InfoHub Logo

(مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن جازىلعان شىعارما)

باۋىرجان مومىش ۇلى «قانمەن جازىلعان كىتاپ» شىعارماسىنداعى ءبىر سوزىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى «قازاق حالقى وسى سوعىس تۇسىندا بۇكىل دۇنيەجۇزىنە ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن تانىتتى» دەدى. ەگەر وسى ءبىر ءسوزدى ەكىنشى ءبىر ماعىنا، باسقا ءبىر قىرىنان الىپ قارايتىن بولساق، 2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، جالپى، حالىقتاردى تەك ەرلىك تۇرعىسىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە حالىقتاردىڭ مادەنيەتى تۇرعىسىنان دا سىناققا سالعان سوعىس بولسا كەرەك. ءبىز بۇعان ناقتى مىسالدى قازاق جازۋشىسى قالمۇقان يسابايەۆتىڭ كەزىندە ءار قازاق قىزىعا وقىپ شىققان «سوناتا» اڭگىمەسىنەن دە كورەمىز. شىعارمادا قالا حالقىنىڭ ءتىزىمىن الۋ ءۇشىن ۇيگە كەلگەن جاۋىنگەرلەردى نەمىستەر وزدەرىمەن سالىستىرعاندا تاعى سانايتىندارى بار ەدى عوي. وسىلار ءبىز سياقتى مادەنيەتى وزىق ەلدى قالاي جەڭدى دەپ ويلادى. ولاردى عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستەن، مادەنيەت پەن دامۋدان ارتتا قالعان ازيالىق «مالعۇندار» دەپ ساناپ، ولارعا ەلەكتر قۋاتى جانە ەلەكتر قۋاتى ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن ەلەكتر بايلانىسى قۇرالدارى – تەلەفون، راديونى كورسەتىپ: «بۇل – راديو! مۇنىمەن دۇنيەجۇزىنىڭ قالالارىنان كونسەرت، مۋزىكا تىڭداۋعا بولادى. راديو دەگەن ەۆروپادا، سونىڭ ىشىندە گەرمانيادا وتە كوپ» دەدى. ال تەلەفوندى كورسەتىپ: «بۇل ارقىلى وسى جەردەن تۋرا بەرلين، پاريجبەن سويلەسۋگە بولادى. ەۆروپا حالقى ۇيلەرىندە وتىرىپ-اق، وسى ارقىلى باسقا قالالارمەن سويلەسە بەرەدى» دەدى. سوندا جاۋىنگەرلەر نەمىستەرگە ولاردىڭ وزدەرىنىڭ ۇيىندە تۇرعان رويالدان بەتحوۆەننىڭ مۋزىكالىق شىعارماسىن ويناپ بەرىپ، ولارعا وزدەرىنىڭ دە مادەنيەتتەن حابارى بار ەكەندىگىن تانىتىپ كەتكەن ەدى. ەلەكتر بايلانىسىنىڭ راديو، تەلەفون سياقتى تەحنيكالىق قۇرالدارىن قولدانۋ، پايدالانۋ دا ادامزات مادەنيەتىنىڭ وركەندى ءبىر جەتىستىگى بولسا، ال مۋزىكا ويناۋ، ونىڭ ۇستىنە بەتحوۆەن سياقتى الەمدىك كومپوزيتوردىڭ مۋزىكالىق شىعارماسىن رويالدا ساۋاتتى ويناپ بەرۋ دە – ونى ويناۋشى جاۋىنگەرلەردىڭ الەمدىك مادەنيەتتەن حابارى بار ەكەندىگىنىڭ دالەلى بولاتىن. ال وسى جازۋشىنىڭ «قازاق ءۆالسى» اڭگىمەسىندە «قازاق ءۆالسى» «كلاسسيشە ۆالسەن» رەستورانىنا كەلۋشى جانداردىڭ قايتا-قايتا مۋزىكانتتاردان ويناۋىن ءوتىنىپ، سۇراعان شىعارماسىنا اينالدى. مۇندا «ۆالس كورولى» اتانعان شتراۋستىڭ عاجايىپ ۆالستەرى وينالاتىن ەدى عوي. سوندىقتان «اۆستريالىقتى ۆالسپەن تاڭداندىرامىن دەۋ مۇمكىن ەمەس قوي» دەگەن بولاتىن سونىڭ الدىندا عانا «كلاسسيشە ۆالسەن» («كلاسسيكالىق ۆالستەر») رەستورانىنىڭ قوجايىنى رەستورانعا ءوزى كەلگەن سايىن عانا «قازاق ءۆالسىن» ويناپ بەرىپ تۇرۋدى سۇراعان سوۆەت ارمياسىنىڭ وفيسەرى، قازاق جىگىتى اۋباكىرگە. ويتكەنى اۆستريا ءۆالستىڭ وتانى عوي. ءبىراق وسى ءبىر سىرتىنا قازاق ورنەگى جۇرگىزىلگەن جۇقا كىتاپشادا (ۆالس نوتاسى) جازىلعان اۋەن رەستورانعا كەلگەن جانداردىڭ ۇلكەن سۇراۋىنا يە بولدى. ال وسى ءۆالستىڭ ومىردەگى شىعۋ تاريحىنا كەلەتىن بولساق، ءبىزدىڭ ءۆالسىمىز قالاي شىقتى؟ بۇل ۆالس 1940 جىلى جازىلعان بولاتىن. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 20 جىلدىعىنا بايلانىستى جازىلعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ەكى توي» راديوپەساسىنا كومپوزيتورعا مۋزىكا جازۋ تاپسىرىلعان ەدى. پەسانىڭ «ەكى توي» اتالعان سەبەبى پەسا كەيىپكەرى جولامان دا 20 جاسقا تولاتىن جانە ارميا قاتارىنا اتتاناتىن. جولامان مەن ونىڭ سۇيگەن قىزى سايراننىڭ اريالارى رومانس جانرىندا دۇنيەگە كەلدى. رومانس بۇل كەزدە قازاق مۋزىكاسىنا ءسىڭىسىپ كەلە جاتقان جانر ەدى. ال ءۆالستىڭ قازاق مۋزىكاسىنا ءالى ەتەنە سىڭىسە قويماعان كەزى بولاتىن. سوندىقتان كومپوزيتور وسى ەكى جاستىڭ ەندى پەساداعى قوسىلىپ ورىندايتىن دۋەتىن ۆالس ىرعاعىندا تەك تاۋەكەل دەپ بارىپ قانا جازىپ كورگەن ەدى. سوندا ءاندى تىڭداعان جولامان مەن سايراننىڭ رولدەرىندەگى انشىلەر جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ پەن كۇلاش بايسەيىتوۆا «قاراي گور، مىناۋ قازاق ءۆالسى عوي» دەگەن ەكەن قۋانعاننان قوسارلانا داۋىستاپ. وسىلاي قازاقتاردىڭ دا ءۆالسى ومىرگە كەلەدى. جوعارىداعى اڭگىمەدە اۆستريانىڭ سوۆەت اسكەرى تۇرعان ايماعىنداعى كىشكەنتاي قالاداعى رەستورانعا كەلگەن جۇرتتاردىڭ دا قايتا-قايتا ءوتىنىپ ويناتىپ جاتقان ءۆالسى وسى قازاق ءۆالسى بولاتىن. وسى ورايدا «قازاق حالقى وسى سوعىس تۇسىندا بۇكىل دۇنيەجۇزىنە ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن تانىتتى» دەگەن ءسوز دە ەسكە تۇسەدى. ويتكەنى اڭگىمەدەگى 1952 جىلعى وقيعا دا وسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسپەن بايلانىسىپ جاتقان دۇنيە عوي. اۆستريادان سوۆەت اسكەرى 1955 جىلى شىعارىلدى. ال وسى سوۆەت اسكەرى ونىڭ الدىندا، 1945 جىلى الەمدىك مۋزىكادا ۇلكەن ورنى بار قالا – ۆەنانى گيتلەرشىلدەردەن ازات ەتكەن ەدى. «قازاق ۆالسىنە» اۋەلدە «سايراننىڭ ءانى» دەگەن ات قوسارلانا ەرىپ ءجۇردى. ونى كۇلاش بايسەيىتوۆا ورىندايتىن. ال وسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تۇسىندا، ياعني 1942 جىلى قازاقتاردىڭ ءۆالسىنىڭ اسەم اۋەنى فرۋنزە قالاسىندا وتكەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستان مۋزىكاسىنىڭ ونكۇندىگىنەن كەيىن وداق كولەمىنە كەڭ تاراپ كەتەدى. وسىدان كەيىن اقىندار كومپوزيتورعا «ەكى توي» سوعىس تاقىرىبى عوي، بۇل ءۆالستىڭ ولەڭىن جاستىق، ماحاببات تاقىرىبىنا قايتادان جازۋ كەرەك دەيدى. كومپوزيتور ولەڭدى قايتادان سول سابەڭنىڭ وزىنە جازدىرتادى. «سابەڭنىڭ ولەڭ جازعانىن العاش كورۋىم ەدى. جىلدام جازادى ەكەن» دەپ جازدى ءاننىڭ كومپوزيتورى لاتيف حاميدي ءوزىنىڭ «قازاق ءۆالسى» قالاي تۋدى؟» اتتى شىعارماسىندا. ولەڭ جازىپ وتىرعان س.مۇقانوۆ ءبىر كەزدە قاعازدان باسىن كوتەرىپ: «تىڭداپ كورشى، لاتەكە، مەن ءبىتىردىم» دەدى. «قازاق ءۆالسىنىڭ» جاستىق، ماحاببات تاقىرىبىندا ايتىلىپ جۇرگەن بۇگىنگى ولەڭى ومىرگە وسىلاي كەلەدى.

ماي تۋسا، گۇلدەر شەشەك اتسا جازدا،
توعايدا بۇلبۇل، كولدە اققۋ، قاز دا
سايراسا، ءبىز جاستار دا ناق سولارداي،
باقىتقا بولەنەمىز، ساۋىق نازعا.

