InfoHub Logo

وتباسى – قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى. ۇيلەنۋ، ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ءتۇتىن تۇتەتۋ عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان تاريحي سالت، قۇبىلىس. قازاق حالقىندا «ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق – اق جاۋلىق، ءۇشىنشى بايلىق – ون ساۋلىق» دەگەن ءۇش تارماقتى، ءبىر ءبۇتىن اتالى ءسوزدىڭ بار ەكەنى ءمالىم. مۇنى ءومىر ءپالساپاسى (فيلوسوفياسى) دەۋگە دە بولادى. مۇنداعى «اق جاۋلىق» دەگەن ايەل ماعىناسىنداعى ءسوز ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. حالىقتىڭ وسىپ-ونەتىن جانۇياسى – جاس جۇبايلاردىڭ شاڭىراعى. قىز بەن جىگىتتىڭ باس قوسىپ ۇيلەنۋى سىرت قاراعاندا ولاردىڭ جەكە ءوز ىستەرى سياقتى كورىنگەنىمەن بۇل بۇكىل حالىق مۇددەسىمەن، ونىڭ بولاشاعىمەن ۇشتاسىپ جاتقان قوعام ءومىرىنىڭ وزەكتەس قۇبىلىسى ەكەنى ايقىن. سوندىقتان دا ەجەلدەن اتا-بابالار بالالارىن دەر كەزىندە ۇيلەندىرىپ، جاقسى كەلىن ءتۇسىرۋدى مۇرات تۇتىپ، مۇنى تىكەلەي ءوز قولدارىنا الىپ وتىرعان. ونىڭ ورىندى سەبەبى دە بار. ءبىر ءۇيلى جاننىڭ، ءتىپتى ءبىر اۋىلدىڭ تىرشىلىگىن الدىمەن كەلەتىن كەلىن باستايدى.

وت بار جەردە ءومىر بار، جىلۋ-بەرەكە بار. سول وتتى جاعۋدى حالقىمىز كەلىنگە سەنىپ تاپسىرعان. بۇگىنگى جاس كەلىن – ەرتەڭگى ءومىردى جالعاستىرۋشى، ۇرپاق اكەلەتىن انا. حالقىمىز انانىڭ ونەگەلى، ونەرلى، سابىرلى، سالماقتى، سىيلاسىمدى، تاربيەلى بولۋىن ماقسات ەتكەن.

اتا-بابالاردىڭ عاسىرلار بويى ۇستانعان بۇل سالت-داستۇرلەرى جاس جۇبايلاردىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ، بوساعاسىنىڭ بەرىك بولۋىنا، بالا تاربيەلەپ، ۇرپاق وسىرۋىنە، ءسويتىپ ۇلتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا سەبەپشى بولىپ، نەگىز قالادى.

ۇيلەنۋ جانە ءۇي بولۋعا بايلانىستى قازاقتىڭ بىرنەشە سالت-داستۇرلەرى بار. ولار: قۇدا ءتۇسۋ، جاۋشى جىبەرۋ، قۇدالاردى قارسى الۋ، ەسىك-تور كورسەتۋ، ۇرىن كەلۋ، جاساۋ بەرۋ، سىڭسۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، بەت اشار ت.ب. سولارلىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالىپ وتسەك.

قۇدا ءتۇسۋ. قازاق حالقى قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردى ادەت-عۇرىپتار بويىنشا رەتتەپ، وزدەرىنىڭ دوستىعىن قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، قۇدا بولۋ ارقىلى نىعايتىپ كەلگەن. «قىز بالا – جات جۇرتتىق»، «قىز - دانەكەر» دەيتىن سوزدەر سول ويدى بىلدىرۋدەن تۋعان. ەرتەدە ەكى دوس ادام ءوزارا دوستىعىن نىعايتۋ ءۇشىن ءبىرىنىڭ ايەلى - ۇل، ەكىنشىسىنىڭ ايەلى – قىز تاپسا، ولاردى ءبىر بىرىنە قوسۋعا ۋاعدالاسقان. مۇنى «بەسىك قۇدا» دەپ اتايدى. ەكى-ۇش  جاسار ۇلى بار داۋلەتتى قازاقتار ءوزى سياقتى داۋلەتتى ادامداردىڭ قىزدارىنا قۇدا ءتۇسىپ، ايتتىرۋعا تىرىسقان. كوبىنەسە 11-12 جاسار قىزدارعا قۇدا ءتۇسىپ، - «13-تە وتاۋ يەسى»، - دەپ قىزىن 13- تە  ۇزاتىپ، ۇلىن 15- تە ۇيلەندىرە بەرگەن.

