قازاق كەدەيلەرىنە فابريك كەرەك
1917 جىلدان بەرى قازاقستاننىڭ ءاربىر جيىلىسىندا، ءاربىر بولشيەۆيك باعىتىمەن شىققان گازەت-جۋرنالدارىندا قازاق كەدەيىنىڭ تەڭدىگى، كەدەي بوستاندىعى دەپ ايتىپ تا كەلەمىز، جازىپ تا كەلەمىز. قازاقستاننىڭ كەدەيلەرى بايلاردىڭ قۇلدىعىنان قالاي قىلسا قۇتىلادى؟
قازاق كەدەيى قايتسە تەڭەلەدى؟
قازاق كەدەيى قايتسە، بەرى بولسا جالپى روسسيانىڭ، ءارى بولسا بۇكىل جەر-دۇنيەنىڭ ۇيىمداسقان بايلار تابىمەن كۇرەس مايدانىنا شىققان جارلى-ەڭبەكشىل تابىنىڭ قاتارىنا كىرەدى؟
كەدەيدىڭ قايتسە كوزى، ساناسى اشىلادى؟
مىنە، بۇل ماسەلە كۇنى بۇگىنگىشە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا وتىر. روسسيا كوممۋنيست پارتياسىنىڭ جالپى 12-جيىلىسىندا «ۇلت ماسەلەسى» دەگەن ماسەلەنى قاراعاندا، بۇرىنعى ورىس پاتشالىعىنىڭ قۇلدىعىندا ەزىلگەن ورىس ۇلىقتارىنىڭ بوساعاسىندا «كوزگە تۇرتكى» بولعان ەڭبەكشىل حالىقتاردى ءىس جۇزىندە تەڭەلتۋ ءۇشىن ءتۇرلى نۇسقا كورسەتكەن. ول نۇسقالارىنىڭ ءبىرى «بۇرىنعى كەمدىكتە جۇرگەن ۇلتتاردىڭ قازىرگى رەسپۋبليكاسىندا كاسىپ دۇكەندەرىنىڭ وشاعى قۇرىلسىن» (وچاگي پرومىشلەننوستي) دەگەن.
قازاق تاجىريبەسىنىڭ ايتقانى بار:
«مىڭ سىز-بىزدەن، ءبىر شىج-بىج»، —دەپ، قازاق تاجىريبەسىنىڭ وسى ايتقانىنا كوممۋنيست پارتياسىنىڭ «بۇرىنعى كەمدىكتە جۇرگەن ەڭبەكشىل حالىقتاردى شىنداپ ءىس جۇزىندە تەڭەلتۋ ءۇشىن بۇلاردىڭ قازىرگى رەسپۋبليكالارىنا كاسىپ دۇكەنىنىڭ وشاعى ورناتىلسىن» دەگەنى تۋرا كەلەدى.
ءبىراز جىلدان بەرى قازاق كەدەيىنە «ۇيتسەڭ تەڭەلەسىڭ، بۇيتسەڭ تەڭەلەسىڭ»، — دەپ ايقايلاپ كەلە جاتىرمىز. ونىمىزدان كوڭىلدەگىدەي تولىق ءىس شىعا قويعان جوق.
قازاق كەدەيىنىڭ تەڭەلۋىنە قاتەسىز ەكى جول بار: بىرەۋى — وقۋ، ەكىنشىسى — قازاقستاندا كەدەيلەردىڭ تاپ بولىپ ۇيىمداسۋى ءۇشىن ءام كەدەيلەر ازىپ-توزىپ قۇرىپ كەتپەس ءۇشىن كاسىپ دۇكەنىن ورناتۋ، كاسىپ دۇكەنىن جۇرگىزۋ.
قازاقستاندا بۇزىلىپ، جارىلىپ، توقتاپ جاتقان كەيبىر كەن شىعاراتىن، تاس كومىر شىعاراتىن زاۋىتتاردان باسقا كاسىپ دۇكەنى (فابريكتەر) جوق.
ال قازاقستاندا ءالى دە بولسا فابريكتەرگە كەرەك ءالى شيكىزاتتار بار (ماسەلەن: ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك ءام باسقالار...) كەدەي-جارلى قازاقتار جاياۋلاپ ءجۇرىپ كەلىپ ماڭايداعى پوسەلكە-قالالاردىڭ كوشەلەرىندە جۇمىس ىزدەپ ءجۇر. جۇمىس قىلۋعا ورىن جوق. جۇمىس جوق.
