قازاق حاندىعىنا 550 جىل - مالايسارى (پوەما)
قارامەرگەن
باسىنا قۇت بەرەكە ايالداماي،
بۇل قىردى قىرسىق شالعان
تالاي-تالاي.
دەگىزگەن «جەتى جۇتتىڭ ءبارى – بىزدە»
قازاققا قىرىن كەلگەن زاماندار-اي.
وتكەن ەد سول جىلى دا ءناۋبات باستان،
جۇت جايلاپ،
تىگەر تۇياق قىرىلدى اشتان.
جارىماي ىشەر اسقا وتىرعاندا،
جاۋ قولى جەتى جاقتان كەلىپ باسقان.
اياۋسىز سار دالادا قىرعىن سالعان،
قيىلعان قىرشىنان ءۇزىلدى ارمان.
تۇياعى جاۋ اتىنىڭ جەتپەگەن ەل،
قاشپاق بوپ،
جان ۇشىرىپ جۇگىن سالعان.
سولاردىڭ ءبىرى، مىنە، سايدى ورلەپ،
كەلەدى كوبى جاياۋ شارشاپ-تەرلەپ.
ىشىندە ءبىر قارت كىسى جان-جاعىنا
كەلەدى كوزىن تىگىپ وتە سەرگەك.
كەنەت ول جارق-جۇرق ەتكەن الدەنەنى
بايقاپ قاپ، سەكەم الىپ، ويعا شومعان.
قۇس ەمەس شاعىلىسقان قارۋ سىندى،
بايلامعا تۇياق تىرەپ، ويىن ناقتاپ.
ەشكىمگە سىرىن اشپاي،
كەلىنىنە اپپاق:
– سەن، قارعام، كوشتى العا باستاي بەرگىن،
كەلەم مەن امان قالسام، اللا ساقتاپ، –
دەگەن دە سايعا قاراي بەتتەگەن-دى.
تاسالاۋ ءبىر ويپاڭعا جەتكەندە ەندى،
كورىنگەن جاۋ قاراسى كۇتكەنىندەي
كوشتى كورىپ قيقۋلاپ وكتەمدەندى.
قيقۋلاپ، اتتارىنا قامشى باسىپ،
ەلىرگەن جاندى كورىپ، جانى جاسىپ.
شۋلاعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعا،
كەمپىر-شال ەستەن تانعان قانى تاسىپ.
كەنەتتەن قولدى باستاپ كەلە جاتقان
قولباسشى ۇشىپ ءتۇستى مۇرتتاي اتتان.
كوبىنىڭ قۇتى قاشىپ سالا بەرگەن،
– ءاي، مۇنى تاسالانىپ كىم، –دەپ، – اتقان؟
ىلەسكەن جانداي شابى قاسىنداعى،
ونى دا جەبە جۇلىپ سىرعىدى اتتان.
سول ساتتە قالعانىنىڭ قۇتى قاشىپ،
اڭگىرلەپ بىر-بىرىنە ايعايلاسىپ،
اتتارىنان كەيبىرى اتا ءتۇسىپ،
ابدىراپ قالعان ەدى جامان ساسىپ.
ەكەۋىن جايراتقان سوڭ قارامەرگەن،
سىرعىدى تاسالانعان الگى جەردەن.
كەنەتتەن «ءولتىر،ءولتىر!» دەگەن ۇران
ەرىكسىز اقساقالدىڭ كوڭىلىن بولگەن.
كەلەدى ءبىر توپ ۇلان تاۋدان قۇلاپ،
ايقاي-شۋ. اتىس-شابىس. تۇندى قۇلاق،
– اپىر-اۋ، «ءولتىر!» دەگەن قازاقتار عوي،
كوزىنە جىلى ۇشىراپ شاپان تىماق،
جوڭعاردىڭ ءبىرتالايى اتتان قۇلاپ،
كەيبىرى ارتقا قاراي قاشتى تۇرا.
الگى توپ الدەگەنشە-اق،
ەلجىرەپ قاراكەڭنىڭ قارت كوڭىلى،
جايپادى جوڭعار قولىن بەينە قۇراق.
جالىندى ءبىر اللاعا مەدەت سۇراپ،
قاراكەڭ اياڭدادى كوشكە قاراي،
ىسپار ەر قان سوعىستى كورگەن تالاي.
كارىلىك جەتسە-داعى، سۇر جەبەسىن،
ساداعىن ساقتاعان ەد، قيسىن قالاي؟
سونىسى ابىروي بولدى دەسە-داعى،
كۇش قايتقان، بۇلدىراعان شامشىراعى.
قۇيىلعان كوشكە قاراي ساربازداردى
كورگەندە كوزىنەن جاس تامشىلادى.
ساربازدار مۇنان بۇرىن كوشكە جەتكەن،
كورىستى قۇشاقتاسىپ اق نيەتپەن.
الدەكىم قوس جەبەنى كورسەتىپ تۇر،
«جاۋلاردى كىم بولدى، – دەپ، –جازىم ەتكەن؟»
كەلىنى اپپاق شىعىپ، جەبەنى الدى،
جەبەگە ارلى-بەرلى كوزىن سالدى.
– ءتاڭىرىم-اۋ، قاراكەڭنىڭ جەبەسى عوي،
ءسىز مەنىڭ كوردىڭىز بە قايناعامدى؟
ءتىرى مە، ءتىرى مە؟ –دەپ ەڭىرەدى،
سول ساتتە كۇڭىرەندى توڭىرەگى.
– ءتىرىمىن، اينالايىن، ءتىرىمىن مەن،
تۇرعاندا باستالعالى ءومىر ەندى.
ءجون بولماس تومپايتقانىم قارا جەردى،
شىراعىم، وسى جاعىن ويلادىڭ با؟
ەركەبۇلان، جارىعىم، ايەل السا،
ءتاڭىرىم ءناسىپ ەتسە، تويلايىن دا، –
دەگەندە قىران-توپان جۇرت دۋ كۇلدى،
سەبەبىن مالايسارى كەشتەۋ ءبىلدى.
ءسابي ەد ەركەبۇلان ۇش-تورتتەگى
ەرتەرەك اكەسىنىڭ سولعان گ ۇلى.
مەرگەنگە مالايسارى سالەم بەرگەن،
كوزىمە جىلى ۇشىراپ كورگەن جەردەن.
تۇرعان سوڭ دەدى مەرگەن: «ءاي، باتىرىم،
ازىراق تىلدەسەيىك، ءجۇرشى بەرمەن».
مەرگەننىڭ قولىن سوزىپ ساداعىنا:
– كوز تارتار ەرەك ەكەن ساعاعى دا.
جاسىراق كەزىمدە ءبىر كورگەن ەدىم...
اپىراي، كىم بولدى ەكەن بالا مىنا؟
ساداقتى قويا تۇرعىن...
اتىڭ سەنىڭ؟ –
دەگەندە. – مالايسارى اتىم مەنىڭ.
قۇشاقتاپ قارامەرگەن ەڭىرەدى:
– ساردارىم، توقتاۋىلدىڭ كوزى مە ەدىڭ؟
ەستۋشى ەم، جايىڭا ەدىم سىرتتان قانىق.
شىقتىڭ با قان مايدانعا شامىرقانىپ؟
جارىعىم، تۇرا تۇرشى، تۇرا تۇرشى،
قارايىن ءور تۇلعاڭا مەيىرىم قانىپ.
وسىلاي مالايسارىنى قۇشاعىنا اپ،
تارقادى قارت باتىردىڭ ءبىر قۇمارى.
– جوڭعاردى جەڭبەيىنشە اتار تاڭ جوق.