ق-سى:

باقىت نۇرعا،
ورانسا جەر، اسپان.
ءبىزدىڭ جىر دا،
بار جىرعا ۇلاسقان.
ماحابباتتى جىرلايمىز ءبىز –
جاستار، جاستار، جاستار.

سارقىراپ اساۋ بۇلاق اقسا قۇزدان،
التىن كۇن كۇلىمدەسە كوكتە قىزعان،
ءبىز جاستار كۇن نۇرىنان قۋات الىپ،
جاينايمىز جارىعىراق جۇلدىزداردان.

ق-سى:

جوعارىداعى «سوناتا» اڭگىمەسىندە رويالدا بەتحوۆەندى ويناعان سولداتتى نەمىستەر سەرجانتتان: «مىنا جىگىت بەتحوۆەندى قايدان بىلەدى؟» دەپ سۇراعاندا، سەرجانت ولارعا: «بۇل كونسەرۆاتوريا بىتىرگەن» دەدى.

كونسەرۆاتوريا بۇل كەزدە بىزدە دە بار بولاتىن. كەيىننەن الماتى كونسەرۆاتورياسى اتالعان، كۇيشى، كومپوزيتور، ۆيرتۋوز دومبىراشى، قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىنىڭ (كۇيدىڭ) كلاسسيگى قۇرمانعازىنىڭ اتى بەرىلگەن جوعارى وقۋ ورنىنىڭ تاريحى 1944 جىلدان باستالادى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۋزىكا اسپابىمىز – دومبىرانىڭ تەك ءوز كۇيىمىزدى ويناۋدا عانا ەمەس، جاتجۇرتتىق مۋزىكالىق شىعارمالاردى ويناۋدا دا مۇمكىندىگى جوعارى اسپاپ ەكەندىگى بەلگىلى. ال وسى كۇيىمىزدىڭ، وسى دومبىرانىڭ ۇلىلىعى جونىندە ونى كۇللى الەم بىلەتىن – كۇيساندىق (پيانينو) اسپابىمەن سالىستىرا وتىرىپ، قازاق حالقىنا تانىمال اقىن-كومپوزيتور تىنىشباي راحيموۆ ءوزىنىڭ 1983 جىلى شىققان «كوكىرەگىم – كۇيساندىق» اتتى جىر كىتابىندا بىلايشا تولعاعان ەدى:

ۇلىلىق بار بابام قازاق ىسىندە:
كۇيساندىقتى كورمەسە دە تۇسىندە –
دومبىراعا پەرنە تاققان ون ەكى،
مۇنىڭ سىرىن ءتۇسىن مەيلى، تۇسىنبە...

جىر نوتاسىن كوڭىل-كوزبەن ءدال وقى،
سوندا عانا لاپىلدايدى ءان وتى.
دومبىرا مەن كۇيساندىقتا ۇقساستىق –
ەكەۋى دە شىعارادى ءۇن ون ەكى!

جەتەۋىندە نەگىزگى اۋەن جوسىلسا –
بەسەۋىنىڭ مىندەتى بار – قوسىمشا.
جىرلاعىم كەپ، جىرلاي الماي كەلەم مەن
دانالىقتى – دارالىقتى وسىنشا!

بابام مىسە تۇتپاعان عوي سىيدى ارزان!
دانا بولسا – نە ىستەمەگەن مي جازعان!
دومبىرامەن – سول ون ەكى پەرنەلى
كۇيساندىققا سىيمايتۇعىن كۇي جازعان!

ۇرپاعى، راس، پەرنە سانىن دامىتتى:
ومىردەن دە، ونەردەن دە ءمان ۇقتى!
قوس شەگى – كوزىنىڭ اق، قاراسى –
سول دومبىرا ولتىرمەيدى حالىقتى!

اتاقتى «جاس قازاق» ءانىنىڭ كومپوزيتورى رامازان ەلەبايەۆ تا كونسەرۆاتوريادا وقىعان بولاتىن. ول جايلى ەنسيكلوپەديالىق دەرەكتە: «1937 ج. جولدامامەن موسكۆا كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا ءتۇستى. 1942 ج. ە. وقۋىن ءۇزىپ، مايدانعا اتتاندى» دەيدى. 1942 جىلى عابيدەن مۇستافين، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ەلۋباي ءومىرزاقوۆ، تاعى بىرنەشە ارتيست بار كالينين مايدانىنا كەلەدى. قازاقستاننان كەلگەندەر ونەرىن كورسەتىپ بولعان سوڭ، جاۋىنگەرلەر دە ونەرىن كورسەتەدى. سوندا كومپوزيتور رامازان ەلەبايەۆ گارمون اسپابىنا قوسىلىپ 21 جاستاعى ەر تولەگەنگە ارنالعان «جاس ءقابىر باسىندا» دەگەن ءوزىنىڭ ءانىن ماتىنىمەن ورىندايدى. سول ساپاردا جازۋشى عابيدەن مۇستافين ءانشى ج.ەلەبەكوۆپەن بىرنەشە كۇن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي وتىرىپ، وسى انگە جاڭا تەكست جازادى. ءان «جاس قازاق» دەپ اتالدى، كەيىن ج.ەلەبەكوۆتىڭ ورىنداۋىندا تارايدى. بۇل جونىندە جازۋشى عابيدەن مۇستافين «ارداق» ونەر تاقىرىبىنداعى تۋىندىلار جيناعىنا ەنگەن ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ تۋرالى جازىلعان «سىرشىل ءانشى» اتتى ءوزىنىڭ شىعارماسىندا بايانداعان.

قار جامىلعان كەڭ دالا قانعا بوگىپ،
كۇرىلدەيدى سۇر اسپان ءولىم توگىپ،
جاس قازاق، مۇرتتاي ۇشتى ۋرالاپ.

جانىن قيىپ كەتە الماي جاس ومىردەن،
اسقاقتاعان ارمانعا ورمەلەۋمەن،
جاس قازاق، جاتتى كوزى وت جايناپ.

سول بەتىندە جان بەردى ول تۇرمادى،
ارى ءۇشىن ەلىنىڭ بوپ قۇربانى،
جاس قازاق، اتىلدى وقتاي كورە ساپ.

ەل قورعاعان مايداندا جاس ارىستان،
تولەگەندەي ارتىڭا قالدىر داستان،
جاس قازاق، جاتتى جاۋىن جانىشتاپ.

كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، گەنەرال-مايور پانفيلوۆتىڭ اتىنداعى 8-ديۆيزيانىڭ گۆارديا جاۋىنگەرى تولەگەن توقتاروۆقا ارنالىپ شىققان «جاس قازاق» ءانى 1941–1945 جىلداردىڭ اراسىنداعى ۇلى وتان سوعىسىندا ءولىم توككەن كۇرىلدەگەن سۇر اسپان استىنداعى قانعا بوككەن قار جامىلعان كەڭ دالادا جانارى وت جايناپ، جاۋىن جانىشتاپ بارىپ، قان مايداندا ار-نامىسى ءۇشىن ەلىنىڭ قۇربانى بولعان قازاقتىڭ سول ۋاقىتتاعى ومىردەن قىرشىن كەتكەن بارلىق جاۋىنگەر جاس ەر ۇلدارىنا دا قوسا تۇرعىزىلعان ولمەيتىن ەسكەرتكىش سىقىلدى.

***
ۇلتتىق جانە ءوز وتانىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمى تۋرالى باۋىرجان مومىش ۇلى ءوز سوزىندە بارلىق حالىقتار مەن بارلىق ۇلتتاردىڭ بارلىق ۇلى جانە تاماشا نارسەلەر جاساۋعا قابىلەتتى ەكەندىگى تۋرالى ايتقان ەدى. ال ۇلتتىق داستۇرلەردىڭ مايدانداعى شايقاستا ۇرىس جۇرگىزۋدەگى الاتىن ورنى تۋرالى ۇرىس جۇرگىزۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن ۇلتتىق داستۇرلەر جوق دەدى باۋىرجان مومىش ۇلى، قايتا ۇرىس جۇرگىزۋگە كومەكتەسەتىن ۇلتتىق داستۇرلەر بار. ءبىز بۇعان ناقتى مىسالدى كريۋكوۆو شايقاسىنان ىزدەپ كورەيىك. كريۋكوۆو موسكۆادان 30 شاقىرىم جەردەگى ستانسيا ەدى. ەگەر كريۋكوۆونى جاۋعا بەرسە، وندا ەندىگى ۇرىس موسكۆا قالاسىندا وتەتىن. ەرجۇرەك پولك كومانديرى ب.مومىش ۇلى مۇنداي ۇرىستى ماسقارا ۇرىس دەپ باعالادى جانە مۇنداي موسكۆا كوشەلەرىندە وتەتىن ماسقارا ۇرىستارعا ءوزى قاتىسپاۋعا شەشىم قابىلدادى جانە كريۋكوۆودان ءارى قاراي شەگىنبەۋگە بەل بۋدى جانە ءوزىنىڭ كارتالارىنان موسكۆا ۋچاسكەسىن قيىپ الىپ تاستادى. ب.مومىش ۇلىنىڭ ايتۋىندا، بۇل كارتا 19-گۆارديالىق پولكتىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان. كريۋكوۆو ءۇشىن ەكىنشى كۇنگى شايقاس التى ساعاتقا، ءۇشىنشى كۇنگى شايقاس ون ەكى ساعاتقا، ءتورتىنشى كۇنگى شايقاس ون سەگىز ساعاتقا سوزىلدى. ب.مومىش ۇلىنىڭ ايتۋىندا، كريۋكوۆو تۇبىندەگى شايقاس تاريح بەتىن كۇرت بۇرا، جاۋدى باتىسقا، يسترا وزەنىنىڭ جاعالاۋلارىنا دەيىن تىقسىرىپ تاستادى.