الايدا، قازاقتا جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى، ياعني مەديسينالىق قان تازارتۋ زاڭى قاتاڭ ساقتالعان.

جىگىت ۇيلەنەر الدىندا اۋەلى وزىنە ۇنايتىن تەڭىن ىزدەيدى. بۇل ءداستۇر «قىز كورۋ»، «جار تاڭداۋ» دەپ تە اتالادى. اتتىڭ جۇيرىگىن ءمىنىپ، ءيتتىڭ العىرىن، مىلتىقتىڭ ءتاۋىرىن ۇستاعان. حالىقتىڭ تۇسىنىگى بويىنشا «تەگىنە قاراپ قىزىن ال»، «شەشەگە قاراپ قىز وسەر» دەگەندەي كورگەندى، ونەگەلى جەردىڭ قىزىن  ايتتىرۋدى ماقسات ەتكەن. «ىرىس الدى -قىز» دەپ ۇققان قازاق «قىزىلدى قىزىنا، ۇزىندى ۇلىنا كيدىرىپ» وڭ جاققا وتىرعىزىپ، قولونەرىن ۇيرەتىپ، الپەشتەگەن. باليعاتقا تولعان قىز بالا ۇيدە جۇرگەندە باسىنا جۇقا قىزىل ورامال تارتىپ، سىرتتا (تۇزدە) جۇرسە، قارقارالى تاقيا كيگەن. قىزدىڭ وسى كيىمىنە قاراپ، باسىنىڭ بوس ەكەنى بايقالىپ، قازاقتار «قارقارالى قىز»، «قىزىل ورامالدى قىز» اتاعان.

جاۋشى جىبەرۋ. جاۋشى – قىز ايتتىرۋعا باراتىن وكىل. ول ءجون-جوسىق بىلگىش، سوزگە شەشەن، ءازىل-قالجىڭعا جۇيرىك ادام بولۋ كەرەك، ونىڭ مىندەتى – قىز اكەسىن كوندىرىپ، بويجەتكەنگە قۇدا ءتۇسىپ، قۇدالىققا كەلەر كۇندى بەلگىلەپ قايتۋ. قىزدىڭ اكە-شەشەسى، جاقىن تۋىستارى جينالعاندا، ەلشى: «سىزدەردە لاشىن بار، بىزدە سۇڭقار بار، سول لاشىندى سۇڭقارعا ىلگىزگەلى كەلدىم»، - دەپ تۇسپالداي سويلەپ، كەلگەن جۇمىسىن سىپايىلاپ، ولەڭ تۇرىندە جەتكىزىپ ايتادى.

قۇدالاردى قارسى الۋ. كەلەسى جولى قۇدانىڭ (قىزدىڭ اكەسىنىڭ) حابارلاۋى بويىنشا قۇدالىق سويلەسىپ، قالىڭ مال جونىنەن كەلىسۋگە جىگىتتىڭ اكەسى باستاعان 7-8 ادام جانىنا – سوزشەڭ، اڭگىمەشىل، دومبىراشى، ءانشى-جىرشى، پالۋاندارىن ەرتىپ، قۇدانىڭ اۋلىنا كەلەدى. قۇدا ارنايى اق ءۇي تىكتىرىپ، قوي نەمەسە تاي سويدىرىپ، قۇدالاردى تىك تۇرىپ كۇتىپ الادى.

