قازاق ءتىلى – مەنىڭ ءتىلىم
قازاق ءتىلى وسى مەملەكەتتىڭ تۇپكىلىكتى تۇرعىندارى قازاقتاردان باسقا جۇڭگو، مونعوليا، يران، اۋعانستان، تۇركيا مەملەكەتتەرى مەن تمد-نىڭ رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان سياقتى رەسپۋبليكالارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ دا انا ءتىلى.ءتىلىم
قازاق ءتىلى – باتىس تۇركى ءتىلىنىڭ قىپشاق تارماعىنا جاتادى. بۇل تارماققا كىرەتىن تىلدەر – قاراقالپاق، نوعاي، تاتار، باشقۇرت، قىرعىز، قىرىم تاتارى، قارايشاي، بالقار، قۇمىق جانە تاعى باسقا تىلدەر. قازاق ءتىلى – وزىندىك ادەبي، عىلىمي جانە ساياسي جازۋ نورماسى قالىپتاسقان باي ءتىل. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردى باستان كەشكەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى.
ونىڭ قالىپتاسۋعا بەت الۋى ءحى-حىى عاسىرلارداعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىنەن باستالىپ، ءحۇ عاسىرداعى قازاق حاندىعى تۇسىندا ابدەن قالىپتاسىپ بولعان ەدى. باسقا تۇركى تىلدەرىمەن سالىستىرعاندا، سوزدىك قورى جونىنەن، قازاق ءتىلى – ەجەلگى تازا قالپىن تۇتاس ساقتاپ كەلە جاتقان تىلدەردىڭ ءبىرى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق ءتىلىنىڭ اۋىز ادەبيەتى جانە جازبا ادەبيەتى سياقتى ەكى قاينار كوزى بار.
قالىپتاسۋدىڭ بارلىق ساتىلارىن باستان كەشىرگەن انا ءتىلىمىز – مەيلىنشە جەتىلگەن ۇلتتىق ءتىل.
انا تىلىمىزدە ادەبي شىعارمالار، عىلىمي-بۇقارالىق، تەحنيكالىق، قۇقىقتىق، پەداگوگيكالىق، ساياسي، ونەرتانۋشىلىق ادەبيەتتەر جاريالانادى. ءتىلىمىز ەلىمىزدەگى ازاماتتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس ءتىلى بولۋمەن عانا شەكتەلىپ قالمايدى، ونىڭ مۇراعاتتىق، اقپاراتتىق قاسيەتتەرى دە مول. قازاق ءتىلى – باي دا قۇنارلى تىلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ تاريحى، شەجىرەسى جانە ءتۇرلى ادەبي مۇرالار بۇگىنگى ۇرپاققا ءوزىمىزدىڭ وسى انا ءتىلىمىز ارقىلى جەتىپ وتىر. ءتىل تاريحى حالىق تاريحىنا ۇقساس. قوعامنىڭ جىلجىپ، وزگەرۋىنە بايلانىستى ءتىل دە دامىپ، وزگەرىپ وتىرادى.
قازاق ءتىلى تاريحىندا ورىن العان ءتۇرلى قيىندىقتار مەن داعدارىستاردىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، قازاق حالقى ءۇش عاسىرعا جۋىق ورىس وتارشىلدىعىنىڭ قىسپاعىندا بولىپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋدىڭ بىرنەشە ساتىلارىن باستان كەشىردى. ەكىنشىدەن، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ حالقىمىزعا تيگىزگەن زارداپتارى دا وراسان زور بولدى. ۇشىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت بويى ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋى دەگەن جەلەۋمەن ۇساق ۇلتتاردىڭ تىلدەرىنە قىسىم جاساپ كەلگەنى بەلگىلى.
1989 جىلى 11 قىركۇيەكتە قابىلدانعان “ءتىل تۋرالى” زاڭدا “ءتىل – حالىقتىڭ ۇلى جەتىستىگى، ءارى ونىڭ اجىرامايتىن جانە بولىنبەيتىن بەلگىسى”دەلىنگەن. ال ءبىرىنشى باپتىڭ ءبىرىنشى تارماقشاسىندا “قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى” دەپ جازىلعان.
ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ “قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە” دەگەن تۇجىرىمدامانى ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. قازاق ءتىلى ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن كەيىنگى جىلدارى بۇقارا جۇرتشىلىق تا انا ءتىلى ءۇشىن بەلسەندىلىك تانىتۋدا. ءبىراق ءالى شەشىلمەي جاتقان ءتۇيىندى ماسەلەلەر دە بارشىلىق.
حالىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى – ونىڭ انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى. ءوزىنىڭ انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى جوق ەل ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ ءومىر سۇرە المايدى. دۇنيەدەگى بارلىق حالىق تاۋەلسىزدىككە ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن، مادەنيەتىن، انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇمتىلادى. سوندىقتان، كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ اۋماقتىق ءسالت-داستۇرىن، انا ءتىلىن ەرەكشە قورعايدى.
