قازاقستان
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندى، تاۋەلسىز مەملەكەت ەكەندىگىن ايقىندايتىن نەگىزگى كونستيتۋسيالىق قۇقىق بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى - مەملەكەتتىك ءتىل.
قاي كەزدە بولماسىن ءتىل ماسەلەسى – سويلەيتىن، سول تىلدەن سۋسىنداعان، ۇلتتىق، دىلدىك بەلگىسى بولىپ سانالاتىن حالىقتىڭ ماسەلەسى. ءاربىر حالىقتىڭ انا ءتىلى بار دەسەك، ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ بارشا بولمىسى، ءتىپتى ونىڭ ءاربىر دىبىسى مەن جالعاۋ جۇرناعى ءاربىر شىنايى ازاماتقا تانىمال، مادەني - الەۋمەتتىك ومىردە وزىندىك ءمانى بار كيەلى ۇعىم. ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ قۇري باستاعاندىعىن كورسەتەدى. ۇلتقا تىلىنەن قىمبات ەش نارسە بولماسقا ءتيىس.
ءبىر ۇلتتىڭ تىلىندە سول ۇلتتىڭ سىرى، تاريحى، مىنەزى ايناداي كورىنىپ تۇرادى. قازاقتىڭ تىلىندە قازاقتىڭ سارى سايران دالاسى، بىرەسە جەلسىز تۇندەي تىنىق، بىرەسە قۇيىنداي ەكپىندەي تاريحى، سار دالادا ۇدەرە كوشكەن تۇرمىسى، اسىقپايتىن، ساسپايتىن سابىرلى مىنەزى – ءبارى كورىنىپ تۇر. قازاقتىڭ سارى دالاسى كەڭ، ءتىلى باي. وسى كۇنگى تۇرىك تىلدەرىنىڭ ىشىندە قازاق تىلىنەن باي، ورالىمدى، تەرەڭ ءتىل جوق»، - دەپ ءتىل جايىندا تەرەڭ تولعانعان ەكەن.
قاي كەزدە بولماسىن ءتىل ماسەلەسى – سويلەيتىن، سول تىلدەن سۋسىنداعان، ۇلتتىق، دىلدىك بەلگىسى بولىپ سانالاتىن حالىقتىڭ ماسەلەسى. ءاربىر حالىقتىڭ انا ءتىلى بار دەسەك، ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ بارشا بولمىسى، ءتىپتى ونىڭ ءاربىر دىبىسى مەن جالعاۋ جۇرناعى ءاربىر شىنايى ازاماتقا تانىمال، مادەني - الەۋمەتتىك ومىردە وزىندىك ءمانى بار كيەلى ۇعىم.
قازاق ءتىلىنىڭ قايىعى كەرى قاراي ءجۇرىپ بارا جاتىر دەي الماسپىز. دامۋ بار. العا جىلجۋ بايقالادى. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولماس. دەگەنمەن انا ءتىلىمىزدىڭ ادىمداپ دامۋىنا ءوزىمىزدىڭ دە كەرى اسەر بەرىپ جاتاتىن كەزدەرىمىز بار. قازاقتىڭ قازاقپەن قازاقشا سويلەسۋى مۇڭ. القاقوتان وتىرعاندا دا، القالى جيىندا دا ارامىزعا وزگە ۇلتتىڭ ءبىر وكىلى كىرىپ كەلسە، ءبارىمىز شۇلدىرلەپ «تۇسىنىكتى» تىلگە كوشەمىز. ارى-بەرىدەن سوڭ بيىك شەڭبەردەن قازاق ءتىلى دەپ قايعى جۇتاتىن كەيبىر قايراتكەرلەردىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى قازاق باقشاسىنا، قازاق مەكتەبىنە بارمايدى.
مۇنى سورلىلىق ەمەس دەپ كورىڭىز.
مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتىمىزدىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن، مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى. مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋعا قامقورلىق جاسايدى. لاۋازىمدى ادامنىڭ ءتىل بىلمەيمىن دەگەن سىلتاۋىمەن قۇجاتتاردى ساۋال سالۋدى، وتىنىشتەردى نەمەسە شاعىمداردى قابىلداۋدان باس تارتۋى، سونداي-اق ولاردى ءمانى بويىنشا قاراۋىنا جول بەرىلمەيدى. سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلى سوتقا بەرىلگەن قۇجاتتاردىڭ بەرىلۋىنە قاراي جۇرگىزىلەدى، ءاربىر ازامات ءىستى ءوزىنىڭ انا تىلىندە نەمەسە ءوزى بىلەتىن باسقا تىلدە جۇرگىزۋدى تالاپ ەتۋگە قۇقىلى جانە وزدەرى بىلەتىن باسقا تىلدە مالىمدەمە جاساۋ، تۇسىنىكتەمە مەن جاۋاپ بەرى، ءوتىنىش ءبىلدىرۋ، شاعىم جاساۋ، اۋدارماشىنىڭ قىزمەتىن تەگىن پايدالانۋعا قۇقىلى، سول سياقتى ونىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.
قازاق ەلىندە، قازاق جەرىندە، قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك وركەندەۋى قاجەت، وعان تەك قازاق حالقىنىڭ ۇرپاقتارى عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامدار ۇلەس قوسۋ كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرۋ دەگەن ءسوز مەملەكەت ازاماتى بولىپ ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز، ءوزىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتە جانە سول مەملەكەتتى قۇرعان حالىققا «ازاماتپىن» دەپ بەرگەن ۋادەنى ورىنداۋ دەگەن ءسوز.
قازاق حالقىنىڭ بار رۋحاني قۋاتىن بويىنا سىڭىرگە ارداقتى اسىلى – ءتىلى. ءار حالىق ءوز ءتىلى ارقىلى الەمدى، دۇنيەنى، ءومىردىڭ قۇندى تاعىلىمدارىن، تانيدى، ەلىنىڭ مادەنيەتىن جاسايدى، كەلەشەك ۇرپاققا تۇيگەن تۇجىرىمدارىن جەتكىزەدى، مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرەدى. ءبىزدىڭ، ياعني قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. الايدا ازاماتتار تاراپىنان دا، مەملەكەت تاراپىنان دا، ونىڭ تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى ءۇشىن ءالى دە كوپ ىستەر اتقارىلۋى شارت.
قازاقستان – كوپ ۇلتتى مەملەكەت. قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولماسىن قازاقستاندا تۇرادى ەكەن، ونى قاسيەتتى دە كيەلى وتانىم دەپ مويىنداپ، ونىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن قىزمەت ەتۋى ءتيىس. «ءبىر حالىقپىز، وزگەلەرگە ۇلگى-ونەگە كورسەتەتىن ۇلتپىز. مىناۋ ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ورتاسىنان ءبىزدىڭ دە الاتىن ورنىمىز بار» دەگەن بيىك سەنىم، سەزىمدە بولۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار قازاقستان مەملەكەتتىڭ ازاماتى ەكەنىمىزدى جان-جۇرەگىمىزبەن تۇيسىنسەك، بولاشاق ۇرپاققا وتان الدىندا جاۋاپتى ەكەنىن ۇعىندىرساق، ءتىل مادەنيەتىن كوتەرىپ، ونىڭ ىشىندە وزگە تىلدەرگە كولەڭكە تۇسىرمەي، ءتىلىن وركەندەتۋگە بولادى.
قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تاعدىرىن كاسىپورىنداردى، ۇيىمداردى، مەكەمەلەردىڭ باسشىلارى اۋدارماشىلارعا نەمەسە مەملەكەتتىك تىلگە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرگە جۇكتەپ قويۋدا. ال، ءتىلدىڭ تاعدىرى تەك مۇنىمەن شەكتەلمەيدى.
بۇل جولعى ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرىپ وتىرعان باعدارلامانىڭ ورىندالۋى «قازاق ءتىلى» قوعامىنا، جەرگىلىكتى جەردەگى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنا عانا ەمەس، ءبىزدىڭ بارىمىزگە، ەلىمىزدىڭ، ءار ازاماتىنا تىكەلەي بايلانىستى.
