«قازاق» گازەتى – ەلدىكتىڭ جارشىسى
جوبانىڭ تاقىرىبى: «قازاق» گازەتى – ەلدىكتىڭ جارشىسى
ماقساتى: الاش جۇرتىنىڭ الداسپانىنا اينالعان «قازاق» گازەتىندەگى الاش يدەياسى مەن كوتەرىلگەن ەلدىك ماسەلەلەردىڭ ماڭىزىن اشۋ.
مىندەتتەرى:
1. «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋ تاريحىمەن تانىسۋ.
2. گازەتتىڭ ۇستانعان باعىت - باعدارىن، ماقساتتارىن ساراپتاۋ.
3. «قازاق» گازەتىندە باسىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆ كوسەمسوزدەرىندەگى ەلدىك ماسەلەسىن تالداۋ ارقىلى وي قورىتۋ.
4. الاش مۇراسىن جاس ۇرپاققا وقىتۋدىڭ تاربيەلىك تيىمدىلىگىن زەردەلەۋ.
وزەكتىلىگى: ءوزىنىڭ تۋعان تاريحى مەن ادەبيەتىن، تاعىلىمى مول ادەبي مۇراسىن تانىعان جانە استارلى ويدى تەرەڭ ۇعىنا بىلگەن ۇرپاق قانا ەلدىڭ الەۋمەتتىك - ساياسي ءومىرىن جاڭعىرتا الادى.
ماسەلە: الاش قايراتكەرلەرى ادەبي مۇراسىنىڭ ۇرپاق ءتالىم - تاربيەسىندەگى الار ورنى قانداي؟
كۇتىلەتىن ناتيجە: «قازاق» گازەتىنىڭ الاش ەلى تاريحىندا العان ورنىن زەردەلەۋ ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ سانالى ءارى رۋحاني جان دۇنيەلەرى كەڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتۋ.
جۇمىستىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى: جوبا بارىسىندا تاقىرىپتىق، مازمۇندىق تۇرعىدان تالدانعان دەرەكتەر ۇيىرمە، ارنايى كۋرس جۇمىستارىنا جاردەمشى قۇرال بولا الادى.
كىرىسپە
الاش جانە «قازاق» گازەتى
حالىقتىڭ وتكەن ءومىرى جالپى قوعامدىق ءمانى بار تاجىريبە رەتىندە قورىتىلىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇلت يگىلىگىنە اسقاندا عانا قۇندىلىققا اينالادى. ونسىز وتكەن تاريح ءمانسىز اڭگىمە عانا بولماق. ەگەر ءبىز الاش قوزعالىسىن ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار قۇبىلىس رەتىندە عانا باعالاۋمەن شەكتەلسەك، وندا ونى تۇسىنە الماعان ۇرپاق بولىپ شىعار ەدىك. بىزگە بۇگىن جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە قورىتىلىپ، جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە يگەرىلگەن، ياعني ۇلتتىق دۇنيەتانىم مەن ۇستانىمنىڭ ىرگەتاسى مىندەتىن اتقارا الاتىن تاريح قاجەت. ال الاش قوزعالىسى مەن الاش جۇرتىنىڭ الداسپانىنا اينالعان «قازاق» گازەتى - سول دۇنيەتانىمدىق تاريحتىڭ وزەگى.
وسىدان ءدال عاسىر بۇرىن 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىندا قازاق دالاسىندا تاريحي ماڭىزى زور، الاش تاريحىنداعى رۋحاني سىلكىنىستى وقيعا ورىن الدى. ءدال وسى كۇنى دۇنيەگە التى الاشتىڭ جوقتاۋشىسىنا اينالعان «قازاق» گازەتى كەلدى. جىلدار بويعى ەزگىدەن قاجىپ، رۋحاني قالجىراي باستاعان قازاق دالاسىندا ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە ۇندەيتىن، ۇلتتىق يدەيانى ناسيحاتتايتىن «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى ءنومىرى وسى كۇنى جارىق كوردى.
