InfoHub Logo

سەزىم — اينالاداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ادام قاجەتتەرىنە سايكەس كەلۋ-كەلمەۋىنەن تۋىندايتىن جان قۋاتى. قاجەتتەردىڭ وتەلۋ جاعدايىنا قاراي ادامداردا ءارتۇرلى (ۇنامدى، ۇنامسىز) سەزىمدەر پايدا بولادى. قۋانىش، قايعى، اشۋ، ىزا، قۇمارتۋ، شوشىنۋ، نازدانۋ، قورقۋ، قايعىرۋ، ۇرەيلەنۋ، ت.ب. — سەزىمنىڭ ەموسيا دەپ اتالاتىن قاراپايىم تۇرلەرى. ادامداردىڭ تىرشىلىك قاجەتىنە، ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى ولار ءتۇرلى دەڭگەيدە كورىنەدى. ادامنىڭ ورگانيكالىق قاجەتتەرى مەن ينستينكتەرىنە بايلانىستى قاراپايىم، وتكىنشى ەموسيالاردان (كۇلكى، جىلاۋ، ت.ب.) مۇنىڭ كۇردەلى تۇرلەرىن (اففەكت، كوڭىل، قۇمارلىق، سترەسس) اجىراتۋ قاجەت. ەموسيالاردىڭ بار-بارىنە ورتاق بەلگى — ولاردىڭ سيتۋاسيالىعى، ياعني ناقتى جاعدايعا وراي تۋاتىندىعى، سونداي-اق ءتۇرلى مانەرلى قوزعالىستارعا (بەت، دەنە، قول، ت.ب.) باي كەلەتىندىگى.

سەزىم — تىكەلەي مي قابىعى جارتىشارلارىنىڭ جۇمىسى بولسا، ەموسيالار — كوبىندە مي قابىعى استىنداعى ايماق پەن مي باعاناسى بولىكتەرىنىڭ (سوپاقشا، ورتاڭعى ارالىق، ت.ب.) قىزمەتىنەن تۋىندايدى. ادام سەزىمدەرى مەن ەموسيالارى قاشاندا تاريحي-الەۋمەتتىك سيپاتتا بولادى، ونىڭ مازمۇنىن قوعامدىق بولمىس بەلگىلەيدى. جانۋارلار ەموسياسى — بيولوگيالىق رەاكسيالاردىڭ جيىنتىعى، رەفلەكستەر تىزبەگى، ينستينكتەر كومپلەكسى بولىپ تابىلادى. سەزىمدەر مەن ەموسيالارعا بىرنەشە ەرەكشەلىكتەر ءتان. ولاردان قاراما-قارسى پوليارلىق ساپالىقتاردى (سۇيسىنۋ-سۇيسىنبەۋ، شاتتىق-ۋايىم)، جىگەرلى، جىگەرسىز، قوزۋ جانە كەرنەۋدەن بوسانۋ، ياعني شەشىلۋ، ت.ب. سياكتى كورىنىستەردى بايقاۋعا بولادى. سەزىمدەردەن ادامنىڭ دۇنيەتانىمى، ءومىر پوزيسياسى جاقسى اڭعارىلادى. العا قويعان ماقسات جولىندا، ءومىر ءۇشىن كۇرەستە كۇشتى، جىگەرلى سەزىمدەرسىز تابىسقا جەتۋ قيىن. تىنىس-تىرشىلىگى سولعىن، سەلسوق ادامداردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتۋى قيىن. ادام نە ءۇشىن كۇرەسسە، سونى جان-تانىمەن جاقسى كورىپ، ال ۇنامسىز نارسەلەردى بارىنشا جەك كورىپ وتىرۋى قاجەت.

