سىردىڭ سۇڭعىلا اقىنى - تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرى
ادەبيەت – ادام بالاسىن تاربيەلەيتىن قۇرالى دەپ قاراساق، ال ساتيرا – سول قۇرالدىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى. ساتيرانى زەرتتەۋشى يا.ەلسبەرگ: «ساتيرا بولمىستى ادەبيەت پەن ونەردە كورسەتۋدىڭ ءادىس-تاسىلى» ەكەندىگىن ايتسا، تەمىربەك قوجاكەيەۆتىڭ ايتۋىنشا «ساتيرا، يۋمور دەگەنىمىز ادام بالاسىنىڭ الۋان ءتۇرلى سەزىمدەرىمەن، قابىلەت-قاسيەتتەرىمەن، الەۋمەتتىك تۇرمىس كۇيىمەن، قوعامدىق ورتاسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سولاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكپەن كورىنىس تابۋى. ساتيرا، يۋمور – ءارى كوڭىلدى، جەڭىل، ءارى ءزىلدى، قۋانىش-رەنىشكە بەيىم ونەر. ولاردىڭ كۇشى دە وسىندا. ولاردى ۇلى ماقساتتارعا، ەلدى ۇلى ىستەرگە جۇمىلدىرۋعا، جۇرت جۇرەگىندە قايىرىمدى سەزىمدەر تۋعىزۋعا، جاڭا قوعام قۇرۋعا كەسەل كەلتىرەتىن كەسىر-كەسەپاتتارعا وشپەندىلىك وياتۋعا كەڭ پايدالانۋىمىز قاجەت»،– دەپ اتاپ كورسەتەدى. دەمەك، ساتيرانى دا ادام ءومىرىنىڭ ايناسى. ادام ساتيرالىق شىعارمانى وقي وتىرىپ، ءوز كەمشىلىگىن تاۋىپ، ونى جويۋعا تىرىسادى.
ز.قابدولوۆ «ساتيرامەن سۋرەتتەلەر قۇبىلىس – كەرەكسىز، كەسىر قۇبىلىس. ساتيرا ومىردەگى كەسەلدى، كەلەڭسىزدىكتى، كەرى كەتكەندىكتى قازا قوپارىپ، كوپتىڭ كوز الدىنا – كورىنىسكە شىعارادى، قاعىپ-سىلكىلەيدى، مىسقىلمەن تۇيرەيدى، سىقاق ەتەدى، كوپتى ودان تۇڭىلتەدى»،- دەپ تەوريالىق تۇرعىدا باعا بەرەدى.
ساتيرالىق جانرلار مىناداي ەكى سالاعا توپتاستىرىلىپ قاراستىرىلادى: پوەزيالىق جانر جانە پروزالىق جانر. ساتيرانىڭ پوەزيالىق جانرىنا مىسال، ەپيگرامما، پاروديا، سىقاق ولەڭ، كاريكاتۋرا جانە شارج جاتاتىن بولسا، ال ساتيرانىڭ پروزالىق جانرىنا فەلەتون، پامفلەت، ساتيرالىق اڭگىمە، يۋمورلىق اڭگىمە، ساتيرالىق پوۆەست، ساتيرالىق رومان جاتادى.
تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ ادەبيەتتىڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ساناعان ەلدىڭ مىنەزىن تۇزەۋ، تۋرا جولدى نۇسقاپ، باعىت باعدار بەرۋدى ساتيرانىڭ پوەزيالىق جانرىنا جاتاتىن ولەڭمەن سۋرەتتەۋدە بەلگىلى تيپتەردىڭ بارلىعىن ۇتىمدى پايدالانىپ وتىرعان. جانە تومەندەگىدەي ءۇش ماسەلەنى قاراستىرعان :
بىرىنشىدەن، قوعامدا بولىپ جاتقان كەلەڭسىز جايتتاردى جانە سونى باستاۋشى ۇستەم تاپتىڭ جيىركەنىشتى ارەكەتتەرىن ءجىتى كوزىمەن كورىپ، ءمىردىڭ وعىنداي دالدەپ، سىناپ – مىنەپ، ەلگە بەلگىسىز تۇستارىن اشكەرەلەگەن.