1941 جىل 30 قاراشا-8 جەلتوقساننىڭ اراسىندا وتكەن وسى كريۋكوۆو ءۇشىن بولعان سۇراپىل شايقاس كەزىندە ب.مومىش ۇلى بارلىق بولىمشە كومانديرلەرىن جيناپ الىپ: «ماسكەۋگە نە بەتىمىزبەن بارامىز، دۇشپاندى وكشەلەتە ارتىمىزدان ەرتىپ. جىگىتتەر، سۇيەگىمىز قالسا دا، نە بولسا دا، وسى جەردە بولسىن. ءبىر ادىم كەيىن شەگىنۋگە جول جوق» دەدى. پولك كومانديرى ب.مومىش ۇلى وسىنىڭ الدىندا عانا ءوز پولكىنىڭ قۇرامىنداعى بۇرىنعى ءوزى باسقارعان ءبىرىنشى اتقىشتار باتالونىنا كوماندير ەتىپ كىشى لەيتەنانت مۇحامەتقۇل يسلامقۇلوۆتى تاعايىنداعان بولاتىن. وسى ۇرىس كەزىندە م.يسلامقۇلوۆ ب.مومىشۇلىنا تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ: «وڭ جاقتاعى جانە سول جاقتاعى سوعىسىپ جاتقان كورشىلەر كەتىپ قالدى. جان-جاقتان قۇمىرسقاشا ءورىپ، قاپتاپ كەلەدى. ولارعا قارسى تۇراتىن دارمەن بىزدە قالمادى»، – دەدى داۋسىنان شەگىنۋگە رۇقسات سۇراعىسى كەلگەنى بايقالىپ. ال ب.مومىش ۇلى ولارعا پوزيسيانى تاستاماڭدار دەگەن ەدى. ويتكەنى ارقادا موسكۆا تۇردى. سوندا ءوزى اۋىر جاراقات السا دا، ەۆاكۋاسياعا كەتپەي، ۇرىستى باسقارىپ جاتقان پولك كومانديرى باۋىرجان مومىش ۇلى وعان: «ارينە، نەمىس بىزدەن كوپ بولماسا شابۋىل جاسار ما ەدى. ولار كوپ، ولاردىڭ كۇشى مول... – ەي، مۇحامەتقۇل! قازاقتىڭ «قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرەدى» دەگەن ماقالىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ. بۇل «ارىم جانىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ءسوز... بىلسەڭ مەنىڭ پريكازىم سول»، – دەدى. سوندا مۇحامەتقۇل سالدەن كەيىن قايتا حابارلاسىپ: «باۋكە، تۇردىم، تۇردىق نە بولسا دا. ايتايىن دەگەنىم وسى ەدى. شابۋىلعا شىعىپ بارامىز»، – دەدى. باۋىرجان مومىش ۇلى وعان: «جاقسى، جولىڭ بولسىن. زەڭبىرەكتەردى قايدا جۇمسايىن، ايتىپ تۇرعىن. دۇشپاننىڭ توبىنا سىلتە. ءبىر ءجۇز، ەكى ءجۇزىن وزدەرىڭ پۋلەمەتپەن، مىلتىقپەن-اق ۇلگەرىڭدەر...»، – دەدى. سوندا الگىندە عانا نەمىستەردى جان-جاقتان قۇمىرسقاشا ءورىپ، قاپتاپ كەلەدى دەپ شەگىنۋگە رۇقسات سۇراعىسى كەلگەن، ەندى ءوزىنىڭ كومانديرىنىڭ اۋزىنان قازاقتىڭ ماقالىمەن نامىسى قايرالىپ، بۇيرىق العان ەر مۇحامەتقۇل يسلامقۇلوۆ جاساعىن باستاپ دۇشپانعا قارسى ەندى ءوزى قارسى شابۋىلعا شىعادى. سوندا دۇشپان مۇحامەتقۇلدى توقتاتا الماعان. توقتاتپاق بولعان ەكەن، ءبىراق ول كونبەگەن. جاۋدىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، مىقتى سوققى بەرەدى. ب.مومىش ۇلى وسى جاسالعان قارسى شابۋىل جايىندا: «يسلامقۇلوۆتىڭ ءساتتى جاساعان قارسى شابۋىلىنان كەيىن بارىپ ءوزىمىزدى ايتارلىقتاي قولايلى سەزىنىپ قالدىق» دەيدى جانە وسى ۇرىس تۋرالى ءوزىنىڭ قورىتىندى جاساعان سوزىندە: «سونداي قيىنشىلىق جاعدايدا، دۇشپاننىڭ قارا قۇرىمداي قاپتاعان كۇشىنەن قوبالجىعان كەزدە، قۋات تا، مەدەت تە، سەبەپ تە بولعان قازاقتىڭ ەر نامىسىنا تيدىرە ايتقان ەكى اۋىز ماقالىنىڭ كۇشى ەدى» دەپ ءوزى قورىتىندى جاسادى.

كەيىن ەر مۇحامەتقۇلعا ارناعان ولەڭىندە باتىر باۋىرجان:

كەلبەتتى، ورتا بويلى، وجەت مىنەز
كەڭ ماڭدايدا اقىلدى جايناعان كوز.
ادەپتى ءھام ونەرلى سالتاناتتى،
سەندەي جىگىت انادان تۋا بەرمەس،

– دەپ جىرلادى.

كەلەسى مىسال ماترەنينو ءۇشىن بولعان ۇرىس. ماترەنينونى ب.مومىش ۇلى باتالونىنىڭ لەيتەنانت ەفيم فيليمونوۆ باسقاراتىن روتاسىنىڭ 120 اتقىشى قورعاپ جاتتى. بۇل كەزدە ب.مومىش ۇلى باتالون كومانديرى بولاتىن. بۇل 1941 جىلدىڭ 17 قاراشاسى. نەمىستەر ازاننان ستانسيانى بومبالاپ، ولاردى كۇندىزگى ساعات 12-گە دەيىن زەڭبىرەكتىڭ، مينومەتتىڭ وعىمەن بەس ساعات بويى ۇزدىكسىز توپەپ اتقىلاۋمەن بولدى. جاۋ جاياۋ اسكەرىن ۇرىسقا سالعىسى كەلمەي، ماترەنينونى ادام شىعىنىنسىز العىسى كەلدى. سوندا ب.مومىش ۇلى فيليمونوۆقا: «شىعىنسىز الامىن دەگەن ستانسياسىن السىن. روتاڭا بەت-بەتىمەن بىتىراپ، «ۇرەيلەنە»، جوعارى كوپىرگە قاراتا قاشىڭدار دەپ بۇيرىق بەرگىن»، – دەدى. سوندا روتانى وزدەرىنەن قاشتى دەپ ويلاپ، ولار تاستاپ كەتكەن ەلدى مەكەنگە ەندى وزدەرىنىڭ روتا-روتاسىمەن ساپ تۇزەپ، سالتاناتپەن كەلىپ كىرگەن التى ءجۇز دۇشپان كۇزەت تە قويماعان كۇيى، ابدەن ماسايراي باستاعان ساتتە، ب.مومىش ۇلى 120 ادامىن التى ءجۇز دۇشپانعا شابۋىل جاساتادى. سوندا تۇتقيىلدان جاسالعان شابۋىلدان جاۋ قاتتى قورقىپ كەتتى. وزدەرىنىڭ كومانديرلەرىنىڭ پيستولەتپەن قورقىتىپ، «ھالت» دەپ ايقايلاعان بۇيرىعىنا دا قاراماستان، الدى-ارتتارىنا قاراماي قاشا جونەلەدى. سوندا ب.مومىش ۇلى ءوزىنىڭ 120 ادامىنان التى ءجۇز دۇشپاننىڭ قورقىپ قاشىپ بارا جاتقانىن كورگەندە جۇرەگى جارىلا قۋانىپ: «ءيا، بابامنىڭ ارۋاعى قولدادىڭ با؟!» دەگەن ەكەن. ماترەنينونى شىعىنسىز الامىن دەگەن دۇشپان اياعىندا، ىشىندە نەمىس كاپيتانى – باتالون كومانديرلەرى بار، وزدەرىنىڭ 300 فاشيستەرى جەر جاستاندى، تەحنيكا، دوكۋمەنت، قارۋ-جاراقتارى قولعا ءتۇسىپ قالدى. ب.مومىش ۇلى بۇل سوعىس تۋرالى جاساعان قورىتىندى سوزىندە: «بۇل سوعىس اتا-بابامىز ايتىپ كەتكەن «بىلەك – ءبىردى، اقىل-ايلا مىڭدى جەڭەدى» دەگەن مۇرا، سوعىس ءداستۇرىنىڭ حالىق تاجىريبەسىنەن شىققاندىعىنا دالەل» دەپ ءوزى قورىتىندى جاسادى.

قالدىرىپ ەل ۇرپاققا ناقىلدارىن،
بابا ءتىلى سەرپىلتتى اقىن جانىن.
«ەردى نامىس ولتىرەدى» دەسە ەگەر،
ۇعا ءبىلدى سول ءسوزدىڭ باتىر ءمانىن.

تۇرعاندا جاۋ باسىم بوپ جان-جاعىندا،
دۇشپاننان ايلاسى اسىپ قالعانىندا،
دەپ قالىپتى باۋكەڭ دە ءبىر ۇرىستا:
«ءيا، بابامنىڭ ارۋاعى قولدادىڭ با؟!»

باتىرلارعا ەل باس يگەن تاڭداي قاعىپ،
ءوز تىلىنەن كۇش العان قانداي باقىت!
ارتقا تاستاپ جىلداردى تاريح كوشى،
جاڭارادى قوعام دا، سامعايدى ۋاقىت.

كورىپ وتىن تاريحتان سان بۇلىكتىڭ،
«ازاتتىق!» دەپ سونان سوڭ جاڭعىرىپپىن.
ءوز ءتىلىنىڭ بولعانى قانداي جاقسى
مەكەندەگەن جەر بەتىن ءاربىر ۇلتتىڭ!

بۇل – 2013 جىلدىڭ 19 قىركۇيەگىندە رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» ۇلت گازەتى سايتىنىڭ بەتىندە جارىق كورگەن قاسيەتتى قازاق ءتىلىمىز تۋرالى «ۇلتى باردا قاستەرلى...» ولەڭى.