«قازاق» – قوعامدىق - ساياسي جانە ادەبي گازەت. 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىنان باستاپ ورىنبوردا اپتاسىنا ءبىر رەت، 1915 جىلى اپتاسىنا ەكى رەت شىعىپ تۇرعان. تارالىمى 3000، كەيبىر مالىمەتتەردە 8000 - عا جەتكەن. ءبىرىنشى رەداكتورى – ايگىلى عالىم، جازۋشى قوعام قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەكىنشى رەداكتورى - قوعام قايراتكەرى، جازۋشى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، باستىرۋشىسى - “ازامات” سەرىكتىگى بولعان.
وتكەن حح عاسىر باسىندا ۇلت مۇراتى، ەل مۇددەسى قاتاڭ سىنعا تۇسكەن كەزەڭ بولعاندىقتان، سول تۇستاعى زيالى قاۋىم وكىلى قازاق جۇرتىنىڭ دا وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي ساۋاتتى بولۋىن تىلەپ، ەڭ باستىسى ۇيقىعا كەتكەن قوعامنىڭ ساياسي ساۋاتىن اشۋعا بەلسەنە كىرىسكەن بولاتىن. وسى باعىتتا ۇلتتىڭ جوعىن جوقتايتىن، بايتاق دالاعا قونىستانعان ەل اراسىنا ەندەپ كەتە الاتىن، سول ارقىلى ۇلتتىق يدەيانى، بوستاندىق پەن بىرلىكتى ناسيحاتتاي الاتىن ءباسپاسوزدىڭ ءرولى ەرەكشە سەزىلگەن ەدى. مۇنداي ماقسات - مۇراتتى 5 جىل عۇمىر كەشىپ، 265 ءنومىرىن جارىققا شىعارىپ ۇلگەرگەن "قازاق" گازەتى شەبەر ورىنداپ شىقتى. باسىلىم تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ: "قازاق" گازەتى - ەل دەرتىنىڭ سەبەبىن ۇعىپ، ەمىن ءبىلىپ، ەندى قازاقتى وياتىپ، كۇشىن ءبىر جەرگە جيناپ، پاتشا ساياساتىنا قارسىلىق ويلاپ، قۇرعاق ۋايىمنان دا بوس سوزدەن دە ىسكە قاراي اياق باسامىز دەپ تالاپ قىلا باستاعان ۋاقىتقا تۋرا كەلدى. بۇل تۇتىنعان جولدا "قازاق" گازەتى ءوز مىندەتىن ءدوپ اتقاردى"، - دەپ جازادى.
ءبىز وسى زەرتتەۋ جۇمىسى ارقىلى الاش اسپانىنىڭ استىندا دۇنيەگە كەلگەن تۇڭعىش ۇلتتىق - دەموكراتيالىق، ساياسي - قوعامدىق باسىلىم «قازاق» گازەتىنىڭ نەگىزگى ماقساتىمەن، تۇتقان جولىمەن تانىسىپ، بۇگىنگى تاڭداعى قازاق باسىلىمدارىمەن ۇندەستىگىن تالداماقپىز.
1. نەگىزگى ءبولىم
2. 1. «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋ تاريحى
ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، رايىمجان مارسەك ۇلى جانە باسقالار باستاعان الدىڭعى قاتارلى قازاق وقىعاندارى جالپىحالىقتىق گازەت اشۋمەن 1905 جىلدان اينالىسا باستادى. الدىمەن ولار «18 اقپان جارلىعى» شىعىسىمەن "قازاق" گازەتىنىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىسى، قامقورشىسى ءارى نەگىزگى اۆتورى ءاليحان بوكەيحان ۇلى وزدەرىنىڭ ساياسي تالاپتارىن ايگىلى «قارقارالى پەتيسياسىنا» ءتىزىپ جازىپ، وسى جارلىققا قول قويعان ورىس پاتشاسىنىڭ اتىنا پوشتامەن جونەلتەدى.