ەكىنشىدەن، ادام بويىنداعى جامان ادەتتەردى سىنعا الىپ، ولاردان بويدى اۋلاق ۇستاۋدى ناسيحاتتايدى.
ۇشىنشىدەن، كەدەي مەن مۇڭلىنىڭ كەم – كەتىگىن، شەرگە تولى ءومىرىن، ولاردىڭ قاناۋشىدان كورگەن قورلىق – زورلىعىن ازىلگە اينالدىرا وتىرىپ، استارلاپ جەتكىزگەن.
سىردىڭ سۇلەيى تۇرماعامبەت ساتيرانىڭ پوەزيالىق جانرداعى مىسال ءتۇرىن كەرەمەت قولدانعان جانە قازاق ادەبيەتىن جاڭا تاقىرىپتار مەن يدەيالارمەن، ويلارمەن، ورنەكتەرمەن بايىتتى. جالپى، مىسال – قوعامداعى نەمەسە جەكە ادامنىڭ باسىنداعى كەيبىر جاعىمسىز جايتتار مەن كەمشىلىكتەردى، ۇنامسىز مىنەز بەن قىلىقتاردى تۋرا سىناماي، ازىلگە اينالدىرا وتىرىپ، بۇرمالاپ جەتكىزۋ، سىناۋ.
سىردىڭ سۇڭعىلا اقىنى تۇرماعامبەت نەبارى 14 جاسىندا ەڭ العاشقى «قارا قوڭىز» دەپ اتالاتىن مىسال ولەڭىن جازادى. بۇل مىسال ولەڭىندە قوزعاعان ماسەلەسى – ادام بويىنداعى جامان ادەتتەردى سىناپ-مىنەپ جانە سول جامان ادەتتەردىڭ بەرەر ناتيجەسىن اشىق كورسەتىپ، ءدىني ساۋات اشۋعا شاقىرۋ بارىسىندا ساتيرانى ۇتىمدى پايدالانعان:
«جەر ءجۇزىن قارا قوڭىز قاپتايدى جاز،
ءبىر بوققا قىرىق-ەلۋدەن قونبايدى از.
كەتەدى بىرىنىكىن ءبىرى الىپ،
ەركەلەپ، ەنەلەسكە ەتكەندەي ناز».
بىرىنشىدەن، تۇرماعامبەت نە بولسا سونى سىناپ - مىنەپ، كەلەمەجدەپ ءومىرى دەپ بىلەتىن ولەڭىنە تاقىرىپ رەتىندە الا بەرمەگەن. اۋەلى سىن تەزىنە سالار، قوزعالار تاقىرىپتاردىڭ پارقىن پايىمداپ، اقىل تارازىسىنا سالىپ، سودان كەيىن عانا ءوز پىكىرىن قوسا وتىرىپ كەرەمەت تۋىندىلارى دۇنيەگە كەلگەن. سونداي تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – تالقىلىپ جاتقان «قارا قوڭىز» مىسال ولەڭى. نەلىكتەن اللا تاعالانىڭ جاراتقان كۇللى جاراتىلىستىڭ ىشىنەن قوڭىزدى تاقىرىپ ەتكەنىنە توقتالساق. تۇرماعامبەت كەمەڭگەر كەيبىر ادامداردى قوڭىزبەن الماستىرىپ جازعان. سەبەبى، قوڭىز–سانى جاعىنان وتە كوپ بۋناقدەنەلىلەردىڭ ءبىرى جانە بەلگىلى ءبىر مەزگىلدە عانا جەر بەتىن قاپتاپ، بۇكىل جاراتىلىس اتاۋلىعا ءوز زيانىن تيگىزىپ كەتەدى. سول سەكىلدى ءوزىنىڭ قارا باس قامىن ويلاعان جاندار باسقانى كوزگە دە ىلمەي، تاپتاپ-جانشىپ ءوتىپ، السىزدەرگە مىقتىلىعىمەن باسىنادى:
«بىرەۋى قۋىپ بارىپ الىسادى،
تىم تاتۋ وزگە جەردە، مۇندا اراز.
