InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№16 كوللەدج
وندىرىستىك وقىتۋ شەبەرى پانتايەۆ ەركەعالي سىدىق ۇلى

قازاق حالقى ءوزىنىڭ كۇن كورىس تىرشىلىگىنە قاجەتتى ءۇي-جاي سالۋدى، كيىم-كەشەك تىگۋدى، ازىق-تۇلىك ءوندىرۋدى ءوزىنىڭ تۇرمىستىڭ كاسىبى ەتىپ، ولاردى كۇنبە-كۇنگى تىرشىلىك بارىسىندا ورىندى پايدالانسا، اسەم بۇيىمدار جاساپ، ومىردە ءسان-سالتانات تا قۇرا ءبىلدى. حالىقتىڭ قولونەرىنە ادەت-گۇرىپ جابدىقتارىمەن قاتار، اڭ اۋلاۋعا، مال وسىرۋگە جانە ەگىنشىلىككە قاجەتتى قۇرال جابدىقتار دا كىرەدى. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى، اعاش كەرۋەت، كەبەجە، ساندىق جاساپ، كىلەم، سىرماق، الاشا، شي، ءتۇرلى باۋ-باسقۇرلار توقىپ، ارقان، ءجىپ ەسىپ، كوننەن جانە يلەۋلى تەرىدەن قايىس، تاسپا ءتىلىپ، ءورىم ءورىپ، قولدان ءار الۋان ىدىس-اياق، ادالباقان، اسادال، بەسىك جانە ت. ب. كوپتەگەن زاتتاردى حالىق شەبەرلەرى، ونەرپازدار ءوز قولدارىمەن جاسادى.

ويۋ-ورنەك ءىسى تىم ەرتە زاماننان باستاپ-اق قولونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە بىردەي ورتاق اسەمدەپ اشەكەيلەۋدىڭ نەگىزى بولىپ كەلدى. ويۋ دەگەن سوزبەن ورنەك دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ءبىر. بۇل ءسوزدىڭ ۇعىمىندا ءبىر نارسەنى ويىپ، كەسىپ الىپ جاساۋ نەمەسە ەكى زاتتى ويا كەسىپ قيۋلاستىرىپ جاساۋ، ءبىر نارسەنىڭ بەتىنە ويىپ بەدەر ءتۇسىرۋ دەگەن ماعىنا جاتادى. ال ورنەك دەگەنىمىز ءار ءتۇرلى ويۋ، بەدەر، بەينەنىڭ، كۇيدىرىپ، جالاتىپ، بوياپ، باتىرىپ، قالىپتاپ ىستەگەن كوركەمدىك تۇرلەردىڭ، اشەكەيلەردىڭ ورتاڭ اتاۋى ىسپەتتەس. سوندىقتان كوبىنەسە ويۋ-ورنەك دەپ قوسارلانىپ ايتىلا بەرەدى. ەرتەدەگى قازاق ويۋلارىن مازمۇنى جاعىنان ىرىكتەسەك، نەگىزىنەن 3 ءتۇرلى ۇعىمدى بەينەلەيدى. ولار: بىرىنشىدەن، مال ءوسىرۋ مەن اڭشىلىقتى، ەكىنشىدەن، جەر-سۋ، كوشىپ-قونۋ كورىنىستەرىن، ۇشىنشىدەن، كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن ءار ءتۇرلى زاتتاردىڭ سىرتقى بەينەسىن بەرەدى. شەبەرلەر ىسكە بەرىلىپ، جۇمىس ادىسىنە توسەلە كەلە وزدەرىنىڭ كورگەن ويۋ-ۇلگىلەرىن جاتقا جاساپ، ويۋعا ءوز بەتىمەن جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ دارەجەسىنە جەتتى. حالىق مۇنداي ادامداردى «ويۋشى» دەپ اتادى. ءاربىر ەلدە، ءاربىر رۋدا اتاعى شىققان تاڭداۋلى ويۋشىلار بولدى. وندايلار ءوز ونەرىنىڭ تاماشا ۇلگىسىن ءوزىنىڭ رۋىنا، ماڭايىنداعى ەلدەرگە تاراتىپ وتىردى. وسىدان كەلىپ ءار ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەردە، كيىمدەر مەن كىلەمدەردە، سىرماقتار مەن كەستەلەردە جانە ت. س. س. «ارعىن ۇلگىسى»، «كەرەي ۇلگىسى» نەمەسە «ۇلى ءجۇزدىڭ ۇلگىسى»، «ورتا ءجۇزدىڭ ۇلگىسى»، «كىشى ءجۇزدىڭ ۇلگىسى» دەگەن مانەرلەر پايدا بولدى. وسى ويۋ-ورنەكتەردىڭ كوپ قولدانىلاتىندارىنا، سوندىقتان دا حالىق شەبەرلەرىنىڭ كوپشىلىگىنە بەلگىلى اتاۋلارىنىڭ كەيبىر تۇرلەرىنە ادەيى توقتاپ وتەيىك.