ادام ەموسيالارىنىڭ ىشىندە ونىڭ كۇردەلى ءتۇرى — كوڭىلدىڭ الاتىن ورنى زور. كوڭىل — ادام مىنەز-قۇلقىنا بەلگىلى رەڭك بەرىپ، ودان ءبىراز ۋاقىت بويىنا بايقالاتىن جالپى ەموسيالىق جاعداي. كوڭىلىنە قاراپ ادامداردى شات-جايدارى، جىلى ءجۇزدى، ءتۇسى سۋىق، ىزالى، ت.ب. دەپ اجىراتۋعا بولادى. كوتەرىڭكى كوڭىل ادامعا قۋات بەرەدى، ونداي كىسى وپتيميست بولادى («سىردىڭ سۋى سيراعىنان كەلمەۋ»)، ال ۋايىم-قايعى كىسىنى كەيدە ءجۇنجىتىپ، جابىرقاتىپ جىبەرەدى. كوڭىل ىلعي دا سىرتقى، (شكى اسەرلەردەن تۋىندايدى. ماسەلەن، ادامنىڭ قىزمەتى جاقسى، ۇجىمى ىنتىماقتى، وتباسى جاراسىمدى بولسا، مۇندايدا ونىڭ كوڭىلى دە كوتەرىڭكى بولادى. ادامنىڭ دەنساۋلىق جاعدايى دا (اۋرۋ-سىرقاۋ)، جۇيكە جۇيەسىندەگى ەرەكشەلىكتەر دە كوڭىلگە ءبىراز اسەر ەتەدى. تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزدى دا، ءماندى نارسەنىڭ ءبارى كوڭىلگە ەرەكشە ءىز قالدىرادى. ەگەر ادامنىڭ كوپتەن ءاينالىسىپ جۇرگەن ءىسى وڭعا باسسا، نە ورىندالسا (جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرۋ، جاقسى كىزمەتكە ورنالاسۋ) ونداي كىسى شات-شادىمان كۇيگە تۇسەدى. كەرىسىنشە، كىسى ساتسىزدىككە ۇشىراي بەرسە، كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الماسا، كەيدە جانىن قويارعا جەر تابا الماي قينالىپ، مازاسىزدانادى. وسى جونىندە حالقىمىز: «كوڭىلسىزدەن كۇلكى شىقپاس»، «ادام كوڭىلدەن ازادى» دەپ تاۋىپ ايتقان. ەرىك-جىگەرى كۇشتى، رۋحاني ءومىرىنىڭ مازمۇنى باي، ۇستاعان يدەياسىنا سەنىمى مول ادامدار قانداي اۋىر جاعدايلاردا دا وزدەرىن كەتەرىڭكى، سەرگەك ۇستايدى. كوڭىلدى مەڭگەرە ءبىلۋ — كىمگە دە بولسا اسا قاجەتتى سيپات. بۇل، اسىرەسە، مۇعالىمگە اۋاداي قاجەت. شاكىرت اتاۋلىنىڭ ۇستازىنىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ وتىراتىنى بەلگىلى. ءمۇعالىم كوڭىلسىز، كىربىڭ جۇرسە، مۇنىڭ وقۋشىلارعا قولايسىز اسەر ەتەتىنى حاق. بۇپ جونىندە دە حالقىمىز ەجەلدەن-اق: «قاباعى جاماننىڭ ساباعى جامان» دەپ دۇرىس ايتقان.

