InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى 1959 جىلدان باستاپ جەكە تەكتىك قۇجاتتاردى جيناپ، قالىپتاستىرۋمەن اينالىسادى. بۇگىندە ءبىر عاسىرلىق مەرەيتويىن تويلاپ وتىرعان ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، مادەنيەت، ونەر، عىلىم جانە تەحنيكا سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەكە تەكتىك قۇجاتتارىمەن تولىقتىرىلىپ وتىر. سولاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، ءانشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى تۇرسىنحان ءابدىراحمان قىزى ءابدىراحمانوۆانىڭ جەكە تەكتىك قورى ساقتالعان.[1] ت. ءابدىراحمانوۆانىڭ جەكە قورىنىڭ قۇجاتتارى 1992 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە ءوزىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا سىي رەتىندە تاپسىرىلعان. قۇجاتتارى عىلىمي تۇرعىدا رەتكە كەلتىرىلىپ، 1945-1993 جىلدار ارالىعىن قامتيتىن 521 ساقتاۋ بىرلىك مەملەكەتتىك ەسەپكە الىنعان. ەكىنشى تىزىمدەمەسى 2004 جىلى ءا. ءابدىراحمانوۆانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا سىي رەتىندە قابىلدانعان. بۇل تىزىمدەمەگە 562 ءىس، 1934-2003 جىلدار ارالىعىنداعى قۇجاتتار ەنگىزىلگەن.        تۇرسىنحان ءابدىراحمان قىزى وتكەن عاسىردىڭ جيىرما ءبىرىنشى جىلىنىڭ 5 قاراشاسىندا سەمەي وبلىسىنىڭ جارما اۋدانىنا قاراستى «بوكە» كەنىندە جۇمىسشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتا-اناسىنىڭ ەرتە قازا بولۋىنا بايلانىستى اعاسىنىڭ تاربيەسىن الىپ، 1939 جىلى بوكە كەنىشىندە ورتالاۋ مەكتەپتى بىتىرگەن. 1939-1940 جىلدارى اياگوز پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىنە وقۋعا ءتۇسىپ، 1940 جىلى اقى تولەپ وقۋ تۋرالى قاۋلى شىققاننان كەيىن وقۋدى ۇزۋگە ءماجبۇر بولدى.[2]  

ت. ءابدىراحمانوۆا سەمەي وبلىسىنىڭ جانىندا ءۇش ايلىق كۋرستى وقىپ، ەڭبەك جولىن 1941 جىلى ءمۇعالىم بولىپ باستادى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ءمۇعالىم ودان كەيىن مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتتەرىن اتقارعان. اباي، اياگوز اۋداندىق كومسومول كوميتەتتەرىندە ءبىرىنشى حاتشى، شار اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولعان. 1947-1949 جىلدارى الماتى جوعارعى ەكى جىلدىق پارتيا مەكتەبىن بىتىرگەن. بۇدان كەيىن الماتى قالاسىندا كەڭەس اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى بولعان.

1950-1954 جىلدارى «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارعان. 1954-1959 جىلدارى قازاقتىڭ س.ي.كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، اسپيرانتۋراعا قابىلدانادى. 1958 جىلى سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە وتەدى. 1959 جىلى قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسىنان «ءان» دەپ اتالاتىن تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى جارىق كورگەن. وسى جيناعى تۋرالى قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى ر.نۇرپەيىسوۆ بىلاي دەيدى: «اقىننىڭ جۇرەگىنە جاقىن، ءسۇيىپ جىرلايتىن جانە ءبىر تاقىرىبى بار. ول- انشىلىك ونەرى. ونىڭ تۇڭعىش جيناعىنىڭ «ءان» دەپ اتالۋى دا ءسىرا وسىدان بولسا كەرەك».[3] ت. ءابدىراحمانوۆا 1947-1975 جىلدار ارالىعىندا نەگىزگى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، قازاق راديوسىنىڭ ءانشىسى رەتىندە دە حالقىنا تانىلعان تابيعي تالانت، قايتالانباس ونەر يەسى.

1964 جىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى – ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ليريكالىق شىعارماشىلىعى تۋرالى – «ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ليريكاسى» دەپ اتالاتىن كانديداتتىق ديسەرتاسياسىن قورعاپ [4]، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن الادى. ودان كەيىن قازاق سسر باسپا، تيپوگرافيا جانە كىتاپ ساۋداسى ىستەرى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتە اعا رەداكتور، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىندا 1967-1969 جىلدارى عىلىمي حاتشى بولىپ ىستەگەن. 1969 جىلدان 1986 جىلعا دەيىن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولعان. 

1981 جىلى «قاسىم امانجولوۆتىڭ پوەتيكاسى جانە ونىڭ بۇگىنگى قازاق ليريكاسىمەن داستۇرلىك ۇلاسۋى» دەگەن تاقىرىپقا دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قورعاپ [5]، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى دەگەن اتاق العان. ت.ءابدىراحمانوۆا «اقىن سىرى»، «قاسىم امانجولوۆتىڭ پوەتيكاسى» مونوگرافياسى جانە سول سياقتى عىلىمي ەڭبەكتەرمەن بىرگە «ءان»، «اننەن انگە»، «تانيسىز با بۇلاردى»، «شىرقاۋ»، «كوگەرشىن كوڭىل»، «پەسنيا»، «بەلىي لۋچ»، «كىلت»، «كەمەل»، «مەرەي»، «ناز كوڭىل»، «يزبراننىە»، «رادوست» ەكى تومدىق شىعارمالار جيناقتارىنىڭ جانە «انار»، «ەلىم-اي»، «وتىز ەكىنشى جىل»، «قاراگەردىڭ قازاسى» دەپ اتالاتىن پوەمالاردىڭ، «وزىكەي»، «وگەي شەشە»، «ينابات» ءتارىزدى كوركەم اڭگىمەلەر مەن وچەركتەردى جانە ءوز قولىمەن جاعان 20 جىر داپتەرلەرىمەن 12 قويىن داپتەرلەرى 1964-1992 جىلدار ارالىعىندا جازعان.

