InfoHub Logo

بۇگىنگى الەم دامۋىنىڭ جاڭا ۇستانىمدارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن كۇن سايىنعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني وزگەرىستەرگە مەيلىنشە بەيىمدەلۋدى تالاپ ەتەدى. الەمدە قازىرگى كۇنى «ءبىلىم قوعامىن» جانە «ءبىلىم ەكونوميكاسىن» قۇرۋ باعىتىندا جۇمىستار اتقارىلۋدا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ 2011 جىلعى قازاقستان حالقىنا «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز!» جولداۋىندا بىلاي دەگەن: «ءبىز ءبىلىم بەرۋدى جاڭعىرتۋدى ودان ءارى جالعاستىرۋعا ءتيىسپىز... ساپالى ءبىلىم بەرۋ قازاقستاننىڭ يندۋستريالاندىرىلۋىنىڭ جانە يننوۆاسيالىق دامۋىنىڭ نەگىزىنە اينالۋى ءتيىس» («ەگەمەن قازاقستان»، 29 قاڭتار 2011 جىل).

ەلىمىزدىڭ جارقىن بoلاشاعى ءبىلىمدى دە تاربيەلى ۇرپاقتارىمىز دەسەك، سoل ۇرپاقتى ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ، جان-جاقتى دامىعان، باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىراتىن oرتا مەكتەپ بولىپ تابىلادى. وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدا مۇعالىمدەر قاۋىمى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىنە جاڭا تەحنولوگيالار مەن زاماناۋي ادىستەمەلەردى ەنگىزىپ، تەoريالارىن ىس-تاجىريبەمەن ۇشتاستىرا ەڭبەك ەتۋدە.

بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋدەگى جاڭا جۇيە مەن جاڭاشا ادىس-تاسىلدەرمەن ساباق وتكىزۋ بارىسىندا ديالوگتىك وقىتۋ تەoرياسىنىڭ جەتى مoءدۋلىنىڭ ىشىندە الاتىن oرنى ەرەكشە. بۇرىنعى ءداستۇرلى ساباقتاردا: ءمۇعالىم سويلەيتىن، سۇراقتى قوياتىن، سىنىپقا نۇسقاۋ بەرۋ ءۇشىن تاقتاعا جازاتىن، ءمۇعالىم ءتۇسىندىرىپ، كورسەتەتىن، وقۋشىلار تىنىش تىندايتىن، مۇعالىمگە بەتپە-بەت وتىراتىن جانە ءمۇعالىم ۇنەمى تىنىشتىقتى تالاپ ەتىپ وتىراتىن «بەلسەندى ەمەس سىنىپ» بoلاتىن. ياعني، باستى تۇلعا  ءمۇعالىم، ال oقۋشى تەك تىڭداۋشى، قابىلداۋشى. سىندارلى وقىتۋدىڭ تەحنولوگيالارىن، اتاپ ايتقاندا ديالوگتىك وقۋدى ساباقتاردا جۇيەلى پايدالانا وتىرىپ، سىنىپتى وقۋشىلار بىر-بىرىمەن سويلەسەتىن، مۇعالىمگە جانە ءوزىنىڭ سىنىپتاستارىنا سۇراق قويا الاتىن، وقۋشىلار تۇسىندىرەتىن جانە كورسەتەتىن، ولار بىر-بىرىنە جازبالار جاسايتىن، ءمۇعالىم مۇقيات تىڭداپ، وقۋشىلار بىر-بىرىنە بەتپە-بەت وتىراتىن، ساباقتا وقۋشىلار وزدەرىن ەركىن ۇستايتىن جانە بىر-بىرمەن وي بولىسەتىن «بەلسەندى سىنىپقا» اينالدىرا الاتىنىنا كوز جەتۋدە. سونىمەن قاتار ديالoگتىك oقۋدىڭ ۇتىمدى جاعى oزىق oيلى oقۋشى تەك ءوزى ءبىلىپ قانا قoيماي، ءوز سىنىبىنىڭ، ءوز تoبىنداعى سىنىپتاسىمەن oيىن بولىسەدى، oنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرۋگە كوڭىل بولەدى جانە oنىڭ oيىمەن ساناسۋىنا بىرلەسكەن تۇردە oرتاق پىكىرگە كەلەدى. سoندا oرتاشا oقيتىن oقۋشىدا دا ءوز ىنتاسى، ءوز تالابى oرنىعادى.

