InfoHub Logo

شىمكەنت قالاسى
№81 ت.تاجىبايەۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى: ەرالينا ۇكىلىم شەرحانوۆنا

عىلىمي جۇمىستىڭ تاقىرىبى: «قازاقستانداعى قىزىل كىتاپ جانە اقسۋ-جاباعىلى قورىعىنداعى بۇركىتتى قورعاۋ شارالارى»

جوسپار

ءى-تاراۋ.
1. قىزىل كىتاپ تۋرالى ماعۇلمات
2. ق.مىرزا ءاليدىڭ «قىزىل كىتاپ» ولەڭى

 ءىى-تاراۋ.
1. بۇركىتتىڭ تۇرلەرى
2. ماقتان تۇتار بايلىقتىڭ ءبىرى - اقسۋ-جاباعىلى قورىعى

ءىىى-تاراۋ.
1. بۇركىتتى قورعاۋدىڭ ءىس-شاراسى
2. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

ءى-تاراۋ

1. قىزىل كىتاپ تۋرالى ماعۇلمات

سۆەتوفوردىڭ كوزى قىزىل جانىپ تۇرعاندا، كوشەدەن وتۋگە بولمايتىنىن بىلەسىڭدەر. قىزىل ءتۇستىڭ، كەيدە وسىنداي تىيىم سالۋ بەلگىسى ەكەنى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ ادامدارىنا تۇسىنىكتى. سوندىقتان دا سيرەك كەزدەسەتىن جانە جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى تونگەن، ايرىقشا قورعاۋ شارالارىن قولدانۋدى قاجەت ەتەتىن حايۋاناتتار مەن وسىمدىكتەر تۇرلەرى تىركەلگەن ارنايى كىتاپ «قىزىل كىتاپ» دەپ اتالعان.

قىزىل كىتاپ-حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ “قىزىل كىتابى” — حالىقارالىق دارەجەدەگى قۇجات.

قىزىل كىتاپقا سيرەك كەزدەسەتىن، جىلدان جىلعا ازايىپ نە جويىلىپ بارا جاتقان، سوندىقتان دا ايرىقشا قورعاۋدى قاجەت ەتەتىن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى تىركەلەدى. جانۋارلاردى حالىقارالىق دارەجەدە قورعاۋ ماسەلەسى 20 عاسىردىڭ باس كەزىندە قولعا الىندى. 1902 ج. پاريج قالاسىندا العاش رەت قۇستاردى قورعاۋدىڭ حالىقارالىق كونۆەنسياسىنا قول قويىلدى. 1948 ج. يۋنەسكو-نىڭ جانىنان حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعى ۇيىمداستىرىلدى. حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ قىزىل كىتاپبى 1966 ج. تۇڭعىش رەت 2 توم بولىپ شىقتى. ونىڭ 1-تومىندا سۇتقورەكتىلەردىڭ 211 ءتۇرى، 2-تومىنا قۇستاردىڭ 312 ءتۇرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلدى. بۇل كىتاپ كۇنتىزبە پاراقتارى ءتارىزدى ارنايى جاسالدى، تۇرلەر 4 كاتەگورياعا توپتاستىرىلدى. 1966 — 71 ج. قىزىل كىتاپقا تىركەلەتىن تۇرلەر تۋرالى مالىمەتتەر قايتا تولىقتىرىلىپ، 2-باسىلىمى، 1972 ج. 3-باسىلىمى جاريالاندى. 1978 — 80 ج. 4-باسىلىمى 5 توم بولىپ جارىق كوردى. ونىڭ 1-تومى سۇتقورەكتىلەرگە ارنالىپ، وعان سۇتقورەكتىلەردىڭ 226 ءتۇرى مەن 79 ءتۇر تارماعى، 2-تومىندا قۇستاردىڭ 181 ءتۇرى مەن 77 ءتۇر تارماعى، 3-تومىندا قوسمەكەندىلەردىڭ 41 جانە باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 105 ءتۇرى، 4-توم بالىقتارعا ارنالىپ، بالىقتاردىڭ 194 ءتۇرى، ال 5-تومى جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىنە ارنالىپ، 25000 ءتۇرى تىركەلدى. 1980 جىلدارى بۇرىنعى تومدار نەگىزىندە “قىزىل كىتاپ” قايتا شىعا باستادى. 1983 ج. شىققان قىزىل كىتاپتا ومىرتقاسىز جانۋارلارتۋرالى مول مالىمەت بەرىلگەن. جويىلۋ ءقاۋپى تونگەن تۇرلەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ولاردى زوولوگيالىق پاركتەردە قولدان ءوسىرىپ، كوبەيتۋ شارالارى قولعا الىنعان. سونىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن سۇتقورەكتىلەردىڭ 97، قۇستاردىڭ 39، قوسمەكەندىلەر مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 37 ءتۇرى دۇنيەجۇزىلىك زوولوگيالىق پاركتەردە قولدان كوبەيتىلگەن. حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ قىزىل كىتابىن شىعارۋعا قۇستاردى قورعاۋ جونىندەگى حالىقارالىق كەڭەس، سۋ قۇستارىن زەرتتەيتىن حالىقارالىق بيۋرو، جانۋارلاردى قورعاۋ جونىندەگى بۇكىل الەمدىك فەدەراسيا، ت.ب. ۇيىمدار قاتىسادى. قىزىل كىتاپ تابيعات قورعاۋدىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى، ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ قاينار كوزى بولىپ سانالادى.                             

