InfoHub Logo

قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى سالت-داستۇرلەرى، ىرىمدارى مەن مادەنيەتى كوشپەلى اتا-بابامىز ءومىر سۇرگەن جىلداردان باستاپ قالىپتاسا باستاعان. وسىنداي نانىم-سەنىمدەر مەن ىرىمدار، ەڭ الدىمەن، كوككە، بورىگە، جەرگە تابىنۋ، قۇرباندىق شالۋدان پايدا بولدى دەپ ويلايمىن.  ادام بالاسى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن باستاپ جەر قوينىنا تاپسىرىلعانعا دەيىن بەلگىلى ءبىر ۇستانىمدارمەن ءومىر سۇرەدى. سولاردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى اتا  ىرىم-تىيىمدار. ادامزات بالاسى جاساعان مادەنيەت ەكى تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى – رۋحاني مادەنيەت، ەكىنشىسى – ماتەريالدىق مادەنيەت. رۋحاني مادەنيەتكە مۋزىكا، ادەبيەت، ساۋلەت ونەرى، سۋرەت ونەرى، كەسكىن ونەرى جاتسا، ادام بالاسىنىڭ شارۋاشىلىققا بايلانىستى كۇن كورىسىنەن تۋعان دۇنيەلەرى ماتەريالدىق مادەنيەتتى قۇرايدى. مادەنيەت تاريحىندا كۇنى كەشەگە دەيىن ەۋروپالىقتار باتىس دۇنيەسىنىڭ عانا مادەنيەتىن مويىنداپ كەلدى. ولاردا مادەنيەت جاساۋشى تەك ەۋروپالىقتار دەلىنگەن كەۋدەمسوقتىق تەوريا بەلەڭ الدى. ءبىراق شىعىس وركەنيەتىن جاساعان مادەني مۇرالاردىڭ عاجايىپ ۇلگىلەرى ولاردى وزدەرىنىڭ مەنمەنسىگەن قيسىندارىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر ەتتى. . ەڭ الدىمەن، كوشپەلىلەر مادەنيەتىنە توقتالىپ وتەيىن.

"مادەنيەت" دەگەن ۇعىمنىڭ اياسى وتە كەڭ. سوندىقتان دا بولار، "مادەنيەت" ۇعىمىنىڭ سان الۋان انىقتاماسى بار. جالپى، ادام وي-ساناسى مەن ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە تۋىنداعان قۇندىلىقتاردى ءبىز مادەنيەت دەيمىز. جوعارىدا اتاپ وتكەندەي مادەنيەتتى شارتتى تۇردە ماتەريالدىق جانە رۋحاني دەپ ەكىگە بولەدى. رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەت ۇلگىلەرىنىڭ اراسىندا تۇيىق شەك جوق. كەيدە ماتەريالدىق مادەنيەت ۇلگىلەرى رۋحانياتتىڭ ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. . كوشپەلىلەردىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ ءوز دامۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. ول كوشپەلىلەردىڭ تىرشىلىك قارەكەتىنىڭ، تۇرمىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋىندايدى. كەيبىر