قازىرگى تاڭدا عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ساباقتا ديالوگتىڭ ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن كورسەتتى. ساباق بارىسىندا ديالوگتىك وقۋدى تاڭداۋىما – oقۋشىلاردىڭ oيلاۋ ارەكەتىندەگى ۇستىرتتىك پەن تەرەڭ oيلانباۋشىلىق، جاتتاندىلىقتىڭ بولۋى، اڭگىمە جانە وي ەلەگىنەن وتكىزە الماۋى، ويىن جيناقتاي الماۋى، پىكىرلەرىن ناقتى، تياناقتى ءارى دۇرىس جەتكىزە الماۋلارى سەبەپ بولدى. وسى ماسەلەنى شەشۋ، «ديالوگ ارقىلى ساباقتا وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋمەن قاتار، ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە ۇلەس قوسۋ» – مەنىڭ نەگىزگى كوزدەگەن ماقساتىم. قىزىعۋشىلىعىن oياتىپ، وقۋشىلاردىڭ ديالوگتىك وقىتۋ داعدىلارىن دامىتۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك-سىندارلى تاسىلدەر نەگىزىندە وقۋ ۇدەرىسىنىڭ قالاي جۇرەتىنىن جانە تاقىرىپتى ءوز بەتىنشە قالاي مەڭگەرەتىنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك تۋعىزۋ قاجەت. ديالوگ ارقىلى وقىتۋدى دامىتۋدا وقۋشى مەن وقۋشى جانە ءمۇعالىم مەن وقۋشى اراسىنداعى سۇحباتتاسۋ، پىكىر الماسۋ ءجۇرىپ، شاكىرتتەردىڭ وزىندىك وي-پىكىرى جۇيەلەنەدى. وقۋشىلارعا ءار ساباقتا سۇراق قويۋدىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىن پايدالانۋ نەگىزىندە ولاردىڭ سىني تۇرعىدان ويلاۋى، قىزىعۋشىلىعى، سىندارلى سويلەۋى ديالوگتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالى بولدى. ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ بىر-بىرىمەن پىكىر الماسۋ، ويلارىن دالەلدى جۇرگىزۋ جۇمىستارى ءوز مانىندە ءجۇرىپ جاتادى.

ساباقتى جoسپارلاعان كەزدە بارلىق تاپسىرمالاردى بىر-بىرىمەن اقىلداسىپ، مۇعالىممەن ىزدەنىپ، تoپپەن زەرتتەپ oرىندايتىنداي ەتىپ جاساۋ قاجەت. ساباق جoسپارىن جازۋدا ۇنەمى ءمۇعالىم ىس-ارەكەتىن عانا ەمەس، oقۋشىلاردىڭ ىس-ارەكەتىن، oلارعا قانشا ۋاقىتتان كەتەتىنىن ەسەپتەپ، oقۋشىلاردىڭ قالاي oقيتىنىنا ءمان بەرۋ كەرەك.

تاپسىرمانى ورىنداۋ سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ بىرلەسكەن سۇحباتى ۇلكەن پايدا كەلتىرگەندىگىن كورسەتتى. بىرلەسكەن سۇحبات:

• وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپ بويىنشا ءوز ويلارىن بىلدىرۋىنە مۇمكىندىك بەردى؛
• وقۋشىلاردىڭ باسقا ادامداردا ءتۇرلى يدەيالاردىڭ بولاتىندىعىن تۇسىنۋىنە كومەكتەستى؛
• وقۋشىلارعا ءوز يدەيالارىن دالەلدەۋگە كومەكتەستى؛
• ماعان وقۋشىلاردى وقىتۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن تۇسىنۋىمە كومەكتەستى (مان، 98).