پەتيسيانىڭ 3 - تاراۋىندا: «قازاق حالقىنىڭ قازىرگى مۇقتاجىن ايقىنداۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە گازەتتەر باسىپ شىعارۋ قاجەت، ول ءۇشىن باستاپقى سەنزۋراسىز باسپاحانا اشۋعا جانە گازەت باسۋعا رۇقسات سۇراۋ ەمەس، قۇلاقتاندىرۋ ءتارتىبىن ورناتۋ كەرەك بولادى» دەپ جازىلعان ەدى.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، «قازاق» دەگەن اتاۋمەن قازاق گازەتىن شىعارۋعا رەسمي رۇقسات احمەت بايتۇرسىنۇلىنا 1905 جىلعى جەلتوقساننىڭ 9 - ى بەرىلگەن.
«قازاق» گازەتىن مەتروپوليانىڭ كييەۆتەن قازانعا، سانكت - پەتەربۋرگتەن تومسكىگە دەيىنگى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم قۋىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرى جازدىرىپ وقىعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى.
وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ قوعامىنىڭ پىكىرىنشە، «قازاقتىڭ بارلىق ماڭدايالدى جەتەكشىلەرى ونىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا ءجۇردى، ونىڭ ىشىندە م. جۇماباي ۇلى، م. دۋلات ۇلى، ح. دوسمۇحامەد ۇلى، ە. ومار ۇلى، ا.- ح. ءجۇندىباي ۇلى، م. تىنىشباي ۇلى جانە تاعى باسقالار بار...». «ا. بايتۇرسىن ۇلى جانە باسقالار وزدەرىنىڭ قازاق تاريحى، قازاق فولكلورى جانە لينگۆيستيكاسى تۋرالى زەرتتەۋلەرىن جاريالادى. جالپى «قازاق» گازەتى وتە جوعارى عىلىمي دەڭگەيگە جەتتى» دەپ ەسەپتەيدى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى.
ماقساتى: الاش جۇرتىنىڭ الداسپانىنا اينالعان «قازاق» گازەتىندەگى الاش يدەياسى مەن كوتەرىلگەن ەلدىك ماسەلەلەردىڭ ماڭىزىن اشۋ.
مىندەتتەرى:
1. «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋ تاريحىمەن تانىسۋ.
2. گازەتتىڭ ۇستانعان باعىت - باعدارىن، ماقساتتارىن ساراپتاۋ.
3. «قازاق» گازەتىندە باسىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆ كوسەمسوزدەرىندەگى ەلدىك ماسەلەسىن تالداۋ ارقىلى وي قورىتۋ.
4. الاش مۇراسىن جاس ۇرپاققا وقىتۋدىڭ تاربيەلىك تيىمدىلىگىن زەردەلەۋ.
وزەكتىلىگى: ءوزىنىڭ تۋعان تاريحى مەن ادەبيەتىن، تاعىلىمى مول ادەبي مۇراسىن تانىعان جانە استارلى ويدى تەرەڭ ۇعىنا بىلگەن ۇرپاق قانا ەلدىڭ الەۋمەتتىك - ساياسي ءومىرىن جاڭعىرتا الادى.
ماسەلە: الاش قايراتكەرلەرى ادەبي مۇراسىنىڭ ۇرپاق ءتالىم - تاربيەسىندەگى الار ورنى قانداي؟
كۇتىلەتىن ناتيجە: «قازاق» گازەتىنىڭ الاش ەلى تاريحىندا العان ورنىن زەردەلەۋ ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ سانالى ءارى رۋحاني جان دۇنيەلەرى كەڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتۋ.
جۇمىستىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى: جوبا بارىسىندا تاقىرىپتىق، مازمۇندىق تۇرعىدان تالدانعان دەرەكتەر ۇيىرمە، ارنايى كۋرس جۇمىستارىنا جاردەمشى قۇرال بولا الادى.