باتىستىق زەرتتەۋشىلەر: "كوشپەلىلەر ءوز بەتىنشە مادەني قۇندىلىقتار جاساۋعا قابىلەتسىز، ولار تەك باسىپ العان وتىرىقشى حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن قابىلدايدى. ال وتىرىقشى حالىقتاردىڭ مادەنيەتى ولارعا وگەي مادەنيەت بولىپ قالا بەرەدى"، – دەيدى. بۇل – مۇلدە قاتە پىكىر دەپ ويلايمىن. سەبەبى، كوشپەلىلەر ءوز تۇرمىس-قارەكەتىنە لايىقتى مادەنيەت قالىپتاستىرعا بىلگەن. كوشپەلىلەردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى كوشى-قونعا ىڭعايلانىپ جاسالعان. مۇنداي تازا كوشپەلى مادەنيەت ۇلگىلەرىنە ءبىز جينالمالى، جىعىپ-تىگۋى وتە جەڭىل كيىز ءۇيدى، ەر-تۇرمان، ات ابزەلدەرىن، تەرىدەن، اعاشتان جاسالعان ىدىس-اياقتارىن، بەسىگىن، باسقا دا تۇرمىستىق زاتتارىن جاتقىزامىز.       كيىز ءۇي تەك باسپانا ەمەس. ول حالىقتىڭ ومىرلىك سالت ء-داستۇرىنىڭ تاڭباسى قىزمەتىن اتقارادى. شەكسىز دالانى كوك تەڭىزگە تەڭەيتىن پىكىردىڭ جانى بار: كوكجيەكتە، كوك اسپاننىڭ استىنداعى شەكسىزدىكتە اقشاعالا دوڭگەلەك كيىز ۇيلەر ارالدار ءتارىزدى، ولاردىڭ اراسىن دالا كەمەلەرى — تۇيەلەر مەن ۇشقىر قايىق — اتتار قوسىپ تۇر. قاتال ۇسكىرىك ايازدان، شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعىنان قورعايتىن، تەز جيناپ، تۇرعىزا قوياتىن باسپاناعا كيىز ءۇي وتە ساي كەلەدى. دوڭگەلەنگەن سىرتقى ءپىشىنى قاتتى جەلگە ورنىقتى بولسا، تۋىرلىقتار جاۋىننان كەيىن تەز كەبەدى. شاڭىراق —شەڭبەر ءتارىزدى شاباعىنان جانە كۇلدىرەۋىشتەن تۇرادى. ونىڭ توبەسىن تۇندىكتىڭ جارتىلاي اشىق تۇرۋى، ءبىر جاعىنان، تۇرمىس قاجەتتەرىنەن تۋسا (جارىق تۇسەتىن تەرەزە، ءتۇتىن شىعاتىن مۇرجا، تازا اۋا)، ەكىنشى جاعىنان، شاڭىراق شەكسىز اسپاننىڭ بەلگىسى، ماڭگىلىككە اپاراتىن جول ىسپەتتەس. ەگەر كيىز ۇيگە جوعارىدان تومەن قاراساق، وندا شاڭىراق كۇنگە، ال ۋىق، كەرەگەلەرى ونىڭ ساۋلەلەرىنە ۇقساس. حالىق ساناسىنداعى ءفاني ومىردەن نۇر جاۋىپ تۇرعان اسپانعا ۇمتىلۋ يدەياسى كيىز ءۇي قۇرىلىسىنان ءوز كورىنىسىن تابادى. تۇرعىن ءۇي ادامنىڭ ءومىر سالتىمەن، ونىڭ دۇنيەتانىمىمەن، الەمدەگى الاتىن ورنىمەن تىكەلەي قاتىستى. مىسالى، ورماندى مەكەن ەتەتىندەر اعاشتاردىڭ اراسىنان اسپاندى ءتورتبۇرىشتى بىتىمىندە كورەدى، ولاردىڭ ۇيلەرى دە ءتورت