ادامدار مىڭداعان جىلدار بويى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىن پايدالانىپ كەلدى جانە دە ءوزىنىڭ جان- جاقتى تىرشىلىگىندە جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ پايدالى قورىن قولدانىپ عانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە تابيعاتتى وزگەرتۋ ارقىلى كوپتەگەن تۇرلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىنا اسەر ەتتى. تابيعاتقا انتروپوگەندى ىقپال ەتۋدىڭ اسەرىنەن جەر بەتىندە وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنىڭ جويىلۋ پروسەسى باستالدى.

عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس ادامداردىڭ قولىنا تابيعات الەمىنە اسەر ەتەتىن كۇشتى قۇرالدار بەردى. بۇل قۇرالدار قانشالىقتى پايدالى بولسا، سونشالىقتى زياندى. ادامدار كوبىنەسە كەيدە تۇسىنبەي، كەيدە سالاقتىقتان تابيعاتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت قاجەت بولاتىنىن ويلاماستان، وعان قالاي بولسا سولاي قارايدى. سىڭسىعان ورماننىڭ ورنىنداعى جانعان تۇبىرلەر، سۋ شايىپ وتكەن تاۋ بەتكەيلەرىندەگى جىرتىلعان جەرلەر، اعاش اعىزۋ كەزىندە لاستانعان وزەندەر. وسىنىڭ ءبارى سيرەك كەزدەسەتىن كوپتەگەن باعالى اڭدار مەن وسىمدىكتەردىڭ قۇرۋىنا اكەپ سوعادى.

تابيعاتتا پايدا بولعان ءاربىر ءتۇر ءوزىنشى بىرەگەي جانە ەشقاشان قايتالانبايدى، سوندىقتان دا ونىڭ جويىلۋى - ورنى قايتا تولمايتىن نارسە. جانە دە بۇل جوعالتۋ قاۋىمداستىقتىڭ بۇتىندىلىگى مەن تابيعاتتاعى جالپى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوعادى. سوندىقتان دا قازىرگى كەزدە تابيعاتتى قورعاۋ ماسەلەسى دۇنيەجۇزىلىك ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بۇل ماسەلە بۇكىل الەمدە ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلە رەتىندە قارالادى.

2. ق.مىرزا ءاليدىڭ «قىزىل كىتاپ» ولەڭى

مىلتىق كورسەم تورلەردەن ءىلىپ قويعان،
مەنىڭ مازام قاشادى كۇدىكتى ويدان.
جۇرتپەن بىرگە ءماز بولىپ،
دۋ-دۋ ەتىپ
قايتا المايمىن ودان سوڭ كۇلىپ تويدان.
اڭشىلىققا قالاي جۇرت قىزىعادى؟!
قان جۋادى ولاردىڭ ءىزىن ءالى.
كورگەننەن-اق مىلتىقتى
مەنىڭ ءۇشىن
دۇنيەنىڭ ديدارى بۇزىلادى.
ايايمىن مەن اناسىز،
اتاسىزدى.
ايايمىن مەن قۇلىنسىز،
بوتاسىزدى.
حايۋاناتقا جاساعان قياناتىڭ –
باۋىرىڭا جاساعان وپاسىزدىق!
ءبىزدىڭ سايدا بولاتىن ميا قالىڭ،
اۋىلداستار ويلايتىن ۇيا قامىن.
ميا سيرەپ،
ۇيادان قۇستار بەزىپ،
بىرەۋ ءۇشىن ەندى مەن ۇيالامىن.
ۇيالامىن قاراۋعادا قارلىعاشقا
شيقىلدايسىن، بالاپان، قارنىڭ اش پا؟
جالتاقتايسىڭ ءار بولات،
ءار قايراتقا،
جاۋتاڭدايسىڭ ءار بايان،
ءار كۇلاشقا.
تاربيەڭ دە جاقسى ەدى،
ءتالىمىڭ دە.....
ايان ءبىراق ءومىردىڭ ءمانى كىمگە؟
تورعاي اتتىڭ ءبىر كەزدە،
سونىڭ ءۇشىن
ۇيالامىن باۋىرىم ءالى كۇنگە.
ۇيالامىن قاراۋعا قوڭىر قازعا
تولىپ–اق تۇر بۇگىندە ءومىر نازعا.
بالاپانىن شۇبىرتقان قاسقالداقتىڭ
وقتان كورگەن قورلىعى،
ءزابىرى از با؟
ۇيالامىن قاراۋعا شۇرەگەيگە
قۇستىڭ ءبىرى تۋعان دا،
ءبىرى وگەي مە؟
بۇگىن كەپتەر اتقاندار
ەرتەڭ ەردىڭ
كەۋدەسىنە تاپانشا تىرەمەي مە؟
ۇيالامىن قاراۋعا ەگىز قۇرعا
قىرا بەرسەك قالادى نەمىز قىردا؟
جاتا بەرسىن شۋىلداپ ورمان-توعاي،
جاتا بەرسىن مالىنىپ تەڭىز نۇرعا!
ۇيالامىن قاراۋعا قىرعاۋىلعا
اڭشى دەگەن ات بەردىك ءبىر قاۋىمعا.
كەيبىر كولدىڭ ورنىندا شالشىق قالدى،
كەيبىر تالدار اينالدى سىرعاۋىلعا.
ۇيالامىن قاراۋعا شاعالاعا
مىلتىق ۇستاپ شالقاردى جاعالاما.
قۇستىڭ زارىن ەستىسە
نە دەمەكشى
ساعان انا مىنا جەر-
ماعان انا؟
ۇيالامىن اڭ اۋلاپ بەل اسقانعا
تۇسىنبەيمىن سول ءۇشىن تالاسقانعا.
ۇشىپ بارا جاتپاسا اققۋ-قازدار،
ۇيالامىن قاراۋعا كوك اسپانعا.
ودان كورىپ،
اقىرى بۇدان كورىپ،
تالاسقاننان نە تاپپاق قۇلان كەرىك؟
جوعالتقاندى جوقتاعان ءجون بولعاننان،
جوعالتپاعان جاقسىراق ودان گورى!
وتىرا الماس ۇل شىداپ، قىزىڭ شىداپ.
جوعالعاندار ءتىزىمى  - ۇزىن شۇباق.
قىزىل كىتاپ-
مەزگىلسىز كەتكەندەردىڭ
باستارىنا قويىلعان قىزىل شىراق!
كەلەدى كەز،
كۇردەلى ءبىزدىڭ بۇل كەز!
جاۋتاڭدايدى ادامعا تۇزدە مىڭ كوز.
قىزىل كىتاپ-
وپات بوپ كەتكەن اڭنىڭ
باستارىنا قويىلعان قىزىل كۇمبەز.
قاشقان كەزدە ادامنان
ءىزىن قانداپ،
تاۋ ەشكىسى وتەدى قۇزىڭدى اڭداپ.
قىزىل كىتاپ –
ءتىرى جان تيمەسىن دەپ،
حايۋاناتقا بەرىلگەن قىزىل ماندات.
باياعىداي ءبارىنىڭ حالى ءبىراق –
مويىندارىن ۇزەدى ءالى بۇراپ.
قىزىل كىتاپ –
بۇل ءوزى قىزىق كىتاپ:
تىسى جۇقا،
استارى قالىڭىراق!

