سىر سۇلەيلەرى شىعارمالارىندا ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ كورىنىس تابۋى
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن عىلىمي ماسەلەلەردىڭ اۋقىمى وتە كوپ. قاشاندا قازاق جەرىندە دارىن مەن دانالار، داناگوي قاريالار وتە كوپ بولعان. سىر سۇلەيلەرى سول دارىن يەلەرىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى بولىپ قالا بەرمەك.
سىر سۇلەيلەرىنىڭ ءومىرى، تاريحي كەزەڭدەردىڭ ەڭ ءبىر شيلەنىسكەن ۋاقىتى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءورشىپ تۇرعان كەزەڭىنە تۋرا كەلدى. كەڭەستەر وكىمەتىنىڭ قىلىشىنان قان توگىلىپ جاتقان زامانمەن جالعاستى. سونداي جاعدايدا دا اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ رۋحتارى بيىك بولىپ، سالدارى سۋعا كەتكەن جوق. ولار ءوز شىعارماشىلىقتارىمەن قاتار، قازاق ۇلتىنىڭ دا جويىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن كۇرەستى. ءوز ولەڭدەرى مەن تولعاۋلارى، داستاندارىندا وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ بيىك ۇلگىسىن جاساعانىن بىلەمىز. مىسالى، ت.ىزتىلەۋ ۇلىنىڭ «قامىن ويلا حالقىڭنىڭ» ولەڭىندەگى:
قايراتتى تۋعان ەر بولساڭ،
قامىن ويلا حالقىڭنىڭ!
جەتىم مەنەن جەسىرگە
ءوزى بول ءجۇزى جارقىننىڭ. [1.39-ب.]
- دەپ كەلەتىن شۋماقتا كۇش-قايراتتىڭ بارلىعىن حالقىڭ، وتانىڭ، ەلىڭ مەن جەرىڭ ءۇشىن جاسا دەگەن ۇراندى ولەڭدەرىمەن بەرەدى. بۇل جەردەگى «ءوزى بول ءجۇزى جارقىننىڭ» دەگەنى قازاقتا «ءجۇزى جىلىدان تۇڭىلمە»، «ءيمانجۇزدى ەكەن» دەگەن تىركەستەرگە بالاپ كەلىپ:
جاتىرمىن ايتىپ جاقسى ۇگىت،
تازاسىنداي التىننىڭ.
ولە قويسام، ايتىڭدار،
جۇرت جينالعان جەر بولسا
«ءسوزى، - دەپ،- تۇرەكەڭ مارقۇمنىڭ!» [1.40-ب.]
دەپ يسلامداعى يماننىڭ بەسىنشى، التىنشى شارتتارىن مەڭزەپ قويىپ، ولەڭنىڭ سوڭىن جەڭىل قالجىڭمەن اياقتاعان بولىپ ءوزىنىڭ شەبەر يمپروۆيزاتورلىق قاسيەتىن دە بايقاتادى. وسى مازمۇنداس ولەڭدەرىنىڭ قاتارىنا: «قايراما حالىققا ءتىسىڭدى»، «ادامدىق ءىس»، «ادام» شىعارمالارىن دا جاتقىزۋعا بولادى.
ءاربىر اقىننىڭ، سۇلەيدىڭ حالىق تاريحىنداعى قالاتىن ەڭبەگىنىڭ ولشەمى – ونىڭ ازاماتتىق، وتانشىلدىق كوزقاراسىنىڭ تياناقتىلىعى. حالقىن شىن جان-تانىمەن سۇيگەن اقىنداردىڭ ەسىمدەرى تۋىندىلارىمەن بىرگە ماڭگىلىك ءومىر سۇرەتىنى، ولاردىڭ ۇلتتىق ماقتانىشقا اينالاتىنى دا وسىنداي ازاماتتىق كوزقاراس شىنايىلىعىمەن ايقىندالادى.
سىر سۇلەيى قاراساقال ەرىمبەتتىڭ دە ولەڭ جولدارىنان وسىنداي وتانعا، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن بايقايمىز. «قاراساڭ، جامان ادام بۇل جۇرتتا جوق» ولەڭىندەگى:
ىستەگەن وزبىرلىعىن قىلار ماقتان.
ەر بولساڭ ەلىڭ ءۇشىن قىزمەت قىل،
ادام از وزبىرلىقتان پايدا تاپقان.
جار دوستىڭ جارامايدى كوڭىلىن جىققان.
ازعىرعان ءلاپىس شايتان تىلىنە ەرىپ،
ويلاماي اركىم قاستىق تۇزىن تاتقان. [2.41-ب.]
