قازاق بيلەرى مەن باتىرلارى
5 - سىنىپ. قازاقستان تاريحىنان اڭگىمەلەر
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاق بيلەرى مەن باتىرلارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
• بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى سوت تورەلىگى، بيلىك ايتۋ جۇيەسىمەن تانىستىرۋ، قازاق بيلەرىنىڭ ءومىرى، ولاردىڭ تاريحتا الاتىن ورنى، ونەگەلى ىستەرى جايىندا مالىمەت بەرۋ. جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكەن قازاق باتىرلارى، ولاردىڭ ەرلىگى جايىندا كەڭىنەن مالىمەت بەرۋ، قازاق تاريحىنداعى باتىرلاردىڭ الاتىن ورنىن انىقتاۋ.
• دامىتۋشىلىق: وتكەن عاسىرلارداعى قازاق ەلىنىڭ سوت جۇيەسى تورەلىك ەتۋ داستۇرىمەن تانىستىرا وتىرىپ مەملەكەت، بيلىك جايىندا مالىمەتتەرىن كەڭەيتۋ، قۇقىقتىق تۇسىنىكتەرىن دامىتۋ. قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگىنە تاريحي تۇرعىدان باعا بەرە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ، تانىمدىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
• تاربيەلىك: قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بيلىك ايتقان بيلەر ءومىرىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ ادىلدىككە، ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا تاربيەلەۋ، قۇكىقتىق تاربيە بەرۋ. قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگىن ۇلگى ەتۋگە، قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ.
ءادىسى: ينتەراكتيۆتى
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايد، ەلەكتروندى وقۋلىق
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن، دايىندىعىن تەكسەرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1) قالىپ قويعان داتالار مەن سوزدەردى ورنىنا كەلتىرىپ جاز.
ا) قازاق حاندىعى -------- 1466 جىلى قۇرىلدى.
ءا) جوشى حان --------------(1227) جىلى قايتىس بولدى.
ب) قازاق حاندارىنىڭ تاريحى -----------(1466 - 1847) جىلدار ارالىعىن قامتيدى.
ۆ) --- ءحىح عاسىردا رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن ساياساتى حاندىق بيلىكتى تۇبىرىمەن جويدى.
2) كەستەنى تولتىر.
حان بيلىك ەتكەن جىلدارى بيلىك ەتۋ ەرەكشەلىگى
الاشا حان ب. ز. ب. 4 - 3 مىڭجىلدىقتار قازاق حاندارىنىڭ ارعى اتاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن اتى اڭىزعا اينالعان حان
جوشى حان 1187 - 1227 جج. شىڭعىسحاننىڭ بارلىق جورىقتارىنا بەلسەنە قاتىستى.
ۋىز حان ب. ز. ب. ءى مىڭجىلدىق - ب. ز - داعى ءى مىڭجىلدىقتىڭ باسى سارىارقا وڭىرىندە 16 جىل پاتشالىق قۇرعان.
2016 جىلى «قازاق حاندىعىنىڭ» 550 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلانعالى وتىر.
ءىىى. جاڭا ساباق.
1) ەلەكتروندى وقۋلىقپەن جۇمىس
2) قازاق مەملەكەتىنىڭ ساياسي ومىرىندە بيلەردىڭ ورنى وتە جوعارى بولدى. سول ۇلى بيلەردىڭ ءبىر قاتارىنا توقتالىپ وتەمىز.
تولە بي الىبەك ۇلى قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ ءۇيسىن تايپاسىنان شىققان ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى. جاستايىنان ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسقان تولە جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ەلشىلىك قىزمەتتى دە اتقاردى. بۇل ونىڭ حالقىن شاپقىنشىلىقتان، جاۋگەرشىلىكتەن امان ساقتاپ قالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.
تولە بي قازاقتىڭ اتاقتى «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى.