ءىى-تاراۋ

قۇستار (لات. Aves) – ومىرتقالى جانۋارلار تيپ تارماعىنىڭ ءبىر كلاسى. قۇستاردىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ ساتىسى 4 كەزەڭگە بولىنەدى:

1. العاشقى قۇستار – ارحەوپتەريكس؛

2. ءتىستى قۇستار؛

3. قىرسىز جالپاق توستىلەر – تۇيەقۇستار، كيۆي، پينگۆيندەر؛

4. قىرلى ءتوستى قۇستار.

قۇستار 2 كلاسس تارماعىنا: ءبىر عانا وتريادى بار كەسىرتكەقۇيرىقتىلار (جويىلىپ كەتكەن) جانە 34 وتريادقا بىرىگەتىن 9 مىڭداي ءتۇرى (ونىڭ 28 وتريادى وسى كەزدە دە كەزدەسەدى) جەلپۋىشقۇيرىقتىلار نەمەسە ناعىز قۇستار دەپ بولىنەدى. قۇستار اركتيكادان انتاركتيكا جاعالاۋلارىنا دەيىنگى بارلىق تابيعي بەلدەمدەردە تارالعان.

قازاقستاندا قۇستاردىڭ 18 وتريادقا جاتاتىن 489 ءتۇرى بار. ولاردى مەكەن ەتەتىن ورىندارىنا قاراي ورمان، اشىق دالا، باتپاقتى-شالشىقتى جانە سۋ قۇستارى دەپ بولەدى. العاشقى قۇستاردىڭ دەنە تۇرقى 1،8 م-گە دەيىن جەتكەن، تىستەرى جاقسى جەتىلگەن، ۇشا الماعان. ءتىسسىز، جاقسى ۇشاتىن يحتيورنيستەر قازىرگى قۇستارعا وتە جاقىن بولعان. قۇستاردىڭ باسقا ومىرتقالى جانۋارلاردان ايىرماشىلىعى – ولاردىڭ اۋادا ۇشا الاتىندىعى. اتاپ ايتقاندا، الدىڭعى اياعى قاناتقا اينالعان، ءتوس، سان جانە مويىن بۇلشىق ەتتەرى جاقسى جەتىلگەن، سۇيەكتەرى جۇقا، كوبىنىڭ ءىشى اۋاعا تولى قۋىس بولعاندىقتان جانە بىر-بىرىمەن جىكسىز تۇتاساتىندىقتان، قاڭقاسى جەڭىل ءارى بەرىك. قۇستاردا تەك قۇيىمشاق بەزى عانا بولادى (ول سۋ قۇستارىندا جاقسى جەتىلگەن). جۇرەگى 4 كامەرالى. زات الماسۋ پروسەسىنىڭ تەز جانە قارقىندى ءجۇرۋى – ولاردىڭ ۇشۋىنا قاجەتتى ەنەرگيا ءبولىنۋىن جانە دەنە تەمپەراتۋراسىنىڭ تۇراقتى ءارى جوعارى بولۋىن (38 – 41°س) قامتاماسىز ەتەدى.