تالاسىپ تاپ ءۋاليدىڭ سارقىتىنداي،
ەتەدى وتە قۇرمەت كوپ اعىزاز.
يتەرىپ ءبىرىن-بىرى تىراڭداتىپ،
قىلادى ءبىر مەرەكە وزىنە ساز.
ءبارىن دە جەڭگەننەن سوڭ، جونەلەدى،
ءبىر مىقتى دومالاتىپ الى، ساباز!»
بۇل بەرىلگەن ۇزىندىدە «ءۋالي» جانە «اعىزاز» سىندى اراب ءتىلىنىڭ سوزدەرى بەرىلگەن. تۇرماعامبەت ءار ءتۇرلى ماقساتپەن ەركىن جانە ءجيى قولدانعان. سەبەبى بۇلار حالىق تىلىنە اباي، تۇرماعامبەت تەكتەس تىلدىك تۇلعالاردىڭ تانىمدىق، شىعارماشىلىق، مۇراسى نەگىزىندە ەنىپ، پوەتيكالىق، ستيليستيكالىق تۇرعىدان ءمانمازمۇنى ايقىندالىپ، جالپى تىلدىك قولدانىس تاپقان، سىڭگەن. بۇل ارادا ەرەكشە نازار اۋداراتىن ءبىر جاي – شىعىس تەكتى سوزدەردىڭ تۇرماعامبەتتە ءجيى قولدانىلۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. ب.ا. سەرەبرەننيكوۆتىڭ پىكىرىنشە: «كەز-كەلگەن كىرمە ءسوزدىڭ پايدا بولۋى عالام بەينەسىندەگى بولىپ وتكەن نەمەسە بولىپ جاتقان وزگەرىستەردەن حابار بەرەدى. جاڭا ۇعىمدى باسقا تىلدەن ەنۋىنە بايلانىستى عالام بەينەسى كەڭي تۇسەدى».
ءبىز دە وسى پىكىرمەن كەلىسەمىز. ويتكەنى اقىن تىلىندەگى كىرمە سوزدەردىڭ ۇلتتىق ساناداعى عالام بەينەسىنە وزگەرىس اكەلمەي قويمايتىنى تۇسىنىكتى جاي. سوندىقتان، كىرمە سوزدەر عالام بەينەسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا اسەر ەتەدى. باسقا تىلدەن سوزدەردىڭ ەنۋىنە ۇلتارالىق مادەني جانە تاريحي جاقىنداسۋدىڭ سەبەپ بولاتىنى بەلگىلى.
تۇرماعامبەت شىعارماشىلىعىندا قولدانىلعان كەيبىر شىعىس سوزدەرى سول كەزدەگى جالپىحالىقتىق تىلگە دە ەنبەگەن، كەيىن دە قالىپتاسپاعان ەلەمەنتتەر كەزدەسىپ وتىرادى. ولارعا اعىزاز، ءمارۋات، ءابيات، ءتاپسيلان، ءپارزاق، حاراپ، حيلاڭ، حاستا ت.ب. سوزدەردى جاتقىزامىز. ەندى ولەڭدە بەرىلگەن سوزدەردىڭ ماعىنالارىن اشساق، «ءۋالي» – جاقىن، دوس، سەرىك، قامقورشى دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە، ال «اعىزاز» - مارتەبە، ۇلىق، ءقادىرلى دەگەن ءسوزدىڭ شىعىس ءسوزىنىڭ بالاماسى.
ولەڭنىڭ ەتيكاسى مەن ەستەتيكاسىن قاتار السا دا، ءوز پىكىرى مەن ويى ارقىلى تۋرا جولدى مەڭزەپ كورسەتۋدى ۇمىتپايدى. قاناعات قارىن تويعىزادى، قاناعاتسىزدىق استىڭداعى جالعىز اتىڭدى سويعىزادى دەگەن ءسوزدى ادام بالاسى ەسىنەن شىعارماۋ كەرەك ەكەنىن دە ەسكەرتەدى:
«ءقادىرىن قارا قيدىڭ بىلمەگەن سوڭ،
جاتقانى جەر كۇڭىرەنىپ نالامىزعا.
