InfoHub Logo

ادامزات بالاسى جاساعان مادەنيەت ەكى تۇرگە بولىنەتىنىن بىلەسىزدەر. ءبىرىنشىسى – رۋحاني مادەنيەت، ەكىنشىسى – ماتەريالدىق مادەنيەت. رۋحاني مادەنيەتكە مۋزىكا، ادەبيەت، ساۋلەت ونەرى، سۋرەت ونەرى، كەسكىن ونەرى جاتسا، ادام بالاسىنىڭ شارۋاشىلىققا بايلانىستى كۇنكورىسىنەن تۋعان دۇنيەلەرى ماتەريالدىق مادەنيەتتى قۇرايدى. زيالى قاۋىم اراسىندا، ءتىپتى وقىمىستى عالىمدار اراسىندا مادەنيەت جانە وركەنيەت ۇعىمدارىن شاتاستىرۋشىلىق ءالى دە كەزدەسەدى. وسى ارادا ولار شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ مادەنيەتىنىڭ، ساياسي مادەنيەتتىڭ، ەكونوميكا مادەنيەتىنىڭ تاعى سول سياقتى مادەنيەتتەردىڭ بولاتىندىعىن ەسكەرمەدى. وسىدان بارىپ، ماسەلەن، كوپتەگەن ادامدار مادەنيەتتى تەك قانا ونەر تۋىندىلارى قۇرايدى دەپ ويلايدى دا، ونى وركەنيەتپەن تەڭ قويىپ، جاڭساق تۇسىنىكتەرگە جول بەرەدى. مادەنيەت تاريحىندا كۇنى كەشەگە دەيىن ەۋروپالىقتار باتىس دۇنيەسىنىڭ عانا مادەنيەتىن مويىنداپ كەلدى. ولاردا مادەنيەت جاساۋشى تەك ەۋروپالىقتار دەلىنگەن كەۋدەمسوقتىق تەوريا بەلەڭ الدى. ءبىراق شىعىس وركەنيەتىن جاساعان مادەني مۇرالاردىڭ عاجايىپ ۇلگىلەرى ولاردى وزدەرىنىڭ مەنمەنسىگەن قيسىندارىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر ەتتى.

