن وزگەرتۋ تۋرالى تاعى دا ماسەلە بولىپ كوتەرىلدى. بۇل جولى ورىس جازۋىنا، ياعني كيريلليسا قارىبىنە اۋىسۋ. قارسى كەلەر ەشكىم تابىلمادى. (نەگە ەكەنى بەلگىلى دە). از-ماز تالقىلاۋدان كەيىن 1940 جىلدىڭ قاراشا ايىندا «قازاق ءالىپبيىن وزگەرتۋ» تۋرالى قاۋلى شىقتى. ەندى ءبارى جاپپاي كيريلليسامەن وقىتىلا باستادى. بۇل بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.

ءسوز اراسىندا توقتالىپ كەتۋگە بولماس، رەسەيدە توڭكەرىستەن كەيىن ءالىپبيدى لاتىنعا كوشىرۋ ۇسىنىسى جاسالدى. ارنايى باعدارلاما دا قابىلدانىپ قويعان. سول كەزدەگى بيلىك باسىندا وتىرعان لۋناچارسكيي ەسىمدى شەنەۋنىك لەنيننىڭ قولداۋىن تاۋىپ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتكەن ەكەن. تەك، ءستاليننىڭ قولى بيلىككە جەتكەندە عانا «توقتاتۋ كەرەك» دەپ بۇيرىق بەرەدى.

وسى رەتتە ءالىپبيدىڭ اۋىسۋى تۋرالى مىنا ەكى پىكىر ءبىز ءۇشىن اسا قىزىقتى. ءبىرىنشىسى، جازۋشى ت. اسەمقۇلوۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىققا شىققان «ءارىپ تاعدىرى» ماقالاسىندا ءوز ويىن بىلايشا جەتكىزگەن: «…ءالىپبيدىڭ اۋىسۋىنىڭ قاسىرەتى – بۇرىنعى مۇرانىڭ ۇمىتىلىپ وتىرۋىندا. ءالىپبي اۋىسادى، سول الىپبيدە جازىلعان تەكستەر جويىلادى. مىسالعا، ءقازىر قاراپايىم حالىق كونە تۇرىك نەمەسە سارى ۇيعىر جازۋىنداعى جادىگەرلەردى وقي المايدى. بۇل تەكستەر ەندى عالىمداردىڭ عانا ەنشىسىندە. ءبىزدىڭ بايىرعى، كونە تۇرىك تىلىندەگى جازبا مۇرامىز باتىستىڭ، ورىستىڭ عالىمدارىنىڭ «مەنشىگى». سولار وقيدى، سولار تالدايدى، سولار پىكىر ايتىپ ۇكىم كەسەدى». ەكىنشى پىكىردى جۋرناليست ب. قايرات ۇلىنىڭ «قازاقيا قالاي وتارلاندى؟» ەڭبەگىنەن وقيمىز: «بار-جوعى ون شاقتى جىلدىڭ ىشىندە وداق قۇرامىندا تۇركى-قىپشاق تەكتەس ءھام مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ەملەسىن دۇركىن-دۇركىن وزگەرتۋ ارقىلى، ءبىرىن-بىرى جازباشا تۇسىنە المايتىن جاعدايعا جەتكىزدى».

ءسوز سوڭىندا «كيريلل» ءقارپى تۋرالى بىرەر ءسوز. 863 جىل (9-عاسىر). كيريلل مەن مەفوديي ەسىمدى اعايىندار جاڭا ءالىپبيدى ويلاپ تاپتى. (ارينە، تەك ەكەۋى عانا «باسىن قاتىردى» دەۋگە سەنۋ قيىن. دەگەنمەن، تاريح سولاردىڭ عانا ەسىمدەرىن قالدىرىپتى). اتالمىش ەڭبەك شىركەۋ ءۇشىن جاسالعان ەدى. باستى ماقسات – گرەكشە جازىلعان ءىنجىلدى سلاۆياندىقتارعا تۇسىنىكتى ەتۋ. كاتوليك شىركەۋى قانشالىقتى قارسىلاسقانىمەن، كونبەسكە امالى قالمادى. ءىس سوڭىندا بۇل تاجىريبە جاڭا ەملەنىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن اياقتالدى.

رۇستەم شىحىمۇران ۇلى
«جاقسى.kz»

---