ءتىل ماسەلەسى كەزەڭ – كەزەڭىمەن جۇيەلى ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاسالىنىپ جاتىر. ەندىگىنىڭ ءبارى وزىمىزگە بايلانىستى. شەشىلىپ كەلەدى. تىلگە قاتىستى كوپ سوزدەن گورى ايقىن دا ناقتى ىستەر كەرەك. قازاقستاندا ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاسالىنىپ جاتىر. ەندىگىنىڭ ءبارى وزىمىزگە بايلانىستى.
«انا ءتىلىمىز-اسىل مۇرا». ءتىل حالىقتىڭ جانى، ءدىنى، رۋحى، ەلدىك قاسيەتى، ۇلتتىق بولمىسى. سول اسىل مۇرانى ايالاپ، كەرەك كەزىندە قورعاي ءبىلۋ، دامىتۋ جانە وسكەلەڭ ۇرپاققا جەتكىزۋ بارشا جاننىڭ تىكەلەي بورىشى ەكەندىگى داۋسىز.
ءتىل ماسەلەسى كەزەڭ – كەزەڭىمەن جۇيەلى شەشىلىپ كەلەدى. تىلگە قاتىستى كوپ سوزدەن گورى ايقىن دا ناقتى ىستەر كەرەك. قازاقستاندا ءتىلدى دامىتۋ
قازاق ءتىلى – قازاقتىڭ مادەنيەتىمەن بىتە قايناسىپ جاتقان رۋحاني قازىنا. قايماقتى ءتىلدى پايدالانباي، قاسپاقتىڭ ءتۇبىن قىرعىشتاپ جۇرگەندەرگە ايتارىم: اركىمنىڭ انا ءتىلى تىرلىك ءۇشىن كەرەك، مەملەكەتتىك ءتىل بىرلىك ءۇشىن كەرەك. سونى ءاربىر قازاقستان ازاماتىنىڭ جۇرەگىمەن ۇققانى ءجون. ءتىلىمىزدىڭ ءقادىرىن تەك ءتىل مەرەكەسىندە عانا ەمەس، كۇندەلىكتى كوتەرەيىك!
قاي كەزدە بولماسىن ءتىل ماسەلەسى – سويلەيتىن، سول تىلدەن سۋسىنداعان، ۇلتتىق، دىلدىك بەلگىسى بولىپ سانالاتىن حالىقتىڭ ماسەلەسى. ءاربىر حالىقتىڭ انا ءتىلى بار دەسەك، ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ بارشا بولمىسى، ءتىپتى ونىڭ ءاربىر دىبىسى مەن جالعاۋ جۇرناعى ءاربىر شىنايى ازاماتقا تانىمال، مادەني - الەۋمەتتىك ومىردە وزىندىك ءمانى بار كيەلى ۇعىم. ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ قۇري باستاعاندىعىن كورسەتەدى. ۇلتقا تىلىنەن قىمبات ەش نارسە بولماسقا ءتيىس.
ءبىر ۇلتتىڭ تىلىندە سول ۇلتتىڭ سىرى، تاريحى، مىنەزى ايناداي كورىنىپ تۇرادى. قازاقتىڭ تىلىندە قازاقتىڭ سارى سايران دالاسى، بىرەسە جەلسىز تۇندەي تىنىق، بىرەسە قۇيىنداي ەكپىندەي تاريحى، سار دالادا ۇدەرە كوشكەن تۇرمىسى، اسىقپايتىن، ساسپايتىن سابىرلى مىنەزى – ءبارى كورىنىپ تۇر. قازاقتىڭ سارى دالاسى كەڭ، ءتىلى باي. وسى كۇنگى تۇرىك تىلدەرىنىڭ ىشىندە قازاق تىلىنەن باي، ورالىمدى، تەرەڭ ءتىل جوق»، - دەپ ءتىل جايىندا تەرەڭ تولعانعان ەكەن.