الادى بەيبىت ەلدىڭ شىرقىن ءالى،
سوندىقتان، –دەدى ساردار، – اتا ساعان
قىرعىننان قالسىن دەسەڭ حالقىڭ امان
جاستاردى مەرگەندىككە ۇيرەت، –دەگەن،
– اتتانىپ كەتەرىمدە قولقا سالام.
سارداردىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەن جۇرت،
ۇندەمەي قالاي قالسىن بولىپ جىم-جىرت.
– قارەكە، قورعا ءبىزدى! – دەپ شۋلادى،
مۇڭ باسقان جۇرەكتەردە وياندى ءۇمىت.
سول ءتۇنى ىسمەرلەر ءىستى قولعا اپ،
كوپ ساداق دايىندادى اتار تولعاپ.
قاراكەڭ باتىرلاردى جيىپ الىپ،
باستادى جاتتىعۋدى ءتاڭىر قولداپ.
ساداقتى جاتىپ اتۋ، تۇرىپ اتۋ،
ۇستىنەن شاپقان اتتىڭ وق سامعاتۋ،
قاشقان جاۋدى تۇسىرسە باۋداي قىرىپ ساپ،
بۇرىلىپ اتىپ قۋعانىن ءھام جامساتۋ.
ايتقانىن كەي تالاپكەر قاعىپ الىپ،
سۇر مەرگەن ەكەندىگىن تانىتتى انىق.
ءبىرازى مالايسارى قولىنا ەرىپ،
ءتاسىلىن شايقاسۋدىڭ الدى تانىپ.
جاۋجارعان
جوڭعارلار ءا دەگەننەن قاتتى الداندى،
قايتپاقشى ەد ەلدى قىرىپ، ايداپ مالدى.
ايدارلىنى قۇل قىلىپ،
شاشپاۋلىسىن كۇڭ قىلىپ.
اتا قىردى كۇن شۋاق،
مۇنارتقان قارا ءتۇن قىلىپ.
«بايلىعىمدى ارتتىرام، شالىقتايمىن»
دەگەن نەمە
باسى تاسقا سوعىلعان بالىقتايىن.
كەلگەن ساتتە اھ ۇردى جەمە-جەمگە:
– بۇل جەڭىس پە، جوق الدە جەڭىلىس پە؟..
ساۋالدى وسى قويماعان كەمدە-كەمدە،
ءتىل تىستەۋمەن كەلەمىز سەن دە، مەن دە.
– جەڭىس بولسا، جاۋ قايدا ساعى سىنعان،
جەڭىمپازدار جەڭىسىن قىلعان دۋمان؟
ءبىرى دە جوق، سار دالا ميداي جازىق،
سول دالادا قالىڭ جاۋ اڭدىپ تۇرعان.
جەڭىس قالاي بولماقشى جاۋدى شاپپاي،
شابار ەدىك، قالامىز ءىزىن تاپپاي.
ەكى جوڭعار سىرلاسىپ ات ۇستىندە
كەلە جاتىپ، ىركىلىپ، قالدى توقتاي:
–جەڭسەك-تاعى جوڭعاردىڭ بولىپ جولى،
مال-مۇلىكتى، قاپشىقتى التىن تولى،
نوياندار بىزگە بەرمەس قۇل مەن كۇڭدى،
كوپ ويلانىپ اقىرى ۇقتىم سونى.
– بارلاڭدار! – دەپ جىبەرەد، – توڭىرەكتى
تالايلاردىڭ تۇتقىندا ءومىرى ءوتتى
ەسسىزدىكتەن.
باتىرايىق ءبىز ەندى قارامىزدى
سۇيەدى ءومىر ەپتى.
– سوندا، سوندا بارامىز بىزدەر قايدا؟
سوعىس بىتەد، مەن بىلسەم، بىرنەشە ايدا.
وعان دەيىن تىعىلىپ، كۇن كورەيىك،
كورىپ تۇرسىڭ ەل جوعىن بۇل ماڭايدا.
اڭ مەن قۇس جىرتىلىپ ايىرىلادى.
الداعىنى اقىماق قايعىرادى.
ۇشىراسا قاڭعىرعان قازاق-مازاق...
اتى جۇيرىك، كىل سەمىز ايعىرلارى.
جاھاننامعا جىبەرسەك شىبىن جانىن،
سەنى مەنەن ەمەس پە مەنىڭ مالىم.
اي ماڭدايلى قازاقتىڭ ارۋلارىن
قالىڭ بەرمەي... –دەگەندە الگى زالىم
قوپالاقتاپ ەرىندە بۇلاي دەدى:
– ءدال ايتاسىڭ ءبىز ءۇشىن وسى ءجونى،
كورگەن جوقپىن سەنى مەن، سەن دە مەنى،
بايلىقتى اڭساپ بەيشارا كەپكەن كونى.
قوش دەۋگە دە جاراماي جولداسىنا،
الدى-ارتىنا قاراماي ول دا اسىعا،
بەتتەسە ءبىرى شىلىككە،
ەندى ءبىرى جوق بولدى قىر استى دا.
جەلمەن باياۋ تەربەلگەن قالىڭ شىلىك،
اراسىندا جالتاقتاپ كەلەد شىرىك.
ءار تۇسىنان سەكەڭدەپ قويان قاشىپ،
قۇر ۇشادى، مۇنداعى بار تىرشىلىك.
ءسىرا، وسىمەن دەي تۇرا شەكتەلەدى،
«مەندەي باتىر دەيمىسىڭ تەككە ولەدى».
جالعىز جارىم قازاقتىڭ كوشىن توناپ،
ات ارتىنا ارۋىن بوكتەرەدى.
«اھ» ۇرعىزىپ التىنىن ساپىرادى،
قۇل، كۇڭدەرگە جوڭعارشا اقىرعانى.
اڭىز بولار كۇنى ەرتەڭ قوڭتايشىنى،
ايەل العان تويىنا شاقىرعانى.
كەتكەن ەكەن قيالعا بەرىلىپ-اق،
ويىن ءبولدى سىلدىرى سەرى بۇلاق.
جاتقان سۇلۋ سول سۋعا بەتىن جۋىپ،
اڭداعان جوق ازىرشە مۇنى ءبىراق.
قارعىپ ءتۇستى اتىنان كوڭىلى تاسىپ،
ماۋقىن باسپاق، ايەلمەن قۇشاقتاسىپ.
ارام ويىن جۇزەگە اسىرماق بوپ،
جاقىندادى ايەلگە الشاڭ باسىپ.
ايقالاۋعا ايەلدىڭ ءۇنى شىقپاي،
قوزعالۋعا شاما جوق قارا باسىپ.
كەنەت، كەنەت الدەكىم سىبىر ەتتى،
ءۇنى سونداي ىزبارلى، قۇدىرەتتى.
– كەزدىگىڭدى ال دەيمىن، كەزدىگىڭدى،
كۇلىم قاعىپ، كورسەتىپ قۇرمەتتى.
تۇرعانداي بوپ اش وعان قۇشاعىڭدى،
بايقا، بايقا اڭداتپا پىشاعىڭدى.-
كۇلىمسىرەپ تۇرعانىڭ مۇنىڭ كورىپ،
بەيشارانىڭ كوڭىلى مايشا ەرىپ.
ۇستىندەگى لىپاسىن جۇلىپ تاستاپ،
لاقتىرا ساپ قارۋىن ەتكەن سەرىك.
كوز قانتالاپ باستالعان ۇلى جەلىك،
قۇشاعىنا ايەلدىڭ ەندى كەلىپ.
جىبەرگەن ەد كەزدىكپەن قارنىن وسىپ،
اياعىنا سىلق ەتتى جوڭعار ءولىپ.
«شوشىما» دەپ الدەكىم ءامىر بەرگەن،
وسى ساتتە الدەنە ساۋلەلەنىپ،
كورىنگەن ەد ەسىكتەن توردەي جەردەن.