باۋىرجان مومىشۇلىن كوماندير رەتىندە ءوز سولداتتارى جاقسى كوردى. ونى قازاق جاۋىنگەرى «اقساقال» دەپ قۇرمەتتەدى، ال ۋكراين سولداتى ونى «ءسىز ءبىزدىڭ باتكومىزسىز» دەدى. ب.مومىش ۇلى دا ءوز سولداتتارىن جاقسى كوردى. جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆتىڭ «قارعا تامعان قان» رومانىندا ب.مومىش ۇلىنىڭ وزىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن كورپۋس كومانديرىنە: «مەن العى شەپتە، ۇرىستا بوپ ۇيرەنگەن اداممىن. ماعان سولداتپەن بىرگە جۇرگەن ۇنايدى. مۇنىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ حالىقتا «قالا جىگىتىنىڭ سوڭى بولعانشا، دالا جىگىتىنىڭ الدى بولعان ارتىق» دەگەن ماقال بار. مەنى قيناماڭىز، قوزعاماڭىز! سەنىمىڭىزگە اسا زور راقمەت!» دەۋى دە سونىڭ دالەلى ەدى. سەبەبى كورپۋس كومانديرى ونى وزىنە ورىنباسارلىققا شاقىرىپ جاتقان بولاتىن. ءبىراق ب.مومىش ۇلى مانساپقا قىزىققان جوق، وعان ءوزىنىڭ سولداتتارىمەن بىرگە بولعان ۇنادى.

ءبىر قاراعاندا، قاتاڭ مىنەزدى، بولعان كەمشىلىكتى كەشپەيتىن ب.مومىش ۇلىنىڭ بويىنان بولعان جايعا قاراي مەيىرىمدىلىك تە تابىلاتىن. ونى جوعارىدا ايتىلعان «قارعا تامعان قان» رومانىنداعى ءبىر وقيعادان بايقايمىز. وندا سوعىستا جۇرگەن، اسكەري ۋچيليششەدە بىرگە وقىعان وفيسەر جىگىتتەر ءبىرىن-بىرى ىزدەپ كەلىپ، سونىڭ سەبەبىمەن ءبىر توپ قازاق جىگىتى توعاي ىشىندەگى ەندىكتە ءوزارا داستارقان جايىپ وتىر ەدى. وسى كەزدە توعايدىڭ اراسىنان ب.مومىش ۇلى شىعا كەلەدى. وتىرعان جىگىتتەر ونى كورگەندە «قۇرىدىق» دەدى. ويتكەنى ولاردىڭ ورتاسىندا شىمدىك بار ەدى. ءبىراق ب.مومىش ۇلى ولارعا ۇرىسقان جوق. بايانداعالى جاتقان روتا كومانديرىنە: «قويا عوي، جەتەدى! جەتەدى. قاپ-قارا بوپ وزدەرىڭ جينالا قالعان ەكەنسىڭدەر! وتىرا بەرىڭدەر، ءبىراق ادام اقىلىن ىشپەيدى. مەن سەندەردى كورمەگەن-اق بولايىن!» دەدى. ب.مومىش ۇلى «قاپ-قارا بوپ وزدەرىڭ جينالا قالعان ەكەنسىڭدەر!» دەگەندە قازاق ۇلتىنا ءتان ءتۇردى ايتقان ەدى. ول كەتكەن سوڭ جىگىتتەر «ءوزى ناقا ءبىر اپپاق بوپ تۇرعانداي-اق!» دەپ ونىڭ ايتقان سوزىنە كۇلىپ الادى. «بۇل جولى ول اسا مەيىرىمدى، جايدى جاقسى تۇسىنەتىن ەر كوڭىلدى ادام بوپ كورىندى» دەپ جازدى جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ ءوزىنىڭ جوعارىدا اتالعان شىعارماسىندا.

جازۋشى س.باقبەرگەنوۆ ۇلى وتان سوعىسىندا 8-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ وفيسەرى بولعان. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ كىتابىندا ب.مومىشۇلىن ءوز كوزىمەن كورگەن جەرلەرىن جازادى.

8-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسى بۇرىنعى 316-اتقىشتار ديۆيزياسى بولاتىن. ول كوبى بۇرىن، الدىندا اسكەري قىزمەتتە بولماعان قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ۇلدارىنان جاساقتالعان ەدى. ول تۋرالى ب.مومىش ۇلى «ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ جاۋدىڭ التى ديۆيزياسىمەن سوعىسىپ، جەڭىسكە جەتۋىنىڭ نەگىزى – سولدات پەن كومانديرلەردىڭ جاقسى اسكەري دايىندىعى مەن قولباسشى رەتىندە گەنەرال پانفيلوۆتىڭ دۇرىس باسشىلىق جاساي الۋى بولدى» دەدى. سوندىقتان 316-ديۆيزيانى قىزىل ارميانىڭ جوعارعى باسكوماندوۆانيەسىنىڭ ستاۆكاسى جاۋىنگەرلىك ەرلىگى، ۇيىمشىلدىعى، تەمىردەي اسكەري ءتارتىبى، تاباندىلىعى مەن تەگەۋرىندىلىگى، ۇلگىلى جاۋىنگەرلىك ونەگەسى ءۇشىن گۆارديالىق ديۆيزيا ەتىپ قايتا قۇردى. سەگىز تۋرالى نەمىستەر سىپايى پىكىردە قالا المادى. ونى «تاعى ديۆيزيا» دەپ اتادى. ول تۋرالى نەمىستەر «تاعى دا قارعىس اتقىر 8-ديۆيزيا ما» دەيتىن ەدى. سوندىقتان ب.مومىش ۇلىنىڭ «قازاق حالقى وسى سوعىس تۇسىندا بۇكىل دۇنيەجۇزىنە ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن تانىتتى» دەۋى مەن «ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر مەن كومانديرلەرىمىزدىڭ تەڭدەسى جوق ەرلىگىنە بۇكىل سيۆيليزاسيالى الەم تاڭداندى» دەۋى جانە دە «ءبىز اشارشىلىق جىلدارى دا ءداستۇرىمىزدى ساقتادىق. ۇلى وتان سوعىسىندا قازاقتىڭ اتى شىققانى – نامىسقا تىرىستى» دەۋى بەكەردەن-بەكەر ەمەس.

باۋىرجان مومىشۇلىنان سوعىستا ارتيللەريستەر سەسكەنەدى ەكەن، سەبەبى ولاردىڭ جوسپارىن بەكىتىپ قول قويا سالماي، تۇزەتۋ ەنگىزەتىن بولعان، ويتكەنى ونىڭ ءوزى دە ماماندىعى بويىنشا بۇرىنعى ارتيللەريست بولاتىن. ءبىراق ول ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە جاياۋ اسكەردىڭ كومانديرى بولدى. باتالون، پولك، ديۆيزيا باسقاردى. باتالون كومانديرى باتالونىمەن 27 رەت ۇرىسقا كىرىپ، ونى 5 رەت قورشاۋدان الىپ شىقتى. اتقىشتار باتالونىنىڭ كومانديرىن 1941 جىلدىڭ 26 قاراشاسى كۇنى 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ پانفيلوۆ قازاسىنان كەيىنگى سول كەزگى باسشىسى شەلۋدكو تاڭعى 6-دا شتابقا شۇعىل شاقىرىپ الىپ، اعا لەيتەنانتتىڭ: «جولداس پولكوۆنيك، مەن پولكتى باسقارا المايمىن، مەن جاياۋ اسكەر ەمەس، ارتيللەريسپىن» دەگەنىنە قاراماي، 16-ارميانىڭ قولباسشىسى روكوسسوۆسكييگە الىپ كەلەدى. 16-ارميانىڭ قولباسشىسى، كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى بولاتىن روكوسسوۆسكيي سوندا ونى قابىلداپ تۇرىپ: «ال، جولداس مومىش ۇلى، ءسىزدى قىزىل ارميادا پولككە باسشىلىق ەتەتىن جالعىز دارا اعا لەيتەنانت دەپ ايتا المايمىن، ال مەنىڭ ارميامدا ءسىز جەكە داراسىز، قۇتتىقتايمىن. ءسىز جونىندە ماعان ايتقان ەدى. تابىس تىلەيمىن» دەدى. وسىلاي باتالون كومانديرى ب.مومىش ۇلى اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى بولدى. ال 1945 جىلدىڭ 28 قاڭتارىنان باستاپ جەڭىسكە دەيىن 9-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىن دا (بۇرىنعى 78-اتقىشتار ديۆيزياسى) باسقاردى. 8-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ ب.مومىش ۇلى باسقارعان 19-گۆارديالىق اتقىشتار پولكى «تالعار پولكى» دەپ اتالاتىن. جوعارىدا اتالعان كومپوزيتور، گۆارديا قىزىل اسكەرى رامازان ەلەبايەۆ وسى «تالعار پولكى جىرىنىڭ» ءانىن جازعان. بۇل ءان تۋرالى ب.مومىش ۇلى 5 ماۋسىم 1943 جىلى بەرگەن بۇيرىعىندا: «بۇيىرامىن: 1. كەلتىرىلگەن ءاننىڭ تەكسى مەن مۋزىكاسىن پولكتىڭ ادام قۇرامى 15.06.43 ج. دەيىن ۇيرەنىپ، ونى جورىق جىرى رەتىندە ايتاتىن بولسىن. 2. بۇيرىق ءاربىر جاۋىنگەرگە جەتكىزىلسىن. 19-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى گۆارديا پودپولكوۆنيگى باۋىرجان مومىش ۇلى» دەپ بۇيرىق بەرەدى.

