InfoHub Logo

ەجەلگى زامانداعى قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەتيكالىق قۇندىلىقتارىنا – بوستاندىق  جاتادى. كەز كەلگەن قازاق ءبىر ءتۇن ىشىندە ءوز كيىز ءۇيىن جيناپ، وتباسىمەن باسقا اۋىلعا نەمەسە شەكسىز دالاعا كوشىپ كەتە الاتىن بولعان. ارينە، بۇل قازىردە تۇرعىن ۇيدە تۇرىپ جاتقان قازاقتارعا كەلمەيدى، الايدا، مال باعىپ، شەت جاقتا  تىرشىلىك ەتەتىن وتباسىلارعا  وتە ىڭعايلى. ءوزارا كومەك، قازاقتىڭ ايگىلى "اسار" سالتى، بۇكىل اۋىل ورتەنىپ كەتكەن تۇرعىن ءۇيدىڭ نەمەسە جۇت تابىنىنان قىرىلعان مالدىڭ ورنىنا ءۇي سالۋعا نەمەسە جاڭا تابىن جيناۋعا كومەكتەسكەن. بۇل سالت ءالى كۇنگە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى، ءۇي سالۋ ءۇشىن «اسار» جاساپ، كومەككە شاقىرىپ جاتادى. جاڭاشالانعان تۇرىنە جاعداي تومەن وتباسىلارعا قاراجات جيناپ، ءۇي الىپ بەرىپ جۇرگەن بىرلەستىك قورلارىن ايتۋعا بولادى.قوناقجايلىلىق – ءشولدى دالاداعى كەز كەلگەن ساياحاتشىنىڭ  قۇندىلىعىنا بايلانىستى ادەت-عۇرىپ. قۇدايى قوناققا تاماعىن بەرىپ، جولىن كورسەتىپ جىبەرەتىن بۇل قۇندىلىق قازاق حالقىنىڭ ەرەكشە مادەنيەتى دەسە بولادى. ۇلكەندەرگە قۇرمەت – بەلگىلى ءبىر شەكتەردە ۇرپاقتى بايلانىستىراتىن وتە جاعىمدى قۇبىلىس. جالپى قازاق حالقى داستۇرگە ەرەكشە ءمان بەرگەن حالىق. بالا تۋىلا سالا شىلدەحانا، بەسىك توي،  قىرقىنان شىعارۋ، تۇساۋكەسەر، سۇندەت توي سەكىلدى سال-داستۇرگە نەگىزدەلگەن جيىلىستان باستاۋ الادى. ودان كەيىن ايتتىرۋ،  سىرعا سالۋ، قىز الىپ قاشۋ، قۇدا  ءتۇسۋ سەكىلدى تويلارعا زامانعا ساي وزگەرتۋلەر ەنسە دە ءالى كۇنگە ساقتالىپ كەلەدى. وسى جانە باسقا دا ءبىرقاتار قۇندىلىقتار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى. 

سونىمەن قاتار، قازىرگى زامانعى شىندىققا سايكەس كەلمەيتىن قۇندىلىقتار دا بار. مىسالى، ترايباليزم – ءبىرتۇتاس ۇلتتى رۋ بويىنشا ءبولۋ، رۋلىق نەگىزدە ءارتۇرلى ارتىقشىلىقتار بەرۋ، بۇل، اسىرەسە، مەملەكەتتىك قىزمەتتە قولايسىز. ارينە، رۋدىڭ ءجونى ءبىر بولەك. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ، بۇل ءالى كۇنگە ساقتالعان. ول ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىزدىڭ تازالىعى جانە ۇرپاعىمىزدىڭ  جالعاسىنىڭ كەپىلى دەسەك بولادى. امەڭگەرلىك – اعاسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، جەسىرىن جىلاتپاۋ ءۇشىن، جەتىمدەردى ەلگە قاراتپاۋ ءۇشىن، اعاسىنىڭ ايەلىن كەيىنگى ىنىسنە الىپ بەرەتىن بولعان. بۇل ءداستۇر قاتاڭ ساقتالماسا دا ەلىمىزدىڭ كەيبىر جەرلەرىندە كەزدەسەدى. سەبەبى بۇل سول كەزەڭدە دە، بۇل كەزەڭدە دە بولاتىن جاعدايلار. 

قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىنىڭ تىزىمىندەگى قوعامدىق سانادا ساقتالعانداردىڭ ءبىرى "جەتى قازىنا". ارينە، بۇل جىلقى – جۇيرىك ات. سودان كەيىن قىراعى قىران بۇركىت، قۇماي تازى. كوبىسى ولاردى ەتنوگرافيالىق پريزما ارقىلى قابىلدايدى جانە ولار ەسكىرگەن دەپ سانايدى. ءبىراق بۇل وبەكتىلەر قازاق ءداستۇرلى قوعامىنىڭ مادەنيەتىندە رۋحاني قۇندىلىقتاردى ايقىندايتىنىن ۇمىتپايدى. مىسالى، جىلقى بۇل ادال دوس قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كەز كەلگەن ۋاقىتتا الىس قاشىقتىققا ساياحاتتاۋعا تاپتىرماس كولىك، ىشسەڭ سۋسىن، جەسەڭ تاماق. قازاقتا تازى جاي عانا يت ەمەس، ول ەشقاشان ساتسىزدىككە ۇشىرامايتىن سەنىمدى، ادال، اقىلدى دوس. وسىنداي تەرەڭ فيلوسوفيالىق مازمۇن "جەتى قازىنانىڭ" ءاربىر قۇرامداس بولىگىنىڭ ارتىندا تۇر.

ەتنيكالىق مادەنيەت ءالى دە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردا كورىنەدى. الەم جاھاندانعان سايىن، ياعني ادامداردىڭ الەم بويىنشا ەركىن قوزعالۋى جانە اقپاراتتىڭ ەركىن اعىمى، مورالدىق-ەتيكالىق قۇندىلىقتاردى بىرىكتىرىپ، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا اينالادىرادى. بۇل ءبىزدىڭ، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ سول زاماننان بار ەكەندىگىڭ ايناسى. ءداستۇردىڭ ساقتالۋى، ونىڭ وسى كۇندەگى جالعاسى، ول ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ وشپەگەنى دەپ بىلەمىن. ال تاريحى بار ەل، بولاشاعى مەن بۇگىنى بار مەملەكەت.

اكەركە مۇقانعالي

---