قاريا شال قولىندا اساسى بار،
جۇرگەن سايىن اساسى توگەدى زار.
سول زارىندا جۇرەكتى ەلجىرەتەر،
ەستىمەگەن بۇل بۇرىن ءبىر قۋات بار.
كەلەدى ونى بۇلاققا باستاپ الىپ،
– جۋىن، – دەدى سونان سوڭ از دەمالىپ،
– الىس جولعا الاڭسىز اتتاناسىڭ،
الدىڭ اشىق، قاراعىم، جولىڭ جارىق.
– اتا، بالام... –
ول ءۇشىن بولما الاڭ، –
دەپ ىس ەتىپ، تىم باياۋ ىسقىردى دا:
– وگىز ارباڭ– مىنەكەي، انە– بالاڭ...
– قالماپ پا ەدى، اپىراي، وگىز ءولىپ؟
ءحالسىز جاتقان بالامدى تاڭمىن كورىپ، –
دەي بەرگەندە اقساقال ءسوزىن ءبولىپ:
بىزدە ەمەس، جارىعىم، اللادا– ەرىك،
ءتۇي اۋليە اتايدى بىلايعى جۇرت.
انە، –دەگەن، –شىراعىم، سەن ءسوزدى ۇمىت.
ءتۇي ەمشىنىڭ شاكىرتى ەدىم دەرسىڭ،
ۇكىدەيىن ماپەلەپ كۇتكەن ءۇمىت.
مالايسارى باتىرعا كەزىككەندە،
قالاي ەمشى بولام دەپ سەزىكتەنبە.
سەنىمەنەن اق جىلان اتتانادى،
اق جىلان امانىندا ورنىڭ– توردە، –
دەدى- داعى ويلانىپ قالدى تۇنىپ.
– ءومىر، – دەدى، – بۇلاقتاي ەمەس تۇنىق،
جازىقسىزدان كوپ جانعا شەككەن ەدىڭ،
سوندىقتان دا كورىنەد ءجۇزىڭ سىنىق.
ەڭسەنى ەزگەن ۋايىمنان ايىعاسىڭ،
كىم دوس، كىم قاس ەكەنىن ايىرارسىڭ.
قۇنىكەر دەپ
جارىڭدى ەتكەن مايىپ،
قانمەن جۋىپ، كەگىڭدى قايىراسىڭ.
كوكىرەگىڭدى مەڭدەگەن ساۋالعا وسى ايتارىم،
اتتاناردا اتاڭنىڭ وسى ءسوزى.
ءاي، اق جىلان، كورىنەر كەلدى كەزىڭ،
مۇنىڭ اتى – «جاۋجارعان»، يەڭ– وسى.
بارىمتاشى بورانباي
قۋ جانىن بارىمتادا وتقا سالعان،
قارىمتادا قۇرىستاپ قارى تالعان.
التى اي جاز، التى اي قىستا تاقىم كەپپەي،
بورانباي بارىمتاشى ۇرى اتانعان.
باسىبايلى جار دا جوق،
بالا دا جوق،
كەشكەنى – ءومىر بويى قىپ-قىزىل شوق.
قالىندىق اپەرەم دەپ كۇرسىنەتىن،
باي ءسوزىن تۇتاتۇعىن كوڭىلگە توق.
جۇت جىلى ءۇزىپ ونىڭ بال ارمانىن،
ءورت شالىپ، ءۇمىت اتتى قارا ورمانىن.
كەرەكسىز بايعا، بيگە بەيشاراداي
ماڭىنا جولاي الماي اق وردانىڭ.
قالعان ەد ءبىر-اق ساتتە شەتكە شىعىپ،
قىرىلىپ جىلقى اتاۋلى كەتكەن ىعىپ.
ايرىلعان ءتورت تۇلىكتەن ءبىر-اق ساتتە،
قالعان بايلار قىرداعى قاسقىرشا ۇلىپ.
مۇنى كورگەن بورانباي اتقا قونىپ،
اق تازىسىن قاسىنا ەتىپ سەرىك،
اڭ اۋلاعان قىس بويى ەلدەن جىراق.
اڭ دا سيرەك دەگەنمەن كۇنەلتەرلىك،
تاۋىپ ازىق كوكتەمگە ىلىككەن-دى،
كوكتەم تۋا قالىڭ ەل دۇرلىككەن-دى.
جوڭعار شاۋىپ قازاقتىڭ اۋىلدارىن،
ۇيپا-تۇيپا اپ-ساتتە ءتۇرىپ بەردى.
قارسى تۇرار قازاقتا كۇشتىڭ جوعىن،
قانعا بوياپ شاڭداتقان قازاق كوگىن.
كورگەن تۇستا بورانباي قانى تاسىپ،
الماق بولعان قالايدا قازاق كەگىن.
كەگىن الماق،
ءبىراق قالاي؟
كەلگەن ەدى باسىنا سان وي تالاي.
بۇل ۋاقىتتا قازاقتار قاشا كوشىپ،
اسقان ەدى ساي-سالا، بەلدەن تالاي.
ىرىس بولعان قازاققا، قايران دالا-اي،
جاۋ اداسقان توسىڭدە سەنىڭ تالاي.
ايازىڭدا اقىرعان ءۇسىپ ءولىپ،
اپتابىڭدا قىرىلعان سۋ تابا الماي.
سۇيسىنگەن ەد دالانىڭ كەڭدىگىنە،
سول دالادا قىرعىن ساپ ەندى مىنە.
جوڭعار مىناۋ جاساۋدا جويقىن اپات،
ەلدىگىنە، قازاقتىڭ ەرلىگىنە.
پىسقىرىپ تا قارايتىن ەمەس تىپتەن،
ويىن ءبولىپ، ءبىر ساتكە كوزىن تىككەن.
جوڭعار قولى بارادى جەلە جورتىپ،
قالعان ءسات ەد كۇن تاقاپ ەكىندىككە.
تارتىپ بەردى بۇل- داعى الدىن وراپ،
بۇل جەردەگى ءار سوقپاق تانىس سوراپ.
بورانبايدىڭ ەسەبى ءدال شىققان ەد،
قوتىر قي بەلىندە بۇگىپ قوناد.
وسى ماڭدا بەكىنىپ جۇرگەن تالاي،
وزەكتە وسكەن بار ەدى شوق قاراعاي.
ەكى جاعىن قورشاعان بيىك شوقى
جاسىرىنعان ادامدى ابايلاماي،
جۇرگىنشىلەر قاسىنان وتەر ەدى،
اتىن بايلاپ تازىسىن جەتەلەدى.
تابانىندا جايعاسقان قالىڭ جوڭعار،
بىر-بىرىنە داۋىسىن كوتەرەدى.
ءتۇن ورتاسى تىيىلدى داۋىس تىپتەن،
وسى ءساتتى بورانباي كوپتەن كۇتكەن.
تازىسىن جەتەلەگەن اتىن ەرتىپ،
اراسىنا اتتاردىڭ كىرىپ كەتكەن.
ماتاۋلى اتتار تۇر ەدى بىر-بىرىنە،
ۋاقىت جوق كىدىرىپ ىركىلۋگە.
شىلبىرلاردى ماتالعان قيىپ ساتتە
تازىسىنا «ايت» دەگەن بۇل دۇرلىگە.
ۇشقان قۇس بوپ دابىلداپ سۇڭقىلداعان،
ال تازى
وتكىر ءتىسىن ارس ەتىپ، شوقاپ سالعان.
اتتار ۇركىپ، بىت-شىت بوپ جونەلگەندە،
ارقىراستاپ ايقايسقا ءتۇسىپ الدان.
ات بىتكەندەر سوڭىنا ەرىپ بەرگەن،
ۇيقى – دۇشپان،
ۇيقىعا ەرىك بەرگەن.