ەگەردە كاسىپ دۇكەنى، كاسىپ وشاعى بولماسا، بۇلار ەندى بىر-ەكى جىلدا ازىپ-توزىپ، ءولىپ تاۋسىلماق. بۇلار توزىپ كەتكەن سوڭ قازاق كەدەيىنىڭ تەڭدىگى دەگەن ءسوزدىڭ ايتۋعا ورنى دا بولمايدى.
ەندى بۇل قالالاردا، پوسەلكەلەردە جۇمىس، كاسىپ ىزدەپ جۇرگەن كەدەيلەرگە قانداي جاردەم كەرەك؟..
سانسىز قاۋلى، سانسىز سۇلۋ قارار، سانسىز ادەمى سوزدەر كەرەك پە؟
جوق، كوزگە كورىنەرلىك ءبىر شىن كومەك، نەگىزدى ءىس كەرەك پە؟
بۇعان قازاقستاننىڭ قيراپ، ءبۇلىنىپ جاتقان زاۋىتتارىن جۇرگىزۋگە شىنداپ كىرىسىپ، جۇرگىزىپ جىبەرۋ كەرەك. ەكىنشى، قازاقستان دا ءولى مال الدە دە بولسا، از بولسا دا بار. ول ءولى مالداردى ىسكە جاراتۋعا ەشبىر فابريك جوق. سول ءولى مالداردى شارۋاعا جاراتاتىن قىلىپ شىعارىپ وتىرۋعا قازاقستاننىڭ ءار جەرلەرىندە فابريك سالۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن ءجۇن-جۇرقادان، قىل-قىبىردان ءتۇرلى شۇعا، ءتۇرلى ماتا ىستەپ شىعاراتىن، وزىندە مىڭ جارىم، ەكى مىڭداي جۇمىسكەرلەر ىستەيتىن، ماتا توقيتىن فابريك سالۋ كەرەك. ول فابريك ۇستالىقتىڭ ەن بارىپ تۇرعان سوڭعى ورنەگىمەن سالىناتىن بولىپ (پو پوسلەدنەمۋ سلوۆۋ تەحنيكي)، ودان توقىلىپ شىعاتىن شۇعالار، ماتالار پەتەربۋرگتا، ماسكەۋدە شىعاتىن ماتالاردان ارتىق بولماسا كەم بولمايتىن بولسىن.
فابريك قازاقتىڭ ءالى دە بولسا ءجۇن-جۇرقاعا، قىل-قىبىرعا بارلاۋ جەرىنەن، تەمىر جول، پاروحود، تاس كومىر بار جەرىنەن سالىنسىن.
بۇل تۋرالى مەن ءبىرازىراق باسقا جۇرتتاردىڭ بىلەتىن كىسىلەرىمەن سويلەستىم.
بۇلار ايتادى: «كۇللى روسسيادا ەڭ ءبىرىنشى جاقسى ماتا — شۇعا توقىپ شىعارىپ تۇراتىن فابريك پەتروگرادتا «توريتون» نۇسقاسىمەن سالعان فابريك. قازاقستاندا بۇدان جاقسى قىلىپ سالۋعا بولادى. «توريتوننان» ارتىق قىلىپ فابريك سالسا، التىن اقشامەن ءبىر ميلليون سوم كەتەدى.
جىلىنا 100 مىڭ پۇت ءجۇندى شۇعا، ءار ءتۇرلى جاقسى ماتا قىلىپ شىعارىپ وتىرادى. وزىندە مىڭ جارىم ادام جۇمىس قىلاتىن بولادى»، — دەيدى.
التىن اقشامەن ءبىر ميلليون سوم دەگەن قازاقستان ۇكىمەتىنە وتە كوپ اقشا ءام قازىرگى ۋاقىتتا كىمگە دە بولسا از اقشا ەمەس.
ءبىراق بۇعان ۇيىمداسىپ، كوپ بولىپ، بىرىگىپ كىرىسسە، وندا ءبىر ميلليون سوم كوپ اقشا ەمەس.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ءبىر ميلليون سومنىڭ قاق جارتىسىن قازاقستان ۇكىمەتى تاۋىپ بەرە الادى. ەگەردە قاق جارتىسىنا ۇكىمەتپەن سەرىكتەس بولىپ، پايشى بولىپ، جاي قاراجاتتى ادامدار ۇكىمەتپەن «كومپان» بولىپ كىرىسسە، ەكى جاعىنا دا ءتيىمدى بولادى.