قۇدالار كەلە جاتقاندا ارقان كەرۋ، قۇدالارعا بالشىق، ۇن جاعۋ، ءتىپتى قۇدالاردىڭ قول اياعىن تاڭىپ وگىزگە مىنگىزۋ سياقتى ءازىل-قالجىڭدار دا جاسالعان. قازىرگى كەزدە بۇل ۇردىستەن تەك ارقان كەرۋ ءداستۇرى ساقتالعان. قۇدالار ۇيگە كىرگەننەن كەيىن دە ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلىپ، تۇنىمەن ولەڭ ايتىسۋ، دومبىرا تارتىسۋ، ۇلت ويىندارىن ويناۋ سياقتى قىزىقتار كورسەتىلەدى.

قالىڭمال ماسەلەسى شەشىلىپ بولعاننان كەيىن ءداستۇر بويىنشا اق جول تىلەپ، قۇدالىق بەرىك بولۋ ءۇشىن ءبىر مال شالادى. ونىڭ باۋىزداۋ قانىنا قول باتىرىسىپ، باتا بۇزباۋعا سەرتتەسەدى. بۇل ىرىم «قانعا قان قوسىلدى، ەندى تۋىس بولدىق» دەگەن يشاراتتى بىلدىرەتىن بولعان.

ەسىك-تور كورسەتۋ تويى.  «سىيعا -سىي»، «سىراعا - بال» دەمەكشى، ەندىگى كەزەكتە جىگىت جاعى قۇدالارىن «ەسىك-تور كورىپ قايتىڭدار» دەپ، قارسى تويعا شاقىرادى. ونىڭ ماقساتى – قىزدىڭ اكە-شەشەسى، اعايىن-تۋىستارىمەن جىگىت جاعىنان تۋىستارىن تانىستىرۋ. ادەتتە قىز بەرگەن جاقتان قۇدالىققا 2-3 ادام ارتىق كەلەدى. مۇندا دا قىزدىڭ اۋىلىندا قۇدالارعا جاسالعان ىرىمدار (ارقان كەرۋ، كورىمدىك، باس تارتار، ءتوس سالار، قۇيرىق-باۋىر اساتۋ، ت.ب.) مەن كادەلەر (قۇدا، قۇداعيلارعا، قۇداشالارعا جاعالى كيىمدەردى سىيعا تارتۋ) جاسالادى.

ۇرىن كەلۋ نەمەسە ءىلۋ تويى. كۇيەۋدى قىمبات كادەلەرمەن، جانىنا ءانشى، كۇيشى، سەرى جىگىتتەردى ەرتىپ قالىڭدىقتىڭ اۋىلىنا جىبەرەدى. كۇيەۋدىڭ جاقسى كيىنۋى، ەر-تۇرمانى، مىنگەن اتى وزىنە ساي بولۋى شارت. كۇيەۋ باسىنا وقالى تىماق كيەدى. ونىڭ سەبەبى، كۇيەۋدىڭ بەتى تۇگەل كورىنبەۋ ءتيىس. كۇيەۋ جولداسقا ەرگەن سەرى-سال جىگىتتەرمەن بىرگە ءجون بىلەتىن جاسى ۇلكەن كادە ۇلەستىرەتىن ادام بولادى.

ەرتەرەكتە قازاقتاردا قالىڭ مالدىڭ مولشەرى سانمەن دە ەسەپتەلگەن. مىسالى، قالىڭمالدى 47، 37، 27، 17 جىلقى قۇنى مولشەرىمەن ەسەپتەگەن. قىز تۋعاندا قازاقتىڭ  «قىرىق جەتى» دەپ اكەسى مەن اتاسىنان ءسۇيىنشى سۇراۋى سوندىقتان. ەرتە زاماندا قالىڭمالعا مالمەن قوسا قۇل مەن كۇڭ بەرۋ دە ادەتى بولعان. ونى قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن زەرتتەپ، ارنايى ەڭبەك جازعان ن.رىچكوۆ، ي.گ.اندرەيەۆ، ا.ليەۆشين، ن.ي.گرودەكوۆ، ت.ب. عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى.