– جاۋىنگەر دەپ سەندەرگە سەنىپ كەلگەن،
مەن اقىماق، –دەدى دە قولباسشىسى
ۇش-تورتەۋىن تۋرادى اق بەرەنمەن.
دەپ اقىردى، – بارامىز اتسىز قايدا؟ –
اقىر، جۇلىن جوق ەدى ودان پايدا.
جوڭعارلاردى قالدىرىپ وسى ارادا،
ءسوز قوزعاعان ءجون بولار بوران جايلى.
قۇس قاناتتى جانۋار جىلقى دەگەن،
اسقان ەدى بۇل شاقتا سان بەلەڭنەن.
قىردىڭ تاڭى اتقاندا قياداعى،
قالىڭ شاڭعا بارلاۋشى ەتكەن ەلەڭ.
حابار بەرگەن باتىرعا قوسىنداعى،
اتقا قونعان جاساقتار وسىنداعى.
مالايسارى اڭىسىن اڭداڭدار،
شاتىرىندا ءبىر حابار توسىپ قالدى.
قۋىپ كەلگەن جىلقىنى بارىمتاشى
وتىزداردا سەكىلدى جاس شاماسى.
– بىزگە ءجونىن ايتپادى ءساتى تۇسسە،
وزىڭىزگە بولىپ تۇر جولىقپاقشى. –
مالايسارى ورنىنان تۇرەگەلىپ،
بورانبايدى قارسى الدى سالەم بەرىپ.
ونىڭ جايىن تىڭداعان باتىرەكەڭ:
– سەندەي ەرلەر بارىندا– حالىق امان! –
كەتكەن ەدى تولقىپ ءبىر، تەبىرەنىپ.
جوڭعارلاردىڭ قاي جەردە قالعاندىعىن،
سۇراي كەلىپ ءجۇز قارالى جىگىتتى ەرتتى مىعىم.
ىرىكتەپ اپ، اتتانىپ كەتكەن ەدى،
تۇتقىنداساق اسا كوپ بەرمەي شىعىن.
بولسا دا اسكەر باستار جوق ونەرى،
قوڭتايشى– قولباسشىسىنىڭ بار سەنەرى.
سارايدىڭ سەنىم ارتقان كەمەڭگەرى،
باسقارعان اسكەرىنىڭ ءبىر عاجابى
جۋىق ەد قان مايداندا توردەن كورى.
اسكەرىن جاياۋ-جالپى العا باستاپ،
قويادى اراگىدىك ۇران تاستاپ:
– قىرىڭدار، قازاقتاردى اياماڭدار،
قىلىڭدار ەل شوشىرداي قاندى قاساپ! –
دەي بەرىپ وز-وزىنەن ىركىلگەن-دى.
الدەكىم: «قازاقتار!» – دەپ كۇڭكىلدەدى.
كورگەندە قورشاپ العان قازاقتاردى،
قالعان ەد زارەسى ۇشىپ، قۇر سۇلدەرى.
اپ-ساتتە بەيشارانىڭ ءوڭى قاشىپ،
جاساقتىڭ قورشاپ العان مىسى باسىپ.
قارۋىن قولىنداعى سەرپە سالىپ:
– جەڭبەيمىز ءبىز بۇلاردى قارسىلاسىپ،
تاستاڭدار قارۋدى، بەرىلەمىز.
– قالايشا، سوعىسپاي ما؟!
– ەلىرمەڭىز! –
دەپ اقىرىپ ءجۇزباسىن قالدى سالىپ.
– ءتىرى قالساق، قازاقتى كورىنە ءبىز
تىقپاق ءۇشىن تابارمىز ءالى نەگىز.
ءسوز تىيىلىپ تاستاعان قارۋلارىن.
مالايسارى اسكەرى مۇنىڭ ءبارىن
سىرت باقىلاپ تۇر ەدى قولباسشىسى.
– مالايسارىعا تىزەرلەپ باعىنامىن، –
دەگەنىندە ەت جۇرەك ەلجىرەدى،
جەڭىس تۋى ءبىر ساتكە جەلبىرەدى.
–جانىمىزدى، – دەگەندە، – قيا كورگىن.
دەدى باتىر:
«ال مۇنى ەل بىلەدى،
بەيبىت جاتقان الدىڭدار جەرىن جاۋلاپ.
ورتكە وراندى قانشاما اۋىل-ايماق،
ەلىم دەگەن تالاي ەر وپات بولدى.
جاستاردى قۇل سەن كۇڭ قىلىپ كەتتىڭ ايداپ،
سانداعان جىل قازاققا مازا بەرمەي،
ماعان سالسا تاپ ءقازىر ويلانباستان
تاستار ەدىم سەندەردى ءتىرى جەرلەي.
تۇتقىنداردى ايداڭدار العا سالىپ،
قۇنىكەرىن كوزىمەن كورسىن حالىق.
ءجۇزباسىلار مىناعان ات مىنگىزىپ،
جان-جاعىنان ايداڭدار العا سالىپ، –
دەگەنىندە
الدەكىم جاۋىر كەردى
الدىنا تارتقان ەدى. ەندى مىنەم دەگەندە
سۇلاي كەتكەن.
جاتقان جەردەن
جۇرت جابىلىپ، تۇرعىزدى ارەڭ ەپپەن.
اقىرى اياق ارتقان ەدى،
شوق باسقانداي شوشىنىپ، الا قاشىپ،
ىركىلگەندە قارا باسىپ قۇلاعان.
كەتكەن ەد بەت-اۋزىن شوگىر جىرىپ،
ارەڭ تۇرىپ، ورنىنان قالعان جاسىپ.
جاۋ باسشىسىن كەيبىرەۋ مازاق قىلىپ،
قارق-قارق ەتىپ تابالاپ تۇردى كۇلىپ.
قول استىندا بولعاندار كىجىنۋلى،
تەپسىنىپ تۇر «جىبەر» دەپ بىلەك ءتۇرىپ.
سوعىستا جەڭە ءبىلۋ – اسقان ونەر،
كەلتىرەتىن قيسىنىن ءتاڭىر شەبەر.
ادام بولىپ، كۇنى ەرتەڭ قالا الار ما،
ۋ-شۋ بولعان پارىقسىز اش بورىلەر؟!
سوزدەرىنە ءبىر ساتتە قۇلاق تۇرگەن،
– ادام بولۋ ەكىتالاي ەكەن-اۋ مىنا تۇرمەن،
قاراپ تۇرمىز، نەسىنە ولتىرەيىن؟
جوق،
دۇرە سوعىپ، ءتاۋباسىنا كەلتىرەيىن.
– قۇيرىعىنا اساۋدىڭ بايلايىق تا.
– مۇنى ايتقان قايسىڭ،
قايسىڭ ايبالىق پا؟
قولباسشىنىڭ داۋسى ءزىلدى شىققان.
تالايلارى تايساقتاپ قورقىپ ىققان.
– حالىق زارداپ شەككەن زۇلىمدىقتان،
بايقاۋىمشا، ءبىرىڭ جوق سونى ۇققان.
سوندىقتان دا ەسكەرتەم بارىڭىزگە.
قول سالعاندار مىناعان – ماعان دۇشپان! –
دەگەن ساتتە
سايگۇلىككە مىنگىزىپ تىرسەك ەردى،
قالىڭ جاساق قوزعالىپ جۇرە بەردى.
جاۋشىلاردىڭ حابارىن ەستىگەن جۇرت،
«انە كەلدى» دەۋمەن تۇر «مىنە، كەلدى».
قارا قۇرتتاي قاپتاعان تۇتقىنداردى
ءتاۋبا دەسىپ، كورگەن جۇرت ءبىر تاڭ قالدى.