ەرىمبەت كولدەيبەك ۇلىنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەننەن دە بولەك كوپتەگەن ءدىني تانىمدىق-فيلوسوفيالىق شىعارمالارى مەن ارناۋ تولعاۋلارى، قيسسا داستاندارى ءالى كۇنگە حالىق اۋىزىندا ايتىلىپ كەلەدى.
ەرىمبەت كولدەيبەك ۇلىنىڭ ناقىل ولەڭىنىڭ ارقاۋىنداعى ەڭ باستى ماسەلە – ادامنىڭ جاقسى جانە جامان قاسيەتتەرىن سالىستىرا جىرلاۋ. ءداستۇرلى ورنەكتەردىڭ ناقىل ولەڭدەرىندەگى قولدانىسىندا اقىن قورشاعان ورتاداعى، تابيعاتتاعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ – ءبارىنىڭ دە مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرىنە وراي بالامالاپ جىرلاۋدى قولدانادى. مىسالى، «ءار جەردە-اق ۇلگىلى ءسوز ايتسام-داعى» ناقىل ولەڭىندەگى سالىستىرمالى بالامالاردىڭ فيلوسوفيالىق، تالىم-تاربيەلىك عيبراتى مول:
جارقانات، جاردا جاتار باسىن باعىپ،
باس قاققان الار جاقسى ات جۇرتقا جاعىپ.
ساراڭنىڭ قانشا ىشكەنمەن قارنى تويماس،
وتتاتپايدى مال سورلىسىن شايتان قاعىپ.
ءار جەردە-اق ۇلگىلى ءسوز ايتام-داعى،
اقىماقتىڭ قۇلاعىنان كەتەدى اعىپ! [3، 52-ب.]
ولەڭنىڭ يدەيالىق استارىندا ادامداردىڭ الۋان مىنەزدەرى يشارات، مەگزەۋ تىلمەن بەينەلەنە وتىرىپ، ادامداردىڭ وزدەرىنە تانىس تابيعات، تۇرمىس سۋرەتتەرى مىنەز پسيحولوگياسىنىڭ سىرلارىن اشۋ ءۇشىن تيىمدىلىكپەن قولدانىلادى. بۇل – ەرىمبەت اقىندىعىنا ءتان سۋرەتكەرلىك قىرلاردىڭ ءبىر كورىنىسى عانا.
ءوز زامانىندا ۇلكەن ءناسيحاتشىل-مىناجاتشىل ولەڭدەردىڭ قاس شەبەرى بولعانىن شايىردىڭ زامانداستارى اقىننىڭ شەبەر ءارى بۇرقاسىنداتىپ كوسىلە جىرلايتىنىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسىن سىر سۇلەيلەرىنىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى ت.ىزتىلەۋ ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن دە بايقايمىز.
قاراساقال ەرىمبەت –
قۇتقارماس قۇستى بەدەۋدەي.
شابىسىنا شاڭ ەرمەس،
ات شاپتىرعان بۇلكىلى! [3.38-ب.]
قانشاما رەت جازبا ايتىستارىندا ءوزىنىڭ قارسىلاسى بولعان ادامدى ءدال مىناداي تەڭەۋلەرمەن ۇشتاستىرۋ ەكىنىڭ بىرىندە بولا بەرمەيتىن جاعداي. بۇل جەردەگى تۇرماعانبەتتىڭ كورەگەندىگى جانە ەرىمبەت شايىردىڭ اسقان شەبەرلىگىنە بەرگەن كاسىپقوي اقىننىڭ ءادىل باعاسى دەپ ايتۋىمىزعا بولادى.
سىر وڭىرىندەگى شايىرلارىمىزدىڭ بارلىعىنا ورتاق قاسيەتتەرى بار. ول اقىندىقتى، جىراۋلىقتى، جىرشىلىقپەن قاتار ۇشتاستىرىپ الىپ جۇرەدى.
شوراياقتىڭ ومارى دا نەگىزىنەن سول سىر سۇلەيلەرىنىڭ ورتاسىندا اقىندىق جولعا ءتۇسىپ، سولار وتكەن ءسوز ونەرى مەكتەبىنەن ءوتتى. ول اقىندىق ونەرىمەن ەل كوزىنە ەرتە تۇسەدى. «ءجۇرمىسىڭ ساۋ-سالامات ومار جەزدە، جاسىڭنان ءدۇر اتانىپ ءتۇستىڭ كوزگە؟» دەپ، كەيىنگى ايتىستاردا بالدىزى نۇرماقان اقىننىڭ ولەڭگە قوسۋى ونى تولىق راستايدى.