سونىمەن بىرگە باۋىرجان مومىش ۇلى ءانشى، قازاق ءسسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، گۆارديا جاۋىنگەرى تەمىربەك كوكىبايەۆقا دا ءوز مىنەزدەمەسىندە جوعارى باعا بەردى. وعان 19-گۆارديالىق پولك كومانديرى گۆارديا پولكوۆنيگى ب.مومىش ۇلىنىڭ ت.كوكىبايەۆقا بەرگەن 1944 جىلعى 26 قاڭتار كۇنگى جازىلعان مىنەزدەمەسىندەگى «ول تەك سوليست بولىپ قانا قالعان جوق، سونىمەن بىرگە جاۋىنگەرلەردىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ ونەرىن ۇيرەتىپ جۇرگەن جولداستارىن توڭىرەگىنە ۇيىمداستىرا ءبىلدى. كوپ ۇزاماي ول ۇيىمداستىرعان توپ ءوسىپ، پولكتەگى (كەيىننەن ديۆيزياداعى) قىزىل اسكەر كوركەمونەرپازى انسامبلىنە اينالدى. ونىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى تەمىربەك كوكىبايەۆتىڭ ءوزى بولىپ كەلەدى. تەمىربەك كوكىبايەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن قىزىل اسكەر ءانسامبلى جاۋىنگەرلەر مەن وفيسەرلەرگە ايالداۋ كەزىندە، وكوپتاردا-ورلاردا، بلينداجدار مەن جەرتولەلەردە، الدىڭعى شەپتە، كوبىنەسە ىسقىرعان وق پەن جارىلعان جاۋ سناريادتارىنىڭ استىندا، قارۋلاس جولداستارىمەن – تۋعان ديۆيزيادا بىرگە قىزمەت ەتۋشىلەرمەن قيىندىق پەن ءولىم قاۋىپ-قاتەرىن بولىسە وتىرىپ، ءوز ونەرىمەن ولاردىڭ مايدانداعى تاعدىرىنا ورتاقتاسىپ، ۇدايى قىزمەت كورسەتتى جانە كورسەتىپ كەلەدى» دەگەن سوزدەرى سوعان دالەل. ب.مومىش ۇلى سوعىستا جۇرگەن جاۋىنگەردىڭ جان-دۇنيەسى تۋرالى «جاۋىنگەر دە جاندى ادام. ول دا ءومىر، ماحاببات تۋرالى ويلانىپ-تولعانادى، سۇيگەنىنىڭ مەيىرىمى مەن نازىن اڭساپ، كىشكەنتاي قارا دومالاق ۇلىنىڭ بىلدىرلاعان بال داۋسىن، بۇيرا شاشتى شىناشاقتاي قىزىن ساعىنادى، ويتكەنى ول ەر-ازامات، اكە!» دەدى. «ونىڭ جۇرەگى جاۋىنگەرلىك ەرلىك قۋانىشىنان، ماحاببات قۋانىشىنان، اكەلىك سەزىم قۋانىشىنان اتتاي تۋلايدى، تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭدانادى. گۇلدەردىڭ جانعا جايلى جۇپار ءيىسىن سىمىرە جۇتقاندى ۇناتادى. جارىعى مول كۇن نۇرىنىڭ جىلۋىن جانى سۇيەدى، ول تۇندە كوگىلدىر، بۇلتسىز اسپان توسىنە قىزىعا قارايدى. ول وققا ۇشقان جاۋىنگەر جولداسىن جەر قوينىنا بەرىپ تۇرىپ ءۇنسىز ەگىلە جىلايدى» دەپ جازدى. جانە وسىلاي جازا وتىرىپ، ءوزى وسى جازبالارى ارقىلى «سولداتتىڭ كىم ەكەنىن تۇسىندىرۋگە تالپىنىس جاسادىم» دەيدى. «سولدات جانىنىڭ قۇنارسىز جەردەن ءنار الۋىنا جول بەرۋگە مۇلدەم بولمايدى» دەگەن ولاردىڭ كومانديرى ب.مومىش ۇلى مايداندا جۇرگەن قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىنىڭ، تۋعان ادەبيەتىنىڭ، ءتول مۋزىكاسىنىڭ سارقىلماس قازىناسىنان ءتىپتى بولماشى، ماردىمسىز نارسە بولسا دا الا الۋىن ماڭىزدى دۇنيە دەپ سانادى. «بۇقارا كوپشىلىكتى تاربيەلەۋ جۇمىسىندا سۋرەتشىلەردىڭ، جازۋشىلاردىڭ، كومپوزيتورلاردىڭ جانە باسقا دا ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ الاتىن ورنى ۇلكەن» دەگەن قىزىل ارميا وفيسەرى، كوماندير، گۆارديا پولكوۆنيگى باۋىرجان مومىش ۇلى مايدان جىلدارىنىڭ ۋاقىتىندا جوعارىدا ءسوز بولعان، سول قاھارلى، وتتى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەزىندە-اق بۇكىل وداققا كەڭ تاراپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ءۆالسى – «قازاق ءۆالسى» ءانىنىڭ اۋەنىنە سالىپ ۇلى وتان سوعىسىندا سوعىسىپ جۇرگەن جاۋىنگەر جىگىتتەردىڭ ەلدىڭ ىشىندەگى، اۋىلداعى عاشىق جارلارىنا دەگەن ساعىنىش سەزىمدەرىن ءوزى ولەڭمەن جازدى. ولەڭنىڭ جازىلعان ۋاقىتى 1944 جىلدىڭ 13 اقپانى. ءبىراق سولداتتاردىڭ كوبى وسى ولەڭ جولدارىندا عاشىق جارلارىنا ايتقانداي، «ارمانسىز بۇل دۇنيەدەن وتەر ەدىم،
جەڭىسپەن امان قايتار كەلسە كەزىم»، «شات بولىپ قۋانىشپەن كەلەر ەدىم، كەلبەتتى ايداي ءجۇزىن كورەر ەدىم» دەگەن ارماندارىنا جەتە الماي كەتتى. ويتكەنى ب.مومىش ۇلىنىڭ ءوزى 1943 جىلدىڭ اياعىندا الماتىعا كەلىپ، 1944 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا عالىمدار مەن ونەر ادامدارىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە «مايداندا قاھارمان قازاق جىگىتتەرى از ەمەس، كوبى ءولىپ تە كەتتى» دەگەن ەدى. جانە بولاشاق ۇرپاقتىڭ ولاردى ۇمىتپايتىندىعىنا دا نىق سەندى.

قاي جەردە وتىر ەكەن بوتا كوزىم،
جايناتىپ مولدىرەگەن قارا كوزىن.
ارمانسىز بۇل دۇنيەدەن وتەر ەدىم،
جەڭىسپەن امان قايتار كەلسە كەزىم.

ساعىنعاندا سەنى،
ويلايمىسىڭ مەنى.
مولدىرەگەن كوزىڭ
بالدان ءتاتتى ءسوزىڭ.
اينالايىن،
ساۋلەتايىم،
ساۋلەم
ساۋلەم
ساۋلەم
عاشىق جارىم
قالقاتايىم.

شات بولىپ قۋانىشپەن كەلەر ەدىم،
كەلبەتتى ايداي ءجۇزىن كورەر ەدىم،
ماڭگىلىك ادال نيەت جان جارىمدى
ارمانسىز قۇشاق جايىپ وتەر ەدىم.