قابىرعالى، كاۆكازدىڭ بيىك تاۋلارىنداعى ءۇي كوشپەلى شارۋاشىلىق تيپىندە دە ارەكەت ەتەدى. جازىق دالا تەك كوكجيەكپەن شەڭبەر ءتارىزدى شەكتەلگەن. سوندىقتان كوشپەلىلەردىڭ تۇراعى دا دوڭگەلەك. ورتالىق ازياداعى كۇمبەزدىك ارحيتەكتۋرانىڭ ءبىر باستاۋى — كوشپەلىلەردىڭ كيىز ءۇيى. بۇل تاعى دا وازيستىك جانە كوشپەلى شارۋاشىلىق-مادەني تيپتەردىڭ تۇرىك وركەنيەتىندەگى سينحروڭدىعىن كورسەتەدى. ناتۋرالدىق شارۋاشىلىق جاعدايىندا قازاق حالقى قولونەر شەبەرلەرىن جوعارى باعالاعان. «اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن»، «ون ساۋساعىنان ونەر تامعان» سياقتى شەبەر ۇستالار، توقىماشىلار ت.ب. ىسكەر ادامدار حالىقتىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن جاساعان. حالىق ونەرى اسىرەسە كيىز ءۇي جيھازدارى مەن ۇلتتىق كيىمنەن ايقىن كورىنىس تاپتى. قازاق جەرىندە XIX عاسىردا ايداۋدا بولعان پولياك برونيسلاۆ زالەسسكيي بىلاي سۋرەتتەيدى: «بۇل ءبىر عاجايىپ كورىنىس: ولار كوش كەزىندە، مەرەكەدەگىدەي جاسانا كيىنەدى، ەڭ ادەمى كيىمدەردى، اسىرەسە بايلاردىڭ التىن زەر توگىپ تىككەن شاپاندارىن وسى كەزدە كورۋگە بولادى. اۋىل اقساقالى كوش باستاسا، ەر-توقىمىنا قىزىل شۇعامەن تىستالعان كوپشىك نەمەسە كىلەمشە جاپقان اتقا مىنگەن زايىبى ونىڭ سوڭىنان ەرەدى... اتتى، اتقا سالت ءمىنىپ ءجۇرۋدى جاقسى كورەتىن بۇل حالىق ەڭ الدىمەن كولىگىنىڭ ابزەلىنە كوبىرەك كوڭىل بولەدى. ەرتۇرمان ولار ءۇشىن بارلىقتىڭ، بايلىقتىڭ بەلگىسىندەي بولىپ بەزەندىرىلۋگە ءتيىس. ەردىڭ الدىڭعى قاسىن كوبىنە كۇمىس قاپتاتىپ ورنەكتەيدى، ءتىپتى قولى جەتكەندەرىنىڭ اسىل تاس ورناتاتىندارى دا بولادى. جۇگەن، ومىلدىرىك، قۇيىسقان — ءبارى دە شەبەر ءورىلىپ، شىعىس ۇلگىسىندەگى ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلەدى». كوشپەلىلەردىڭ رۋحاني مادەنيەتى تىپتەن باي. مال شارۋاشىلىعى — ەگىنشىلىككە كاراعاندا بۇقارا حالىقتىڭ بارلىعى قامتىلمايتىن، قامتىعاننىڭ وزىندە كوشپەلى قاۋىمنىڭ بوس ۋاقىتى كوبىرەك بولاتىن شارۋاشىلىق ءتۇرى. سونىمەن قاتار كوشپەلىلەر وتىرىقشىلارعا قاراعاندا تابيعاتقا جاقىنىراق، ونىمەن ەتەنە ءومىر سۇرگەن. كوشپەلىلەردە تابيعاتقا نەگىزدەلگەن دۇنيەتانىم، اقىنجاندىلىق، قيالشىلدىق، تۇپتەپ كەلگەندە، شىعارماشىلىقپەن ويلاۋ جۇيەسى قاتتى دامىدى.