قالاي شىدار ەكەن-اۋ ەسەرسوقتار؟
– قىرىڭدار، –دەپ، – بۇلاردى! –ايعاي سالدى.
ۇمتىلعاندار ەسىرىپ، «ولتىرەم» دەپ،
تۇتقىندارعا تۇس-تۇستان قارۋ سەرمەپ.
مالايسارى ايباتتى تەجەگەن ەد.
– جەڭىلگەن جاۋ– قاتىنعا، بالاعا ەرمەك،
باتىر بولساڭ، قان مايدان دالاسىندا
الپارىسىپ كورىڭدەر، قىلىش سەرمەپ!..
ەمشى قوسىندا
ءدال وسى ءسات قاسىنان وتە بەرگەن،
اربالىنى تۇرعاندار ءبارى كورگەن.
اربا ۇستىندە بالانى سۇلاپ جاتقان،
جاڭا عانا شىققان ەد دەسە كوردەن.
كورگەندەردىڭ تالايى ءسوزسىز سەنىپ،
اجال جەتىپ، بەيباقتى قالعان ءولىپ،
سالبىراتىپ سۇيەگىن سۇيرەپ كەلەد،
ولگەن جەردە قايتەر ەد كەتسە كومىپ.
ال وگىزدى جەتەكتەپ كەلە جاتقان
تانىعاندار: «ادام»، –دەپ، – ءتاڭىر اتقان».
– الجىعان با؟ – دەسكەنى انىق ەدى.
– كەلە جاتىر، اپىر-اۋ، بۇل قاي جاقتان؟
– قايىپقان زالىم ەدى اتى ءمالىم،
قارتايعاندا ۇپتەگەن جۇرتتىڭ مالىن.
بالاسىنا ون جاسار اعاش قۇلاپ،
اياق-قولدىڭ پارشالاپ كەتكەن ءبارىن،
كەۋدەسىندە شىقپاعان شىبىن جانى.
سۇيەكتەرى تەرىسىن تەسىپ شىعىپ،
توقتاماستان كەلەدى اعىپ قانى.
اتا شىعىپ جاۋجارعان قارسى الدىنان،
اربانى توقتاتتىرىپ سىرقاتقا كوزىن سالعان.
كوزگە تۇسپەس اق جىلان قاسىندا ەدى،
يرەتىلىپ ءۇنسىز قالعان.
«وزىڭە-وزىڭە سەن» دەگەن ەدى،
بۇرىنعىداي ءجون ايتىپ جەبەمەدى.
– قوسقا كانە كوتەرىپ كىرگىزىڭدەر،
ءبىر اللانىڭ بولار دا دەگەنى ەندى. –
كىرىسكەندە بىلەگىن تۇرە سالىپ،
جاتقان اۋرۋ ەس-تۇسسىز جاتقان تالىپ.
ءوڭى كىرىپ بىرتىندەپ سالا بەردى،
الدەنەڭ سوڭ كەڭىنەن تىنىس الىپ.
ورنى-ورنىنا كۇل بولعان سۇيەكتەرىن،
سالعان ەدى جاۋجارعان توگىپ تەرىن.
ءتۇي اۋليە ەسىكتەن ەنە بەرگەن،
«قولداي گور!» – دەپ داۋىستاپ، – ءپادۋا كەرىم،
جاقىنداپ كەپ، سىرقاتقا كوزىن سالعان.
– ءومىر وتى لاۋلاسىن، جانىم، الدان.
جاۋجارعانعا باتاسىن بەرە تۇرىپ،
كىرگەن شالعا ۇستىنە ەتىپ قالباڭ.
– بالاڭ ءتىرى قالادى بارا بەرگىن، –
داۋسىن كەنەپ، ءدۇرديتىپ ۇستىڭگى ەرنىن:
– شىدەرتىنى اپ جاتىر جىلقىم مەنىڭ،
الگى بايى قازاقتىڭ مەن بولامىن... –
قازاق وسى تۇبىندە تۇرىپ كوردىڭ
كەۋدە قاعىپ ماسايراپ ماقتاناتىن
بولماشىعا بالاشا شاتتاناتىن.
ءتۇي اۋليە كوڭىلىڭە ءتۇيىپ قالعان:
«جان ەكەن دەپ مىناۋ ءبىر ساقتاناتىن».
وسى ساتتە قاراكەرەي قابانباي،
قانجىعالى بوگەنباي،
شاقشاق ۇلى جانىبەك،
قوجا، مولدا – ءبارى بەك،
ءۇش ءجۇزدىڭ جاقسى، جايساڭى
جينالعان ەلگە وي سالدى.
ءتۇي اۋليە كەلگەندە،
قاز تۇرىپ ءبارى قارسى الدى.
–اپىراي، –دەدى قابانباي، –
ءسىزدى دە كوردىك، اقىرى،
–ءتۇي اۋليە، – دەپ قويدى،
–باۋىرىم مەنى قاتىردى،
جاعالاسىپ جاۋمەنەن،
جارالانعان سان ورەن.
شاراپاتىڭىزدان جازىلدى،
مۇنى، ءسىرا، از دەمەن، –
دەگەن ەدى بوگەنباي.
–جاۋجارعاندى ايتسە دە
مالايسارىعا جىبەردىڭ.
ساۋىقتىردى جاساقتى،
جانىدى قازاق جىگەرىن.
قيىن ساتتە قولداعان،
قازاقتىڭ قالىڭ ءپىرى ەدىڭ،–
دەگەندە باتىر جانىبەك
بارلىعى باسىن شۇلعىدى.
ءتۇس اۋا بايگە باستالىپ،
شىرقادى قازاق بۇلب ۇلى.
ەرتەڭگىسىن اس بەرىلدى،
وپات بولعان جەر-جەرلەردە،
سوعىستا ولگەن ەرلەرگە.
–قيا الماي بايتاق قىرىڭدى،
اتا جاۋمەن بۇرىنعى،
قاسقىر مىنەز قاسكويمەن
سان جۇلقىسقان جىرىڭدى،
تاعى دا، حالقىم، كەز كەلدىم.
الا ءجىبىن وزگە ەلدىڭ،
اتتاماعان، ارداعىم،
قيانات كورىپ زارلادىڭ،
جوڭعاردىڭ قالىڭ قولىنان.
شاينالدى سان بارماعىڭ،
قىزىل قان سۋشا توگىلدى،
بۇلت تورلادى كوگىڭدى.
قايراتىڭدى تانىتتىڭ،
قورلاتپاي اتا تەگىڭدى،
تەكتىلىگىڭدى تانىتتىڭ،
سان ۇتىلدىڭ، سان ۇتتىڭ.
ءتاۋبا قىلام ىشىمنەن،
وپات بولعان، قىرشىندار،
ءبىر ەمەس، سەندەر، مىڭسىڭدار!
اللاعا عانا قۇلسىڭدار!
جازىم ەتكەن سەندەردى
جاۋىزداردان بيىك تۇرسىڭدار.
ينشاللا، شەيىت اتالعان،
اتا-انادان باتا العان،
سەندەرگە يمان بۇيىرماق.
باۋىرىڭنان ايرىلدىڭ،
ۇلانىڭدى جوقتاپ قايعىردىڭ.
تۋماي وشكەن اي-كۇنىن،
ءسابيىڭدى اڭسادىڭ،
تۇسىنەم ءبارىن، تۇسىنەم.
جالمادى سوعىس كۇشىگەن،
بارىنە كوڭىل ايتامىن.
جاقسى مەنەن جايساڭىم،
دالاداي دارقان، بايتاعىم،
جاۋدىڭ قاققان سايتانىن.
سونان سوڭعى ايتارىم،
اللا سۇيمەس اسقاندى،
اللا سۇيمەس قاشقاندى،
ەلىڭ ايتار مۇندايدى،
قور بوپ تۋعان تاستاندى.