كىرىسپە
الاش جانە «قازاق» گازەتى
حالىقتىڭ وتكەن ءومىرى جالپى قوعامدىق ءمانى بار تاجىريبە رەتىندە قورىتىلىپ، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇلت يگىلىگىنە اسقاندا عانا قۇندىلىققا اينالادى. ونسىز وتكەن تاريح ءمانسىز اڭگىمە عانا بولماق. ەگەر ءبىز الاش قوزعالىسىن ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار قۇبىلىس رەتىندە عانا باعالاۋمەن شەكتەلسەك، وندا ونى تۇسىنە الماعان ۇرپاق بولىپ شىعار ەدىك. بىزگە بۇگىن جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە قورىتىلىپ، جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە يگەرىلگەن، ياعني ۇلتتىق دۇنيەتانىم مەن ۇستانىمنىڭ ىرگەتاسى مىندەتىن اتقارا الاتىن تاريح قاجەت. ال الاش قوزعالىسى مەن الاش جۇرتىنىڭ الداسپانىنا اينالعان «قازاق» گازەتى - سول دۇنيەتانىمدىق تاريحتىڭ وزەگى.
وسىدان ءدال عاسىر بۇرىن 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىندا قازاق دالاسىندا تاريحي ماڭىزى زور، الاش تاريحىنداعى رۋحاني سىلكىنىستى وقيعا ورىن الدى. ءدال وسى كۇنى دۇنيەگە التى الاشتىڭ جوقتاۋشىسىنا اينالعان «قازاق» گازەتى كەلدى. جىلدار بويعى ەزگىدەن قاجىپ، رۋحاني قالجىراي باستاعان قازاق دالاسىندا ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە ۇندەيتىن، ۇلتتىق يدەيانى ناسيحاتتايتىن «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى ءنومىرى وسى كۇنى جارىق كوردى.
«قازاق» – قوعامدىق - ساياسي جانە ادەبي گازەت. 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىنان باستاپ ورىنبوردا اپتاسىنا ءبىر رەت، 1915 جىلى اپتاسىنا ەكى رەت شىعىپ تۇرعان. تارالىمى 3000، كەيبىر مالىمەتتەردە 8000 - عا جەتكەن. ءبىرىنشى رەداكتورى – ايگىلى عالىم، جازۋشى قوعام قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەكىنشى رەداكتورى - قوعام قايراتكەرى، جازۋشى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، باستىرۋشىسى - “ازامات” سەرىكتىگى بولعان.
وتكەن حح عاسىر باسىندا ۇلت مۇراتى، ەل مۇددەسى قاتاڭ سىنعا تۇسكەن كەزەڭ بولعاندىقتان، سول تۇستاعى زيالى قاۋىم وكىلى قازاق جۇرتىنىڭ دا وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي ساۋاتتى بولۋىن تىلەپ، ەڭ باستىسى ۇيقىعا كەتكەن قوعامنىڭ ساياسي ساۋاتىن اشۋعا بەلسەنە كىرىسكەن بولاتىن. وسى باعىتتا ۇلتتىڭ جوعىن جوقتايتىن، بايتاق دالاعا قونىستانعان ەل اراسىنا ەندەپ كەتە الاتىن، سول ارقىلى ۇلتتىق يدەيانى، بوستاندىق پەن بىرلىكتى ناسيحاتتاي الاتىن ءباسپاسوزدىڭ ءرولى ەرەكشە سەزىلگەن ەدى. مۇنداي ماقسات - مۇراتتى 5 جىل عۇمىر كەشىپ، 265 ءنومىرىن جارىققا شىعارىپ ۇلگەرگەن "قازاق" گازەتى شەبەر ورىنداپ شىقتى. باسىلىم تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ: "قازاق" گازەتى - ەل دەرتىنىڭ سەبەبىن ۇعىپ، ەمىن ءبىلىپ، ەندى قازاقتى وياتىپ، كۇشىن ءبىر جەرگە جيناپ، پاتشا ساياساتىنا قارسىلىق ويلاپ، قۇرعاق ۋايىمنان دا بوس سوزدەن دە ىسكە قاراي اياق باسامىز دەپ تالاپ قىلا باستاعان ۋاقىتقا تۋرا كەلدى. بۇل تۇتىنعان جولدا "قازاق" گازەتى ءوز مىندەتىن ءدوپ اتقاردى"، - دەپ جازادى.