قۇس قاناتى، قاۋىرسىنى ۇشۋ، قوزعالۋ قۇرالى عانا ەمەس، دەنەدەگى جىلىلىقتىڭ ءبىرقالىپتى بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى جانە شامادان تىس سالقىنداۋدان نەمەسە قىزىپ كەتۋدەن ساقتايدى. اس قورىتۋ ورگاندارى قورەكتى كوپ مولشەردە قابىلداپ، تەز قورىتۋعا بەيىمدەلگەن. ۇشۋ كەزىندە قۇستاردان كوپ ەنەرگيا بولىنەتىندىكتەن، جوعارى كالوريالى قورەكتى قاجەت ەتەدى. تىنىس الۋ جۇيەسى ۇشۋعا بايلانىستى ەرەكشە وزگەرىسكە ۇشىراعان. قۇستاردىڭ ىشكى ورگاندارى مەن بۇلشىق ەتتەرى اراسىندا جانە تەرى استىندا جالپى كولەمى وكپەدەن ەداۋىر ۇلكەن 9 – 10 اۋا قاپشىقتارى بولادى. ولار وكپەمەن كەڭىردەك ارقىلى بايلانىسقان. سوندىقتان قۇستار ۇشۋ كەزىندە قاناتىن جايعاندا كەۋدە قۋىسى كەڭەيىپ، وكپەگە ەنگەن اۋا وسى اۋا قاپشىقتارىنا وتەدى. ال قاناتىن قومداعاندا كەۋدە قۋىسى كىشىرەيىپ، اۋا قاپشىعىنداعى اۋا وكپە ارقىلى سىرتقا شىعادى. قۇستاردىڭ وكپەسىندە قان وتتەگىمەن ەكى رەت (دەم العان كەزدە جانە دەم شىعارعان كەزدە دە) توتىعادى. ونى قوسارلى تىنىس الۋ دەپ اتايدى. بۇل تەك قۇستارعا عانا ءتان قاسيەت. قۇستاردىڭ جۇيكە جۇيەسى جاقسى دامىعان، ميى ۇلكەن، مي سىڭارلارى، كورۋ ورتالىعى، ميشىعى جاقسى جەتىلگەن. قۇستاردىڭ سەزىم ورگاندارىنىڭ دامۋى ءار ءتۇرلى. تەز ۇشاتىن ۇكى، جاپالاق، باسقا دا جىرتقىش قۇستاردىڭ كوزى جاقسى جەتىلگەن. ءيىس سەزۋ كوپ قۇستاردا جەتىلمەگەن، ال دىبىس ەستۋ قابىلەتتىلىگى جاقسى دامىعان. قۇستاردىڭ كورۋ جانە ەستۋ ورگاندارىنىڭ جاقسى دامۋى، ولاردىڭ الىس جانە جاقىن كەڭىستىكتەردى يگەرۋىنە، مەزگىلىمەن قونىس اۋدارىپ، تۇرىشىلىك جانە ءتۇرارالىق قاتىناس جاساۋىنا اسەر ەتىپ، قۇس تىرشىلىگىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قۇستار 1-دەن 20 – 25-كە دەيىن جۇمىرتقا سالادى. ونى 12 كۇننەن 80 كۇنگە دەيىن باسادى. قۇستار وسىمدىكتەردى توزاڭداندىرىپ، ولاردىڭ تۇقىمدارىن تاراتادى، زياندى جاندىكتەر مەن كەمىرۋشىلەردى قۇرتىپ، ولاردىڭ تابيعاتتاعى سانىن رەتتەۋگە قاتىسادى. كەيبىر تۇرلەرى باۋ-باقشاعا، ەگىستىككە زيانىن تيگىزىپ، ءار ءتۇرلى جۇقپالى، پارازيتتىك اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارىن تاراتادى

1. اققۇيرىقتى سۋبۇركىت (لات. Haliaeetus albicilla) — سۇڭقارتارىزدىلەر وتريادىنىڭ قارشىعا تۇقىمداسىنا جاتاتىن جىرتقىش قۇس.

قازاقستاننىڭ اتىراۋ، باتىس قازاقستان، جامبىل، الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنداعى جاعالاۋلارى تىك جارلى، قۇزدى وزەندەر بويىندا قالىڭ توعايلارىن، قامىستى ۇلكەن سۋ قويمالارىن مەكەندەيدى. ۇياباسارى قاناتىنىڭ ۇزىندىعى 64-72 سم، سالماعى 4،9-6،7 كگ بولسا، قورازىنىڭ دەنەسى كىشى، قاناتىنىڭ ۇزىندىعى 57-63 سم، سالماعى 3،1-3،8 كگ عانا جەتەدى. ولاردىڭ ارقاسى سۇر ءتۇستى، باسى مەن موينى، باۋىرى اقشىلداۋ كەلەدى. كەزقۇيرىقتى سۋبۇركىتتەن ەرەكشەلىگى ەرەسەكتەرىنىڭ قۇيرىعى شىمقاي اق بولادى. اققۇيرىقتى سۋبۇركىت- وتىرىقشى قۇس. ۇياسىن اعاش باسىنا سالىپ، ونى بىرنەشە جىل پايدالانادى. جۇبى جازىلماي ناۋرىزدا 1-3 جۇمىرتقا سالادى. ونى ۇياباسارى 30-40 كۇندەي شايقايدى. بالاپاندارى ۇيادان 2 ايدان كەيىن ۇشىپ شىعادى.  اققۇيرىقتى سۋبۇركىت — ۇيرەكتەرمەن، قاسقالداقتارمەن، قىرعاۋىلدارمەن، بالىقتارمەن، ونداترلارمەن، ال كاسپيي تەڭىزىندە يتبالىقتىڭ كۇشىكتەرىمەن قورەكتەنەدى. سانى از، سيرەك كەزدەسەتىن جىرتقىش قۇس بولعاندىقتان قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ "قىزىل كىتابىنا" ەنگىزىلگەن (1996).