قالىڭمالدىڭ قۇرامىنا قۇدالار اراسىندا جۇرەتىن سىيلىق-كادەلەر دە كىرەدى. ول كادەلەر مىنالار:

قالىڭمال – قالىڭمال تولەۋ كەيبىر زەرتەۋشىلەردىڭ ءتۇسىندىرىپ جۇرگەنىندەي، قىزدى ساتىپ الۋ ءۇشىن بەرىلەتىن قۇن ەمەس، كەرىسىنشە، قالىڭدىقتىڭ جاساۋىنا، ساۋكەلەسىنە، توي مالىنا، كادەلى الىس-بەرىستەرگە جۇمسالاتىن قاراجات كولەمىنە ساي تولەنەتىن تولەم. ءداستۇرلى قالىڭمال مىناداي بولىمدەردەن تۇرادى:

بەس جاقسى – ءتۇزۋ مىلتىق، بەرىك ساۋىت، بايگە ات، جۇك ارتاتىن اتان تۇيە، قىزدىڭ باستى كيىمدەرى (ساۋكەلە، بىلەزىك، سىرعا، قامقا تون، وقالى قامزول، شاعي شاپان، كۇمىس ەر). بۇل ايتىلعاندار بولماي قالسا، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا  4 ءىرى قارادان تولەگەن، ياعني بەس جاقسىنىڭ قۇنى، ال كىشى جۇزدە 20 قارا مالدىڭ شاماسىندا بولعان.

ءىلۋ – قىزدى تاربيەلەگەنى ءۇشىن ۇرىن بارعانعا، قىزدىڭ شەشەسىنە، جەڭگەلەرىنە بەرەتىن دۇنيە-مۇلىك.

ءولى – ءتىرى – ولگەن ءارۋاقتارعا ارناپ سويۋعا، ەتىن ەلگە ۇلەستىرۋگە ارنالعان مال. ول جىلقى، قوي بولماۋى مۇمكىن. (حالىق تۇسىنىگىندە، ەگەر «ءولى-تىرىسى» بەرىلمەسە، كەلىن اۋرۋ بولىپ قالادى-مىس).

توي مالى -  قىز ۇزاتۋ تويىنا سويىسقا اپاراتىن مال. توي مالى قورالى قويدان باستاپ 10-15 جىلقىعا دەيىن بولادى.

ءسۇت اقى – قالىڭدىقتىڭ اناسىنا ارنايى بەرىلەتىن سىي، 1-2 تۇيە.

قۇدالىق كادەلەر قۇدالاردىڭ ءال-اۋقاتىنا بايلانىستى بولعان. «بايمەن-باي قۇدا بولسا، اراسىندا جورعا جۇرەدى، ال كەدەيمەن-كەدەي قۇدا بولسا – ارىق توقتى مەن دوربا جۇرەدى» - دەگەن ماتەل سودان قالعان.

قورىتا ايتقاندا، اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلگەن قالىڭ مال تۇگەلدەي قىز ۇيىنە بارمايدى. «قاپ ءتۇبى»، «قىز جاساۋى» ت.ب. الىس-بەرىسپەن كەرى قايتادى. حالىق ۇعىمىندا بۇل ىرىم كادەلەردىڭ تۇپتەپ كەلگەندە، تۋىس-جەگجاتتاردى جاقىنداستىرۋ ءۇشىن ىستەلگەن.

قازاق حالقىنىڭ ۇيلەنۋ، قىز ۇزاتۋعا بايلانىستى ءجون-جورالعىلارى بۇنىمەن بىتپەيدى. ءار ەلدە، ءار رۋدا، ءتىپتى ءار اۋىلدا ءارتۇرلى جاعدايدا بولىپ جاتادى. قازىرگى ۋاقىتتا زامان تالابىنا ساي وسى ءجون-جورالعىلاردى ءبىرشاماسى ساقتالعان. ول دا قازاق حالقىنىڭ وزىنە عانا ءتان ءبىتىم-بولمىسى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمى دەپ ايتساق قاتەلەسپەيمىز.  

اۆتورى: قازباي پاراسات – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى

جەتەكشىسى: جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى ء-ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  پروفەسسورى

---