ويۋ-ورنەكتەردىڭ تۇرلەرى

«ءمۇيىز» - قازاق ويۋىنىڭ ەڭ كونە مانەرى. ويۋ-ورنەكتىڭ بۇل ەلەمەنتى ءمۇيىزدى مەگزەۋدەن شىققان. «ءمۇيىز» ويۋ-ورنەك كەيدە ۇساق، كەيدە ءىرى بولىپ كەلەدى. ۇساق تۇرلەرى اعاش، سۇيەك، ءمۇيىز سياقتى نازىك قولونەر سالاسىندا قولدانادى. ءىرى تۇرلەرى سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كىلەم، ساۋلەت ونەرىندە سان ءتۇرلى مانەردە قولدانىلادى. ءمۇيىز ەلەمەنتتەرى «ءايمۇيىز»، «ءقوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «ءسىنىقمۇيىز»، «ءقىرىقمۇيىز»، «ءمارالمۇيىز»، «ەركەشمۇيىز»، «ءقوشقارمۇيىز» ت.ب. تۇرلەرگە بولىنەدى. «ءمۇيىز» ورنەگى ءۇي جيھازدارىندا (كىلەم، سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كورپە، تۇسكيىز، شىمشي)، تۇرمىستىق زاتتاردا (سابا، شاناش، كۇبى، وقشانتاي، تورسىق، ساندىق ت.ب.)، سونداي-اق قارۋ-جاراقتاردا (قىناپ، وقشانتاي، تورسىق، ساداق)، كيىم-كەشەك، ات ابزەلدەرىندە (ەرتوقىم، ايىل) قولدانىلادى، جالپى بۇل ەلەمەنتتىڭ قولدانبايتىن جەرى جوق دەسە دە بولادى.

«ءقوشقارمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز بەينەسىندە كەلىپ، ونىڭ قولتىق تۇسىنان قويدىڭ قۇلاعىن دولبارلايتىن تاعى ءبىر شولاق ءمۇيىز ءتارىزدى ەكى بۋىن شىعىپ تۇرادى. ودان بايقاعان ادامعا قوشقاردىڭ تۇمسىق بەينەسى اڭعارىلادى. تەكەمەت، سىرماك، باسقۇر، الاشا، كىلەم، بىلعارى، سۇيەك، اعاش، زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ بارلىق تۇرلەرىندە كەزدەسەدى. كيىزدەن جاسالعان بۇيىمداردا بۇل ويۋ ءتۇستى شۇبەرەكتەرمەن ويىلىپ، قۇراق، ياعني اپپليكاسيالىق ورنەك تۇرىندە دە تىگىلەدى.

«ءقوسمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ ەكى ءمۇيىزىن عانا بەينەلەيدى جانە كەيدە «ىرعاق»، كەيدە «ىلمەك» دەپ اتالاتىن ويۋلاردى «ءقوسمۇيىز» دەيدى. ءۇي جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتاردى، كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراقتاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالاناتىن قوي، ەشكى، سيىر، بۇعى، مارال سياقتى جانۋارلاردىڭ قوس ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋ-ورنەك. قازىرگى كەزدە «ءقوسمۇيىز» ويۋ-ورنەگىن ساۋكەلەگە، ايىر قالپاقتىڭ توبەسىنە، شەتىنە، قامزولدىڭ الدىڭعى جاعىنا، ەتىكتىڭ قونىشىنا سالادى.