قاي كەزدە بولماسىن ءتىل ماسەلەسى – سويلەيتىن، سول تىلدەن سۋسىنداعان، ۇلتتىق، دىلدىك بەلگىسى بولىپ سانالاتىن حالىقتىڭ ماسەلەسى. ءاربىر حالىقتىڭ انا ءتىلى بار دەسەك، ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ بارشا بولمىسى، ءتىپتى ونىڭ ءاربىر دىبىسى مەن جالعاۋ جۇرناعى ءاربىر شىنايى ازاماتقا تانىمال، مادەني - الەۋمەتتىك ومىردە وزىندىك ءمانى بار كيەلى ۇعىم.
قازاق ءتىلىنىڭ قايىعى كەرى قاراي ءجۇرىپ بارا جاتىر دەي الماسپىز. دامۋ بار. العا جىلجۋ بايقالادى. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولماس. دەگەنمەن انا ءتىلىمىزدىڭ ادىمداپ دامۋىنا ءوزىمىزدىڭ دە كەرى اسەر بەرىپ جاتاتىن كەزدەرىمىز بار. قازاقتىڭ قازاقپەن قازاقشا سويلەسۋى مۇڭ. القاقوتان وتىرعاندا دا، القالى جيىندا دا ارامىزعا وزگە ۇلتتىڭ ءبىر وكىلى كىرىپ كەلسە، ءبارىمىز شۇلدىرلەپ «تۇسىنىكتى» تىلگە كوشەمىز. ارى-بەرىدەن سوڭ بيىك شەڭبەردەن قازاق ءتىلى دەپ قايعى جۇتاتىن كەيبىر قايراتكەرلەردىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى قازاق باقشاسىنا، قازاق مەكتەبىنە بارمايدى.
مۇنى سورلىلىق ەمەس دەپ كورىڭىز.
مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتىمىزدىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن، مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى. مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋعا قامقورلىق جاسايدى. لاۋازىمدى ادامنىڭ ءتىل بىلمەيمىن دەگەن سىلتاۋىمەن قۇجاتتاردى ساۋال سالۋدى، وتىنىشتەردى نەمەسە شاعىمداردى قابىلداۋدان باس تارتۋى، سونداي-اق ولاردى ءمانى بويىنشا قاراۋىنا جول بەرىلمەيدى. سوت ءىسىن جۇرگىزۋ ءتىلى سوتقا بەرىلگەن قۇجاتتاردىڭ بەرىلۋىنە قاراي جۇرگىزىلەدى، ءاربىر ازامات ءىستى ءوزىنىڭ انا تىلىندە نەمەسە ءوزى بىلەتىن باسقا تىلدە جۇرگىزۋدى تالاپ ەتۋگە قۇقىلى جانە وزدەرى بىلەتىن باسقا تىلدە مالىمدەمە جاساۋ، تۇسىنىكتەمە مەن جاۋاپ بەرى، ءوتىنىش ءبىلدىرۋ، شاعىم جاساۋ، اۋدارماشىنىڭ قىزمەتىن تەگىن پايدالانۋعا قۇقىلى، سول سياقتى ونىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.
قازاق ەلىندە، قازاق جەرىندە، قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك وركەندەۋى قاجەت، وعان تەك قازاق حالقىنىڭ ۇرپاقتارى عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامدار ۇلەس قوسۋ كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرۋ دەگەن ءسوز مەملەكەت ازاماتى بولىپ ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز، ءوزىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتە جانە سول مەملەكەتتى قۇرعان حالىققا «ازاماتپىن» دەپ بەرگەن ۋادەنى ورىنداۋ دەگەن ءسوز.
قازاق حالقىنىڭ بار رۋحاني قۋاتىن بويىنا سىڭىرگە ارداقتى اسىلى – ءتىلى. ءار حالىق ءوز ءتىلى ارقىلى الەمدى، دۇنيەنى، ءومىردىڭ قۇندى تاعىلىمدارىن، تانيدى، ەلىنىڭ مادەنيەتىن جاسايدى، كەلەشەك ۇرپاققا تۇيگەن تۇجىرىمدارىن جەتكىزەدى، مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرەدى. ءبىزدىڭ، ياعني قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. الايدا ازاماتتار تاراپىنان دا، مەملەكەت تاراپىنان دا، ونىڭ تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى ءۇشىن ءالى دە كوپ ىستەر اتقارىلۋى شارت.