قازاق ىرىمدارىنىڭ حالىق اراسىندا، تۇرمىستا، وتباسىندا جانە الەۋمەتتىك ورتادا الاتىن ورنى ەرەكشە. ىرىم حالىقپەن بىرگە كوپ جىلداردان بەرى جاساپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ بولىپ ەسەپتەلەدى.  قازاق حالقى ىرىمداردى ۇستانۋ ارقىلى - پالە-جالادان، ءتۇرلى قاتەرلەردىڭ الدىن الىپ وتىرعاندىعىنا ءبىراز دالەلدەر بەر. قالاي ايتساق تا، ىرىمدار ءبىزدىڭ ادەت-عۇرپىمىزدىڭ ءبىر بولىگى. ولاردى ەلەمەي نەمەسە ءبولىپ-جارا المايمىز. ىرىمداردىڭ ماعىناسىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ قاراساق، ءبارىنىڭ استارىندا ۇلكەن تاربيە مەن ءمان جاتىر. قازاقتىڭ ىرىمدارى بارلىق تاقىرىپتاردى قامتىعان. سولاردىڭ ىشىندە وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا جەتە ءمان بەرگەن. وتباسى ول - وشاق قاسى، ءبىر كىشكەنتاي مەملەكەت جانە بالا تاربيەسىنىڭ دىنگەگى دەسەم قاتە بولماس. قازاق حالقى ەستە جوق ىقىلىم زاماننان وتباسى، بالا، وتان تاربيەسىنە دەن قويعان، "وتباسى وڭالماي وتان وڭالمايدى"، "بالا باقىتتى بولماي اتا-انا باقىتتى بولمايدى" دەپ قاراعان. بالاسى مىقتى بولسا، بولاشاعى جارقىن بولادى دەگەن. وتباسى - ادامزات بەسىگىن تەربەتكەن ۇيا بولسا، «بالانىڭ باس ۇستازى - اتا - اناسى». بۇلار بالاعا وتباسىلىق ءومىردىڭ قىرى مەن سىرىن، تىلسىم دۇنيەنىڭ جۇمباقتارىن تانىتىپ، جاعىمدى قاسيەتتەرگە باۋليدى. سەبەبى، وتباسى - تانىم بەسىگى، وتباسى - ۇلگى - ونەگە باستاۋى. اتا - انانىڭ ۇيدەگى قارىم - قاتىناسى، كيىم كيىسى، مىنەز - قۇلقى ءبارى - ءبارى بالاعا ۇلگى. ويتكەنى، «قاراعايعا قاراپ تال وسەدى، جانۇياعا قاراپ بالا وسەدى»، «ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى». بالا وتباسىندا «اكەدەن – اقىل، انادان - مەيىر الادى». «اكە - اسقار تاۋ بولسا، انا - باۋىرىنداعى بۇلاق، ال بالا - جاعاسىنداعى قۇراق». وسى ءبىر ءۇش ءسوز اكە، انا، بالا - وتباسى وشاعىنىڭ ءۇش تاعانى ىسپەتتەس. بالا تاربيەسى - بەسىكتەن. ەرتەدە ءبىر كىسى بالالى بولىپ، بالاسى 6 ايعا تولعاندا ءبىر دانىشپاننان بالاسىن تاربيەلەۋدى قاشان، قالاي باستايتىنىن سۇراپتى. سوندا الگى دانىشپان «ەگەر بالاڭ 6 ايلىق بولسا، وندا سەن تاربيەنى باستاۋعا 6 اي كەشىگىپسىڭ» دەگەن ەكەن. . دانا قازاق بەسىكتى كيەلى ساناپ ، “بوس بەسىكتى تەربەتۋگە بولمايدى” دەگەن. سەبەبى، بوس بەسىككە ءىبىلىس بالاسىن جاتقىزادى نەمەسە جىلان سالىپ قويادى، سوندىقتان بوس بەسىكتى تەربەتۋگە بولمايدى، ونىڭ بەتىن ءاردايىم جاۋىپ ءجۇرۋ كەرەك دەيدى. "تال بەسىكتەن جەر بەسىككە" دەگەن ءسوز بار. حالقىمىزدا بوس بەسىكتى تەربەتپەيدى، بەيۋاقىتتا ونى دالاعا قويمايدى، بەسىكتى ارشا، ادىراسپانمەن الاستاعاننان كەيىن عانا بالانى سالادى. مۇنىڭ ءمانى: جىن-جىبىر، كورىنبەيتىن قارا كۇشتەر جولاماسىن دەپ ىرىمدايدى.

قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى ش.ۋاليحانوۆ: "ىرىم - ادەپ عۇرىپتىڭ ءبىر ءتۇرى"- دەيدى. ياعني، حالقىمىزدىڭ سالت-ساناسى، ىرىم-تىيىمى ونىڭ رۋحاني قۇندىلىعى بولىپ تابىلادى.  مىسالى، وتباسىندا قىز بالانى ەرەكشە قۇرمەتتەيدى. "قىز بالا - قوناق" - دەپ توردەن ورىن ۇسىنادى. قىز بالاسىندا قىرىق ب ا ق پەن قىرىق سايتان بولادى. تورگە وتىرسا قۇتى، بوساعادا وتىرسا سايتانى قالادى دەپ تۇجىرىمدايدى. وتباسىنىڭ ءار مۇشەسى مىندەتتى تۇردە جەڭى بار كيىمدى تولىق كيۋگە مىندەتتى. سەبەبى تولىق ەمەس جەڭدى ءارۋاقتار كيەدى، ال بۇل جامان ىرىم بولىپ سانالادى. نەكەگە بايلانىستى دا ىرىمدار كوپتەپ كەزدەسەدى. العاشقى نەكەدەن قالعان بۇيىمدار مەن كيىمدەر، قىزدىڭ جۇگىنەن قالعان دۇنيەلەر جالپى بۇرىنعى نەكەگە قاتىسى بار زاتتارعا تيىسۋگە بولمايدى. سەبەبى، تاتۋ نەكە بۇزىلادى نەمەسە كىسى ءولىمى بولادى دەپ ىرىمدالادى. مۇنداي جاعدايدا ماحاببات جويىلىپ، ادامدار جاۋلاسىپ، سوڭى ۇلكەن داۋعا اينالادى. سول سياقتى نەكەلى توسەككە جات ادامنىڭ جاتۋىنا تىيىم سالىنادى. بۇل دەگەنىمىز- ەرلى - زايىپتىنىڭ  كوڭىلى سۋىپ، اجىراسۋ ءقايپى بار دەگەن ماعىنادا. نەكەدەن تۋعان سابيلەر تاڭداي قاقسا جامانشىلىق بولادى. قازاق ىرىمدارىنىڭ، نانىم-سەنىمدەرىنىڭ تۇپ-توركىنى تىم ارىدە جاتقانىنا ۇلى شوقان وسىلايشا نازار اۋدارتادى. ول ءوزىنىڭ «ءتاڭىرى (كۇداي)» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا دا قازاقتىڭ ىرىم-كادەلەرىنىڭ وتقا تابىنعان؛ تابيعات پەن جاراتىلىستىڭ بارلىق توسىن ءقۇبىلىستارىن قاسيەتتى دەپ ساناعان، يسلام دىنىمەن ارالاسقان ءتاڭىرى دىنىندە جاتقانىن جاقسى اڭعارتقان. «ىرىم، — دەيدى شوقان، — ادەت-عۇرىپتىڭ ءبىر ءتۇرى. شامان «دىنىندە وسى ادەتتى ساكتاۋ شاماندىقتىڭ بەتىن قايتارادى. ال ىرىمدى بۇزۋ ادامگا قايعى-قاسىرەت اكەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەۆروپالىقتار وسىنداي ىرىمدى ءدىندارلىق، سوقىر نانىم دەيدى، ال وسى سالت-سانا شاماندىق سەنىمدەگى ءداستۇرلى ادەت-عۇرىپتىڭ قۇرامداس بولىگى. ىرىم حالىقپەن بىرگە كوپتەپ جاساپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ بولىپ سانالادى، ال ايان، لەپەس، جاقسىلىق نىشانى رەتىندە دە جاسالادى.  بۇگىنگى كۇنگە قازاق ىرىمدارىنىڭ عاسىرلار كوشىندە ابدەن سانا سۇزگىسىنەن ءوتىپ، ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايتىن، نانىم-سەنىمگە ابدەن بەرىك ۇيالاعان تۇرلەرى عانا جەتكەنگە ۇقسايدى. ءبىراق عىلىمي باعاسىن الىپ، تولىق ەلەپ-ەكشەۋدەن وتكىزىلمەگەندىكتەن دە ءبىر ىزگە جۇيەگە تۇسىرىلگەن جوق. «مالىم — جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم: — ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ عۇمىر كەشكەن اتا-بابامىزدىڭ تىرشىلىكتە ۇستانعان پوزيسياسى، كوزقاراسى ارمان-اڭسارى دا وسى ىرىمدارىندا تەرەڭ جاسىرىنىپ جاتقان ءتارىزدى. بۇعان جان-جاقتى عىلىمي تالداۋلار جاسالاتىنىنا ءۇمىت ارتامىز.