«ءارقارمۇيىز» دەپ اتالاتىن ويۋ-ورنەك قويدىڭ ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋدىڭ ءتۇرى. بۇل ەلەمەنت «قوشقارمۇيىزگە» وتە ۇقساس، ءبىراق، وعان قاراعاندا شيىرشىقتانىپ، تارماعى ودان كوبىرەك بولىپ كەلەدى (كىلەم، تۇسكيىز، سىر- ماق، كەستە، كيىم-كەشەك پەن ءۇي جيھازدارىندا كەزدەسەدى).

«وركەش» ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ قوس وركەشىن بەينەلەيدى. سىرماق، تەكەمەت، تۇسكيىزدەرگە سالىناتىن ويۋ-ورنەك كومپوزيسياسىندا كوبىرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنت. قازاق ويۋىندا مال مەن اڭنىڭ قوس ءمۇيىزىن، تۇيەنىڭ قوس وركەشىن، بيەنىڭ قوس ەمشەگىن بەينەلەۋ تەك سيممەتريالىق تەپە-تەڭدىك ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بەرەكە-بىرلىكتىڭ، كوبەيۋدىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى.

«ءسىنىقمۇيىز» مورت سىنعان تىك ءتورتبۇرىش جاساپ، ءتورت رەت ىشكە قاراي يىلەدى. بۇل ويۋ-ورنەك كىلەمدەردى، شيلەردى، باسقۇر مەن الاشالاردى، سونداي-اق ءار ءتۇرلى قالتالاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى، ال سىرت كورىنىسى مالدىڭ سىنعان مۇيىزىنە ۇقسايدى.

قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرىندە اعاشتان كوپتەگەن زاتتار جاسالادى. بالتاشىلار، اعاش ۇستالارى، ەرشىلەر قايىڭدى، ۇيەڭكىنى، ۇيشىلەر، اعاش ويىپ، شىبىق ءورىپ توقۋشىلار تالدى پايدالانادى. بالتاشىلار ءۇي بورايدى، ەدەن توسەپ، اربا، شانا، جاقتاۋ، قاقپا، تىرەۋ سياقتى ءىرى زاتتاردى ىستەيدى. اعاش ۇستاسى ستول، شكاف، سورە، ورىندىق، كەبەجە، اسادال، رامالار جاسايدى. اعاش ويۋشىلار ونى جونىپ كۇيدىرەدى دە بوياۋلاپ ورنەكتەيدى. شىبىق ورۋشىلەر، توقۋشىلار قامىستان، شيدان قوراپ، شىپتا، ورىندىق، شارباق سياقتى زاتتاردى ورەدى. بۇل جۇمىسقا بۇتاقسىز، وقىراسى جوق، تازا اعاش تاڭداپ الىنادى.

اعاش شەبەرلەرى بالتا، پىشقى، ۇستىرىك (سۇرگى)، بۇرعى، اعاش ءتۇرپىسى، تەز، قىسقى، ۇسكى، قاشاۋ سياقتى اسپاپتاردى پايدالانادى. بۇلاردان باسقا ءتۇرلى ولشەۋىش پەن ۇلگى، ءبىز، قىرعى، جەلىم، بوياۋ سياقتى كومەكشى قۇرالدارى دا بولادى.

اعاشتان بۇيىم جاسايتىن شەبەرلەر: ەمەن، قايىڭ، سامىرسىن، ۇيەڭكى، قىزىل قاراعاي، شىنار، قارا اعاش، ىرعاي، شىرعاي، تاسجارعان، مويىل، قايىڭنىڭ ءتۇبىرى (بەزى)، جوكە، تال، ارشا، جاڭعاق اعاشى، ماي قاراعاي سياقتىلاردى پايدالانادى. بۇلاردىڭ ءبىرى قاتتى، ءبىرى جونۋعا وڭاي، جىلتىر، ال كەيبىرەۋى جارىلمايتىن، قاڭسىمايتىن بولسا، ەندى كەيبىرەۋى يىلگىش، جەڭىل، سۋ سىڭبەيتىن ءبىراق بوياۋ سىڭگىش، جەلىم ۇستاعىش بولادى. ءاربىر ءىستىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي ءار ءتۇرلى ساپاداعى اعاشتار پايدالانىلادى.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتەتەر:

قازاق قولونەر ەنسيكلوپەدياسى

http://koshpendi.kz/index.php/kolone

https://kk.wikipedia.org

---