2. باقالتاق قىران (لات. Aquila pennata) — سۇڭقارتارىزدىلەر وتريادىنىڭ قارشىعا تۇقىمداسىنا جاتاتىن جىرتقىش قۇس. كەيدە باقالتاق قىراندى “ەرگەجەيلى قىران” دەپ تە اتايدى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى تاۋ ورماندارىن، سىرداريا، ىلە، شەلەك، شارىن جانە قاراتال وزەندەرىنىڭ بويىنداعى توعايلاردى مەكەندەيدى. باياناۋىل، قارقارالى تاۋلارى مەن التايدا دا كەزدەسەدى. باقالتاق قىران قاۋىرسىندارىنىڭ تۇسىنە قاراي قارا جانە اق باۋىرلار دەپ بولىنەدى. تۇمسىعىنىڭ ءتۇبى كوگىلدىر، يمەكتەلگەن ۇشى قاپ-قارا بولادى. بيىك اعاشتىڭ باسىنا ۇيا جاساپ، وعان 1—2 جۇمىرتقا سالادى؛ ونى مەكيەنى 35—39 كۇن باسادى. بالاپانى جۇمىرتقانى جارىپ شىققاننان كەيىن 2 ايدان سوڭ ۇيادان ۇشادى. باقالتاق قىران ۇساق تىشقاندارمەن، قۇستارمەن قورەكتەنەدى. ول — جىل قۇسى. قازاقستانعا ساۋىردە كەلىپ، قاراشادا افريكا مەن ءۇندىستان تۇبەگىنە ۇشىپ كەتەدى. وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇس بولعاندىقتان، قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ “قىزىل كىتابىنا” ەنگىزىلگەن (1996). 

3. بۇركىت -  (لات. Aquila chrysaetos) — سۇڭقارتارىزدىلەر وتريادىنا، قارشىعا تۇقىمداسىنا جاتاتىن ۇلكەن قۇس. كوبىنەسە توعايلى جانە تاۋلى جەردە تىرشىلىك ەتەدى. بيىك اعاشتار مەن ءزاۋلىم جار تاسقا ۇيا سالىپ، 1—2 جۇمىرتقا تابادى. ورتا ازيادا، قازاقستاندا بۇركىتتى قولعا ۇيرەتىپ تۇلكى، ەلىك، قاراقۇيرىق سياقتى اڭدارعا سالادى، شابىتى تۇسكەن كىراعى بۇركىتتەر قاسقىردى دا الادى، اشىنعاندا ادامعا دا تۇسەدى. كەڭ قاناتتارى (سوزعان كەزدە 2 مەترگە دەيىن جەتەدى) مەن قىسقا قۇيرىعى (30—35 سم) ۇشقان كەزدە "ۇشىپ بارا جاتقان قاناتقا" ۇقسايدى. ۇياباسارى شاۋلىسىنە قاراعاندا ىرىلەۋ بولادى. لاتىنشا "التىن قىران" دەگەن اتى كۇشتىلىك پەن ايبىندىلىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە 200 جىل بۇرىن بەرىلگەن. بۇركىتتىڭ سالماعى 3 كگ-نان 6 كگ-عا دەيىن. ۇلكەن قۇستارى قارا-كۇرەڭ ءتۇستى، تومەنگى جاقتارى اقشىلداۋ بولادى. ۇياسىن اعاشتارعا، قۇزجارتاستاردىڭ باسىنا، ال دالالى جەردە — جەرگە سالادى. وتە جاقسى ۇشىرادى، جەردە جاقسى جۇرەدى، جۇگىرە الادى. جەمتىگىن ۇستاعان كەزدە، جارتىلاي اشىلعان قاناتىمەن ۇستايدى. ۇساق جانە ورتاشا سۇتقورەكتىلەردى جانە قۇستاردى ۇستايدى. قازاقستاندا ورمانسىز جانە ءشول دالالاردان باسقا بارلىق جەرلەردە كەزدەسەدى، ءبىراق سيرەك. قىستا كوبىنە وڭتۇستىككە ۇشىپ كەتەدى.سانى ازايىپ بارا جاتقان، سيرەك كەزدەسەتىن قۇس. قازاقستاندا كەڭ تارالعان، ءبىراق بىركەلكى ەمەس، كەزدەيسوق. جالاڭاش جانە قۇز-جارتاستى تاۋلاردى، قىراتتاردى، قاراعايلى جانە باسقا دا توعايلاردى، وزەندەردىڭ جايىلماسىن، سەكسەۋىلدى شولدەردى مەكەندەيدى. قازاقستانداعى جالپى سانى بەلگىسىز، شاماسى بىرنەشە ءجۇز بولۋى كەرەك. سانىنىڭ ازايۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى: زاڭسىز اۋلاۋ، قولدا ءوسىرۋ ءۇشىن ۇيادان بالاپاندارىن الۋ، ەرەسەك قۇستاردىڭ ەلەكتر سىمدارىندا، قاقپان موڭىڭداعى ۋلانعان جەمدەردى جەپ ءولۋى جانە قاقپانعا ءتۇسۋى. بۇركىتتى قورعاۋدى كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، زاڭدى تۇردە قورعاۋ ءتارتىبىن بەلگىلەپ، اڭشى قۇس رەتىندە قولدا باعۋ جاعدايىن جاساۋ كەرەك.