كوشپەلىلەر تابيعاتقا جاقىن بولعان دەپ تىلگە تيەك ەتىپ كەتكەندەي، بىزدە ءوز كەزەگىمىزدە تابيعاتتى ايالاپ، قورعاۋعا مىندەتتىمىز. تابيعات - ءبىزدى قورشاعان ۇلكەن ءۇيىمىز ىسپەتتەس. ادامداردىڭ وسى ومىردەگى باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - تابيعاتقا زيانىن تيگىزبەۋ، ونى كوركەيتىپ، ايالاۋ. سەبەبى، ءبىزدى ءوز نارىمەن قاجەتتەندىرىپ وتىر،   تابيعاتسىز ادام كۇن كورە المايدى. ەندى، ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە تابيعاتتى ءداستۇرىن بەرىك ۇستانۋىمىز كەرەك. تابيعات ايالاۋ ءداستۇرى دەگەنىمىز - تابيعات رەسۋرستارىن پايدالانۋ بارىسىندا ونىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەۋ، قايتا تۇلەتۋ جانە لاستانۋ، ءبۇلىنۋ جولدارىنىڭ الدىن الۋ. تابيعاتتى قورعاۋدا اۋقىمدى ءىس-شارالار مەن قوزعالىستاردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، تابيعاتتى ايالاۋدى مەكتەپ كەزىنەن، كىشكەنتايىنان باستاپ ۇيرەتۋ كەرەك. ۇرپاق تاربيەسىنە جاۋاپتى - وتباسى مەن ۇستازدار. سول سەبەپتى، اتا-انا بالاسىنا تابيعاتتى قورعاۋ جولدارىن، ونىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ال، مەكتەپتە تابيعاتتى ايالاۋعا بايلانىستى جەكە ساباقتار مەن ترەنينگتەر جۇرگىزىلىپ، ۇستازدار وقۋشىلارعا وسى جونىندە كاسىبي تۇرعىدا جەتكىزسە تابيعاتتى ايالاۋ ءداستۇرى قارقىندى دامي تۇسەتىن ەدى. قازىرگى بولىپ جاتقان ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمى - جالپى ادامزاتتىڭ ەكولوگيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ دەپ ويلايمىن. ەكولوگيالىق مادەنيەت دەگەنىمىز - تابيعاتتى قورعاۋعا قاتىستى مادەنيەت. بۇل مادەنيەتتىڭ ءتۇرى ءاربىر سانالى ۇرپاقتىڭ بويىندا بولۋعا ءتيىس. سوندا ادامزاتتىڭ دەنى ساۋ، تابيعاتى تازا بولادى.  ادام ءومىرى تابيعات اياسىندا وتەتىندىكتەن، ول تابيعاتتىڭ تىلسىم تىنىسىن، ىشكى سىرىن ءبىلۋدى عاسىرلار بويى ارمان ەتكەن. ءتىپتى اينالاداعى ورتانىڭ ، تابيعاتتىڭ سۇلۋ دا اسەم كورىنىستەرى جاس نارەستەنى دە قىزىقتىراتىنى ، تاڭدانتىراتىنى بەكەر مە؟ بالانىڭ مۇنداي قىزىعۋشىلىعىن بايقاپ ، جەتكىنشەكتىڭ تۇعان تابيعات الەمىنىڭ سانالۋان سىرلارىن ۇعىنۋىنا، تەرەڭدەپ تۇسۇىنە ەرتە زاماننىڭ وزىندە-اق ۇلاعاتتى تالىمگەرلەر زەر سالا كوڭىل بولگەن.  ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىز وزدەرى تۇرعان ولكەنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگى مەن تابيعات تىلسىمان باقىلاي وتىرىپ، ولاردى ءوز ومىرلەرىمەن بايلانىستىرىپ وتىردى. ولار ۋاقىتتى ايقىنداپ، ءار كۇننىڭ، ءار جىلدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭ ءبىلدى. جان - جانۋارلاردىڭ ءىس - ارەكەتتەرىنە، ايعا، جۇلدىزدارعا قاراپ اۋا رايىن بولجادى. وسىلاي كوپتەگەن ىرىمدار پايدا بولدى. وتتى سۋ قۇيىپ وشىرمەيدى، ويتكەنى ونى قايتا تۇتاتۋ قيىن بولادى. تۇندە ۇيدەن كۇل شىعارمايدى. سەبەبى كۇل توگىلگەن جەردى باسۋعا تۋرا كەلەدى. وتتى شاشۋعا، اتتاۋعا جانە باسۋعا بولمايدى. وتتى شاشسا، اتتاسا نەمەسە باسسا، وتباسىنىڭ بەرەكەسى كەتەدى. وتقا تۇكىرمەيدى. جۇلدىزدى قولمەن كورسەتسە، قولعا سۇيەل شىعادى دەگەن ىرىم بار. كۇل توگىلگەن جەردى باسۋعا بولمايدى. بارلىق جامانشىلىق كۇلمەن كەتەدى، ونى باسۋ سول جامانشىلىقتى ۇيىڭە اكەلگەنمەن بىردەي. كۇننىڭ كۇركىرەگەنىن العاش ەستىگەن ادام ءبىر تەمىردى الىپ، اۋىرعان جەرىنە تيگىزسە، اۋرۋ جازىلادى نەمەسە ارقاسىن قابىرعاعا ۇيكەسە، اۋرۋ-سىرقاۋ جولامايدى. مىنە تابيعاتتىڭ كىشكەنە بولگىندەگى ىرىمداردان ءبىزدىڭ اتا-بابامىز قانداي ماعىنالى وي تۇيگەن دەسەڭىزشى؟ ءار ىسكە بەرەكە، ءار كۇنگە مەرەكە بولسىن دەپ، ىزگى نيەتپەن جاسالعان قارەكەتتىڭ ءبىر ءمانىسى بولاتىنىنا وسىنداي بابالاردان قالعان اسىل مۇرالار ارقىلى بىلۋگە بولادى. قازاق حالقى شەشەندىك ءسوز، قولونەر جانە سالت - داستۇرگە وتە باي حالىق. ىرىم- تىيىمدار وسىلاردىڭ ءبىر كىشكەنتاي بولشەگى. كوركەم ءسوزدىڭ قۇدرەتتى كۇشىمەن بولاشاق ۇرپاققا تاربيە جولىندا باعىت-باعدار بەرگەن. ول - بىزگە ۇلگى - ونەگە، ونى ساقتاۋ، دارىپتەۋ -مىندەت. قازاق حالقى ەجەلدەن-اق تابيعاتتى ايالاي بىلگەن. كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان اتا-بابامىز تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ، تابيعات سىرىن تەرەڭ ۇعىنعان. تابيعاتتى بۇلدىرمەگەن، قايتا ونى قولىنان كەلگەنشە ساقتاپ، ايالاۋعا تىرىسقان. قازىرگى جانە كەلەشەك ۇرپاق، بىزدە اتا-بابالارىمىز سەكىلدى تابيعاتىمىزدى ايالاۋ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ونى ءارى قاراي دامىتۋعا ءتيىسپىز.

تالبەسىكتەن باستاۋ العان مادەنيەتىمىز بەن تاربيەمىز بىزبەن بىرگە جەربەسىككە دەيىن بارادى.

ءبىر-بىرىمىزدى قادىرلەيىك. تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن...

---