قازىبەك بي كەلدىبەك ۇلى ورتا ءجۇزدىڭ باس ءبيى. ونىڭ شەشەندىگى مەن ساڭقىلداعان داۋىسىنا قاراپ حالىق قاز داۋىستى قازىبەك دەپ اتاپ كەتكەن. تاۋكە حان ءبىر كەزدەرى ورتا ءجۇزدىڭ بيلىگىن وسى قازىبەككە سەنىپ تاپسىرعان. قاز داۋىستى قازىبەك بي تاۋكە حاننىڭ باسشىلىعىمەن جاساعان «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى.
ايتەكە بي بايبەك ۇلى كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى جانە بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى. قازاق حاندىعىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان اتاقتى ءۇش ءبيدىڭ ءبىرى. ايتەكە جاستايىنان مەملەكەتتىك ىستەرگە ارالاسىپ، ەل اراسىندا بيلىك ايتا باستايدى. جاسىنان اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان. قازاقستاننىڭ باتىسى مەن وڭتۇستىك - باتىس ولكەسىندە ايتەكەنىڭ اتى ەرتەدەن بەلگىلى بولادى. تولە، قازىبەك بيلەرمەن قاتار ايتەكە دە تاۋكە حاننىڭ باستاۋىمەن قۇراستىرىلعان XVIII عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپتىق جيناعى بولىپ تابىلاتىن «جەتى جارعىنى» جاساۋعا قاتىسادى.
تاريح عىلىمىندا حالىق اراسىندا ءاز تاۋكە، ياعني دانا، ءادىل دەگەن اتاعى شىققان. تاۋكە حان بيلىگى تۇسىنا جاتاتىن دەرەكتەر وتە از. تاۋكەنىڭ اكەسى سالقام جاڭگىر 1652 جىلى قالماقتارمەن بولعان شايقاستا قازا تابادى. تاۋكە حان 1680 - 1718 جىلدارى بيلىك ەتتى. ءوز زامانىنىڭ قيىندىعىنا قاراماستان، تاۋكە حان مەملەكەتتىڭ بۇتىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالدى. ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىمەن، كورەگەندىگىمەن ءۇش جۇزگە بيلىگىن جۇرگىزدى.
«جەتى جارعى»- قازاق حاندىعىن نىعايتۋ ماقساتىمەن تاۋكە حان تۇسىندا جاسالعان قازاقتىڭ بايىرعى ادەت - عۇرىپ جيناعى.
«جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى تاۋكە حاننىڭ كەزىندە ومىرگە كەلگەن. اۋەلدەن باستاپ حاننىڭ جانىنداعى ۇلى بيلەردىڭ كەڭەسى «جەتى جارعى» اتانعان. ونىڭ قۇرامىندا جوعارىدا اتالعان ۇلى بيلەردەن باسقا دا بەدەلدى ادامدار بولعان. بۇل قازىرگى پارلامەنت دەڭگەيىندەگى بيلىك جۇيەسى. اتالعان زاڭدار جيناعىش قۇراستىرۋعا تولە، قازىبەك، ايتەكە سياقتى قازاقتىڭ بەلگىلى بيلەرى قاتىسقان.
جوڭعار مەملەكەتى - ءحۇىى عاسىردىڭ 30 - جىلدارىندا باتىس مونعوليادا قۇرىلعان اسكەري - فەودالدىق مەملەكەت.
جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە شابۋىلى ءحۋىى - حۋش عاسىر ارالىعىن قامتيدى.
ەڭ قاسىرەتتى جىل دەپ 1723 جىلدى ايتۋعا بولادى. سەبەبى تاريحتاعى ايگىلى قىرعىن «اقتابان شۇبىرىندى، الاكول سۇلاما» وسى جىلى بولعان. بۇدان سوڭ وقۋشىلاردىڭ نازارىن «ەلىم - اي» انىنە اۋدارامىن. ساباق جوسپارىنداعى ەكىنشى تاقىرىپشاعا كەڭىنەن توقتالامىن. ەڭ الدىمەن جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قول باستاعان، ەل مەن جەردى قورعاۋ كەزىندە ەرلىك كورسەتىپ، اتى اڭىزعا اينالعان باتىرلار جايىندا قىسقاشا اڭگىمەلەپ بەرۋ.