قازاقستان – كوپ ۇلتتى مەملەكەت. قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولماسىن قازاقستاندا تۇرادى ەكەن، ونى قاسيەتتى دە كيەلى وتانىم دەپ مويىنداپ، ونىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن قىزمەت ەتۋى ءتيىس. «ءبىر حالىقپىز، وزگەلەرگە ۇلگى-ونەگە كورسەتەتىن ۇلتپىز. مىناۋ ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ورتاسىنان ءبىزدىڭ دە الاتىن ورنىمىز بار» دەگەن بيىك سەنىم، سەزىمدە بولۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار قازاقستان مەملەكەتتىڭ ازاماتى ەكەنىمىزدى جان-جۇرەگىمىزبەن تۇيسىنسەك، بولاشاق ۇرپاققا وتان الدىندا جاۋاپتى ەكەنىن ۇعىندىرساق، ءتىل مادەنيەتىن كوتەرىپ، ونىڭ ىشىندە وزگە تىلدەرگە كولەڭكە تۇسىرمەي، ءتىلىن وركەندەتۋگە بولادى.
قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تاعدىرىن كاسىپورىنداردى، ۇيىمداردى، مەكەمەلەردىڭ باسشىلارى اۋدارماشىلارعا نەمەسە مەملەكەتتىك تىلگە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرگە جۇكتەپ قويۋدا. ال، ءتىلدىڭ تاعدىرى تەك مۇنىمەن شەكتەلمەيدى.
بۇل جولعى ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرىپ وتىرعان باعدارلامانىڭ ورىندالۋى «قازاق ءتىلى» قوعامىنا، جەرگىلىكتى جەردەگى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنا عانا ەمەس، ءبىزدىڭ بارىمىزگە، ەلىمىزدىڭ، ءار ازاماتىنا تىكەلەي بايلانىستى.
ءتىل ماسەلەسى كەزەڭ – كەزەڭىمەن جۇيەلى ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاسالىنىپ جاتىر. ەندىگىنىڭ ءبارى وزىمىزگە بايلانىستى. شەشىلىپ كەلەدى. تىلگە قاتىستى كوپ سوزدەن گورى ايقىن دا ناقتى ىستەر كەرەك. قازاقستاندا ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاسالىنىپ جاتىر. ەندىگىنىڭ ءبارى وزىمىزگە بايلانىستى.
«انا ءتىلىمىز-اسىل مۇرا». ءتىل حالىقتىڭ جانى، ءدىنى، رۋحى، ەلدىك قاسيەتى، ۇلتتىق بولمىسى. سول اسىل مۇرانى ايالاپ، كەرەك كەزىندە قورعاي ءبىلۋ، دامىتۋ جانە وسكەلەڭ ۇرپاققا جەتكىزۋ بارشا جاننىڭ تىكەلەي بورىشى ەكەندىگى داۋسىز.
ءتىل ماسەلەسى كەزەڭ – كەزەڭىمەن جۇيەلى شەشىلىپ كەلەدى. تىلگە قاتىستى كوپ سوزدەن گورى ايقىن دا ناقتى ىستەر كەرەك. قازاقستاندا ءتىلدى دامىتۋ
قازاق ءتىلى – قازاقتىڭ مادەنيەتىمەن بىتە قايناسىپ جاتقان رۋحاني قازىنا. قايماقتى ءتىلدى پايدالانباي، قاسپاقتىڭ ءتۇبىن قىرعىشتاپ جۇرگەندەرگە ايتارىم: اركىمنىڭ انا ءتىلى تىرلىك ءۇشىن كەرەك، مەملەكەتتىك ءتىل بىرلىك ءۇشىن كەرەك. سونى ءاربىر قازاقستان ازاماتىنىڭ جۇرەگىمەن ۇققانى ءجون. ءتىلىمىزدىڭ ءقادىرىن تەك ءتىل مەرەكەسىندە عانا ەمەس، كۇندەلىكتى كوتەرەيىك!
You Might Also Like