قونىسقا قايتايىق! — دەپ قارار جاسار،
قاتىن مەن قىلماي زورلىق بالامىزعا.
ايانباي اۋەلگىدەن پارلاپ ۇشار،
— قيى كوپ، بارايىق، — دەپ، – سالامىزعا!
جەتە الماي، جولدا شارشاپ، ءبارى دە ولەر،
ولمەسكە قوڭىز ءقايتىپ تاپسىن ونەر؟!»
جالپى، مىسال ومىردەگى جاعىمسىز قۇبىلىستاردى كوبىنەسە ادامنىڭ ەمەس الماستىرىپ باسقا ءبىر حايۋاننىڭ نەمەسە قۇستىڭ، كەيدە ءبىر زاتتىڭ باسىندا بولعان وقيعا دەپ تە بەرىلەدى. وسىلاي جازىلعان مىسالداردا اۆتور ايتقىسى كەلگەن وي مەن يدەيالارىن اڭ – قۇستار، زاتتار ارقىلى جاسىرىپ جەتكىزىپ وتىرادى. سىلاڭداپ اققان سىرداريا ورنالاسقان مەكەننىڭ سۇلەيى اتانعان تۇرماعامبەت ايتقىسى كەلگەن ويىن جاسىرىپ، جانامالاپ جازعان مىسال ولەڭدەرىندە ساتيرانى قولدانا وتىرىپ كەرەمەت ۇلگى كورسەتكەن كەلەسى تۋىندىسى – «ءتورت دوس» دەپ اتالادى:
«ەرتەگى ءوتىپ كەتكەن زامانىندا،
"دۇشپاننىڭ قالمايىق، – دەپ، – تابانىندا".
تاسباقا، تۇلكى، قارعا، كيىك — ءتورتى
دوس بولدى، باستارىنىڭ امانىندا.
سىيلاستى شىن كوڭىلمەن ءبىرىن-بىرى،
بولمادى ويلارىنىڭ تاتاۋ، كىرى.
ءبىر كۇنى كيىك اۋعا كەز كەپ قالىپ،
شىرمالىپ شىعا المايتىن بولدى ءتۇرى».
مىسالدا ءتورت دوستىڭ ءبىرى كيىك اۋعا تۇسەدى. ونى قۇتقارىپ الۋ ماقساتىمەن ەكىنشى دوس تۇلكى ادامدى الداۋسىراتىپ الىسقا كەتەدى. ءۇشىنشى دوس قارعا ءتورتىنشى دوس تاسباقانى ەرتىپ اكەلىپ، اۋدى قيعىزادى. كيىكتى بوساتىپ الدى. مۇندا بىرلىك، تاتۋلىق ناسيحاتتالعان. ءوزارا كومەك بار جەردە ولمەك جوق، ادامدا دا الگىلەردەي بىر-بىرىنە سەپ، سۇيەۋ بولۋ كەرەك دەگەن كەڭەس بەرىلگەن.
جانە تابيعاتتارى مەن جاراتىلىستارى بولەك اڭ-قۇستاردى سىيلاستىعى تىم بولەك دوستار ەتىپ قوسۋ ارقىلى، ەڭ ءبىرىنشى كەز كەلگەن جانداردىڭ دوس بولۋىنا ەشتەڭە كەدەرگى جاساي المايتىنىن دا وزىنشە جەتكىزگەن.
قورىتىندىلاي كەلە، «دوستىق ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك پەن قامقورلىقتىڭ، رۋحاني جاقىندىقتىڭ بەلگىسى، ناعىز دوستىق كىسىگە شابىت بەرىپ، ومىردە كەزدەسەتىن ءتۇرلى ساتسىزدىكتەرگە مويىماۋعا، باسقا تۇسكەن قايعى مەن قيىنشىلىقتى بىرگە كوتەرۋگە جاردەمدەسەدى» دەگەن ويدى اللانىڭ ەڭ ەرەك جاراتىلىسى ادامدارعا جەتكىزگەن.