انا ءتىلىن دامىتۋ، قورعاۋ دەگەنىمىز – ءوز انا تىلىندە تازا سويلەۋ جانە ونى جاقسى ءبىلىپ، تۋعان اناداي ءسۇيۋ.
سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى – انام ءتىلىن،
بەسىكتە جاتقانىمدا-اق بەرگەن ءبىلىم.
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنان،
قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىن، – دەپ س.تورايعىروۆ اعامىز جىرلاپ وتكەن.
انا ءتىلىنىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىن تۋعان حالقىمىز اۋەلدەن-اق باعدارلاپ، ءسوز ونەرىن بار ونەردىڭ باسى دەپ ساناعان. مىسالى: “ونەر الدى – قىزىل ءتىل”، “ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى”، “توقسان اۋىز ءسوزدىڭ، توبىقتاي ءتۇيىنى بار” سوزدەرى حالقىمىزدىڭ ورىندى سوزگە قانداي ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى. ابايدىڭ دانالىعىنا، ماحامبەتتىڭ باتىلدىعىنا، بۇقاردىڭ اقىلگويلىگى مەن حالقىنا دەگەن جاناشىرلىعىنا، ابىلايدىڭ دانىشپاندىعىنا، بوگەنباي مەن قابانبايدىڭ ەرلىكتەرىنە ءسۇيسىنىپ، رۋحاني ومىرىمىزگە ازىق ەتەمىز.
قازاق ءتىلى –قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قىزمەت ەتۋىنىڭ العى شارتتارى
قازاقستان – ەگەمەندى، تاۋەلسىز ەل. قازاقستاندى دامىعان وركەنيەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا ەنگىزەتىن ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز – بۇگىنگى جاستار. ولاردىڭ مىندەتى – ەلىنىڭ نامىسىن قورعاپ، ونى الەمگە تانىتا ءبىلۋ. الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ءار جاس ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك.
قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرعىلىقتى حالقى قازاق حالقىنىڭ جانە ونىڭ شەكاراسىنان تىس ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ (رەسەي فەدەراسياسى، وزبەكستان، جۇڭگو، مونعوليا ت.ب.) ۇلتتىق ءتىلى.
قازىرگى قازاق ءتىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى.
قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قۇرامى وتە باي، وعان 67 مىڭ تىزىمدىك ءسوز، 24،5 مىڭ فرازەولوگيالىق تىركەس – بارلىعى 91،5 مىڭ لەكسيكالىق بىرلىك كىرگەن ءبىر عانا ون تومدىق “قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى” كۋا بولا الادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
قازاق ءتىلى – باتىس تۇركى ءتىلىنىڭ قىپشاق تارماعىنا جاتادى. بۇل تارماققا كىرەتىن تىلدەر – قاراقالپاق، نوعاي، تاتار، باشقۇرت، قىرعىز، قىرىم تاتارى، قارايشاي، بالقار، قۇمىق جانە تاعى باسقا تىلدەر. قازاق ءتىلى – وزىندىك ادەبي، عىلىمي جانە ساياسي جازۋ نورماسى قالىپتاسقان باي ءتىل. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردى باستان كەشكەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى.
ونىڭ قالىپتاسۋعا بەت الۋى ءحى-حىى عاسىرلارداعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىنەن باستالىپ، ءحۇ عاسىرداعى قازاق حاندىعى تۇسىندا ابدەن قالىپتاسىپ بولعان ەدى. باسقا تۇركى تىلدەرىمەن سالىستىرعاندا، سوزدىك قورى جونىنەن، قازاق ءتىلى – ەجەلگى تازا قالپىن تۇتاس ساقتاپ كەلە جاتقان تىلدەردىڭ ءبىرى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق ءتىلىنىڭ اۋىز ادەبيەتى جانە جازبا ادەبيەتى سياقتى ەكى قاينار كوزى بار.
قالىپتاسۋدىڭ بارلىق ساتىلارىن باستان كەشىرگەن انا ءتىلىمىز – مەيلىنشە جەتىلگەن ۇلتتىق ءتىل.
انا تىلىمىزدە ادەبي شىعارمالار، عىلىمي-بۇقارالىق، تەحنيكالىق، قۇقىقتىق، پەداگوگيكالىق، ساياسي، ونەرتانۋشىلىق ادەبيەتتەر جاريالانادى. ءتىلىمىز ەلىمىزدەگى ازاماتتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس ءتىلى بولۋمەن عانا شەكتەلىپ قالمايدى، ونىڭ مۇراعاتتىق، اقپاراتتىق قاسيەتتەرى دە مول. قازاق ءتىلى – باي دا قۇنارلى تىلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ تاريحى، شەجىرەسى جانە ءتۇرلى ادەبي مۇرالار بۇگىنگى ۇرپاققا ءوزىمىزدىڭ وسى انا ءتىلىمىز ارقىلى جەتىپ وتىر. ءتىل تاريحى حالىق تاريحىنا ۇقساس. قوعامنىڭ جىلجىپ، وزگەرۋىنە بايلانىستى ءتىل دە دامىپ، وزگەرىپ وتىرادى.