باتىرلار: قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، شاقشاق جانىبەك، بايان باتىر، رايىمبەك، مالايسارى ت. ب.
3) كوشپەندىلەر ءفيلمى كورسەتىلەدى.
ءىۇ. شەشەندىك سوزدەرىنە قاراپ، اۆتورلارىن تاپ.
1. «اتادان ۇل تۋسا يگى،
اتا جولىن قۋسا يگى...» (تولە بي)
2. «سەن - قابىلان، دا مەن ارىستان،
الىسقالى كەلگەنمىن...» (قازىبەك بي)
3. «باي بولساڭ، حالىققا پايداڭ ءتيسىن،
باتىر بولساڭ، جاۋعا نايزاڭ ءتيسىن...» (ايتەكە بي)
ءۇ. مازمۇندارى سايكەس كەلەتىن ۇياشىقتاردى بىردەي تۇسپەن بويا.
قازىبەك بي
ۇلى ءجۇزدىڭ باسشىسى، شەشەن، تاشكەنت قالاسىندا جەرلەنگەن (تولە بي)
كىشى ءجۇزدىڭ باسشىسى (ايتەكە بي)
ورتا ءجۇزدىڭ باس ءبيى (قازىبەك بي)
ءۇى. جاسىرىنعان سوزدەردى تاپ.
1. بوگەن وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن باتىر - بوگەنباي
2. «دارابوز باتىر» اتانعان باتىر - قابانباي
3. ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندەگى شاپىراشتى رۋىنان شىققان باتىر - ناۋرىزباي
4. ماعجان جۇمابايەۆتىڭ داستانىنداعى كەيىپكەر باتىر - بايان
ءۇىى. ءبۇۇ ستراتەگياسى
بىلەمىن ۇيرەندىم ۇيرەنگىم كەلەدى
باعالاۋ:
ءۇي تاپسىرماسى: §30 - 31. تاقىرىپتىڭ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ جازىپ كەلۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاق بيلەرى مەن باتىرلارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
• بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى سوت تورەلىگى، بيلىك ايتۋ جۇيەسىمەن تانىستىرۋ، قازاق بيلەرىنىڭ ءومىرى، ولاردىڭ تاريحتا الاتىن ورنى، ونەگەلى ىستەرى جايىندا مالىمەت بەرۋ. جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسكەن قازاق باتىرلارى، ولاردىڭ ەرلىگى جايىندا كەڭىنەن مالىمەت بەرۋ، قازاق تاريحىنداعى باتىرلاردىڭ الاتىن ورنىن انىقتاۋ.
• دامىتۋشىلىق: وتكەن عاسىرلارداعى قازاق ەلىنىڭ سوت جۇيەسى تورەلىك ەتۋ داستۇرىمەن تانىستىرا وتىرىپ مەملەكەت، بيلىك جايىندا مالىمەتتەرىن كەڭەيتۋ، قۇقىقتىق تۇسىنىكتەرىن دامىتۋ. قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگىنە تاريحي تۇرعىدان باعا بەرە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ، تانىمدىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
• تاربيەلىك: قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بيلىك ايتقان بيلەر ءومىرىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ ادىلدىككە، ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا تاربيەلەۋ، قۇكىقتىق تاربيە بەرۋ. قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگىن ۇلگى ەتۋگە، قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ.
ءادىسى: ينتەراكتيۆتى
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايد، ەلەكتروندى وقۋلىق
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسىن، دايىندىعىن تەكسەرۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1) قالىپ قويعان داتالار مەن سوزدەردى ورنىنا كەلتىرىپ جاز.
ا) قازاق حاندىعى -------- 1466 جىلى قۇرىلدى.
ءا) جوشى حان --------------(1227) جىلى قايتىس بولدى.
ب) قازاق حاندارىنىڭ تاريحى -----------(1466 - 1847) جىلدار ارالىعىن قامتيدى.
ۆ) --- ءحىح عاسىردا رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن ساياساتى حاندىق بيلىكتى تۇبىرىمەن جويدى.
2) كەستەنى تولتىر.