ساتيرا ساردارى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ مىسالدارىن تالداپ بولساق، قورىتىندىلايىق. شىعىس ستيلىندەگى شايىرلار مىسالدارىنىڭ ءبىرسىپىرا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ءتان:
بىرىنشىدەن ولارعا اراب، پارسى، ءۇندى ادەبيەتىندەگى دايىن سيۋجەتتەر ارقاۋ بولعان.
ەكىنشىدەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ داستۇرىندە تۇلكى قۋ، سۇمنىڭ، وپاسىزدىڭ، قارعا اقىلسىز داراقىنىڭ، تاسباقا اسىقپاس شاباننىڭ پەرسوناجى رەتىندە قولدانىلاتىن. ال شىعىس ۇلگىسىندە جازىلعان مىسالداردا بۇل ءداستۇر ساقتالا بەرمەيدى.
الگى پەرسوناجدار ءبىر سيپات، ءبىر مىنەزدە قاتىپ قالمايدى. جوعارىداعىداي، تۇلكى دوسقا وپاسىزدىق ەمەس، ادالدىق جاسايدى، ءوز باسىن ءقاۋىپ - قاتەرگە قيادى. قارعا بولسا، قيىن قىستاۋ ساتتەردە قولعا تۇسكەن كيىككە جاردەم بەرۋگە جارايدى.
سۇڭعىلا اقىن حالقىنىڭ قامى ءۇشىن اق پەن قارانى اجىراتۋدى، ءمىردىڭ وعىنداي دالدەپ، جەتكىزىپ وتىرۋدى ءوزىنىڭ ۇلت الدىنداعى بورىشى دەپ تانىسا كەرەك-تى. باي-ماناپتاردى، بي-بولىستاردى، اكىم-ۇلىقتاردى مىنەپ-شەنەۋ؛ حالىقتى اعارتۋشىلىققا، وقۋ-بىلىمگە، ونەر ىزدەۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرۋ؛ كەدەي مەن مۇڭلىنىڭ كەم-كەتىگىن، شەرگە تولى ءومىرىن، ولاردىڭ قاناۋشىدان كورگەن قورلىق-زورلىعىن جىرلاۋ؛ ۇستەم تاپتىڭ جيىركەنىشتى ارەكەتتەرىن ءجىتى كوزىمەن كورىپ، ءدال اتقان ۋىتتى جىرلارى، كەرتارتپاشىلارعا قارسى ايتىلعان شىنشىل، سىنشىل كوزقاراسىن ساتيرا ارقىلى جەتكىزىپ وتىردى. ولەڭدەرىنەن دە سىر سۇلەيلەرى جازعان مىسالداردى تانۋعا بولادى. سونداي تەڭدەسىز تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – «كەرەگە، ۋىق تاپقانمەن» دەپ اتالادى:
«كەرەگە، ۋىق تاپقانمەن،
باسىن ءبىر قوسار شاڭىراق جوق.
تۇيە، تايلاق جيعانمەن،
اۋناپ جاتار شاڭداق جوق».
قاعاز بەتتەرىندە التىن ارىپپەن جازىلۋعا ءتيىس تەڭدەسىز تۋىندىلار باسىلىپ شىقپاعانىمەن، حالىق جۇرەگىنەن ورىن العانان كەيىن ۇزىلمەي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا جەتكەن ولەڭدەردىڭ ءبىرى. بۇل ولەڭىدە تۇرماعامبەت استارلاپ جەتكىزگەن وي - باي-ماناپتاردى، بي-بولىستاردى، اكىم-ۇلىقتاردى مىنەپ-شەنەۋ، كەدەي مەن مۇڭلىنىڭ كەم-كەتىگىن، شەرگە تولى ءومىرىن، ولاردىڭ قاناۋشىدان كورگەن قورلىق-زورلىعىن اشكەرەلەۋ بولاتىن. ەسكى تاريح بەتتەرىنە كوز جۇگىرتە وتىرىپ، اعا بۋىن، ەلىنىڭ قامقورشىلارىنا اينالعان احمەت، ءمىرجاقىپ، ساكەن، اليحان جانە ماعجان سىندى ارىستار مەن بايتەرەكتەردىڭ ايدالىپ كەتۋى قىنجىلتىپ، حالىق باسىن بىرىكتىرەر كيەلى شاڭىراق پەن شاڭدىقتىڭ جوقتىعىمەن جەتكىزگەن. «باسشىسىز قالعان ەل جەتىم» دەگەندى مەڭزەگەنىمەن قاتار، ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتى مەن قازاق جەرىن جاپپاي باسىپ الۋدى تىلگە تيەك ەتكەن.