قازاق ءتىلى تاريحىندا ورىن العان ءتۇرلى قيىندىقتار مەن داعدارىستاردىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، قازاق حالقى ءۇش عاسىرعا جۋىق ورىس وتارشىلدىعىنىڭ قىسپاعىندا بولىپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋدىڭ بىرنەشە ساتىلارىن باستان كەشىردى. ەكىنشىدەن، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ حالقىمىزعا تيگىزگەن زارداپتارى دا وراسان زور بولدى. ۇشىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت بويى ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋى دەگەن جەلەۋمەن ۇساق ۇلتتاردىڭ تىلدەرىنە قىسىم جاساپ كەلگەنى بەلگىلى.
1989 جىلى 11 قىركۇيەكتە قابىلدانعان “ءتىل تۋرالى” زاڭدا “ءتىل – حالىقتىڭ ۇلى جەتىستىگى، ءارى ونىڭ اجىرامايتىن جانە بولىنبەيتىن بەلگىسى”دەلىنگەن. ال ءبىرىنشى باپتىڭ ءبىرىنشى تارماقشاسىندا “قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى” دەپ جازىلعان.
ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ “قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە” دەگەن تۇجىرىمدامانى ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. قازاق ءتىلى ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن كەيىنگى جىلدارى بۇقارا جۇرتشىلىق تا انا ءتىلى ءۇشىن بەلسەندىلىك تانىتۋدا. ءبىراق ءالى شەشىلمەي جاتقان ءتۇيىندى ماسەلەلەر دە بارشىلىق.
حالىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى – ونىڭ انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى. ءوزىنىڭ انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى جوق ەل ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ ءومىر سۇرە المايدى. دۇنيەدەگى بارلىق حالىق تاۋەلسىزدىككە ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن، مادەنيەتىن، انا ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇمتىلادى. سوندىقتان، كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ اۋماقتىق ءسالت-داستۇرىن، انا ءتىلىن ەرەكشە قورعايدى.
انا ءتىلىن دامىتۋ، قورعاۋ دەگەنىمىز – ءوز انا تىلىندە تازا سويلەۋ جانە ونى جاقسى ءبىلىپ، تۋعان اناداي ءسۇيۋ.
سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى – انام ءتىلىن،
بەسىكتە جاتقانىمدا-اق بەرگەن ءبىلىم.
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنان،
قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىن، – دەپ س.تورايعىروۆ اعامىز جىرلاپ وتكەن.
انا ءتىلىنىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىن تۋعان حالقىمىز اۋەلدەن-اق باعدارلاپ، ءسوز ونەرىن بار ونەردىڭ باسى دەپ ساناعان. مىسالى: “ونەر الدى – قىزىل ءتىل”، “ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى”، “توقسان اۋىز ءسوزدىڭ، توبىقتاي ءتۇيىنى بار” سوزدەرى حالقىمىزدىڭ ورىندى سوزگە قانداي ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى. ابايدىڭ دانالىعىنا، ماحامبەتتىڭ باتىلدىعىنا، بۇقاردىڭ اقىلگويلىگى مەن حالقىنا دەگەن جاناشىرلىعىنا، ابىلايدىڭ دانىشپاندىعىنا، بوگەنباي مەن قابانبايدىڭ ەرلىكتەرىنە ءسۇيسىنىپ، رۋحاني ومىرىمىزگە ازىق ەتەمىز.
قازاق ءتىلى –قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قىزمەت ەتۋىنىڭ العى شارتتارى
قازاقستان – ەگەمەندى، تاۋەلسىز ەل. قازاقستاندى دامىعان وركەنيەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا ەنگىزەتىن ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز – بۇگىنگى جاستار. ولاردىڭ مىندەتى – ەلىنىڭ نامىسىن قورعاپ، ونى الەمگە تانىتا ءبىلۋ. الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ءار جاس ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك.
قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇرعىلىقتى حالقى قازاق حالقىنىڭ جانە ونىڭ شەكاراسىنان تىس ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ (رەسەي فەدەراسياسى، وزبەكستان، جۇڭگو، مونعوليا ت.ب.) ۇلتتىق ءتىلى.
قازىرگى قازاق ءتىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى.
قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قۇرامى وتە باي، وعان 67 مىڭ تىزىمدىك ءسوز، 24،5 مىڭ فرازەولوگيالىق تىركەس – بارلىعى 91،5 مىڭ لەكسيكالىق بىرلىك كىرگەن ءبىر عانا ون تومدىق “قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى” كۋا بولا الادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ينفورماتيكا پانىندە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيانى ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ
-
ماقساتى: بالالاردى كۇز مەزگىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىستىرۋ، كۇز تۋرالى العان بىلىمدەرىن بەكىتۋ، ادەمىلىككە، اسەمدىككە تاربيەلەۋ، بۇلدىرشىندەردىڭ بەيىمىن دامىتۋ.