ومار اقىننىڭ ارتىنا قالدىرعان شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتىق اۋقىمى وتە كەڭ. ونىڭ عيبرات ايتۋ باعىتىنداعى ولەڭدەر، كوڭىل-كۇي ليريكاسى، داستان، جۇمباق، تەرمە، تولعاۋ، مىسال، ايتىس دەپ بىرنەشە جانرعا بولۋگە بولادى.
مىسالى، ش.ومار ۇلىنىڭ «قويشى مەن ۇرى» مىسال ولەڭىندە ەندىگى جاڭا ومىردە دە پالەندەي باتتانا قويماعان كوڭىل-كۇيىن بىلدىرەدى:
حالىقتى قاراۋلار بار جۇرگەن قاناپ،
قۇرال عىپ جوقتان باردى قۇراستىرىپ،
الادى قولدان زاڭدى ءوزى قالاپ.
ەرەكشە ەل ىشىندە ەتەك الىپ،
سۇزەكتەي بىر-بىرىنە جاتىر تاراپ. [4،25-ب.]
اقىننىڭ «قارا شەكپەن» اتتى مىسال داستانىندا دا ۇلكەن استار جاتىر. سول كەزەڭدەگى جاڭا قۇرىلىسقا اقىن وزىنشە بارلاپ قارايدى، كەلەشەككە دەگەن سەنىمسىزدىك كوڭىل-كۇيى انىق بايقالادى:
سويلەۋگە تابىلمايدى ءسوزدىڭ ءىزى،
شىقپايدى كەمباعالدىڭ شىن قىرمىزى.
بۇل كۇندە مادەنيەت جولىن ءبىلىپ،
قازاقتىڭ دانا بولدى ۇل مەن قىزى. [4،47-ب.]
بۇل ولەڭ جولدارىنداعى «مادەنيەت جولى»، «دانا ۇل مەن قىز» دەگەن تىركەستەرگە اقىننىڭ جاڭا باعىتتى قالاماعاندىعىنىڭ بەلگىسى، اكەگە بالانىڭ اقىل ايتا باستاعان ورەسكەل مىنەز-قۇلىقتىڭ ءورىس الا باستاعانىن ۇناتپاعانى. بۇنداي ولەڭدەر ش.ومارىندا وتە كوپ كەزدەسەدى. ءبىز سونىڭ ءبىر پاراسىنا عانا توقتالدىق.
اتالعان سىر سۇلەيلەرىنىڭ بارلىعى تەرەڭ مازمۇندى، تۇجىرىمى جوعارى فيلوسوفيالىق يدەيالارىمەن، ولەڭ سوزدەرىنىڭ مازمۇنى وتە ۇعىمدى بولىپ كەلەتىن شىعارمالارىمەن تانىمال بولعان.
ءوڭىرىمىزدىڭ بەلگىلى قالامگەرى ءابجان ايساۋىتوۆتىڭ ايتۋىنشا «قازىرگى ايتىلىپ، ەپتەپ بولسا دا شىعارمالارى جارىق كورىپ جاتقان سىر سۇلەيلەرى جازعاندارىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى جوعالدى، قۇرىدى. قولىمىزدا بارى جىراۋلاردىڭ جادىندا ساقتاپ قالعانى، ونى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ءا.قايناربايەۆ، ق.قۋانبايەۆ، ق.نۇرماحانوۆ سىندى جاناشىرلاردىڭ كوشىرمەسى. ارينە اركىم ايتقاندىقتان، نە كوشىرگەندىكتەن ءتۇپ نۇسقانىڭ جۇلمالانۋى، وزگەرۋى زاڭدى بولماق. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ سوڭعى كەزەڭىندە سىر سۇلەيلەرىنىڭ ەسىمدەرى انىقتالىپ، ءبىرسىپىرا مۇرالارى جيناقتالدى» [5.4-5ب.]. ءا.ايساۋىتوۆتىڭ اتاپ كورسەتكەن كەڭەستىك ساياسات تاراپىنان بولعان قىسىمداردىڭ جانە ءبىرىن م.قارجاۋوۆ ءوزىنىڭ «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ كەلتىرەدى «ومار – تەك سىر بويى ەمەس، سول كەزدەگى قازاق اقىندارىن اركەز باعدارلاپ، جاقسى بىلگەن شايىر. ونىڭ وزىنەن تورت-بەس جاس كىشى تۇرماعانبەتكە ايتقان ناقىل سوزىندەگى:
احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجاندارشا،
جورنالعا ءسوز بەرۋگە ەندى بەلسەن.