زور بوپ تۋعان ەرلەردىڭ
قورعاعان تۋعان جەرلەرىن،
شالقىتار اللا نۇرلارىن،
بولماسىن ەشبىر كۇمانىڭ، –
دەي كەلىپ ءتۇي اۋليە
سوعىستا ولگەن ەرلەردى،
سۇيەگىن تەگىس جەرلەۋدى
وتىنە كەلىپ جۇرتىنا
باتاسىن قىسقا قايىردى.
تىنىشتىق ورناپ تورىندە،
ماۋەلى بايتاق جەرىندە
اللانىڭ نۇرى توگىلىپ،
الدەكىم
دەپ سۇرادى: «كىم جەڭەدى؟»
بۇل ساۋال سان كوكىرەكتى تەربەگەن-دى.
اۋليە:
– اللاعا سەنەسىڭ بە، سەن؟ – دەگەن-دى.
شىر اينالعان دۇنيە دوڭگەلەگى،
قانقۇماردى جانشيدى ماڭگىلىكە،
سوعىسقۇمار جول تاپپاي سەندەلەدى.
جاپا شەككەن جازىقسىز جاۋىزدىقتان،
جاعدايى بەيبىت ەلدىڭ جوندەلەدى.
مۇنان سوڭ زامان تۋار الماعايىپ،
جەڭىمپاز جۇرت سول تۇستا تابان تايىپ.
سان سۇرىنەر ايرىلار سان ارىستان،
ورنىن باسار ولاردىڭ سان دانىشپان.
ولار-داعى تايىنباس ارپالىستان،
تولقىنىندا عاسىرلار بولماس عايىپ،
ءتاڭىر قولدار تاعدىرى – تاڭعاجايىپ،
ءاۋمين! – دەپ سونان سوڭ جايدى قولىن،
قورشاعان جۇرت قول جايدى وڭى-سولىن.
شاتتىق ويناپ جۇزىندە قالىڭ جۇرتتىڭ،
كەلەر كۇنگە باستادى ۇلى سەنىم.
ەلشىلىك
– بورانباي، بۇگىن تۇندە اتتاناسىڭ،
بۇل ساپار ساعان دا– سىن، ماعان دا– سىن.
قوڭتايشىسىنا جوڭعاردىڭ قولعا تۇسكەن،
قولباسشىنىڭ حاتىن اپاراسىڭ.
ەلشىسىڭ ءبىزدىڭ جۇرتتان سونى ۇمىتپا،
قوڭتايشىدان جاۋاپ اپ قايت جۋىقتا.
وسىلاي دەپ ويلانىپ تۇردى-داعى:
– جالپاقتاما جاۋلارعا، ءجۇز جىلىتپا.
ال مىنا حات– ولارعا مەنىڭ شارتىم،
جاۋىز جوڭعار، –دەدى دە، – قىسسىن ارتىن.
بۇلتاقتاسا، ءىنىسىنىڭ باسىن الام،
ەلشىلىكتىڭ ساقتاماي ءداستۇر-سالتىن.
قول كوتەرسە، تۇتقىننىڭ قىرام ءبارىن،
تىگىپ وتىر دەگەيسىڭ ساعان كارىن.
ءۇش جۇزدەن ىرىكتەلدى توعىز جىگىت،
باسقاراتىن– ءوزىڭسىڭ سونىڭ ءبارىن.
بورانبايلار سول ءتۇنى جولعا شىقتى،
ەمشى، جولباستاۋشى، ءتىلماش مىقتى...
ەندى ءبىز ەمشىگە ءسال توقتالايىق،
مالايسارى ەمشى دەپ توپقا لايىق
جاۋجارعاننىڭ ەسىمىن اتاعان-دى.
بورەكەڭ «ايەل ادام» دەي بەرىپ ەد،
– ءسوزدى قوي، – دەپ ەسكەرتتى بەيبەرەكەت.
– بورەكە، وزگەلەرگە كوز سالايىق،
شەتەلدىڭ ەلشىلەرى قاسىندا ەمشىلەرى
دەمەڭىز مۇنى تەگىن، –
دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولدى مالايسارى.
ءۋاج ايتار وعان قارسى بار ما امالى؟..
الىس جول ىستىق تۇسە ات شالدىرىپ،
الماق بوپ ادامدارىن دەمالدىرىپ.
جايعاسقان ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنە كەپ،
كوڭىلى ەلشىلەردىڭ ەمەن-جارقىن.
مۇندايدا ايتىلاتىن اڭگىمە كوپ،
شەشەندەر كەلتىرەدى ءسوزدىڭ پارقىن.
دۋىلداپ وتىرعاندا ىزىڭ قاققان،
الدەنە ولاي-بۇلاي ۇشىپ جۇرگەن،
سول پالە بورانبايدى كەلىپ شاققان.
ىنتىعىپ اڭگىمەگە قۇلاق تۇرگەن،
بورانباي بىلەگىنىڭ ىسكەنىن دە
تىپتەن دە العاشقىدا اڭداماعان.
سەزگەن تەك قىزۋى ارتا تۇسكەنىندە،
الدەن سوڭ جاتىپ قالدى ساندىراقتاپ.
جاۋجارعان وزگەلەردى كەرى سىرىپ،
ىسىككە الدەنەنى جاقتى اپپاق.
الدەن سوڭ جەڭىل شاتىر قۇرعىزدىرىپ،
ەمىن ءارى تولاسسىز جالعاستىرعان.
سول ءتۇنى كوزى تىپتەن ىلىنبەگەن،
ءبىر ساتتە:
– شىر-پىر بوپ سەنەن قورقىپ كەتتى، انتۇرعان، –
دەپ باياۋ كوزىن اشىپ كۇلىمدەگەن،
سونان سوڭ قاتقىل ۇنمەن: «وتىر بەرى،
قولىمدى سەرپەر بولساڭ، مەنىڭ تەگى،
بۇل قورلىق– بورانبايدىڭ ولگەن جەرى.
مەن ساعان سۇيەم-كۇيەم دەي المايمىن.
ايەل عىپ الام سەنى،
ۇناتاسىڭ، ءپاتشاعار، سەن دە مەنى، –
دەگەندە بورانباي ەر تىنا قالعان.
دەمەڭىز بۇل ءسوزىمدى مەنىڭ جالعان،
كونەدەن ەل اۋزىندا اڭىز قالعان...
قىزىل قان، قىزىل وتتىڭ ورتاسىندا
قوس جۇرەك ماحابباتى وت بوپ جانعان.
ۇلى ءومىر ارسىز اجال اراسىندا
ماحاببات شامشىراعى سونبەي جانعان،
بۇل ۇلگى ۇرپاقتارعا ميراس قالعان.
سودان با،
بورەكەڭنىڭ كەتتى مە مىسى باسىپ،
جوق الدە قالدى ما ەكەن بولىپ عاشىق؟..
جاۋجارعان جانارىنا جاس ىركىلىپ،
– ارمان نە، وتسەم سىزبەن قول ۇستاسىپ، –
دەگەندە،
– قاراعىم، قۇتتى بولسىن قادامىڭ! – دەپ
ءوزى جوق بولسا-داعى بۇل ماڭايدا
قۇلاعىنا ءتۇي اۋليە داۋسى كەلگەن.
سول ءتۇنى بۇل ەكەۋى قول الىسقان.
ماحاببات ويلاماڭىز ەرتەگى دەپ،
ءسىز ونى ىزدەمەڭىز ءتىپتى الىستان،
شىن ءسۇيىپ، تابىسقاننىڭ ەرتەڭى كوپ.
وسىلاي تاعدىرلارى تابىسقاندا،
بەلشەدەن بەينەت كەشىپ، قىزىق كورگەن.
