InfoHub Logo

مۋكۋشيەۆا اسەم ناۋرىزبايەۆنا

 

ديرەكتوردىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى

بار عىلىمنىڭ باستاۋى – مەكتەپ، سوندىقتان ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز –كەلەشەك ۇرپاقتىڭ  فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن  جاقسارتۋ.

ن.ءا.نازاربايەۆ

وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ – ءبىلىم بەرۋ پروسەسىنىڭ نەگىزگى بولىگى بولىپ تابىلادى. قازىرگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دامىعان زاماندا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە «فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى» قالىپتاستىرۋ ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر.

«فۋنكسيونالدى ساۋاتتىلىق» وقۋشىنىڭ مەكتەپتەگى العان ورتا ءبىلىمىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە جانە بولاشاقتاعى كوپ قىرلى قىزمەتىندە كەزدەسەتىن تۇرمىستىق قوعامدىق، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋدە تابىستى قولدانا الۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز ادامداردىڭ سىرتقى ورتامەن، الەۋمەتتىك، مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىزمەتتەرگە بەلسەنە ارالاسۋى، قارىم-قاتىناسقا كىرۋ قابىلەتتىلىگى، ياعني بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندەگى زامان اعىمىنا، ىلەسىپ وتىرۋى، ءوز ءبىلىمىن ۇنەمى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىرۋى. تۇلعانىڭ وقۋ، ۇعىنۋ، قىسقا ماتىندەردى جاساۋ جانە جەڭىل اريفمەتيكالىق امالداردى ورىنداۋداعى قاراپايىم ساۋاتتىلىعىنا قاراعاندا، جەكە تۇلعالىق ساۋاتتىلىقتىڭ ايىرماشىلىعى تۇلعانىڭ ناقتى مادەني ورتادا تىرشىلىك ەتۋ ءۇشىن بىلىكتىلىك، يكەمدىلىك پەن داعدىلار، ياعني فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق بولىپ تابىلادى. فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتىڭ نەگىزگى مىندەتى – ءمۇعالىم بالانى وقىتا وتىرىپ، ونىڭ ەركىندىگىن، بەلسەندىلىگىن، شىعارماشىلىق تۇرعىدا ويلاۋىن قالىپتاستىرىپ جانە  بالانىڭ ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋعا داعدىلاندىرۋ.

قازاق ءتىلىن وقىتۋدا وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى وقۋشىلاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋى بارىسىندا جۇيەلى ويلاۋىن دامىتىپ، مەكتەپتە العان ءبىلىمىنىڭ ءومىردىڭ قاي سالاسىندا دا تىرەك بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ءتيىمدى ادىستەمەلىك جۇيە جاساۋعا جانە قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

قازاق ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ — ولاردىڭ پسيحولوگيالىق قىرىنان دامۋ ماسەلەسىن دە قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى. وقۋشىنىڭ دامۋى دەگەنىمىز — ونىڭ ومىرلىك كۇش-قۋاتى مۇمكىندىكتەرىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى. سوندىقتان سول دامىتاتىن قابىلەتتەردى جانە ولاردىڭ وقۋ-تانىمدىق پروسەستەگى قىزمەتى ەرەكشە قاجەت. ال وقۋشىنى بەلگىلى ءبىر پسيحيكالىق العىشارتتارعا يە بولىپ كەلەتىن، ءتانىپ-بىلۋ مۇمكىنشىلىكتەرى مول جەكە تۇلعا دەپ قاراستىرۋ — تەوريالىق ۇعىم جاساۋشى سۋبەكتىنىڭ بولمىسىن انىقتاۋ بولىپ تابىلادى.

وقۋشىلار ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق ەرەجەلەرىن ەستە ساقتاپ، جاتقا قايتالاپ ايتا الادى. وسى تىلدىك قۇبىلىستار تۋرالى ءبىلىمىن كوممۋنيكاتيۆتىك ماقساتتا ەركىن پايدالانۋ قابىلەتى بولمايدى، كەيبىر كەزدەرى ءتىلدىڭ گرامماتيكاسىن يگەرمەگەن وقۋشى ساباقتان تىس كەزدەردە سول تىلدە جاقسى سويلەي الۋى مۇمكىن.