4. دالا قىرانى، قىرانقارا(لات. Aquila nipalensis) – سۇڭقارتارىزدىلەر وتريادىنىڭ قىرعيلار تۇقىمداسىنا جاتاتىن جىرتقىش قۇس. دەنە تۇرقى 60 – 85 سم، قاناتىنىڭ ۇزىندىعى 51 – 65 سم، سالماعى 2،7 – 4،8 كگ. ءشاۋلىسى (ەركەگى) ۇياباسارىنان كىشىرەك ءتۇسى قارا قوڭىر، جەلكەسى جيرەن، تۇمسىعى قارا سۇر، تۇياعى قارا، اياعى سارى. قىرانقارا ۇياسىن جەرگە، شىڭ-قۇزعا، سيرەك تە بولسا اعاش باسىنا سالادى. 1 – 3 اق سۇر، قارا داقتى جۇمىرتقا سالىپ، 40 – 45 كۇندە بالاپان شىعارادى. بالاپان باياۋ جەتىلەدى (60 كۇندە)، ونى ەتپەن قورەكتەندىرەدى. قىرانقارانىڭ نەگىزگى قورەگى – كەمىرۋشىلەر، سارشۇناق، قويان، كەيدە قۇس بالاپانى، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار. قازاقستاننىڭ قاراعاندى، باتىس قازاقستان وبلىستارىندا، مۇعالجاردا، شۋ-ىلە تاۋىندا كەزدەسەدى. قىرانقارا زياندى كەمىرۋشىلەردى جەپ، ولەكسەلەردى جويىپ پايدا كەلتىرەدى. ساياتشىلار قىرانقارانى باپتاپ، اڭعا سالادى. قىرانقارا سانى ازايۋىنا بايلانىستى قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن.

سانى قالپىنا ءتۇسىپ كەلە جاتقان ءتۇر. ەۆرازيانىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ دالالىق جانە شولەيتتى ايماقتارىندا كەڭ تاراعان. اسىرەسە باتىس قازاقستان مەن قۇرعاق دالالى تاۋ بوكتەرلەرىندە كوپ بولعان. قازىرگى تاڭدا اقسۋ –جاباعىلى قورىعىندا  بىرنەشە جۇبى قورعالۋدا. جىرتقىشتارمەن كۇرەسۋ كامپانياسىنان كەيىن (50-60 جىلدار) سانى ازايىپ كەتتى، ەكىنشى سەبەپ - جوعارعى كەرنەۋلى ەلەكتر ءتاراتۇ جۇيەلەرىنىڭ سىمدارىندا ولىم-جىتىمگە ۇشىراۋى. بۇل قىرانداردىڭ جەردەگى ۇيالارى وتە جەڭىل بۇزىلادى. بۇركىتتەردى جانە ولاردىڭ ۇيالارىن قورعاۋدى ناسيحاتتاۋ، سونىمەن قاتار ەلەكتر جۇيەسىن جەتكىزەتىن تىرەكتەردى تيىمدى قورعانىش قۇرلاستارمەن جابدىقتاۋ قاجەت.

5. جىلانشى بۇركىت (لات. Circaetus gallicus) - قارشىعا تۇقىمداستارى. قانات قۇلاشى 1،9 م، تىرناقتارى وتكىر. ەۋروپا، افريكا، وڭتۇستىك-باتىس ازيادا تارالعان. تمد وڭتۇستىك ايماقتاردا كەزدەسەدى. تۋركمەنيادا كەڭ تارالعان. ورماندى جانە تاۋلى جەرلەردە كەزدەسەدى. ءبىر جۇمىرتقا سالادى. سانى ازايۋدا. كسرو قىزىل كىتابىندا. قازاقستاندا 4 ءتۇر تارماعى ءشول جانە شولەيت ايماقتاردى ۇيالايدى. قۇمدى شولدەر، قۇرعاق تاۋ بوكتەرلەرى مەن وسىمدىگى سيرەك الاسا تاۋلاردى مەكەندەيدى. ءشاۋلىسىنىڭ قاناتىنىڭ ۇز. 52 – 59 سم، سالم. 1،2 – 2،0 كگ، ۇياباسارى شاۋلىسىنە قاراعاندا ءسال ىرىلەۋ. رەڭىندە جىنىستىق ەرەكشەلىك بايقالمايدى. ارقاسى قوڭىر سۇر، موينى مەن باسى اقشىلداۋ. ۇستىڭگى قاقپا قاۋىرسىندارى – قوڭىر، استىڭعىسى اقشىل، جولاقتى. باۋىرى اقشىل كولدەنەڭ جولاقتى، جەمساۋى تەڭبىل كەلەدى. جاس جىلانشى بۇركىتتىڭ قاقپا جانە باعىتتاۋشى قاۋىرسىندارىنىڭ شەتى اقشىل. بۇل بەلگى ەرەسەكتەرىندە تەز جويىلىپ كەتەدى. اۋەدە ۇشىپ جۇرگەن جىلانجەگىش قىراننىڭ باسىنا ءتوسى قارا، ال وتىرعاندا باسى سۇرلاۋ بولىپ كورىنەدى. كوزى سارى، وتە ۇلكەن بولادى. جەردە جاقسى جۇرەدى، اعاش باسىنا جارتاستارعا ءجيى قونادى. جەمتىگىن جەردەن ۇستايدى. جىل قۇسى. ساۋىردەۇشىپ كەلەدى، ۇياسىن اعاش باسىنا نە جارتاس جيەگىنە سالادى. مامىردا ۇياعا اق ءتۇستى ءبىر عانا جۇمىرتقا سالىپ ونى ءبىر ايدان اسا ءشاۋلىسى مەن ۇياباسارى بىرىگىپ شايقايدى. ۇياسى بۇزىلعان جاعدايدا قايتادان كوبەيۋگە قاتىسىپ، تاعى دا ءبىر جۇمىرتقا سالادى. بالاپانى 2،5 – 3 ايدان سوڭ ۇيادان ۇشادى. قىركۇيەكتىڭ ورتاسى – قازاننىڭ باسىندا جىلى جاققا ۇشىپ كەتەدى. ارابيا تۇبەگىندە، افريكادا جانە وڭتۇستىك ازيادا قىستايدى. نەگىزگى قورەگى – جىلاندار مەن كەسىرتكەلەر، كىرپىلەر، ت.ب. ۇساق جانۋارلار. جىلانشى بۇركىت – سيرەك كەزدەسەتىن قۇس. قازاقستاندا الماتى مەن شىمكەنت قالالارىنداعى حايۋاناتتار ساياباعىندا بىر-بىردەن عانا جۇبى بار. نەگىزىنەن بۇلار اقسۋ-جاباعىلى، ءۇستىرت قورىقتارى مەن «التىنەمەل» ۇلتتىق تابيعي ساياباعىندا قورعالادى. سانىنىڭ جىلدان-جىلعا ازايۋىنا بايلانىستى قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن.