باۋىرجان مومىش ۇلى ارتيللەريا مامانى رەتىندە ارتيللەريا اسكەرىنە جوعارى باعا بەردى. ارتيللەريست بولۋ ءۇشىن اتقا ءمىنىپ جۇرۋگە جانە ماتەماتيكاعا مىقتى بولۋ كەرەك دەدى باۋىرجان مومىش ۇلى. ال ۇرىس قيمىلىنداعى جاياۋ اسكەردىڭ كومانديرى رەتىندە «جاقىن قاشىقتىقتا ۇرىس جۇرگىزەتىن، جاۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ قويان-قولتىق شايقاسقا تۇسەتىن، ونىڭ كەۋدەسىنە سۇستى نايزا شانشاتىن، جاۋدىڭ شەبىن باسىپ الىپ، ونى قولدان شىعارماي ۇستاپ تۇرۋعا قابىلەتتى كۇش» – جاياۋ اسكەرگە دە جوعارى باعا بەردى. «ۇرىستىڭ مورالدىق، پسيحولوگيالىق جانە مويىنعا تۇسكەن اۋىرتپالىعىن، سۇراپىلدىعىن ەشكىم دە ءدال جاياۋ اسكەردەي قاتتى سەزىنىپ، باسىنان وتكەرە الماس» دەدى باۋىرجان مومىش ۇلى. ال جاياۋ اسكەردىڭ قولىنداعى قارۋى تۋرالى «جاياۋ اسكەردىڭ اتقان وعى باسقالارعا قاراعاندا السىزدەۋ بولعانىمەن، بولماشى ۆينتوۆكانى ادام اقىلمەن قولدانعاندىقتان، ونىڭ اتقان وعى ءدال ءتيىپ، جاۋىن مەرت ەتەدى. جاياۋ اسكەردىڭ وعى قالاي دەگەنمەن دە اۋزىنان تاجال شاشقان اجداھادان – پاتشا-زەڭبىرەكتەن دە، باسقا دا قۋاتتى قارۋلاردان دا ءقاۋىپتى، جۋساتىپ تۇسىرەدى، ال زەڭبىرەك بولسا جاۋار كۇنگى اسپانداي كۇركىرەپ، كوبىنەسە قورقىنىش پەن ۇرەي تۋدىرادى، ادامعا ءدال تيە بەرمەيدى» دەدى. ال ۇلتتىق مىنەز، نامىس تۇرعىسىنان كەلگەندە «ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ۇلتتىق ماقتانىش، نامىس ءدال جاياۋ اسكەردىڭ بويىنداعىداي ەشبىر اسكەر تۇرىندە سونشالىقتى ايقىن كورىنىس تاپپاعان» دەدى باۋىرجان مومىش ۇلى. سوعىستىڭ مەكتەبى – قاتاڭ. سونداي ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاتاڭ مەكتەبىنەن وتكەن ب.مومىش ۇلى سوعىستاعى وتانسۇيگىشتىك سەزىمى تۋرالى «وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك قانا سوعىس كەزىندەگى ءولىمدى مورالدىق تۇرعىدان اقتاپ، سوعىس ءىسىنىڭ ادامگەرشىلىك نەگىزى بولا الادى» دەدى. ال ادامنىڭ بويىندا سول وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قالىپتاسۋى الدىمەن ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ اتاتەگىن قۇرمەتتەپ سۇيۋدەن، سەميانىڭ تاريحىن قۇرمەتتەپ سۇيۋدەن باستالادى دەدى. «بىزدە اتا تەگى دەگەن ءسوز بار. ونى ءبىز وزگەرتىپ، ەسكىلىك دەپ ءجۇرمىز. ول قاتەمىزدى سوڭعى جىلدارى عانا تۇزەي باستادىق. كىمنىڭ ارقاسىندا ءبىز وسىنداي دارەجەگە جەتتىك، ولار كىم بولعان، نە ىستەپتى، نە قالدىرىپتى دەپ الدىمەن اركىم اتا تەگىن ءبىلۋ كەرەك. وسىدان سەميا ءداستۇرى شىعادى. مۇنى اتا جولىن قۋۋ دەيدى. بۇل جاقسى ءداستۇر. جامان جەردەن شىقپاپتى، تەگى جاقسى ەكەن دەگەننىڭ ءمانى تەرەڭ. بۇل ءبىر مەكتەپ. سەميانىڭ تاريحىن، اتا تەگىن قۇرمەتتەپ سۇيمەي وتاندى قۇرمەتتەپ ءسۇيۋ مۇمكىن ەمەس. ءوز سەمياسىنىڭ نامىسىن قورعاماعان ادام باسقانىڭ نامىسىن قورعاي المايدى» دەدى ب.مومىش ۇلى جازۋشى مامىتبەك قالدىبايەۆتىڭ باتىر جايىندا جازىلعان ءار قازاققا ەتەنە تانىس «ۇمىتىلماس كەزدەسۋلەر» كىتابىنداعى موسكۆا قالاسىنداعى بولعان جازۋشى لەونيد سەرگەيەۆيچ سوبوليەۆپەن اڭگىمەسىندە. ال ءداستۇردىڭ بالا تاربيەسىندەگى الاتىن ورنى تۋرالى «ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىنىڭ قامىن جەۋ – ءداستۇر. ءبىز ءبىر جاسى ۇلكەن كىسى ساباسا وسى كۇنگە دەيىن ۇندەمەيمىز. ءادىل مە، ءادىل ەمەس پە، ءۇن شىعارمايمىز» دەگەن ەر باۋىرجان «ءدامدى، ءداستۇردى سىيلاماي وسكەن بالالاردىڭ قولىنا قىلىش بەرسە، كىمدى دە بولسا شاۋىپ تاستاۋعا دايار» دەدى. ال ءداستۇردىڭ بولاشاق جاۋىنگەر تاربيەسىندەگى الاتىن ورنى تۋرالى «انانىڭ ءالديىن بىلمەگەن – ۇل بولمايدى، ۋستاۆتى بىلمەگەن – سولدات بولمايدى»، «بالاعا ادامنىڭ، ازاماتتىڭ بويىنداعى بارلىق جاقسى اسىل قاسيەتتەر انانىڭ اق سۇتىمەن بەرىلۋى قاجەت، سوندا عانا ودان جاۋىنگەر شىقپاق» دەگەن قازاق باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلى «ناعىز جاۋىنگەرلەردى تاربيەلەۋدە ءداستۇردىڭ الاتىن ورنى زور» دەدى.

باۋىرجان مومىش ۇلى دەگەن ءسوز ايتىلعاندا، مۇمكىن، ءار قازاقتىڭ كوز الدىنا، ەڭ الدىمەن، اعا لەيتەنانت، باتالون كومانديرى كەلە قالاتىن شىعار. ول جايىندا ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە كىتاپ جازىلدى. ا.بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولىن» ب.مومىش ۇلىنىڭ شىمكەنتتەگى جەتى جىلدىق مەكتەپتە بىرگە وقىعان ءارى سىنىپتاسى (ولارمەن بىرگە قازاق اقىنى ءابدىلدا تاجىبايەۆ تا وقىعان) ءارى 8- ديۆيزيادا بولعان مايدانداسى، بەلگىلى قالامگەر قۇرمانبەك ساعىندىقوۆ «ارپالىس» دەگەن اتپەن قازاق وقىرمانى ءۇشىن قازاقشا سويلەتىپ بەردى. ا.بەكتىڭ كىتابى دا، سونىمەن بىرگە باتىر جايىندا جازىلعان جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ «اقيقات پەن اڭىز» رومانى دا ۋاقىتىندا-اق كولحوز-سوۆحوزداردا تۇراتىن ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ باس الماي وقىعان سۇيىكتى شىعارمالارىنا اينالعاندىعى كوپشىلىككە بەلگىلى.

قازاقتىڭ باۋىرجانى سوعىستى اعا لەيتەنانت شەنىمەن باستاپ، سوۆەت ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى اتاعى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. 1958 جىلى موسكۆا قالاسىندا وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگى كەزىندەگى ورتالىق وفيسەرلەر ءۇيىنىڭ كوك زالىنداعى كەزدەسۋى كەزىندە ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ءبىر پودپولكوۆنيكتىڭ «باۋىرجان مومىشۇلىنا ءسوز بەرىلەدى» دەگەن حابارلاۋىنان كەيىن دە زال تولى وتىرعان گەنەرالدار باستاعان اسكەريلەر مىنا قازاق نە ايتار دەيسىڭ دەگەندەي كەكىرتتىك مىنەز تانىتىپ، ەشكىم دە قول سوقپاي قويادى. قازاقتىڭ باۋىرجانىنا قۇرمەت بىلدىرگەن جوق. سوندا وسىنى ءوزى دە بايقاپ، مىنبەگە كوتەرىلىپ: «بايقايمىن، ىشتەرىڭدە گەنەرالدارىڭ دا بار كورىنەدى عوي. ال مەن بولسام، سوۆەت ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى عانامىن» دەپ ءسوزىن باستاعان ب.مومىش ۇلى ەكى ساعات بويى قاعازعا قاراماعان كۇيى شەشەن سويلەپ، زالدى ءوزىنىڭ سوزىنە ءتانتى ەتىپ كەتەدى. الەمدە ءبىلىم مەن مادەنيەتكە قول جەتكىزگەن ەلدەر ەكىنشى ءبىر جۇرتتىڭ، ەلدىڭ ءبىلىمىن، مادەنيەتىن، ونەرىن عانا باعالاپ، سول ءبىلىمى، ونەرى، مادەنيەتى، ينتەللەكتىسى وزدەرىنەن كەم سوقپاي تۇرعاندا عانا بارىپ ولاردى مويىنداپ، قۇرمەتتەيتىن بولسا كەرەك. ونىڭ ناقتى ءبىر مىسالى – جوعارىدا ايتىلعان قازاق جازۋشىسى قالمۇقان يسابايەۆتىڭ اڭگىمەسىندەگى رويالدا الەمدىك كومپوزيتور بەتحوۆەننىڭ مۋزىكالىق شىعارماسىن ويناپ بەرگەن جاۋىنگەرلەردى نەمىستەر وسى بەتحوۆەندى ويناپ بەرە العاندىعى ءۇشىن قۇرمەتتەپ، ولار ۇيدەن شىعا بەرگەندە-اق، تۇگەل جۇگىرىپ بارىپ، الدارىنان ەسىك اشقان بولاتىن. وزدەرىمەن الدىندا سوعىسقان اسكەردىڭ ۇستەرىندەگى فورماسىنا قاراپ: «كيىمىنە قاراي قارسى الدى، اقىلىنا قاراپ شىعارىپ سالدى». ال مىنا جاعدايدا ب.مومىش ۇلى زالدا ءسوز سويلەگەندە الگىندە عانا مىنا قازاق نە ايتا قويار دەيسىڭ دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ وتىرعان گەنەرالدار باستاعان سارىالا كيىمدى سامساعان اسكەريلەر (300-دەي ادام) ەندى قازاقتىڭ باۋىرجانى سويلەي باستاعاندا ونىڭ سوزىنە زالدى جاڭعىرىقتىرا قول سوعىپ، اياعىندا ورىندارىنان تۇرەگەلىپ قول شاپالاقتاپ، قۇرمەت بىلدىرەدى. بۇل قازاقتىڭ باۋىرجانىنىڭ بىلىمىنە، اقىل-پاراساتىنا، شەشەندىگىنە كورسەتكەن قۇرمەتتەرى ەدى. ءتىپتى گەنەرالداردىڭ ءبىرى «كورگەنىمىز كوپ قوي ءبىزدىڭ. سونى ءقايتىپ جازۋىمىز كەرەك؟ اقىل-كەڭەس الايىن دەپ ەدىم، قالاي كەزدەسە الامىن؟» دەپ قازاقتىڭ باۋىرجانىنان اقىل-كەڭەس سۇرايدى. سوندا وسىنىڭ بارىنە كۋا بولىپ زالدا وتىرعان قازاق جازۋشىسى سافۋان شايمەردەنوۆ «وسىنداي ۇل تاپقان قازاق حالقىنان اينالايىن!» دەيدى تەبىرەنىپ. ءبىراق بۇل ءسوزدى باۋكەڭە ەستىرتپەي، ىشىمنەن ايتتىم دەپ جازدى جازۋشى ءوزىنىڭ ءار قازاققا ەتەنە تانىس «اعالاردىڭ الاقانى» كىتابىنداعى «ماقتانىش» اتتى شىعارماسىندا. باتىر باۋىرجاننىڭ ەر مۇحامەتقۇلعا ارناعان ولەڭىندە قازاقتىڭ ءبىر باتىر ۇلى قازاقتىڭ ەكىنشى ءبىر باتىر ۇلىن «كەلبەتتى، ءھام ونەرلى سالتاناتتى، سەندەي جىگىت انادان تۋا بەرمەس» دەپ جىرلاعان ەدى. وسى سوزدەردى قازاق حالقى قازاقتىڭ باۋىرجانىنىڭ وزىنە دە قاراتىپ ايتاتىندىعى ءشۇباسىز. جوعارىدا كەلتىرىلگەن جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆتىڭ «قارعا تامعان قان» رومانىندا ءۇندى حالقىنىڭ اڭىزى ايتىلادى. ءۇندى حالقىنىڭ اڭىزى بويىنشا قۇداي اۋەلى ايەلدى جاراتقان ەكەن دەيدى. ايەل جەر بەتىندە جالعىز بولىپتى. سونان سوڭ ايەل قۇدايعا وزىنە سەرىك بولارلىق جان جاراتىپ بەرۋدى سۇرايدى. ءبىراق ايەل قۇدايدىڭ جاراتقان ماقۇلىقتارىنىڭ بىردە-بىرەۋىن جاراتپاي، ورمانعا جىبەرە بەرىپتى. وسىلاي توقسان توعىز ماقۇلىق جارالادى. ايەل ءجۇزىنشى مارتە بارىپ تىلەگىن ايتقاندا قۇدايدىڭ ايەلگە ءتىلى ءتيىپ: «سەن نە دەگەن قاناعاتىڭ جوق پەندە ەدىڭ؟» – دەيدى ايەلگە. «ەڭ سوڭعى تىلەگىم!»، – دەيدى ايەل دە بوي بەرمەي. قۇداي: «ال ايت تىلەگىڭدى»، – دەگەندە، ايەل: «وسىعان دەيىن جاساعان توقسان توعىز ماقۇلىقتىڭ بويىنداعى ەڭ جاقسى قاسيەتتەرى وسىعان بەرىلسىن»، – دەگەن ەكەن. سوندا قۇداي ءجۇزىنشى ەتىپ جىگىتتى جاراتقان ەكەن دەيدى. جىگىتتەردىڭ بويىنداعى ارىستاننىڭ ايباتى، جولبارىستىڭ قايراتى، ايۋدىڭ سابىرى، قىراننىڭ جۇرەگى، سۇڭقاردىڭ العىرلىعى وسىعان بايلانىستى بولاتىن بولسا كەرەك. «جىگىت سەكسەن سىرلى، توقسان توعىز قىرلى بولسىن» دەگەن اتا ماقالى دا وسىعان بايلانىستى شىققان ەكەن. ءبىراق بۇل كەلە-كەلە وزگەرىپ «جىگىت ەڭ بولماسا ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى بولسىن» دەپتى. جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ باۋىرجان اعاسىن ءوز كىتابىندا وسى ءبىر اڭىزداعى جىگىتكە ۇقساتادى.