اقىننىڭ «بار» مەن «جوق»، «ال» مەن «بەر» دەگەن ولەڭىندە:
««بار» مەن «جوق»، «ال» مەنەن «بەر» بىرگە تۋعان،
«ال» مەن «بار» جال جەتىپ ولگەن ۋدان.
«جوق» پەن «بەر» جۇرت بىتكەندى ءجۇر ارالاپ،
جانىنا جولداس ەترىپ ىلعي قۋدان»
،- دەپ باستالاتىن اقىن ولەڭىندە ۋىتتى ساتيرالىق توبى جاتىر. «بار»، «جوق»، «ال»، «بەر» سوزدەرىنە جان ءبىتىرىپ، ونىڭ «بار» مەن «الى» جاقسى وبرازدى سۋرەتتەلىپ، ءناپسى دەگەن ۋدان مەرت بولدى. ال، «جوق» پەن «بەر» اتتى جاعىمسىز وبرازدار جۇرت بىتكەندى ارالاپ، كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى بولىپ ءجۇر. كوبىنەسە قۋدىڭ الاياقتىق رولىندە تۇلكى بولسا، مۇندا قاراپايىم «بەر» مەن «جوق» دەگەن سوزدەر بۇكىل الەمدەگى مايلى قاسىقتاي قولعا تۇرمايتىن، بىرەۋدى ورعا يتەرىپ، ال ءوزى سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ شىعاتىن ادامداردىڭ وبرازىن ۇتىمدى بەرە العان.
اقىن ولەڭىندە سينەكدوحا ءتاسىلى ۇتىمدى قولدانىس تابا وتىرىپ، ادامي بولمىسقا ءتان قادىر-قاسيەتتەر توپتاستىرىلادى، ونىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە مودال سوزدەرمەن سيپاتتالادى. ومىردە «مەندە بار مىنانى الا عوي»،- دەيتىندەر ازايىپ، «مەندە ەشتەڭە جوق، تەك ماعان بەر»، - دەيتىندەر كوبەيىپ،وزىندە بار بولسا بەرە المايتىن، بىرەۋدىڭ بارىن كورە المايتىندار دۇنيەگە كەلىپ، زامانانى ازدىرىپ، ىشتەي ءىرىتىپ-شىرىتىپ جاتقانىڭ كوزى اشىق اقىن كۇيىنە جىرلايدى.
ساتيرا زەرتتەۋشىسى ت.قوجاكەيەۆ ءوزىنىڭ «شايىرلار ساتيراسى» اتتى ماقالاسىندا وسى ولەڭگە قاتىستى : «تۇرماعامبەت ەل ىشىندە قولى اشىق «بار ەدى، الاعوي» دەيتىندەردىڭ قاوماعانىن، «جوق-جوق» دەپ قاقىلداپ، «بەر-بەر» دەپ بەزىلدەيتىن قۋ-سۇمنىڭ كوبەيگەنىن اشىنا ايتقانى» ،- دەپ ءتۇيىندى تۇجىرىم جاسايدى.
«بەر-بەر دەپ ءبىر تارا قۋ بويىڭدى ەرتىپ،
ماي الار اسقاقتىڭ ۇرتتام سۋدان»
،- دەيتىن ولەڭ جولدارىندا «ماي الار اسقاقتىقتىق ۇرتتام سۋدان» دەگەن ءبىر جول ولەڭىندە تەرەڭ فيلوسوفيا جاتىر. ساتيرا جايلى ادام بالاسىن ءتۇزۋ جولعا باستاي وتىرىپ، ديداكتيكالىق قىزمەت اتقاراتىنىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.
