قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن جاڭا ساتىعا شىعارعان تۇلعا
ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىق مەرەيتويى!
جىل باسىندا ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن باعدارلامالىق ماقالاسىندا الاش ارىستارىن ۇلىقتاۋدى باستاپ بەردى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمى بيىل تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا بايلانىستى اتالىپ وتەتىن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار مەرەكەلەردىڭ قاتارىنا ەندى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق حالقىنىڭ XX عاسىر باسىندا كەڭ بايتاق ولكەنىڭ بويىندا قانات جايعان «الاش» اتتى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، الاش پارتياسىنىڭ، حالىق كەڭەسىندە سايلانعان الاش اۆتونومياسى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى. دەگەنمەن دە، بۇل تەك ءاليحان اتامىزدىڭ ءبىر كەلبەتى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 155 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى، ازاتتىق جولىنداعى ەرلىك ىستەرىن ەسكە الۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز.
سوناۋ عاسىرلار توعىسىن ەسكەرسەك ءاليحان بوكەيحان 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزدا قارقارا ۋەزى، سەمەي وبلىسىندا، پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق جەرىن وتارشىلىق ەزگى ساياساتىندا، حالىقتىڭ ءوز ادەت-عۇرپى مەن داستۇرگى رۋلىق-قاۋىمنان الىستاپ جانە شەكتەلىپ جاتقان شاقتا دۇنيەگە كەلگەن. سول كەزەڭدە-اق، پاتشالىق رەسەي وكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ارەكەتى جىل سايىن ءورشىپ، ونىڭ وتارشىلدىق ساياساتى قازاق حالقى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرىنە تاستاي ءسىڭدى. بايىرعى زاڭنامالار مەن مادەني ۇستانىمدار جويىلىپ، ءارى قازاق حالقىنىڭ دەربەس ەتنوس بولىپ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىردى.
ۋاقىت اعىسىمەن ءاليحان بوكەيحان دا ەر جەتىپ، ەل جاعدايى ءۇشىن زارى ءورشي بەردى، ومبى قالاسىنداعى «تەحنيك» ماماندىعىن بىتىرە سالىپ، سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ورمانتانۋشى-عالىم ديپلومىن الىپ شىقتى. كەيىن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە توتەنشە ەمتيحان تاپسىرىپ، زاڭگەر ديپلومىنا دا يە بولدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا دەگەن ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسىن قالىپتاستىرىپ، ماركسيزم، ەكونوميكالىق قاعيدالار، ساياسي كۇرەس تاكتيكالارى مەن ادىستەرىن جەتىك مەڭگەردى.
ومبىدا ورىن الىپ جاتقان ساياسي، الەۋمەتتىك، قوعامدىق قوزعالىستارعا بەلسەنە ارالاسىپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، استىرتىن باقىلاۋعا ۇشىرادى. الايدا، بارلىق قىسپاقتارعا قاراماي، باتىس – ءسىبىر بولىمشەسىندە «رەسەي. جالپى گەوگرافيالىق سيپاتتاما» اتتى ەڭبەكتىڭ قازاق دالاسىنا ارنالعان 18 تومىنا اۆتور رەتىندە قاتىستى، «ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ» مۇشەسى بولدى، سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ اتىنان 1ء-شى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلاندى.
جوق نارسەدەن پايدا بولماس،
بار نارسە عايىپ بولماس.
تامىرى تەرەڭ التى الاش،
كەلەدى ءالى ادامزاتپەن قاربالاس...
تەرەڭ ءبىلىم، ۇلت تاريحىنا قۇرمەت، قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن قۇقىعى ءۇشىن كۇرەس – الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ كىسىلىك كەلبەتىنىڭ ءبىر قىرى عانا. ستراتەگيالىق ماقساتتارعا جەتۋ جولىندا ۇلتتىق زيالى قاۋىمعا دا، قاراپايىم بۇقارا حالىققا دا جاقىن يدەيا اۋاداي قاجەت ەدى. سول سەبەپتى، ءاليحان بوكەيحان قازاقتاردى رۋعا دا، جۇزگە دە جىكتەمەي، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە دە، بىلىمىنە قاراي دا بولە-جارمادى. قازاقتى ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە كورگىسى كەلدى. وسى ورايدا ول ۇسىنعان الاش اتاۋى ۇلتتى بىرلەستىرۋگە مۇرىندىق بولاتىن تاماشا يدەيا بولىپ شىقتى.