قازاق كوركەمونەرىندە كوپ تابىستارمەن قاتار كوپ كەمشىلىكتەر دە بار. تابىستى عانا كورىپ، كەمشىلىكتى كورمەۋدىڭ ءوزى ۇلكەن كەمشىلىك بولعان بولار ەدى. كوركەمونەر ىسىنە ونشا قانىق بولماسام دا وسى ويمەن بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتامىن. 1وپەرا تەاترى ءومىر سۇرگەلى 15 جىلعا جاقىن ۋاقىت ءوتتى. ءالى كۇنگە جاڭا تاقىرىپتى باۋراي الماي كەلەدى. باۋرادىق دەگەنىمىز جالعىز عانا «تولەگەن توقتاروۆ» ەكەن. وسىنىڭ وزىنە توقمەيىل ادام قاراۋعا جالىعادى. وپەرا تەاترىنداعى ۇلكەن كەسەل — زامانعا تۋرا قاراپ، تىزە جازباي ىلەسۋ جوق. ناۋقان ەسەبىندە، جوعارىدان نە تومەننەن قىسىم بولعان كەزدە عانا جاڭاعا جارماسا ءتۇسىپ،.الا بەرەدى. سونىڭ سالدارىنان باياعى «قىز جىبەك»، باياعى ايمان-شولپانداردان» جاقسى بولماي قويدى. مۋزىكا ليبرەتتو اۆتورلارىن جاڭا كۇشتەردى ىشتەن، سىرتتان تارتىپ، كوبەيتۋگە شىن قينالعان باسشى ءالى كورىنبەيدى. قينالمايىنشا قيىن ءىس بىتە مە.ەپوس ماتەريالدارىن پايدالانۋدا حالىقتىڭ ۇعىمىنا، تاريحي فاكتىلەرگە قارسى شىعۋ وپەرانىڭ ادەتىنە اينالدى. حالىقتىڭ عاسىرلار بويى ۇعىمىنداعى ارداقتى ءاقجۇنىستى جاۋىز دەپ كورسەتىپ ءجۇر. جاۋىز ايەلدى كورسەتۋ قاجەت بولسا، ءاقجۇنىسسىز دە كورسەتۋگە بولادى عوي. ەپوستى، تاريحي فاكتىلەردى العاندا شيكى قالپىندا ال، وزگەرتپە دەگەن مەشەۋ ويدان اۋلاقپىن. تەك، سوراقى، ماعىناسىز وزگەرىستەرگە، سول ماعىناسىزدىقتان تەرىس ماعىنا تۋاتىن وزگەرىستەرگە جول بەرمەۋ كەرەك. شىن ماعىناسىندا، بىزدە ءالى قازاق سوۆەت كومپوزيترلەرى از. قازىرگى كومپوزيتور دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ كوبى بۇرىن جاسالعان ەسكىدەن، بۇگىن جاسالعان جاڭادان قيىستىرىپ جۇرگەن قۇراقشىلار. قۇراقتىڭ ءوزىن شەبەر قۇراستىرا بەرمەيدى. كىمنەن العانى، قالاي العانى باتتيىپ كورىنىپ تۇرادى سوندا دا اۆتور «ءوزىم» دەۋگە ۇيالمايدى. جازۋشىلار ادەبيەت دۇنيەسىندە بىرەۋدىڭ ءبىر ءسوزىن السا دا تىرناقشانىڭ ىشىنە قورشايدى. ايتپەسە كادىمگى ۇرى ەسەبىندە ايىپتالادى. ال، ءبىزدىڭ كومپوزيتورلار بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن كەسەگىمەن جۇتسا دا ادال سياقتى. ونىڭ سەبەبى — كومپوزيتور بىزدە ءازىر از، سىنشىلار جوق. سول ازدىق ءوزى سىن بولماعان سوڭ وڭاي ولجاعا سەمىرىپ بارادى. سىن، تالاپ كۇشەيمەي بۇل كومپوزيتورلار  جۋىردا كوتەرىلە المايدى.

قازاق حالقىنىڭ باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى ول ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىنىڭ بولۋى. اتادان بالاعا جەتكەن، قادىرلەپ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتالىپ، قىمبات قازىناعا اينالدى. قايماعى بۇزىلماي جەتكەن بۇل ونەردىڭ ءبىر شىڭى دومبىرا كۇيلەرى. بۇل مۇرا عاسىردان عاسىرعا ىرىكتەلىپ، سۇرىپتالىپ، سۇرگىلەنىپ، تۇرلەنىپ جەتكەن حالىقتىڭ وزىمەن بىرگە دامىپ، قالىپتاسىپ وتىرعان. بايىرعى كەزدە قازاق ءۇيىنىڭ تورىندە ءاردايىم دومبىرا ءىلۋلى تۇرعان نەمەسە ءۇي-ىشىنىڭ بىرەۋى دومبىرادا كۇي شەرتپەيتىن وتباسى قازاق اراسىندا كەمدە-كەم بولعان.

قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-حارەكەتىمەن، ومىر-تىرشىلىگىمەن ءارقاشاندا تىعىز بايلانىستا بولاتىن كۇي – جۇزدەگەن جىلداردان بەرى قانات جايىپ، وركەندەپ كەلە جاتقان جانر. حالقىمىزدىڭ مۋزىكالىق قازىناسىندا سارى التىنداي ساندالكەر كۇيلەر جۇزدەپ سانالادى. ولاردى حاتقا تۇسىرەتىن نوتا مادەنيەتى جوق بولسا دا، سىرى مەن سىمباتىن جوعالتپاي، قايتا اجارلانا، ارلەنە ءتۇسىپ، اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، اتادان بالاعا ميراس بوپ قالا بەردى. البەتتە، قۇم باسقان قالالارداي، بىزگە جەتپەي، ۋاقىت شىڭىنىڭ استىنا كومىلىپ قالعان كۇيلەر دە ەسەپسىز ەكەنى جانە داۋسىز.