2. ماقتان تۇتار بايلىقتىڭ ءبىرى - اقسۋ-جاباعىلى قورىعى.

“اقسۋىم – ارىمداي، جاباعىلىم – جانىمداي…”

“پاريجدە بولدىم – پاريج تۇسىمە كىرمەدى. مىسىردا بولدىم – مىسىر تۇسىمە كىرمەدى. جۇڭگو، موڭعولستان، ءۇندىستان، پاكستان، يران باردىم. مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى تەحاستا، چيكاگودا، نيۋ-يوركتە بولدىم – ولار دا تۇسىمە كىرمەدى. باياعىدا ماسكەۋدە بەس جىل وقىدىم – ونى دا تۇسىمدە كورمەدىم … تۇسىمە كۇن سايىن مىڭبۇلاق كىرەدى.

تۇسىمدە اقسۋ-جاباعىلىنى كورەمىن”.

شەرحان مۇرتازا

قوعامىمىزدىڭ ءبىر تۋار قايراتكەرى ت.رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن جيىرماسىنشى جىلدارى اقسۋ-جاباعىلى قورىعى جاريالاندى. اقسۋ-جاباعىلى قورىعى يۋنەسكو جاساعان دۇنيەجۇزىلىك قورىقتار تىزىمىنە ەنگەن. بۇل قورىق تالاس الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىنىڭ جانە وعان كورشىلەس وگەم جوتاسىن الىپ جاتىر. ونىڭ نەگىزگى ايماعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇلكىباس، تولە بي جانە بايدىبەك اۋداندارى جانە جامبىل وبلىسى جۋالى اۋدانى جەرىندە ورنالاسقان. سونىمەن قاتار، قورىق قۇرامىنا ەكى پالەنتولوگيالىق ءبولىم كىرەدى. ءبىرى قاراباستاۋدا جەر كولەمى 126 گا.، ەكىنشىسى - «اۋليە»، جەر كولەمى 100 گا. ەكەۋى دە بايدىبەك اۋدانىندا قورىقتىڭ نەگىزگى ايماعىنان 120 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان.

قورىقتىڭ قازىرگى جەر كولەمى 85754 گا. ونىڭ ىشىندە: تۇلكىباس اۋدانىندا-21255 گا.، تولە بي اۋدانىندا-53597 گا، بايدىبەك اۋدانىندا-231 گا.، جامبىل وبلىسى، جۋالى اۋدانىندا-10682 گا. قورىقتىڭ ورتالىعى تۇلكىباس تەمىر جول ستانسياسىنىڭ شىعىسىندا، 18-20 شاقىرىمداي جەردەگى جاباعىلى اۋىلىندا. قورىقتاعى ەڭ ءىرى وزەن - اقسۋدىڭ ۇزىندىعى 120 شاقىرىم، ەنى 10 مەترگە جەتەدى، تەرەڭدىگى جارتى مەتر. اقسۋ-جاباعىلى قورىعىندا اڭ مەن قۇستىڭ 550 ءتۇرى، وسىمدىكتىڭ 200-دەن استام ءتۇرى بار. ولاردىڭ كوپشىلىگى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. اۋدان ورتالىعى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋىلىندا 20 مىڭنان استام ادام تۇرادى. اۋىلدى قاق جارىپ وتەتىن ورتالىق كوشە بۇرىن لەنين اتىندا ەدى، 1994 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ ەسىمى بەرىلدى. اۋدان ورتالىعىندا بۇكىل الەمگە بەلگىلى تاريحشى-عالىم، قولباسشى - قايراتكەر مۇحاممەد حايدار دۋلاتي مەن تۇرىك جۇرتىنا ورتاق تۇلعا تۇرار رىسقۇلوۆقا ەسكەرتكىش ورناتىلعان.