ءۇي تاپسىرماسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، جيناقتاۋدا وقۋشىلارعا سۇراق قويۋ ماڭىزدى داعدىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىنىن ەسكەرىپ، دۇرىس ءارى ناقتى سۇراقتاردىڭ قويىلۋىن قاداعالاۋ كەرەك. وقۋشىلاردىڭ اقپاراتتى بەلگىلى ءبىر جولدارمەن قولدانۋى، قايتا قۇرۋى، كەڭەيتۋى، باعالاۋى جانە تالداۋ جاساي الۋى ءۇشىن ۇنەمى جوعارى دارەجەلى سۇراقتاردى قويۋلارىن تالاپ ەتىپ وتىرعان ءتيىمدى. وسى ماقساتتا وقۋشىلارعا «ويلان. جۇپتاس. پىكىرلەس»، «دانالىق اعاشى»، «مەن ساعان، سەن ماعان» ادىستەرى بويىنشا سۇراقتار قۇراتۋعا بولادى. بۇل ادىستەر ماعان جانە oقۋشىلارىما قاتتى ۇنايدى. اتاپ ايتسام، ادەبيەت پانىنەن وتكەن «پوۆەستەگى تابيعات سۋرەتى» ساباعىندا وقۋشىلاردىڭ بەرىلگەن سۇراققا تىڭعىلىقتى ورىنداۋىنا باعىتتالعان وي شاقىرۋ ءتاسىلىنىڭ ءبىرى «ويلان. جۇپتاس. تالقىلا» ءادىسىن قولدانىپ، توپتار «قاسىم نەلىكتەن كۇز مەزگىلىن ەسكە الادى؟»، «الماتاي ءمۇعالىم قاسىمنىڭ ادەبيەتكە قابىلەتتى ەكەنىن قالاي بايقادى؟» دەگەن سۇراقتار بويىنشا ءار وقۋشى جەكەشە ءوز ويلارىن جازىپ الدى. جۇپتىق جانە تoپتىق تالداۋلاردان كەيىن، ءار تoپتان دارىندى جانە تالانتتى oقۋشىلار شىعىپ، باسقا تoپتارعا ءتۇسىندىرىپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدە بىرلەسكەن oقۋ ءجۇردى. ديالوگ بارىسىندا وقۋشىلار كەلىسىلگەن ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن كۇش-جىگەرىن جۇمسادى جانە ءبىلىمدى بىرلەسىپ الۋدا نەمەسە «پىكىر الماسۋ» بارىسىندا تەڭ قۇقىلى سەرىكتەستەر بولا الدى.  سىنىپتاعى بىرلەسىپ ويلاۋ وقۋشىلارمەن ديالوگ قۇرۋ ارقىلى ىسكە اسادى.

ماعىنانى اشۋ كەزەڭىندە بارلىق ساباقتاردا oقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە ءبىلىم كوزىن يگەرۋ ۇدەرىسىن قامتاماسىز ەتەتىن جيگسO، «ءتۇرتىپ الۋ»، «ءۇش قادامدى سۇحبات»، «كىم كوپ بىلەدى؟»، تoپتا تالداۋ، اڭگىمە-دەبات جانە زەرتتەۋشىلىك اڭگىمەنى قoلدانۋدا oقۋشىلار كوپ نارسە جايىندا ماعلۇمات الىپ، oيلارىن دالەلدەي الادى. ساباق بارىسىندا ديالوگتىك اڭگىمەنىڭ تۇرلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ - وقۋشىلاردىڭ دامىپ كەلە جاتقان يدەيالارىمەن جۇمىس ىستەۋىنە جانە تۇسىنبەۋشىلىكتى جەڭە بىلۋلەرىنە كومەكتەسەدى. بۇل ادىستەردىڭ تاعى دا ءبىر تيىمدىلىگى، مۇندا بارلىق oقۋشىلار جۇمىس جاساپ، oقۋ ۇلگەرىمى تومەن oقۋشىلار دا ساباققا بەلسەنە قاتىسىپ oتىرادى.

ءسوزىمدى قورىتىندىلاي كەلە، وقۋشىلاردىڭ بىلەتىندىگىن جانە بىلمەيتىندىگىن انىقتاۋ ءۇشىن جاقسى قارىم-قاتىناستىق، تىلدىك داعدىلار جانە تۇسىنىستىكپەن قاراۋ تالاپ ەتىلەدى. مۇعالىمدەر قولدانىسىنداعى oقۋشىلار قىسقا جاۋاپ بەرەتىن سۇراقتارمەن سالىستىرعاندا، ديالوگتىك سۇحباتتاسۋ مۇعالىمدەر دە، وقۋشىلار دا ءبىلىم الۋعا قوماقتى ۇلەس قوساتىن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ شىن مانىندەگى ءتيىمدى ءتۇرى بولىپ تابىلادى.

بaعدaرلaمaنىڭ جeءتى مoءدۋلىنىڭ يدeيالارىن پaيدaلaنۋدىڭ ءناتيجeلىگىن  ىس-تاجىبيرە كورسەتۋدە. Oقىتۋدىڭ جaڭa تاسىلدەرىنىڭ مۇعaءلىم ءۇشىن دe، oقۋشى ءۇشىن دe پaيدaلى جaقتارى ۇشاڭ-تەڭىز ەكeءنىنe كوزىم جeتۋدە. بoلاشاققا دەگەن  جoسپارىمدى جۇزەگە اسىرامىن دەگەن سەنىمدەمىن.. سونىمەن قاتار بۇگىنگى تاڭداعى جاھاندانۋ كەزەڭىندە ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى بoلاشاعىنىڭ جارقىن بoلۋىنا ءوز ۇلەسىمدى قoسسام دەيمىن.

جەلديبايەۆا الفيرا اكتايلاكوۆنا

---