قازاق ءتىلىن وقىتۋ ساباقتارىندا ءتىلدى جىلدام جانە ساپالى يگەرۋ ءۇشىن مىندەتتى شىنايى تۇردەگى قارىم-قاتىناستار جاعداياتتارى ۇيىمداستىرىلۋى كەرەك. مۇنداي سويلەۋ تىلدىك جاعداياتتارى ارقىلى وقۋشىلار قازاق ءتىلىن سانالى تۇردە مەڭگەرە الادى.

ءتىلدىڭ سانالى تۇردە يگەرىلۋى بالانىڭ تانىمدىق قابىلەتى مەن تانىم كۇشتەرىنىڭ بىرىگۋى ارقىلى ىسكە اسىپ وتىرادى. بالانىڭ دامۋعا بەيىم تانىم كۇشتەرىن بايقاعان ءمۇعالىم ارنايى جۇمىس ارقىلى ونى ۇشتاي ءتۇسۋى ءتيىس. ءمۇعالىم وقۋشىنىڭ قازاق تىلىندە توسەلە سويلەۋىن، ساۋاتتى جازۋىن قامتاماسىز ەتۋ بارىسىندا مىندەتتى تۇردە ونىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىنىڭ دە دامۋىن دا ەسكەرىپ وتىرعانى ءجون.

ارينە، دامۋ بارىسى ونىڭ فيزيولوگيالىق دامۋ مۇمكىندىكتەرىمەن ۇيلەسە كەلۋىن دە قاجەت ەتەدى. ءمۇعالىم وقۋ-تانىمدىق پروسەستىڭ جەتەكشىسى مەن ۇيىمداستىرۋشىسى رەتىندە وقۋشىنىڭ بيولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىن ۇيلەستىرىپ وتىرۋدى باسا نازاردا ۇستايدى. ءجاسوسپىرىم كەزىندە بالانىڭ تانىمدىق قىزمەتى ەرەكشە بەلسەندىلىكپەن وتەدى [1].

ابايدىڭ 7-قارا سوزىندە ايتىلعان تانىمدىق قىزىعۋشىلىق ەندى مەكتەپتە جانە ورتا سىنىپتاردا ءتۇرلى سالالاردى مەڭگەرە باستاۋىمەن ارتا تۇسەدى. وسى رەتتە وقۋشىنىڭ قازاق تىلىندەگى كوممۋنيكاتيۆتىك قۇزىرەتتىلىگىنىڭ ونى بەلگىلى ءبىر شىنايى سيتۋاسيالارعا تۇسىرە وتىرىپ، توسەلدىرىلۋىندەگى دامۋ پروسەسى تۋرالى ايتىپ ءوتۋ كەرەك [2].

وقۋشى ءتيىستى وقۋ نىساندارىنان بىلىمدىك اقپارات العاندا، كوپ ماعلۇماتتاردىڭ ىشىنەن وزىنە كەرەك حاباردى ىرىكتەپ الادى. ادامنىڭ باسىندا وسىنداي ىرىكتەگىش، سەلەكتيۆتىك اسپاپ بار. ەگەر وقۋشى رەسەپتورلارىنا جەتكەن ماعلۇماتتاردى ىرىكتەپ الماي، وعان نە اسەر ەتسە، سونى تۇگەل قابىلداسا، ماقساتىنا جەتە الماس ەدى. ول كوپ حاباردىڭ ىشىنەن نەنىڭ قاجەت، نەنىڭ قاجەت ەمەس ەكەندىگىن اجىراتا الماي، وقي الماس ەدى. سوندىقتان كوپ ماعلۇماتتاردىڭ ىشىنەن وزىنە كەرەگىن عانا ىرىكتەپ تاڭداپ الۋ — وقۋ تاپسىرماسىن ورىنداۋدىڭ نەگىزگى شارتىنىڭ ءبىرى.

م.مۇقانوۆ تانىم ۇدەرىسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن مىنالار دەپ كورسەتەدى: قابىلداۋ؛ زەيىن؛ ەس پەن جادى. م.مۇقانوۆ جەتكىنشەكتەردىڭ تانىم ۇدەرىستەرىن بىلايشا سيپاتتايدى. كۇندەلىكتە وقۋ ماتەريالىن ۇعىنۋ قابىلداۋدان باستالادى. قابىلداۋ تەك بىردەمە قاراۋ، نە سونى تىڭداۋ عانا ەمەس، باستا بار بەينەلەرمەن وبەكتىلەردى سالىستىرىپ ءتۇسىنۋ [3].