مۇنداي زور ىسكە، بۇلايشا ۇيىمداسىپ كىرىسۋدى باسقا، قازاقستاننان گورى بايىراق، ونەرلىرەك جەرلەردە دە ىستەيدى. ءبىر ميلليوننىڭ جارتىسىن ۇكىمەت ءوزى موينىنا الىپ، بەس ءجۇز مىڭىن جاي ادامدار السا، ماقسات ورىندالار ەدى.
بۇل «كومپان» بولىپ، وداقتاس بولىپ ۇيىمداسقان ادامداردىڭ ءبارىن ۇيىستىرىپ، فابريكتى سالدىرۋ ءىسىن باسقارىپ وتىراتىن قازاقستاننىڭ قازىرگى كاسىپ شارۋاسىن باسقاراتىن مەكەمەسى بولسا (كيرپرومبيۋرو)، بۇل ءىسى ىلەزدە ىلگەرى باسىپ، ىسكە اسىپ كەتەر ەدى.
مىنە، وسىنداي رەتپەن جالپى حالىق جۇمىلىپ بۇل ىسكە كىرىسسە، ءىس بولار ەدى.
مۇنداي فابريك سالىنسا، ۇيىمداسىپ سالۋشىلارعا دا پايدا. جىلىندا پايداسىن الىپ وتىرادى. ۇكىمەتكە دە پايدا ءام جالپى حالىققا دا پايدا، جاقىن جەردەن قىمباتقا ءجۇن-جۇرقا، قىل- قىبىرىن ساتىپ وتىرىپ، جاقىن جەردەن ارزانعا ءتۇرلى قىمباتتى ماتالاردى الىپ وتىرادى.
ءام بۇلاي بولعاندا ەڭ ابزالى، قازىرگى كەدەيلىكتەن قاڭعىرىپ جۇرگەن قازاق جارلىلارى ازىپ-توزىپ كەتپەي، قۇراسىپ، جينالىپ، ۇيىمداسىپ، جالپى جەر-دۇنيە ەڭبەكشىل تابىنىڭ قاتارىنا شىنداپ كىرە الادى.
قازاقستاندا مۇنداي شۇعا ماتالار توقىپ شىعاراتىن ءبىرىنشى ۇلى دۇكەن، ءبىرىنشى ۇلى فابريك ەڭ الدىمەن ءجۇن-جۇرقا مولداۋ قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسى ءام تەمىر جولدارى، ۇلكەن وزەن پاروحودى، كوپ تاس كومىرى بار پاۆلودار قالاسىندا بولۋ كەرەك.
بۇل ىسكە قازاقستاننىڭ ەڭ بايلاۋ دەگەن ايماقتارى، پاۆلودار ماڭايىنداعى سەمەي ءام اقمولا گۋبەرنيالارىنىڭ قازاقتارى كىرىسۋ كەرەك. مۇنداي يگى ىسكە بارلىق قازاقستاندا قىزمەت قىلىپ جۇرگەن ازاماتتار، اسىرەسە اقمولا، سەمەي ازاماتتارى جەرگىلىكتى حالىقتى شاقىرۋلارى كەرەك. حالىققا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ، بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋ جاعىنا بارلىق كۇشتەرىن سالۋلارى كەرەك. «كوپ تۇكىرسە كول بولادى» دەگەن. كوپشىلىك كىرىسسە، بولمايتىن ءىس جوق.
بۇل تۋرالى قانداي بولسا دا حابارلاردى، قانداي بولسا دا اركىم ءوز ويلارىن، ءوز پىكىرلەرىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە تەز جىبەرىپ وتىرسىن.
ءسوز ەندى جەرگىلىكتى ازاماتتاردىكى، جەرگىلىكتى حالىقتىكى!
1923 جىل
You Might Also Like
-
دۇنيە جۇزىندەگى قازىرگى بولىپ جاتقان وقيعالارعا قاراساق، دۇنيە جۇزىندەگى ءاربىر مەملەكەتتىڭ باسىنداعى ۇكىمەتتەردىڭ حاندارىنا قاراساق، دۇنيە جۇزىندەگى ءاربىر حالىقتىڭ بايلارى مەن تورەلەرى ءبىرىڭعاي بول...
-
سوڭعى ۋاقىتتاعى ەۋروپا ۇكىمەتتەرىنىڭ ءتۇرلى ارەكەتىنە قاراعاندا، ەڭبەكشىل تابىن تىرناقتى شەڭگەلىنە ەزىپ-قىسىپ الۋ ءۇشىن بۇلاردىڭ بارلىق كۇشىن اياماي الاسۇرىپ كىرىسكەنى كورىنەدى.