ءبىز وسى زەرتتەۋ جۇمىسى ارقىلى الاش اسپانىنىڭ استىندا دۇنيەگە كەلگەن تۇڭعىش ۇلتتىق - دەموكراتيالىق، ساياسي - قوعامدىق باسىلىم «قازاق» گازەتىنىڭ نەگىزگى ماقساتىمەن، تۇتقان جولىمەن تانىسىپ، بۇگىنگى تاڭداعى قازاق باسىلىمدارىمەن ۇندەستىگىن تالداماقپىز.
1. نەگىزگى ءبولىم
2. 1. «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋ تاريحى
ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، رايىمجان مارسەك ۇلى جانە باسقالار باستاعان الدىڭعى قاتارلى قازاق وقىعاندارى جالپىحالىقتىق گازەت اشۋمەن 1905 جىلدان اينالىسا باستادى. الدىمەن ولار «18 اقپان جارلىعى» شىعىسىمەن "قازاق" گازەتىنىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىسى، قامقورشىسى ءارى نەگىزگى اۆتورى ءاليحان بوكەيحان ۇلى وزدەرىنىڭ ساياسي تالاپتارىن ايگىلى «قارقارالى پەتيسياسىنا» ءتىزىپ جازىپ، وسى جارلىققا قول قويعان ورىس پاتشاسىنىڭ اتىنا پوشتامەن جونەلتەدى.
پەتيسيانىڭ 3 - تاراۋىندا: «قازاق حالقىنىڭ قازىرگى مۇقتاجىن ايقىنداۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە گازەتتەر باسىپ شىعارۋ قاجەت، ول ءۇشىن باستاپقى سەنزۋراسىز باسپاحانا اشۋعا جانە گازەت باسۋعا رۇقسات سۇراۋ ەمەس، قۇلاقتاندىرۋ ءتارتىبىن ورناتۋ كەرەك بولادى» دەپ جازىلعان ەدى.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، «قازاق» دەگەن اتاۋمەن قازاق گازەتىن شىعارۋعا رەسمي رۇقسات احمەت بايتۇرسىنۇلىنا 1905 جىلعى جەلتوقساننىڭ 9 - ى بەرىلگەن.
«قازاق» گازەتىن مەتروپوليانىڭ كييەۆتەن قازانعا، سانكت - پەتەربۋرگتەن تومسكىگە دەيىنگى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم قۋىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرى جازدىرىپ وقىعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى.
وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ قوعامىنىڭ پىكىرىنشە، «قازاقتىڭ بارلىق ماڭدايالدى جەتەكشىلەرى ونىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا ءجۇردى، ونىڭ ىشىندە م. جۇماباي ۇلى، م. دۋلات ۇلى، ح. دوسمۇحامەد ۇلى، ە. ومار ۇلى، ا.- ح. ءجۇندىباي ۇلى، م. تىنىشباي ۇلى جانە تاعى باسقالار بار...». «ا. بايتۇرسىن ۇلى جانە باسقالار وزدەرىنىڭ قازاق تاريحى، قازاق فولكلورى جانە لينگۆيستيكاسى تۋرالى زەرتتەۋلەرىن جاريالادى. جالپى «قازاق» گازەتى وتە جوعارى عىلىمي دەڭگەيگە جەتتى» دەپ ەسەپتەيدى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: مىڭ ءبىر ماقال، ءجۇز ءبىر جۇمباق (قابىلەتى تومەن وقۋشىلارمەن وتكىزىلگەن سايىس ساباقتىڭ جوسپارى)