Cونىمەن قاتار، ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدى، ياعني قولونەرىمىز، بەينەلەۋ ونەرى جايلى اۋىز تولتىرىپ ايتا الامىز. قولونەر مەن بەينەلەۋ مادەنيەتى وتە تەرەڭنەن باستاۋ الادى. سكيفتىڭ التىنمەن اپتالعان، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن دۇنيە مۇلىكتەرىنەن باستاپ، ءوزىمىزدىڭ كۇنى كەشەگە دەيىن اكە-شەشەمىز تىككەن كيىز ءۇي – قولونەردىڭ ەڭ ۇلى شىڭى. كيىز ۇيدەگى سۇيەكتەن، اعاشتان، كيىزدەن، شيدەن ت.ب. جاسالعان قاجەتتى زاتتاردىڭ بارىنەن قۇراستىرىلعان عاجايىپتى اقىل-ويدىڭ ناتيجەسى، تابىسى دەپ قابىلداۋعا بولادى. بۇل رەتتە كوشپەلىلەر ءوزىنىڭ تۇتىناتىن قولونەر زاتتارىن ونەر دەڭگەيىنە جەتكىزگەن. قازاق بەينەلەۋ ونەرى — كوركەم كەسكىندەمە، مۇسىندەمە، گرافيكا، ءسان جانە قولدانبالى ونەر سالالارىن قامتيتىن، ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن كوركەم ونەر. قازاق بەينەلەۋ ونەرىنىڭ بۇقارالىق ەڭ ەجەلگى ءتۇرى – حالىقتىڭ قولونەرى بولىپ تابىلادى.

ويۋ-ورنەك ءىسى دە تىم ەرتە زاماننان باستاپ-اق قولونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە بىردەي ورتاق اسەمدەپ اشەكەيلەۋدىڭ نەگىزى بولىپ كەلدى. ويۋ دەگەن سوزبەن ورنەك دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ءبىر. بۇل ءسوزدىڭ ۇعىمىندا ءبىر نارسەنى ويىپ، كەسىپ الىپ جاساۋ نەمەسە ەكى زاتتى ويا كەسىپ قيۋلاستىرىپ جاساۋ، ءبىر نارسەنىڭ بەتىنە ويىپ بەدەر ءتۇسىرۋ دەگەن ماعىنا جاتادى. ال ورنەك دەگەنىمىز ءار ءتۇرلى ويۋ، بەدەر، بەينەنىڭ، كۇيدىرىپ، جالاتىپ، بوياپ، باتىرىپ، قالىپتاپ ىستەگەن كوركەمدىك تۇرلەردىڭ، اشەكەيلەردىڭ ورتاڭ اتاۋى ىسپەتتەس. سوندىقتان كوبىنەسە ويۋ-ورنەك دەپ قوسارلانىپ ايتىلا بەرەدى. ەرتەدەگى قازاق ويۋلارىن مازمۇنى جاعىنان ىرىكتەسەك، نەگىزىنەن 3 ءتۇرلى ۇعىمدى بەينەلەيدى. ولار: بىرىنشىدەن، مال ءوسىرۋ مەن اڭشىلىقتى، ەكىنشىدەن، جەر-سۋ، كوشىپ-قونۋ كورىنىستەرىن، ۇشىنشىدەن، كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن ءار ءتۇرلى زاتتاردىڭ سىرتقى بەينەسىن بەرەدى. شەبەرلەر ىسكە بەرىلىپ، جۇمىس ادىسىنە توسەلە كەلە وزدەرىنىڭ كورگەن ويۋ-ۇلگىلەرىن جاتقا جاساپ، ويۋعا ءوز بەتىمەن جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ دارەجەسىنە جەتتى. حالىق مۇنداي ادامداردى «ويۋشى» دەپ اتادى. ءاربىر ەلدە، ءاربىر رۋدا اتاعى شىققان تاڭداۋلى ويۋشىلار بولدى. وندايلار ءوز ونەرىنىڭ تاماشا ۇلگىسىن ءوزىنىڭ رۋىنا، ماڭايىنداعى ەلدەرگە تاراتىپ وتىردى. وسىدان كەلىپ ءار ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەردە، كيىمدەر مەن كىلەمدەردە، سىرماقتار مەن كەستەلەردە جانە ت. س. س. «ارعىن ۇلگىسى»، «كەرەي ۇلگىسى» نەمەسە «ۇلى ءجۇزدىڭ ۇلگىسى»، «ورتا ءجۇزدىڭ ۇلگىسى»، «كىشى ءجۇزدىڭ ۇلگىسى» دەگەن مانەرلەر پايدا بولدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ-ورنەگى — قازاق جەرىن مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالار ونەرى اسەرىمەن عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلگەن ويۋ-ورنەك تۇرلەرى.