“ اقىلدى ءسوز قىلماق قيىن، اقىلدى ءسوزدى اقىلدى ءىس قىلماق ودان دا قيىن.”
يدەيانى جاڭعىرتۋ جولى 1913 جىلعى «قازاق» گازەتىندە “الاش” ءسوزىنىڭ ماعىناسى “زەرەك، جەتەكشى” دە ءتۇسىندىرىپ، استىرتىن حالىق سەنىمىنە كىرە باستادى. وسىلايشا، 1917 جىلى حالىق بۇقاراسىنىڭ كوپ داۋىسى الاشقا تيەسىلى بولدى.
ۇلت-ازاتتىق «الاش» قوزعالىسىنىڭ تاريحي سيپاتى مەن ءرولى قازىرگى تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا حالىق ءۇشىن قالدىرعان وسيەتى مەن ماڭىزى زور. اتقارعان قىزمەتتەرىنە ءتانتتى بولعان كورەگەن تۇلعالار وزدەرىنىڭ بىرنەشە باعالاۋلارىن قالدىرىپ كەتكەن. سولاردىڭ ءبىرى، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، دراماتۋرگ، ءارى جازۋشى ق. كەمەڭگەنر ۇلى XX عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا ءوزىنىڭ تاريحي «قازاق تاريحى» وچەرگىندە: “ۇكىمەتتىڭ قارا قۋعىن ايداۋىندا بولىپ، ءارى توزعان اباقتىسىنا دا شىداپ، ەلى مەن جەرى ءۇشىن ءوزىن قۇربان قىلعان ات توبەلىندەي ۇلى ازاماتتار توبىن قۇراعان – ءاليحان!”، -دەپ ايتىپ كەتكەن. اتالمىش سوزدەر الاش قايراتكەرىنىڭ ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋى – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن ەكەنىن اڭعارتادى.
مىنە، «الاش» قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىندە تاپجىلماس قايرات كورسەتكەن، كەرەمەت ساياساتكەر، ءارى عالىم رەتىندە بار قازاق ازاماتتارىنا ۇلگى تۇتارلىق، باتىر جانە پاتريوت تۇلعا ەكەنى تاسقا تاڭبا باسقىنداي انىق كورىنەدى. بىزگە دە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كوركەۋىنە نەگە ۇلەس قوسپاسقا، ۇلت زيالىلارىمىزدىڭ ەرەڭ ەڭبەگىن ۇمىتپاي، وزىمىزگە دە، وزىمىزدەن كەيىنگە ۇرپاقتىڭ بويىنا دا وسىنداي قاسيەتتەردىڭ بەلەڭ الۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز قاجەت.
«الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز...» - دەپ الاش قوزعالىسىنىڭ باسىندا تۇرعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان ايتىپ كەتكەن. ءاليحان اتامىز ايتىپ كەتكەندەي شىراعىمىز الاش تۋىنىڭ استىندا سونبەسىن!
ءمولدىر تۋلەنبايەۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى. جەتەكشىسى: سابىرحان سماعۇلوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ وقىتۋشىسى، تاريحشى.
You Might Also Like
-
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ - جاڭا ءبىلىم، پروگرەسسيۆتى يدەيالار مەن تەحنولوگيالار تۋىندايتىن ءىرى عىلىمي، ءبىلىم بەرۋ جانە يننوۆاسيالىق ورتالىقتاردىڭ ءبىرى. ۋنيۆەرسيتەتتە جوعارى بىلىكتى ماماندار دايارلاۋعا...
-
ادامزاتتىڭ تاريحي دامۋى بارىسىندا باقىتتىڭ ءمانى مەن وعان جەتۋ جولدارى تۋرالى ءارتۇرلى كوزقاراستار، ىلىمدەر قالىپتاستى. بۇعان فيلوسوفيالىق ويلاۋ تاريحىندا كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. ەگەر كەي...