جاستىق شاق بىرتە-بىرتە الىس قالدى،
ارتىنان ەكەۋىنىڭ ۇرپاق ورگەن...
«قازاقتان ەلشى كەلەد» دەگەن حابار
دۇرلىكتىردى جوڭعارداعى بار ۇلىقتى.
قوڭتايشى قارسى السا دا ءتۇيىپ قاباق،
ءا دەگەننەن بورەكەڭ سوزبەن ساباپ،
مەنمەنسىگەن نەمەنى ساباسىنا ءتۇسىردى.
– كەۋدەلەنبە، سەن بىزگە اسا شالقالاپ،
شالقالاساڭ، شالقاڭنان تۇسىرەمىن،
الا المايدى ەشكىمدە اراشالاپ.
تۇتقىنداعى ءىنىڭنىڭ باسىن الىپ،
ەرەگەسسەڭ، تارتتىرام ساعان تاباق، –
دەگەنىندە قوڭتايشى يىلگەن-دى،
ۋازىرلەرى شۋلاسىپ كۇيىنگەن-دى.
دەسكەن ەدى: «تاعىڭدى توڭكەرەمىز،
ال ورداڭنىڭ قالادى ءۇيىندىسى».
سودان بولار اپ-ساتتە ءجۇزى جىلىپ،
قارت قوڭتايشى تانىتتى توسىن قىلىق.
– مالايسارى جىبەرگەن شارتتى اكەل، – دەپ،
– قاجەت دەيسىڭ، –دەپ قويدى، – كىمگە بۇلىك؟
ولگەندەردىڭ سوعىستا قۇنىن تولەپ،
ايداپ كەتكەن مال باستى ودان بولەك.
قولعا تۇسكەن جاستاردى قايتارعاندا،
ازاپ كەشكەن سول جاستار تۇردى ەڭىرەپ.
بورانبايلار شىققاندا ەلگە بەتتەپ،
ەلشىلەردى قوڭتايشى قۇرمەتتەپ،
شىعارىپ ساپ، كەلەتىن كۇنىن ايتقان،
– كەمدىك بولسا، سول جەردە تۇزەلەد، – دەپ.
شەكارادا
ءۇش ءجۇزدىڭ ىرىكتىسى، بىلىكتىسى
اتقا قوندى «اللا» دەپ، جىلىپ ءتۇسى.
ءجۇز قارالى قازاقتىڭ جاقسىلارىن
قورعاپ كەلەدى جىگىتتىڭ جىلىكتىسى.
ابىلاي سۇلتان، تورە، بي، باتىرلارى
كوز كورىمنەن كوز تارتىپ شاتىرلارى.
سالتاناتىن دالانىڭ ارتتىرعانداي،
كەلگەندەي-اق ورنىنا اقىر ءبارى.
ىزگى ءۇمىتتىڭ وياتىپ جۇرتتىڭ ءبىر ءسات،
كوڭىل قۇسى ۇشقانداي كوككە شىرقاپ.
تۇتقىندارعا شۇبىرعان ايداۋداعى،
بالا بىتكەن كوز سالىپ تۇر تاڭىرقاپ.
ساپ تۇزەپ ءۇش ءجۇزدىڭ ساربازدارى،
قارسىسىندا جوڭعارلار تۇردى سابى.
شىجعىرىپ تۇر اپتاپ كۇن دالا ءتوسىن،
قوڭتايشىعا دۇشپاننىڭ سىنعان ساعى،
سياقتانىپ كورىنەد اللا كارى.
كوزىن جۇمىپ، ءبىر ساتكە ويعا شومعان،
«جوڭعارلاردى قۇتقارام قايتسەم سوردان»،
دەگەن ويمەن
قىرعي تەكتەس قازاققا شۇيلىگىپ ەد،
قازاق تورعاي سىتىلىپ كەتتى توردان.
– مىنا، ەسۋاس، ياپىر-اۋ، جىندانعان با؟
كۇيمە اۋىپ كەتسە شە انا جارعا؟
ۇلى مارتەبەلىم، مەرت بولسا، قايتەر ەدىك؟
– ەي، مالعۇن، وتتاماي، ءسوزىڭدى اڭدا! –
سارايداعى مىنەزدەرى قالماعان،
ءبىرىن-بىرى ايداھارداي جالماعان
جاعىمپازدار. ءدال وسى ءسات
توبەسىنەن قاڭقىلداعان قازدار ءوتتى سامعاعان.
سول قۇستارعا مۇڭىن شاققانداي ءبىر ۋاق،
قارت قوڭتايشى
مازاسىز ويدان تىنىم اپ،
بەيبەرەكەت قاپتالىنا كوز تىككەن-دى.
جۇرە بەردى ونە بويى شىمىرلاپ،
مىڭ كىسىدەن اساتىنداي قارامى.
تۇتقىننان قايتقان قازاقتار ءوتىپ
بارادى.
ىشتەرىندە قاۋساعان قارت،
جاۋىنگەرلەر جارالى
قاپتاعان ايەل، كەيبىرەۋى بالالى.
قىز-كەلىنشەك جەتەدى، جىگىت-جەلەڭ دە.
كوتەرىلە بەرىپ كەزەكتى ءبىر بەلەڭگە،
كوتەرىپ كوككە جەلبىرەتتى دەرسىڭ بايراعىن.
جوڭعارلىق سارباز قول سوزا الماسىن بەرەنگە،
سەنگەنى انىق.
– ياپىر-اۋ، سوندا بايراقتى قايدا ساقتاعان؟
كۇزەتشىلەر تىنتكەندە قالاي تاپپاعان؟
الدەبىر سازدى اۋەندى تەربەپ، اياقتارىن نىق باساد،
اسپاننىڭ ءوزى بولار ما يتتەردى مىنا جاقتاعان؟..
بايراعى جەلمەن جەلبىرەپ،
تۇتقىننان قايتقان ەرجۇرەك
جانداردان جانى شوشىدى.
كوز الدىنا كەلەدى مىنا سۋرەت:
سۇراپىل سوعىس. قىرىلعان جاندا ەسەپ جوق.
قارا شاڭنان مۇنارتىپ تۇردى جەر مەن كوك.
شاڭدى جارىپ، ايعاي سالىپ:
«جەكپە-جەك، – دەپ، –جەكپە-جەك».
تانىس داۋىس شىعا كەلدى، باتىر الىپ،
تانىس تۇلعا تۇر ورتادا وكتەمدەپ.
– اپىر-اۋ، مىناۋ– شارىش پا؟
كەتكەن داڭقى الىسقا.
ەسكەرتكەن ەدى-اۋ اناسى،
بولعايسىڭ دەپ پاناسى.
ءقازىر كەلەم دەپ كەتىپ،
بۇلدىرگەنىن قاراشى.
كۇڭىرەنىپ تۇردى سول ءسات بايتاق قازاق دالاسى.
«ابىلايلاپ» ات ويناتقان الدەكىم
اعىزىپ شىقتى جاقىنداي بەردى اراسى.
باتىر شارىش اتىنا قامشى باسقان-دى،
اقىرعان داۋسى شايقادى شىڭدى، اسقاردى.
وپاسىز، شىرىك، دۇنيە-اي!
قاس-قاعىم ساتتە ءۇمىتى جەر جاستاندى.
جاۋ باتىرى ءىلىپ الىپ نايزاسىنىڭ ۇشىنا،
كوتەرىپ تەربەپ، لاقتىرىپ جەرگە تاستادى.
سول سۇمىراي ابىلاي سۇلتان بۇگىنگى،
«اقىرى، مەنىڭ قۇرتپاسا جارار ءتۇبىمدى».
الدەكىمدەر ەرتكەن نازارىنا ءىلىندى.