كەيبىرەۋلەر قازاقتا ويىن-ساۋىق بولعانىمەن، دەنە تاربيەسى جوق دەپ قاتەلەسەدى. ويىن-ساۋىقتىڭ ءتۇرى كوپ، ولاردىڭ  دەنساۋلىققا دا، پايداسى مول، ءتىل بايلىعىن دامىتۋعا دا سەبى بار، تاتۋ-تاتتىلىككە دە جول اشادى، - دەگەن تانىمال قالامگەر، جازۋشى احمەت ءجۇنىسوۆ.وسىدان-اق قازاق حالقىنىڭ ويىن-ساۋىعى ەرەكشە بولعانىن بايقاۋعا بولادى. ەتنوگراف – عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، اتا-بابالارىمىزدان بىزگە جەتكەن ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ تاريحى قازاقستان جەرىندە ب.ز.ب. ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا-اق قالىپتاسقان. ولاردىڭ ىشىندە توعىزقۇمالاق، قۋىرشاق، اسىق ويىندارى ازيا ەلدەرىندە تايپالىق وداق- تار مەن العاشقى مەملەكەت- تەردە كەڭىنەن تارادى. ءبىز-دىڭ قوعامىزداعى ۇلتتىق ويىنداردىڭ نەگىزى، شىعۋ تەگى حالقىمىزدىڭ كوشپەلى ءداستۇرلى شارۋاشىلىق قارە- كەتتەرىنەن باستاۋ الادى. ال ەندى، «قازاقستان. ۇلتتىق ەنسيكلوپەديا» كىتابىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ءمان-ماڭىزى تۋرالى بىلاي دەپ جازىلعان: «قازاق ۇلتى نە- گىزىنەن ۇرپاق قامىن باستى ماقسات ەتىپ قويىپ، بالا-لاردىڭ ناعىز ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا اسا زور ءمان بەرگەن. ناتيجەسىندە ءداستۇر-لى بالا تاربيەسىنىڭ باستى قۇرالى رەتىندە ۇلتتىق ويىندى ورايلاستىرىپ، دامىتىپ وتىرعان».

ەل بولاشاعى – جاس ۇرپاق بولعاندىقتان، جاستار شىققان تاريحىن بىلە وتىرىپ مادەني مۇراسىن جاڭعىرتىپ ەل مىندەتىن ورىنداۋ ناعىز دامىعان ەلدىڭ سيپاتىن كورسەتەدى. قازىرگى جاستار ياعني ءبىز ساپالى ءبىلىم الا وتىرىپ ەلىمىزدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرەتىندەي  ەلىمىزدىڭ ناعىز ماقتان تۇتار ازامات، ازاماتشاسى بولاتىنداي ەڭبەك ەتۋ ، اتا بابامىزدىڭ بىزگە جاساعان بولاشاعىن جارقىن ەتۋ تەك ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز. قازىرگى كەزەڭدە بايىرعى سالت-جورالار، ويىن-ساۋىقتار، مادەنيەت قاناتىن كەڭ جايا، قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىندە سامعاۋدا. بوداندىق كەزەڭنەن امان – ەسەن وتكەن داستۇرلەرىمىز ايىرىقشا ورىن الادى. ارينە، قيىنعا سوققان ماسەلەلەر دە بار، ءبىراق وتە كەلە ادام تۇزەلىپ، اداممەن زامان دا تۇزەلىپ ءبارى ورنىنا كەلەدى. تەك ۋاقىت قاجەت.

---