تەك ادامعا عانا ءتان جوعارى سەزىمدەرگە يماندىلىق، رۋحاني ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق، ينتەللەكت سەزىمدەرى كىرەدى. قوعامنىڭ ناكتى تالابىنا سايكەس ادام مىنەز-قۇلقىنان ءجيى كورىنەتىن سەزىمدەردىڭ ءبىرى — ادامگەرشىلىك سەزىمدەرى. بۇل وتە كەڭ ءماندى سەزىم، مۇنىڭ مازمۇنىمەن قاتار قۇرىلىمى ءدا كۇردەلى كەلەدى. بۇلار ەڭ الدىمەن قوعامدىق ءماندى جانە جەكە كوڭىل — كۇيگە بايلانىستى ەكى توپقا بولىنەدى. بۇل ەكەۋى بىر-بىرىنە قايشى كەلىپ قالۋى دا مۇمكىن. ءبىراق سانا-سەزىمى جەتىلگەن، كوزقاراسى مەن سەنىمى قالىپتاسقان ادامدا مۇنىڭ ءبىرىنشىسى باسىم بولىپ وتىرادى. ماسەلەن، وسىنداي سەزىمدەردىڭ توبىنا ۇلتجاندىلىق، دوستىق، جولداستىق، ادالدىق، شىنشىلدىق، ار-نامىس، پارىز، بورىش جاۋاپكەرشىلىك، ۇيات، ت.ب. جاتادى. كىسىنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامى، ونىڭ ۇجىمداعى ورنى، ناقتىلى ىس-ارەكەتى بۇل سەكىلدى سەزىمدەردىڭ مازمۇنىنا ەلەۋلى اسەر ەتەدى. ەگەر ادام قوعامداعى بەلگىلى ەرەجەلەردى بۇزسا، بۇعان قاتتى قينالادى دا، ولاردى ورىنداپ جۋرسە — وعان ماساتتاناتىن بولادى. ماسەلەن، «ولىمنەن ۇيات كۇشتى»، — دەيتىن تىركەس وسى ايتقانىمىزدىڭ ايعاعى. ءبىلىمى، تاجىريبە-تاسىلىنە قاراي ادامنىڭ ۇيالۋ دارەجەسى دە ءارتۇرلى بولادى. نادان، ءسوزى ءمون ءىسى پارىقسىز كىسى ءوزىنىڭ ادەپسىز قىلىعىنان ايىلىن جيماسا، بىلىكتى، مادەنيەتتى، كەپتى كورگەن كىسى مۇنداي قىلىقتان قاتتى ۇيالادى. جوعارعى سەزىمدەردىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى — ەستەتيكالىق سەزىمدەر. بۇلار شىندىقتاعى ناعىز سۇلۋلىكتى سەزىنە بىلۋدە بايقالادى. بۇل تەكتى سوزىمدەر سۇلۋ، سىمباتتى، ومىرگە ۇيلەسىمدى، ادەمى كورىنىستەردى تاماشالاۋ نەمەسە تابيعاتتاعى، ونەردەگى جانە ومىردەگى شىنايى اسەم نارسەلەردەن (سۋرەت پولوتنولارى، كەسكىن، ساۋلەت ونەرى، مۋزىكالىق نەمەسە ساحنالىق شىعارمالار) — ولاردىڭ شەبەر ورىندالۋىنان ءلاززات الۋعا بايلانىستى دا تۋىنداپ وتىرادى. ماسەلەن، «جاقسى ءان ءمون ءتاتتى كۇي»، ياعني جاقسى مۋزىكالىق اۋەن ادامنىڭ ەستەتيكالىق سەزىمدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ىقپال ەتەتىندىگىن اقىن ماعجان جۇمابايەۆ بىلايشا سيپاتتايدى: «سۇلۋلىق سەزىمدەرى ادامنىڭ دۇرىس، سۋلۋ، ءلاززات ىزدەۋىنە، سۇلۋ نارسەنى سۇيۋىنە، كورىكسىز نارسەدەن جيرەنۋىنە، جاقسىلىققا ۇمتىلىپ، جاۋىزدىكتان تىيىلۋىنا كوموك كورسەتەدى»،- دەسە، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ: «حالىقتىڭ ارعى-بەرگىسىن قوزعاپ، ەستەرىنە ءتۇسىرىپ، مۇڭ-مۇقتاجىن زارلاپ كەم-كەتىگىن كەرسەتىپ، ادەمى داۋىسىمەن قۇيقىلجىتىپ تۇرعاندا قانداي تاس كەڭىل بولسا دا جىبىمەگەن ەركىنە قويمايدى. حالىقتىڭ قايداعى-جايداعىسى ويىنا قوزعالىپ، ءتۇسىپ، قاندارى قايناپ ءتىپتى ارقالارى قىزىپ كەتەدى. اركىمنىڭ كوڭىل كوزدەرىنەن جاس مونشاقتاپ، بويلارى بالقىعانداي، شارتتا-شۇرت قول شاپالاقتاسىپ تارقايدى»، — دەگەن ەدى.

---