ت.ءابدىراحمانوۆانىڭ ولەڭدەرى «سوۆەتسكايا جەنششينا»، «درۋجبا نارودوۆ»، «وگونەك»، «رابوتنيسا»، «نيەۆا»، «مولودايا گۆارديا»، «وكتيابر» سەكىلدى ورتالىق مەرزىمدى باسپالاردا ءجيى جاريالانىپ تۇرعان. 

ت. ءابدراحمانوۆانىڭ پوەزياسىنا نازىك ليريزم، فيلوسوفيالىق تەرەڭ وي، ايقىن دا اشىق وبرازدىلىق ءتان.     

ت. ءابدىراحمان قىزىنىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى بۇكىل وداق كولەمىندە، اتاپ ايتقاندا – تۇركمەن، تاتار، ۋكراين، وزبەك، تاجىك، ارميان، قىرعىز ت.ب. تىلدەرىنە، سونداي-اق كەيبىر شەتەل – چەح، نەمىس، اعىلشىن، يسپان، فرانسۋز، اراب، كورەي تىلدەرىنە اۋدارىلعان. ولەڭدەرى كەڭەس وداعىنىڭ اقىن ايەلدەرىنىڭ ماسكەۋدە شىققان باياندامالى ولەڭدەر جيناعىنا ءىلىندى. ماسكەۋدىڭ «سوۆەتسكيي پيساتەل» باسپاسىندا «بەلىي لۋچ» اتتى ولەڭدەر جيناعى جارىق كوردى.

كوركەم اۋدارماعا دا ءوز ۇلەسىن قوسقان ت. ءابدىراحمانوۆا ە. يۋنگاننىڭ «داڭقى وشپەس كەمە» پوۆەسىن، م. ستەلماحتىڭ لەنيندىك سىيلىعىن العان «ادام قانى – سۋ ەمەس»[6] رومانىن، ا. ماياكوۆسكايانىڭ «ۆلاديمير ماياكوۆسكييدىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى» اتتى اڭگىمەسىن، ا.س. ماكارەنكونىڭ «كوممۋنيستىك تاربيە تۋرالى» ت.ب. شىعارمالاردى قازاقشالاعان.  

ت. ءابدىراحمانوۆانىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى م. مايچەكين، د. ءابىلوۆ، ر.بەردىبايەۆ، ميرتيمير، م. قاراتايەۆ، س. ماۋلەنوۆ، ع. قايىربەكوۆ، ي. دەنيسوۆا، ت. كۋزوۆليەۆا، ف. الييەۆا ت.ب. كورنەكتى قالامگەرلەر ماقالا جازعان.[7]

ت. ءابدىراحمانوۆا «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن»، «ەڭبەكتە ۇزدىك شىققانى ءۇشىن» مەدالدارىمەن، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ، تاتار اسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان. 1984 جىلى «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولعان.[8] عىلىم سالاسىندا ت. ءابدىراحمانوۆاعا 1985 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىعى بەرىلگەن.[9]

ت. ءابدىراحمان قىزىنىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدارى ولەڭدەرى مەن زەرتتەۋلەرىنىڭ «زامانا سازى»، قولجازبالارىنىڭ «قازاعىم قايدا بارسام تانىتقانىم»، «وگەي شەش»، «توعىسقان تاعدىرلار» اڭگىمەلەرىنىڭ، ولەڭدەرى مەن تولعاۋلارىنىڭ «سويلە قالام» اتتى جيناقتارى «انا ءتىلى»، «اتامۇرا»، «مەرەي» باسپالارىنان جارىق كورگەن. 

ت.ءابدىراحمان قىزى 1997 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى (اكادەميگى) بولىپ سايلانعان. سونىمەن بىرگە 1995 جىلى «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسى جەڭىسىنىڭ ەلۋ جىلدىعى»، 2001 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل» مەرەكەلىك مەدالدارىمەن،[10]2002 جىلى «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.[11]

قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، ت. ءابدىراحمانوۆا تەك اقىندىقپەن عانا شەكتەلمەي ەلىنىڭ تانىمال ءانشىسى دە بولا ءبىلدى. ونىڭ ۇستىنە ادەبيەت زەرتتەۋشى عۇلاما عالىم دا ەدى. عىلىم سالاسىنداعى ەڭبەگى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقپەن باعالانسا، اقىندىق، جازۋشىلىق شىعارماشىلىعى ونى «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» دەگەن جوعارى اتاققا لايىقتى ەتتى.

ءانشى بولىپ تانىلىپ، عالىم بولىپ مويىندالعان تۇرسىنحان ءابدىراحمان قىزىنىڭ قىرۋار مۇراسى ارحيۆ قابىرعالارىنىڭ عانا مۇراسى بولماي، حالقىنىڭ قىمبات قازىناسى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ وقىپ ۇيرەنۋىنە، ءتالىم الۋىنا تاتيتىنى، تالاي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرگە نەگىز بولارى ءسوزسىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.

2. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.، 280 ءىس.

3. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.، 429 ءىس.

4. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.، 198 ءىس

5. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.، 204 ءىس.

6. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.، 245 ءىس.

7. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.، 438 ءىس.

8. ق ر وما ق. 2208، 2 ءتىز.، 375 ءىس.

9. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.، 275 ءىس.

10. ق ر وما ق. 2208، 2 ءتىز.، 380 ءىس.

11. ق ر وما ق. 2208، 1 ءتىز.، 370 ءىس

---