قازاق تىلىنەن وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرۋدىڭ پەداگوگيكالىق نەگىزدەرى دەگەندە، ەڭ الدىمەن، وقۋشىلار مەڭگەرۋى ءتيىس دەپ تانىلعان قازاق تىلىنەن بەرىلەتىن ءبىلىم مازمۇنى، قازاق ءتىلىن انا ءتىلى رەتىندە وقۋى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءتىلدىڭ كۋمۋلياتيۆتىك قىزمەتىن مەڭگەرۋى ارقىلى ءوزىن-وزى تانۋى، تىلدىك ساناسى جەتىلىپ، تىلدىك تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال ەتەتىن پەداگوگيكالىق زاڭدىلىقتار قاراستىرىلادى.

قازاق ءتىلىن فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتى دامىتۋ باعىتىندا وقىتۋدا پەداگوگيكانىڭ، ديداكتيكانىڭ جاڭاشىل يدەيالارىن قولدانۋ كەرەك. بۇل رەتتە وقۋ باعدارلاماسى، وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارى مەن وقىتۋ فورمالارى، وقۋشىنىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ مەن باعالاۋدىڭ جاڭا فورمالارى، جاڭا وقىتۋ تەحنولوگيالارى، ءبىلىم مازمۇنىن سۇرىپتاۋداعى جاڭاشىل ادىستەر ت.ب. ماسەلەلەر اسا وزەكتى بولىپ تابىلادى.

قازاق ءتىلىن فۋنكسيونالدىق باعىتتا وقىتۋدا ءداستۇرلى ديداكتيكالىق جانە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ۇستانىمدارىنىڭ جۇيەسى قاتارىندا مىناداي پەداگوگيكالىق ۇستانىمدار باسشىلىققا الىنعانى دۇرىس دەپ سانايمىن: كوگنيتيۆتىك ۇستانىم، كرەاتيۆتىك ۇستانىم، رەفلەكسيۆتىك ۇستانىم. كورسەتىلگەن ۇستانىمداردىڭ وقۋشىنىڭ وي وپەراسيالارىنىڭ لوگيكالىق-ساباقتاستىق جەلىسىن قۇراپ، اۋىزەكى سويلەۋ مەن جازۋ ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرىپ، دامىتۋدا ورنى ەرەكشە ەكەندىگىن سوڭعى جىلدارداعى كوپتەگەن پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەر مەن ەڭبەكتەردە دالەلدەنىپ كەلەدى.

قازاق ءتىلىن وقىتۋدا وقۋشىلاردىڭ ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ءتىل ۇيرەنۋ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ينتەرنەت-تەحنولوگيانى قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ ورنىقتى ءبىر كومپونەنتىنە اينالدىرۋ كەرەك. مۇنداي ءىستىڭ بۇگىن ءۇشىن دە، بولاشاق ءۇشىن دە ماڭىزى زور. ينتەرنەت-تەحنولوگيانى ەنگىزۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن سوڭعى 5–7 جىلدا بارلىق ءبىلىم الۋشىلار دا، ءبىلىم بەرۋشىلەر دە انىق ءتۇسىندى دەپ ايتۋعا بولادى.

ينتەرنەت-تەحنولوگيانىڭ قازىرگى كەزدەگى دامۋ بارىسىن قاداعالاي وتىرىپ، وندا الەۋمەتتىك سەرۆيستەر مەن قىزمەتتەردىڭ كەڭ تاراپ كەلە جاتقانىن كورە الامىز. ولار: بلوگ، ۋيكي، پوكاست، تۆيتتەر، يۋتيۋب، قىستىرما ت.ب. ولاردى كەڭ ارنالى جۇيەدە قولدانۋعا قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ كەيس-ستادي، كۆەست- ساباقتار، ەلەكتروندىق-ۆيرتۋالدىق ساباقتار، قاشىقتان وقىتۋ ت.ب. سياقتى زاماناۋي جۇيەلەردى قولدانۋ ادىستەمەلەرى ارنايى زەرتتەلۋى كەرەك [4، 5].

وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋدا قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكسيونالدىق-كوممۋنيكاتيۆتىك تۇرعىدان مەڭگەرتىلۋى باستى ورىندا بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلىن فۋنكسيونالدىق-كوممۋنيكاتيۆتىك باعداردا وقىتۋدا «تىلدەن — تىلدىك فورما مەن ءتىلدىڭ فۋنكسياسىنا» جانە «ءتىلدىڭ فۋنكسياسىنان تىلگە» قاراي ءجۇرۋ لوگيكاسى ۇستالىنادى. ءتىل جۇيەسىندەگى ءتىل بىرلىكتەرىنىڭ قىزمەتى — وزىنەن جوعارى تۇرعان ءتىل بىرلىگىن قۇرۋعا قاتىسۋى، ءسويتىپ ادام سويلەۋىندە بارلىق ءتىل بىرلىكتەرىنىڭ قىزمەتىنىڭ كورىنىس تابۋى ءتىلدىڭ فۋنكسيونالدىق ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى.

بۇل رەتتە قازاق ءتىلىن قازاق مەكتەبىندە وقىتۋداعى جانە قازاق ءتىلىن ەكىنشى ءتىل رەتىندە وقىتۋداعى قۇزىرەتتەردىڭ باسىم ورنى تانىلادى. قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ باستى ماقساتى — قازاق ءتىلىنىڭ تومەندە كورسەتىلگەن باستى قىزمەتتەرىن تەوريالىق جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان مەڭگەرتۋ، ومىرلىك جاعداياتتاردا ەركىن ءارى ساۋاتتى قولدانۋعا داعدىلاندىرۋ.

• قازاق ءتىلىنىڭ قاتىناس قۇرالى رەتىندەگى قىزمەتىن ۇعىندىرۋ جانە مەڭگەرتۋ.
• قازاق ءتىلىنىڭ ادامنىڭ سەزىمدى ءبىلدىرۋ قىزمەتى ەرەكشەلىگىن مەڭگەرتۋ.
• قازاق ءتىلىنىڭ تانىمدىق قىزمەتىن مەڭگەرتۋ.
• قازاق ءتىلىنىڭ ادام ويىن ءبىلدىرۋ قىزمەتىن مەڭگەرتۋ.
• قازاق ءتىلىنىڭ كۋمۋلياتيۆتىك، ياعني قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن جيناقتاۋشى، قىزمەتىن مەڭگەرتۋ.

قازاق ءتىلى ساباقتارىنىڭ «قىزىقتى گرامماتيكا الەمىندە»، «كۆەست-ساباقتار»، «جوبا ساباقتار»،«ويىن ساباقتار» سياقتى وقۋ ىس-ارەكەتتەرى بەلسەندى وتەتىن تۇرلەرمەن كوبىرەك ۇيىمداستىرىلۋى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىمەن قازاق ءتىلى مەڭگەرۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك مول بولادى. وسى ايتىلعاندارمەن قاتار، قازاق ءتىلى ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ «رەفلەكسيالىق جاتتىعۋلار» ورىنداۋىنا، ءبىلىمىن تەكسەرۋدىڭ تەستىلىك ءتۇرىن قولدانۋىنا، جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى مۇعالىممەن جانە ءوز بەتىمەن قولدانۋىنا، جوبا جۇمىستارىن ءتۇرلى فورمادا قورعاۋىنا، ءوزارا پىكىرتالاستار مەن سەمينار-ساباقتار ۇيىمداستىرۋىنا جاعدايلار جاساپ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ جولدارى كوزدەلەدى.        

قورىتا  كەلگەندە، وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ – بۇگىنگى زامان تالابى. پەداگوگتىڭ  ساباق ءوتۋ شەبەرلىگى، ياعني شىعارماشىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى ۇشتاستىرۋى، بۇل زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە. ءوز ماماندىعىن تولىق مەڭگەرگەن جوعارى دەڭگەيلى وقىتۋشىنىڭ  الدىنان شىققان وقۋشى – ءومىر ايدىنىنداعى ءوز جولىن اداسپاي تابادى، ازامات بولىپ قالىپتاسادى. بۇل ۇستاز ءۇشىن ابىروي، ياعني ءۇمىتىنىڭ اقتالعانى، ءاربىر ءمۇعالىم وسىعان ۇمتىلسا ۇرپاق الدىنداعى قارىزدىڭ وتەلگەنى. ءمۇعالىمنىڭ ساباعىنىڭ ءون بويىنداعى نەگىزگى ماقساتى، ونىڭ نەگىزگى ءمانىن ەستەن شىعارماي، ءاربىر ءساتتى ءتيىمدى پايدالانعاندا ءوز ماقساتىنا جەتەدى.

---