ابىلاي سۇلتان، مالايسارى قولتىقتاپ،
تىرسەكتى ءتۇسىرىپ جاتتى، قۇرمەتتەپ كۇيمەدەن.
– ارسىز، نەمە-اي،
وڭمەنىنە نايزا تۇيرەگەن!
جاۋلارمەن اۋىز جالاسىپ،
تۇتقىننان ءتىپتى بارادى قايتىپ سىيمەنەن. –
ءدال وسى ءسات سوڭىنان ەرگەن ءبىرتالاي،
نوكەرلەرى الدى-ارتىنا قاراماي:
– مارتەبەلىم، ۇلى مارتەبەلىم! – دەپ شۋلاسىپ،
جارىسا شاپقان جان جۇرەگىن جارالاي.
ەسىنەن تانعان قوڭتايشىعا
ءدارى يىسكەتكەن،
ەمشىدەن ابدەن ەس كەتكەن.
– قوڭتايشىنىڭ ءحالى ناشار! – دەپ
باس ۋازىرگە ەسكەرتكەن...
الدەن سوڭ باسىن كوتەرىپ:
– بوگەلمەي ەندى جەتەلىك، –
دەگەندە باس ءۋازىر:
– مارتەبەلىم، ءسال-پال سابىر ەتەلىك،
قازاقتار ءالى تىرسەكتى شىعارىپ سالىپ بولعان جوق،
كەلدى حابار وسى جەردەن كۇتسىن دەپ.
باس ءۋازىر:
– وي، اللا –اي،
–قۇرىدىق ەندى، بىتتىك، –دەپ،
بۇعان كەڭەس بەرە باستاعان:
–سويلەگەندە ءجون بولار اسا اسىپ- تاسپاعان.
– بىتىمگە قولدى بۇلتاقتاماي قويىڭىز،
ەڭ باستىسى –الىپ شىعۋ باستى امان. –
داۋرەنىنىڭ قوڭتايشى سەزگەن وتكەنىن
التىن تاقتا تەربەلگەندە وسى ما بارلىق جەتكەنى؟!
كۇيىنگەنمەن ەندى ۇشپاققا شىقپاسىن سەزەدى،
«اھ» ۇرعاندا، ورتەنىپ جاتتى وزەگى.
ەمەسىن ىشتەي سەزەدى قوڭتايشى بۇل تەگىن،
بۇل ەمەس ەدى-اۋ، بۇل ەمەس ەدى-اۋ كۇتكەنى،
كوز الدىندا كولبەڭدەپ ءتۇتىنى سونگەن بىلتەنىڭ...
ءتۇيىن
سونان بەرى وتە شىقتى ءۇش عاسىر،
ءوتتى ومىردەن سان دانىشپان، سان تاسىر.
سودان بەرى قانشاما قان توگىلدى،
بوياپ قانعا بايتاق جەردى جاپ- جاسىل.
ۇمىتتىرىپ اتا-سالتتى، عۇرىپتى،
«ەلىم!» دەگەن ەرلەردىڭ تىلىنە سالىپ قۇلىپتى،
تۇرمەلەرگە تىعىپتى.
تاسقا جازار تاريحىڭدى،
ءامان جوققا شىعارىپ.
بۇل مەشەل ەل، بۇل ءعارىپ
دەگەنىنە كونبەگەندى
تامىرىنان جۇلىپتى.
قازاق نادان، قاراڭعى ەل
اش بورىدەي كۇنى-تۇنى ۇلىپتى.
حاندار مەن باتىرلاردىڭ
ەل جادىندا اتى قالدى.
اتىن ايتقان انىق ەدى،
سول ساتىندە اتالارىن.
ايتسە دە ەل ۇمىتپاعان،
ابىلاي حان، مالايسارى،
قانجىعالى بوگەنبايدى.
ايبىنى دا اسقاق ارى
قاراكەرەي قابانبايدى،
وتكەن تالاي جىراۋ، اقىن
اتاي الماي ەرلەر اتىن
قۇرساۋىندا ساياساتتىڭ
يلەۋىندە وگەي، جاتتىڭ.
اتىپ تاڭى تاۋەلسىزدىك،
ەڭسەمىزدى تىكتەپ ءبىزدى.
ۇڭىلدىك ەسكى شەجىرەگە،
بابالاردان قالعان ىزگە.
كەزى جەتىپ تۇستىك ءبىز دە،
سەنىڭ ءىزىڭ جاتىر ەكەن،
مۇراعاتتاردا سانداعان.
تاريحشىلار كوز مايىن سارقىپ اقتارعان،
شەت ەلدەردە سارى مايداي ساقتالعان.
كونە تاريح سىڭعىر-سىڭعىر ءتىل قاتتى،
ماڭداي تەرى ىزدەۋشىنىڭ اقتالعان.
تۋعان ەلگە توم-توم بولىپ ورالعان،
بابا تاريح كىتاپ بولىپ باسىلدى.
ءسويتىپ، ىسكە استى ۇلى ارمان،
تورلاعان بۇلت تاريحىمدا اشىلدى.
نۇرەكەڭنىڭ باستاماسى ەدى بۇل،
نەبىر ءدۇلدۇل ەل تاريحىن ەتكەن جىر.
ۇرپاعىمەن كىتاپ بولىپ تىلدەستى،
قاسيەت قونعان اۋليە مەنەن امبيە
تاريحىن تانىپ، وي ساناسى بىرگە ءوستى.
ال ۇرپاعى شادىمان-شاتتى كۇي كەشتى،
باتىرلاردىڭ ءجونى بولەك ءاماندا
ەل قورعاعان، بايتاق جەردى ساقتاعان.
ۇلت نامىسىن تاپتاتپاعان تابانعا،
زامانداردا شۇبىرىندى اقتابان.
سونىڭ ءبىرى مالايسارى تارحان-دى
كۇرەسكەن جوڭعارلارمەن ەلى ءۇشىن،
بولعان ەلدىڭ – ار نامىسى، قالقانى.
جورىق جولىن ابىلايمەن بىرگە وتكەن،
اتا جاۋدى تىزە قوسىپ كۇيرەتكەن.
شىعارار جاي ما بۇل ەستەن؟!
مالايسارى – ابىلايدىڭ باس باتىرى،
دەسە-داعى شىندىقتان
اتتادىڭ دەپ ايتالار كىم؟
ەلىن سۇيگەن حاس باتىرعا
تۋعان جەرگە كەلدى، اقىرى، قايتار كۇن.
تيتو مىرزاعا.
ارعىماعىن حاس باتىردىڭ ەرتتەگەن،
تيتو مىرزا، مىڭ ءبىر العىس وزىڭە!
ءىس تىندىردىڭ تىرشىلىكتە كوپتەگەن،
ال بۇل ءىسىڭ ءتۇستى حالىق كوزىنە.
اللا سەنىڭ باقىتىڭدى ەسەلەر،
سول حالقىڭنىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالار.
مازاسىز كۇننىڭ وتەسى توككەن تەرىڭنىڭ،
باتاسى مەن ەلدىڭ اقتالار.
العىسىمەن بايتاق جەرىڭنىڭ،
ال ەسكەرتكىش جۇزدەگەن جىل ساقتالار.
سونشاما جىل اتالار سەنىڭ ەسىمىڭ،
اتىڭدى اتاپ سان ۇرپاق ءالى ماقتانار،
تاريحتا قالار ەرلىككە ءتان شەشىمىڭ!
سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
قازاقستاندا مەكتەپ ۇستازدارى قاعازباستىلىقتان ارىلادى. بۇل تۋرالى بۇگىن قازاقستان ءبىلىم سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق تامىز كەڭەسىندە ق ر پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى داريعا نازاربايەۆا ءمال...