كونە تاريح - بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ جولى. وتكەن عاسىردان ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن سان قيلى قۇپياسىن قوينىنا الىپ، ەجەلگى دۇنيەنىڭ كونە كوز ەلشىسىندەي بولعان تاريحي ەسكەرتكىشتەر ءبىزدىڭ اۋدانىمىزدا دا جەتەرلىك. اۋدان اۋماعىندا بۇرىندارى بولعان «شارافكەنت»، «بۋدۋحكەنت»، «تومتودج»، «اباردادج» دەگەن ۇلكەن قالالاردىڭ ورنى انىقتالعان. قورىق بىرنەشە بيىكتىك بەلدەۋدە جاتىر. تاۋ وڭىرىندە بيدايىق، ءتۇرلى شوپتەر، بوز جۋسان، جوعارىسىندا سەلدىر ارشا ورمانى، ءسۋبالپى جانە ءالپى شالعىنى وسەدى. ودان جوعارىسىن مۇزدىقتار مەن كوپ جىلدىق قار جاپقان. اقسۋ – جاباعىلى قورىعىنىڭ جەرىن اقسۋ وزەنىنىڭ اڭعارى (تەرەڭدىگى 500 م-دەي) جارىپ وتەدى. وسىمدىكتەر دۇنيەسى ءارالۋان. وندا مۇكتىڭ 61، قىنانىڭ 58، جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ 1400 (دارى-دارمەكتىك وسىمدىكتەردەن: قىلشا، ساسىر، يمانجاپىراق، تۇيەجاپىراق، سارىاعاش، ءشايقۋراي، تالاس ۋقورعاسىنى)، تەحنيكالىق وسىمدىكتەن: ارشا، راۋعاش، يتقۇمىق، تاران، جەمىس-جيدەكتەردەن: جابايى الما، شەتەن، شيە، قاراقات، بۇلدىرگەن، جەمشوپتىك وسىمدىكتەن جوڭىشقا، كەكىرەباس، بەدەباس، تۇلكىقۇيرىق، كودە، سونداي-اق ەندەميك وسىمدىكتەردەن مايىسقىش قياق، تالاس قايىڭى، اقشىل سارى جوڭىشقا، قاراتامىر، ءتوماعاشوپ، قاندىگۇل، رەليكتى وسىمدىكتەردەن: جالعان ماساقشا، مينكۆيس كەندىرشەسى، قاراتاۋ سەتەنى تۇرلەرى بار. قورىقتىڭ جانۋارلار الەمى دە وتە باي: سۇتقورەكتىلەردىڭ 42 (ارقار، تاۋتەكە، ەلىك، مارال، بارىس، تيان-شان قوڭىر ايۋى، بورسىق، سۋسار، ت.ب.)؛ قۇستاردىڭ 238 (گيمالاي ۇلارى، كەكىلىك، ساقالتاي، بۇركىت، قارا قۇتان، بوزتورعاي، سارىتورعاي،يتەلگى، شىمشىق، ت.ب.)؛ باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 9 (الاي جالاڭكوزى، سارى باۋىر كەسىرتكە، قالقانتۇمسىقتى قارا شۇبار جىلان، سۇرجىلان ت.ب.)، قوسمەكەندىلەردىڭ 2 (جاسىل قۇرباقا جانە كولباقا) جانە بالىقتىڭ 2 ءتۇرى تىرشىلىك ەتەدى. ومىرتقاسىز جاندىكتەردىڭ دە الۋان تۇرلەرى وسى وڭىردە قونىستانعان. اقسۋ – جاباعىلى قورىعى – تابيعاتتىڭ ناعىز عىلىمي لابوراتورياسى، وندا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇزبەي جۇرگىزىلەدى.

قۇستار، قۇستار. ءبىز بۇل ساپارىمىزدا ءبىراز ۋاقىت بوزتورعاي ءۇنىن، بوزتورعاي ءانىن، بوزتورعاي شىرىلىن تىڭدادىق. ايتپاقشى، اقسۋ-جاباعىلىڭىز – ناۋىرزەك تور­عايىڭىزدىڭ اتامەكەنى. وزگە وڭىرلەردە ازايىپ كەتكەن كوكشىلتىم، كورىكتى قۇس، نازىكتىك پەن يماندىلىقتىڭ بىرەگەي بەلگى­سىندەي سەزىلەر سەزىمتال قۇس – ناۋىرزەكتى ساعىنساڭىز، كىشى قايىڭدىعا، ۇلكەن قايىڭدىعا شىعاسىز، بالدىبەرەكتىڭ باستاۋلارىنا باراسىز. قاناتتىلار فاۋناسىن زەرتتەگەن ا.ف.كوۆ­شار “تالاس الاتاۋىنىڭ قۇستارى” اتتى كىتاپ شىعارعان. سول كىتاپتا وسى قورىقتى مەكەندەيتىن 240-قا جۋىق قۇس سيپاتتالعان. سارىشىمشىق پەن سايراۋىق، شەراعاڭ شىعارمالارىندا شىرىل قاعاتىن زارعالداق. ۇلاردىڭ ءجونى ءبىر باسقا. كەكىلىك. اناۋ كەتىپ بارادى-اي، تاستان-تاسقا سەكىرىپ. الەمدىك دەڭگەيدەگى، كەشەگى كەڭەستىك جانە قازەكەمنىڭ قىزىل كىتاپتارىنا كىرگەن الۋان-الۋان قاناتتى­لاردى، سۇتقورەكتىلەردى، وسىمدىكتەردى ساناپ كەلتىرمەكتىڭ ءوزى كوپ كولەمدى الىپ كەتەر. عالىمدارىڭىز مىڭعا جۋىق قوڭىز ءتۇرىن، ءۇش جۇزدەن استام كوبەلەك ساناپ، سارالاعان. انە، جاباعىلى جاقتاعى جاقپار تاستاردىڭ تاساسىنان اقباۋىر بۇلدىرىق بۇلدىراي كوتەرىلىپ، بۇرق ەتىپ قوندى. توبىلعىنىڭ تۇبىنە. بۇركىتۇيا قۇزارىنىڭ باتىس بۇيىرىنەن الىپ قۇس ارى قاراي اينالىپ كەتتى. كەيدە كۇشىگەنىڭىز كوكتە قالىقتايدى. تازقارانى تەز تانيسىز.

---