«بار مەن جوق»، «ال» مەن «بەر» ولەڭىندە ويىن استارلاپ يرونيامەن جەتكىزسە، اقىن بۇل ولەڭىندە ساركازمعا كوشىپ، ويىن اششى، مىسقىلمەن اشىق جەتكىزگەن. «نە كوپ» دەيتىن ولەڭدە دە:
«كەيدە دوستا كەلىسۋدەن، كەرىسۋ كوپ،
وسەك پەن وتىرىككە ەرىسۋ كوپ.
كوزگە-دوس، سىرتىڭنان-قاس، ىشتەن-اراز،
سىلتاۋ قىپ ءسال نارسەدەن جەرىسۋ كوپ
ەسەپتەپ داۋ-جانجالدى تەرىسۋ كوپ»
،-دەي كەلىپ ءناپسىنىڭ دوستاردىڭ ءوزىن قاس قىلىپ، بەتىنە كۇلە قاراپ، ار جاعىنان قاستىق ويلاپ، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتىپ، ارازداستىرۋىن تۇسىندىرگىسى كەلەدى. سوندىقتان ناپسىگە ەرمەۋ، ارتىق-كەمدى ساناسپاي از عانا ءومىردى تاتۋلىقپەن وتكىزۋگە شاقىرادى.
يۋ.بوريەۆ: «كەيدە ساتيراداعى ەرەكشە ەموسيونالدى كۇي شەگىنە جەتىپ قىزعاندا، سۋرەتكەردىڭ ىزاسى مەن وشپەندىلىگى كۇلكىنى باسىپ تاستايدى. سوندا عانا ساتيرا كۇلكىسىز بولۋى مۇمكىن»،- دەپ جازدى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ىزا، كەك، شەگىنە جەتكەندە كۇلكى باسىپقى كۇيىنەن جاڭا ساپاعا كوشىپ ىزالى، كەكتى كۇلكىگە اينالادى. مۇنداي كەكتى كۇلكىنى ساركازمنان كورىنەدى. ساركازم - كوعامداعى ەرەكشە، ءقاۋىپتى قۇبىلىستاردىڭ زاردابىن اشكەرەلەۋشى ساتيرالىق باعىتتاعى اششى، ءزارلى، مىسقىلدى جانە كەكەسىندى ءسوز، ساركازمدا سىن جەڭىل استارمەن نەمەسە ازىلمەن بەرىلمەيدى. زاپىران سەكىلدى ىشتە قايناپ جاتقان اششى شىندىق سىرتقا اقتارىلعاندا قاسىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، تىپ-تيپىل ەتەتىن كۇشى بار. سونداي تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – «قۇربانعاليعا» اتتى تۋىندىسى. وتىرىك ايتىپ، وسەك تاسىپ، حالىقتى جانجالداستىرىپ جۇرەتىن مولدا-مىس قۇربانعاليعا ساتيرالىق ارناۋ جازعان. وندا مولدانى ەسسىز ەسەر ەسەككە، ولەكسەنى تارتقىلاعان توبەتكە ۇقساتىپ، ابىرويىن توگىپ، شىرىلداتقان. ونىڭ شاپاندى شىتپەن تىستاپ، سىرىپ كيۋ، سالدە وراۋ – مولدالىق مارتەبە دەپ ءتۇسىنۋىن كەلەكەلەپ، لايىق ەمەس ەكەنىن اشىق جەتكىزگەندە:
«دىننەن بەزگەن سايتان – شايىر
تۇرماعامبەتتى ال، قۇداي!»
،- دەپ نازالانىپ ايتقان سوزىنە ءادىل جاۋابىن الادى:
«ءيا، اۋرۋ ادام كۇلكى سۇيمەيدى،
يت جۇيرىگىن تۇلكى سۇيمەيدى،
ماگەس مولدا مەنى قايدان ءسۇيسىن».
ساتيرا ساردارى تۇرماعامبەتتىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرى تاقىرىبىن قورىتىندىلاۋ ءۇشىن «مىرزانىڭ مىنەزى» دەگەن تۋىندىسىن تالداساق :
«ورازا جوق، ناماز جوق،
قۇدايبەرگەن ءبىر جانبىز.