***
شىعارمانىڭ نەگىزگى دەرەگى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، گۆارديا پولكوۆنيگى، حالىق ءسۇيىپ وقىعان بىرنەشە شىعارما، تۋىندىلاردىڭ اۆتورى، جازۋشى، قازاق حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ 1991 جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قانمەن جازىلعان كىتاپ» شىعارماسىنىڭ ىشىندەگى دەرەكتەردەن («سوعىس پسيحولوگياسى»، «مايداننان جازىلعان حاتتار»، «اڭگىمەلەر، ماقال-ماتەلدەر») الىنعان. اۋدارعان مۇحتار قازبەكوۆ. قۇراستىرعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ. كىتاپ مازمۇنىندا باياندالعانداي، كريۋكوۆو شايقاسى كەزىندە 19-پولكتەگى 1-باتالونعا كىشى لەيتەنانت م.يسلامقۇلوۆ، 2-باتالونعا كاپيتان ۆەحوۆ، 3-باتالونعا كاپيتان جۋكوۆ كومانديرلىك ەتكەن بولاتىن. شايقاس كەزىندە ۆەحوۆ ب.مومىشۇلىنا تەلەفون سوعىپ: «جەتى-اق ادامىم قالدى، نە ىستەمەكپىن؟» دەدى. جۋكوۆ تەلەفون سوعىپ: «بارلىق باتالوننان جالعىز ءوزىم قالدىم، نە ىستەۋگە بۇيىراسىز؟» دەدى. سوندا ب.مومىش ۇلى ەكەۋىنە دە «ءبىرىنشى باتالوننىڭ كومانديرى يسلامقۇلوۆتىڭ قاراماعىنا بارىڭىز» دەگەن بولاتىن. جۋكوۆقا «ءوز باتالونىڭىزدى ساقتاي الماعان ەكەنسىز، قاتارداعى قاراپايىم سولداتشا سوعىسىڭىز» دەگەن. سوندا جۋكوۆ: «ويپىرماي، ۇلكەن باسىمدى سونشا كىشىرەيتەرلىك مەن نە جازىپ ەدىم. كاپيتان ەدىم عوي. كىشى لەيتەنانتتىڭ قاراماعىنا جۇمسادىڭىز-اۋ» دەيدى. ب.مومىش ۇلىنىڭ بۇل بۇيرىعىنا پولك كوميسسارى لوگۆينەنكو دا نارازى بولادى. بۇدان كەيىنگى جاعداي تۋرالى ب.مومىش ۇلى «كوميسسار ول جاققا پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسىن جىبەرگەن، مەنىڭ بۇيرىعىم جەتكىزىلمەگەن، ولار وندا بارىپ تۇتاس اسكەري سوۆەت قۇرىپتى، بۇل جونىندە مەن بىلگەن جوقپىن. وندا يسلامقۇلوۆتى سوعا باستاعان» دەيدى. ولار مۇحامەتقۇلعا «مومىش ۇلى بىزگە سەنە بەرمەيدى، سەن وعان تەلەفونمەن، ءسىرا، مىنا ادامداردان قورعانىپ بولماس دەپ ايت» دەگەن. وسىدان كەيىن بارىپ ءوزى ديۆاندا جاراقاتىنان قوزعالا الماي جاتقان باۋىرجان مومىش ۇلى يسلامقۇلوۆقا ونىڭ نامىسىن قايراۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ماقالىمەن جوعارىداعى شىعارمادا كەلتىرىلگەن سوزدەردى ايتقان بولاتىن. كەيىن انىقتالعانىنداي، سولداتتار بار بولىپ شىقتى. ولاردى باتالون كومانديرى دوزاقتىڭ ىشىندە جوعالتىپ العان. ءبىراق سولداتتار سول كەزدە شىن مانىندە جاۋمەن ايقاسقان، ەندى ءبىر بولىگى سول كەزدە جاۋمەن قالقادا تۇرىپ، پاناعا جاسىرىنىپ ۇرىس سالعان. باۋىرجان مومىش ۇلى بۇل تۋرالى: «ەرجۇرەك سولداتتارىمىزدىڭ داڭقى ارتا بەرسىن دەيىك!» دەيدى. ال كومانديرلەر تۋرالى «ۇرىستا سولداتتاردى باسقارا الماعانى ءۇشىن قاتاڭ جازالانۋعا لايىق، ءبىراق ءارقايسىسى ءوز پارىزىن ادال ورىنداپ شىققاندىقتان، كىنالارىن كەشىرەمىن» دەدى. ولار موسكۆانىڭ قاقپاسىنا تىكە الىپ باراتىن تەمىرجول مەن قارا جولدىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ماسكەۋدىڭ بوساعاسىندا دۇشپاننىڭ الدىنا كولدەنەڭ بوگەت بولىپ، دۇشپاننىڭ كوپ كۇشىن العا باستىرماي تابان تىرەسىپ، جاۋعا قارسىلىق كورسەتىپ جاتقان بولاتىن. 8-ديۆيزيا رۋزادان كريۋكوۆوعا دەيىن جاۋعا تاباندى تۇردە قارسىلىق كورسەتىپ كەلگەن ەدى. ديۆيزيا جاۋعا شەپتى بەرگەندە دە، جاۋدى ابدەن تيتىقتاتىپ، ولاردىڭ ادام كۇشىنە مول شىعىن كەلتىرىپ بارىپ بەرىپ وتىردى. ويتكەنى پانفيلوۆ تاكتيكاسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى وسىنداي بولاتىن. ول بىردە ب.مومىشۇلىنا «مومىش ۇلى، نەمىستەر مىنا سەلو ءۇشىن ەڭ كەمى ءبىر جارىم پولكىن جەر جاستاندىراتىن بولسىن» دەگەن. «ايىرىلىپ قالعان شەپتى قايتادان الۋعا بولادى، ءبىراق ايىرىلعان ادامداردى قايتارا المايسىڭ» دەيدى باۋىرجان مومىش ۇلى.

باۋىرجان مومىش ۇلى 1944 جىلدىڭ 8 جەلتوقسانىندا موسكۆا قالاسىندا سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ كلۋبىندا سويلەگەن سوزىندە «جولداستار! وسىدان تۋرا ءۇش جىل بۇرىن ءبىزدىڭ قىزىل ارميانىڭ باسقا بولىمدەرىمەن بىرگە پانفيلوۆ ديۆيزياسى موسكۆا تۇبىندەگى اۋدانداردىڭ تىرەك پۋنكتتەرىنىڭ بىرىندە – كريۋكوۆو ستانسياسىندا جۇرگىزگەن جەتى كۇنگە سوزىلعان قيان-كەسكى ۇرىستان كەيىن جوعارعى باس قولباسشىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا مانيەۆرلى قورعانىستان قارسى شابۋىلعا كوشىپ، 1941 جىلى 8 دەكابردە كريۋكوۆو ستانسياسى مەن دەريەۆنياسىن ازات ەتتى. بۇل وقيعاعا بۇگىن ءۇش جىل تولىپ وتىر. مەن ول كەزدە اعا لەيتەنانت شەنىندە ەدىم. قىزىل ارميا قارسى شابۋىلعا شىققان كەزدە، العاشقى ۇرىسقا قاتىناستىم. بۇل داتانىڭ ەلىمىز بەن ديۆيزيا ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى بولاتىن سەبەبى بار، سول كەزدە سوعىس تاريحىندا بەتبۇرىس بولدى، ياعني ءبىز قورعانىستان قارسى شابۋىلعا شىققان ەدىك. بىزدەر كريۋكوۆوعا قاراي شابۋىلعا شىققان كەزدە، اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلى، ءۇش جىل وتكەن سوڭ ءوزىن پوۆەست قاھارمانى، ادەبي تۇلعا، كىتاپ كەيىپكەرى بولامىن دەپ استە ويلاعان جوق ەدى. مەن جۇرگىزىلگەن جۇزدەگەن ۇرىستاردان كەيىن پانفيلوۆشىلاردىڭ ىشىنەن ءتىرى قالعاندىعىم ءۇشىن دە، بۇگىن سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا پولكوۆنيك شەنىندە سويلەۋ قۇرمەتىنە يە بولىپ وتىرعاندىعىم ءۇشىن دە تاعدىرعا رازىمىن» دەدى باۋىرجان مومىش ۇلى. عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ «قانمەن جازىلعان كىتاپقا» جازعان العى سوزىندە بۇل كىتاپ تۋرالى ايتقان ويىن وقىرمانعا «جاڭا تولقىن جاس ۇرپاقتى اتا ءداستۇرىن قاستەرلەپ وتان ءسۇيۋ رۋحىندا تاربيەلەۋدىڭ رۋحاني قۇرالىنا اينالار دەگەن سەنىمدەمىز» دەپ قورىتادى.