حان بيلىك ەتكەن جىلدارى بيلىك ەتۋ ەرەكشەلىگى
الاشا حان ب. ز. ب. 4 - 3 مىڭجىلدىقتار قازاق حاندارىنىڭ ارعى اتاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن اتى اڭىزعا اينالعان حان
جوشى حان 1187 - 1227 جج. شىڭعىسحاننىڭ بارلىق جورىقتارىنا بەلسەنە قاتىستى.
ۋىز حان ب. ز. ب. ءى مىڭجىلدىق - ب. ز - داعى ءى مىڭجىلدىقتىڭ باسى سارىارقا وڭىرىندە 16 جىل پاتشالىق قۇرعان.
2016 جىلى «قازاق حاندىعىنىڭ» 550 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلانعالى وتىر.
ءىىى. جاڭا ساباق.
1) ەلەكتروندى وقۋلىقپەن جۇمىس
2) قازاق مەملەكەتىنىڭ ساياسي ومىرىندە بيلەردىڭ ورنى وتە جوعارى بولدى. سول ۇلى بيلەردىڭ ءبىر قاتارىنا توقتالىپ وتەمىز.
تولە بي الىبەك ۇلى قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ ءۇيسىن تايپاسىنان شىققان ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى. جاستايىنان ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسقان تولە جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ەلشىلىك قىزمەتتى دە اتقاردى. بۇل ونىڭ حالقىن شاپقىنشىلىقتان، جاۋگەرشىلىكتەن امان ساقتاپ قالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.
تولە بي قازاقتىڭ اتاقتى «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى.
قازىبەك بي كەلدىبەك ۇلى ورتا ءجۇزدىڭ باس ءبيى. ونىڭ شەشەندىگى مەن ساڭقىلداعان داۋىسىنا قاراپ حالىق قاز داۋىستى قازىبەك دەپ اتاپ كەتكەن. تاۋكە حان ءبىر كەزدەرى ورتا ءجۇزدىڭ بيلىگىن وسى قازىبەككە سەنىپ تاپسىرعان. قاز داۋىستى قازىبەك بي تاۋكە حاننىڭ باسشىلىعىمەن جاساعان «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى.
ايتەكە بي بايبەك ۇلى كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى جانە بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى. قازاق حاندىعىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان اتاقتى ءۇش ءبيدىڭ ءبىرى. ايتەكە جاستايىنان مەملەكەتتىك ىستەرگە ارالاسىپ، ەل اراسىندا بيلىك ايتا باستايدى. جاسىنان اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان. قازاقستاننىڭ باتىسى مەن وڭتۇستىك - باتىس ولكەسىندە ايتەكەنىڭ اتى ەرتەدەن بەلگىلى بولادى. تولە، قازىبەك بيلەرمەن قاتار ايتەكە دە تاۋكە حاننىڭ باستاۋىمەن قۇراستىرىلعان XVIII عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپتىق جيناعى بولىپ تابىلاتىن «جەتى جارعىنى» جاساۋعا قاتىسادى.
تاريح عىلىمىندا حالىق اراسىندا ءاز تاۋكە، ياعني دانا، ءادىل دەگەن اتاعى شىققان. تاۋكە حان بيلىگى تۇسىنا جاتاتىن دەرەكتەر وتە از. تاۋكەنىڭ اكەسى سالقام جاڭگىر 1652 جىلى قالماقتارمەن بولعان شايقاستا قازا تابادى. تاۋكە حان 1680 - 1718 جىلدارى بيلىك ەتتى. ءوز زامانىنىڭ قيىندىعىنا قاراماستان، تاۋكە حان مەملەكەتتىڭ بۇتىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالدى. ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىمەن، كورەگەندىگىمەن ءۇش جۇزگە بيلىگىن جۇرگىزدى.
«جەتى جارعى»- قازاق حاندىعىن نىعايتۋ ماقساتىمەن تاۋكە حان تۇسىندا جاسالعان قازاقتىڭ بايىرعى ادەت - عۇرىپ جيناعى.
«جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى تاۋكە حاننىڭ كەزىندە ومىرگە كەلگەن. اۋەلدەن باستاپ حاننىڭ جانىنداعى ۇلى بيلەردىڭ كەڭەسى «جەتى جارعى» اتانعان. ونىڭ قۇرامىندا جوعارىدا اتالعان ۇلى بيلەردەن باسقا دا بەدەلدى ادامدار بولعان. بۇل قازىرگى پارلامەنت دەڭگەيىندەگى بيلىك جۇيەسى. اتالعان زاڭدار جيناعىش قۇراستىرۋعا تولە، قازىبەك، ايتەكە سياقتى قازاقتىڭ بەلگىلى بيلەرى قاتىسقان.
جوڭعار مەملەكەتى - ءحۇىى عاسىردىڭ 30 - جىلدارىندا باتىس مونعوليادا قۇرىلعان اسكەري - فەودالدىق مەملەكەت.
جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىنە شابۋىلى ءحۋىى - حۋش عاسىر ارالىعىن قامتيدى.
ەڭ قاسىرەتتى جىل دەپ 1723 جىلدى ايتۋعا بولادى. سەبەبى تاريحتاعى ايگىلى قىرعىن «اقتابان شۇبىرىندى، الاكول سۇلاما» وسى جىلى بولعان. بۇدان سوڭ وقۋشىلاردىڭ نازارىن «ەلىم - اي» انىنە اۋدارامىن. ساباق جوسپارىنداعى ەكىنشى تاقىرىپشاعا كەڭىنەن توقتالامىن. ەڭ الدىمەن جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قول باستاعان، ەل مەن جەردى قورعاۋ كەزىندە ەرلىك كورسەتىپ، اتى اڭىزعا اينالعان باتىرلار جايىندا قىسقاشا اڭگىمەلەپ بەرۋ.
باتىرلار: قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، شاقشاق جانىبەك، بايان باتىر، رايىمبەك، مالايسارى ت. ب.
3) كوشپەندىلەر ءفيلمى كورسەتىلەدى.
ءىۇ. شەشەندىك سوزدەرىنە قاراپ، اۆتورلارىن تاپ.
1. «اتادان ۇل تۋسا يگى،
اتا جولىن قۋسا يگى...» (تولە بي)
2. «سەن - قابىلان، دا مەن ارىستان،
الىسقالى كەلگەنمىن...» (قازىبەك بي)
3. «باي بولساڭ، حالىققا پايداڭ ءتيسىن،
باتىر بولساڭ، جاۋعا نايزاڭ ءتيسىن...» (ايتەكە بي)
ءۇ. مازمۇندارى سايكەس كەلەتىن ۇياشىقتاردى بىردەي تۇسپەن بويا.
قازىبەك بي
ۇلى ءجۇزدىڭ باسشىسى، شەشەن، تاشكەنت قالاسىندا جەرلەنگەن (تولە بي)
كىشى ءجۇزدىڭ باسشىسى (ايتەكە بي)
ورتا ءجۇزدىڭ باس ءبيى (قازىبەك بي)
ءۇى. جاسىرىنعان سوزدەردى تاپ.
1. بوگەن وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن باتىر - بوگەنباي
2. «دارابوز باتىر» اتانعان باتىر - قابانباي
3. ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندەگى شاپىراشتى رۋىنان شىققان باتىر - ناۋرىزباي
4. ماعجان جۇمابايەۆتىڭ داستانىنداعى كەيىپكەر باتىر - بايان
ءۇىى. ءبۇۇ ستراتەگياسى
بىلەمىن ۇيرەندىم ۇيرەنگىم كەلەدى
باعالاۋ:
ءۇي تاپسىرماسى: §30 - 31. تاقىرىپتىڭ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ جازىپ كەلۋ.
You Might Also Like
-
اشىق ساباقتىڭ تاقىرىبى: "بولشەكتەر مەن ۇلەستەر. ولاردىڭ جازىلۋى"
-
اعىلشىن ءتىلى ساباعىندا ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى كوممۋنيكاتيۆتىك قۇزرەتتىلىكتى دامىتۋ