ۋايىم جوق، قايعى جوق،
ەسالاڭ، ەلسىز، ىرجاڭبىز.
جال مەن جايا تارتىلسا
پىشاعى جوق قۇرجانبىز
باسقا باقىت قونعان سوڭ
بىلىكتى ءبىراق مىرزاڭبىز!
قالايىنشا بولعانمەن
ءومىر بىتسە كۇل جانبىز».
بۇل ولەڭدە ايتەۋىر قۇداي دەگەن اتتى عانا ءبىلىپ، ال ورازا، نامازدىڭ نە تۇسىنە كىرىپ-شىقپايتىن، سوندىقتان نە ۋايىم، نە قايعى دەگەندى بىلمەيتىن اقىماق وبرازدى سۋرەتتەيدى. «اقىلى جوقتىڭ – ۋايىمى جوق»، - دەگەن حالىق ماقالىن «ۋايىم جوق، قايعى جوق، ەسالاڭ، ەلسىز، ىرجاڭبىز» - دەپ ولەڭگە شەبەر قيىستىرعان.
ەگەر ءبىلىمنىڭ جال مەن جاياسى تارتىلسا، ونى بويىمىزعا ءسىڭىرىپ الاتىن بىلىگىمىز جوق قۇر جۇرگەن ادامبىز. ءبىراق، باسقا ب ا ق قونعان سوڭ مىرزا بولىپ، بىلىكتى بولىپ كورىنگىمىز كەلەدى. الايدا، بۇل ب ا ق اللا تاعالانىڭ ۋاقىتشا سىناۋ ءۇشىن بەرگەن سىيى ءومىر وتكەن سوڭ ءبارىمىز دە كۇلگە اينالامىز، سوندىقتان قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ومىردە ادامگەرشىلىك، كىرشىكسىز، تازالىق اتتى بويىمىزداعى اللا سىيلاعان قۇدىرەتتى ناپسىمىزبەن لاستامايىق، - دەگەن ۇگىت-ناسيحاتپەن اياقتايدى.
قورىتىندىلاي كەلە، ۆ.ۆ.ۆينوگرادوۆتىڭ: «پيساتەل-نوسيتەل ي تۆورەس ناسيونالنوي كۋلتۋرى رەچي. پولزۋياس وبششەنارودنىم يازىكوم سۆوەگو ۆرەمەني،ون وتبيراەت، كومبينيرۋەت ي ۆ سووتۆەتستۆيي سو سۆويم تۆورچەسكيم زامىسلوم-وبەدينياەت رازنىە سرەدستۆا سلوۆارنوگو سوستاۆا ي گرامماتيچەسكوگو سترويا رودنوگو يازىكا» دەگەنىمەن ءسوزسىز كەلىسۋگە بولادى. سوزبەن سۋرەت سالىپ، شىم جىبەكتەن شيراتىپ، ولەڭمەن ورىلگەن پوەزياسىندا ەتيكا مەن ەستەتيكانى قاتار الىپ، قالىڭ حالىق جۇرەگىنەن ورىن تاپقان «التىن عاسىردىڭ» شايىرى تۇرماعامبەتتىڭ ساتيرا ساردارى ەكەنىن ولەڭدەرى مەن مىسالدارى مازمۇندارىنىڭ وزەكتىلىگىن انىقتاۋ بارىسىندا اڭعاردىق.
دىلدابەك نۇرشات الماسبەك قىزى
پروفەسسور، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى.
You Might Also Like
-
قازاقستان مەن ورتالىق ازيا جاستارىنىڭ جالىندى جەتەكشىسى، شىعىس جاستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان بەلگىلى قوعام قايراتكەرى عاني مۇراتبايەۆ ەسىمى ەلگە عانا ەمەس، الەمگە بەلگىلى. ول ءوز باسىنا دارىعان ج...
-
وتباسى – قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى. ۇيلەنۋ، ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ءتۇتىن تۇتەتۋ عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان تاريحي سالت، قۇبىلىس. قازاق حالقىندا «ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق، ە...