ءسوزىڭدى ولارمەنەن سالىستىرىپ،
تاريحىن تاربيەلى اقىن كورسەڭ، -
- دەگەن جولدارى كەزىندە «شايىر» جيناعىنداعى ولەڭ تەكستىنەن الىنىپ تاستالعان» [5، 7-ب.] – دەپ سول كەزدەگى شىعىستىق سارىنعا ەلىكتەپ كوپتەگەن تۋىندىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن قازاق اقىندارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە قاساقانا جاسالعان قياناتتاردى كورىپ قىنجىلعانىن بايقايمىز. ومار شوراياقتىڭ بىزگە بەلگىلى ون ءبىر داستانى، جەتپىستەن استام ولەڭ-جىرلارى بار. بۇلاردىڭ ىشىندە «بەس عاسىر جىرلايدى»، «ايتىس»، «شايىر» تاڭدامالى شىعارمالارىندا بار بولعانى 20 شاقتى ولەڭ، ەكى–داستانى جارىق كورگەن. از دا بولسا ومار ەڭبەكتەرىندە ءدىني، يماني ماسەلەلەردى اشىپ يسلامي تەرميندەردى ءجيى قولدانىپ وتىردى. ونىڭ ويلى جىرلارىنىڭ ىشىندەگى «ۇستازىم» اتتى ولەڭىن الىپ قاراساق، ەسەنجول دەگەن شايىردىڭ ارتىنان ەرىپ ۇلگى الۋدى مەڭزەيدى.
مالىكۇل –ءماۋىت پەرىشتە –
پەندەنىڭ كەلسە وڭىنان،
گۇرزى الىپ كەلسە قولىنا –
مۇڭكىر-ناڭكۇر سولىنان؛
ارمانسىز بولىپ وتەر ەم،
ەسەنجولداي شايىردىڭ-
ۇلگى الىپ، ەرسەم سوڭىنان! [5،63-ب. ]
ادامنىڭ و دۇنيەلىك بولعاننان كەيىنگى كۇيى سۋرەتتەلەدى جانە يماندى، ءادىل، شىنشىل ادامداردىڭ سوڭىنان ءجۇرۋدى اللانى ماقۇل كورەتىنىن، ءدىنىمىزدىڭ زاڭدىلىعىمەن جوعارى ماقۇلداناتىنىن مەڭزەپ ايتسا كەرەك. وسىلاي ءماندى دە ماڭىزدى ءومىر سۇرگەندە ادام ءولىم كەلسە دە وكىنىپ قالمايتىنىن جەتكىزەدى.
سىر سۇلەيلەرىنىڭ ورتاق ءبىر تەمىرقازىعى يسلام ەدى. تەك سول قازىققا بايلانعان جىپتەرى، ياعني ۇستازدارى عانا باسقا ەدى.
قورىتا ايتقاندا، سىر سۇلەيلەرى شىعارمالارىندا ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ كورىنىس تابۋى زاڭدى قۇبىلىس. كەز-كەلگەن اقىن ءوز ءومىر سۇرگەن ورتاسى، ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسىنان الشاق كەتە المايدى. ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ دە – سۇلەيلەردىڭ باستى پارىزى. سۇلەيلەر سالعان سارا جولدى ءارى قاراي جالعاستىرۋ – كەلەشەك جاستاردىڭ پارىزى دەپ سانايمىن.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1. ىزتىلەۋ ۇلى ت. شىعارمالارى. ءى توم. الماتى. 2007ج.
2. قاراساقال ەرىمبەت. ۇلاعات ءسوزىم ۇرپاققا. استانا 2009ج.
3. ىزتىلەۋ ۇلى ت.شىعارمالارى. 1-توم. استانا. فوليانت. 2009ج.
4. شوراياقتىڭ و. سويلە ءتىلىم جوسىلىپ. الماتى . راۋان. 1995ج.
5. كەنجەعۇل ۇلى ن.شىعارمالارى. 1-توم. استانا. 2008ج.
اۆتورى: قازباي پاراسات – ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى
جەتەكشىسى: جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى - ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى
You Might Also Like
-
ول ەشقانداي جاۋ ەمەس، ءوزىنىڭ كوزقاراسى مەن ۇستانىمدارى بار ناعىز عالىم.
-
قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى، ساناداعى تانىم-تۇسىنىك قازاقتاردىڭ كوشپەلى داۋىرىنەن باستاۋ العان. قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفياسى تىكەلەي تابيعاتپەن ۇندەسەدى. كەڭ جازىق دالا، ەركىندىك ساناداعى ءتۇس...