ال قازاق جازۋشىسى قالمۇقان يسابايەۆتىڭ «سوناتا» جانە «قازاق ءۆالسى» شىعارمالارى جازۋشىنىڭ 1975 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىققا شىققان «جولداس كومەندانت» اتتى كىتابىنىڭ ىشىنەن، ال جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆتىڭ كىتابىنان الىنعان دەرەك جازۋشىنىڭ 1980 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىققا شىققان ەكى تومدىق شىعارمالارىنىڭ ءبىرىنشى تومىنا ەنگەن «قارعا تامعان قان» رومانىنان، ال جازۋشى مامىتبەك قالدىبايەۆتىڭ كىتابىنداعى دەرەك جازۋشىنىڭ 1989 جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان جارىققا شىققان «ۇمىتىلماس كەزدەسۋلەر» كىتابىنان، ال جازۋشى سافۋان شايمەردەنوۆ كىتابىنداعى دەرەك جازۋشىنىڭ 1990 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىققا شىققان «اعالاردىڭ الاقانى» كىتابىنان، ال اقىن-كومپوزيتور تىنىشباي راحيموۆتىڭ «دومبىرا مەن كۇيساندىق» ولەڭى 1983 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن، اقىننىڭ 1980 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىققا شىققان «توعىز پەرنە – توقسان كۇي» اتتى جىر كىتابىنىڭ جۇيەلى جالعاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن «كوكىرەگىم – كۇيساندىق» اتتى جىر كىتابىنىڭ ىشىنەن الىنعان.

ال قۇرمانعازى كونسەرۆاتورياسى جانە كۇيشى قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى مەن كومپوزيتور رامازان ەلەبايەۆ، ءانشى تەمىربەك كوكىبايەۆ جايىنداعى دەرەكتەر «قازاق سسر» 4 تومدىق قىسقاشا ەنسيكلوپەدياسىنىڭ» 1988، 1989 جىلدارى جارىققا شىققان 3، 4-تومدارىنداعى دەرەكتەردەن الىنعان. باس رەداكتور ر.ن. نۇرعالييەۆ.

ال «قازاق ءۆالسى» ءانىنىڭ كومپوزيتورى لاتيف ءحاميديدىڭ «قازاق ءۆالسى قالاي تۋدى؟» اتتى شىعارماسى جانە «جاس قازاق» ءانىنىڭ ولەڭىنىڭ اۆتورى، جازۋشى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ «جاس قازاق» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحى دا باياندالا كەتەتىن «سىرشىل ءانشى» اتتى شىعارمالارى 1989 جىلى «ونەر» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ارداق» ونەر تاقىرىبىنداعى تۋىندىلار جيناعىنان الىنعان. قۇراستىرعان سەرىك نەگيموۆ. 1942 جىلى كالينين مايدانىنا بارعان كەزدەرىندە ع.مۇستافين، ج.ەلەبەكوۆ، ە.ءومىرزاقوۆتاردىڭ بلينداجدا دەمالىپ جاتقان ءبىر ءساتى ەكەن. وسى كەزدە ج.ەلەبەكوۆ دومبىرامەن ءبىر اۋەندى شەرتىپ وتىرىپتى. ع.مۇستافين: «مەن ەستىمەگەن ءتاۋىر نارسە ەكەن مىناۋىڭ. تارتشى» دەيدى ج.ەلەبەكوۆكە. سوندا ءانشى ج.ەلەبەكوۆ سول ارادا ع.ءمۇستافيننىڭ مىنا سوزىنە كۇلىپ جىبەرەدى. «راس، ءتاۋىر مە؟ بۇل كەشە ءوزىڭ ايتپا دەگەن رامازان شىعارعان ءان ەمەس پە» دەيدى. سويتسە سونىڭ الدىندا عانا قازاقستاننان بارعاندار ونەرىن كورسەتىپ بولعاننان كەيىن، جاۋىنگەرلەر دە ءوز ونەرىن كورسەتكەن كونسەرتتە رامازان ەلەبايەۆ تولەگەنگە ارنالىپ شىققان ءوزىنىڭ «جاس ءقابىر باسىندا» دەگەن ءانىن ماتىنىمەن گارمونعا قوسىپ ورىنداپ بەرگەن ەكەن. سول كەزدە سول ءاننىڭ اۋەنى دە، ءماتىنى دە جازۋشى ع.مۇستافينگە ۇناماي قاپتى. كونسەرتتەن كەيىن ول رامازانعا: «بۇل ءاندى ايتۋعا بولمايدى. جوقتاۋ ءتارىزدى. جاسىق، جىلاۋىق ءان ەكەن. اۋىل اراسىندا ايتىلاتىن زارلى انگە ۇقساس. بىزگە كوتەرىڭكى، جىگەرلى اندەر كەرەك» دەپ ايتقان ەكەن. ەندى ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ شەرتىپ وتىرعانى سول ءاننىڭ اۋەنى ەكەن. ع.مۇستافين بۇل ارادا: «ءاننىڭ اۋەلدە ۇناماي، كەيىن قۇلاققا جاعىمدى ەستىلۋىنىڭ ەكى سىرى بار ەدى. مەن اۋەلدە ءاندى تەكسىمەن قوسا ەستىگەن بولاتىنمىن. سوزدەرى جوقتاۋ، كۇيىنۋ سارىنىندا بوپ ۇيقاسى ونشا كەلىسپەدى. ءاننىڭ دە جەتىمسىزدىگى بار. جۇسىپبەك وسى ءاندى سىننان وتكىزىپ، وڭدەپ دومبىراعا سالىپ الىپتى» دەيدى ءوزىنىڭ جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ جايىندا جازعان «سىرشىل ءانشى» اتتى شىعارماسىندا. «ولاي بولسا، بۇل ءاندى اياقسىز تاستاماۋ كەرەك. جاڭادان تەكست جازۋ كەرەك شىعار» دەيدى ع.مۇستافين. سوندا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ: «بۇل تاماشا ءان بولعالى تۇر. ەندەشە تەكست جازىپ بەر» دەيدى ع.مۇستافينگە. «ەكەۋمىز ءبىراز كۇن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەدىك. ءسوزدى ءان ىرعاعىنا لايىقتاۋ ءۇشىن كەي جەرىن قايتا-قايتا وڭدەيمىز. رامازان ەلەبايەۆتىڭ، ءسوزىن مەن جازعان «جاس قازاق» ءانى، كەيىن جۇسىپبەكتىڭ ورىنداۋىمەن كوپشىلىككە تارادى» دەپ جازادى اتاقتى «جاس قازاق» ءانىنىڭ ولەڭىنىڭ اۆتورى، جازۋشى عابيدەن مۇستافين ءانشى ج.ەلەبەكوۆ جايىندا جازىلعان ءوز شىعارماسىندا.

ال «قازاق ءۆالسىنىڭ» اۋەنىنىڭ دە، ولەڭىنىڭ دا ومىرگە كەلۋ دەرەگى قىزىق. اۋەلدە ل.حاميدي راديوپەساعا مۋزىكا جازۋعا كوڭىلى داۋالاماي جۇرەدى. وسىلاي جۇرگەندە ءبىر كۇنى ل.ءحاميديدىڭ ۇيىنە راديوپەسانىڭ رەجيسسەرى قاليبەك قۋانىشبايەۆ كەلەدى. ول ل.حاميديمەن كورشى تۇرادى ەكەن. «سەن قاشقاقتاما، سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى. بىلەسىڭ بە، ۋاقىت دەگەن زىمىراپ ءوتىپ بارادى... بىلسەڭ سول، ەرتەڭنەن باستاپ جاز... جازاسىڭ!» دەيدى. وسىدان كەيىن ل.حاميدي مۋزىكا رەداكسياسىنداعى ماقسۇتبەك مايشەكيننەن پەسانى الىپ، جازۋعا وتىرادى. كوپ قينالادى. اۋەلى جولاماننىڭ ارياسى رومانس جانرىندا دۇنيەگە كەلەدى. وعان جاۋاپ رەتىندە ونىڭ سۇيگەن قىزى سايراننىڭ ارياسى دا رومانس جانرىندا ۇيلەسىمىن تابادى. رومانس بۇل كەزدە قازاق مۋزىكاسىنا ەتەنە بولىپ بارا جاتقان كەزى ەكەن. ءبىراق پەساداعى وسى ەكى جاستىڭ توي ۇستىندە قۋانىشتى كوڭىل كۇيمەن قوسىلىپ ورىندايتىن تاعى ءبىر اندەرى بار ەكەن. ەندى ل.حاميدي وسى دۋەتتى قانداي جانردا جازسام ەكەن دەپ كوپ ويلانادى. اقىرى ۆالس ىرعاعىندا جازباققا بەل بۋادى. سەبەبى قۋانىشتى توي، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيگە ساي مۋزىكا ول ۆالس بولاتىن دەيدى ل.حاميدي. ءبىراق ۆالس بۇل كەزدە قازاق مۋزىكاسىنا ەتەنە بولىپ سىڭىسە قويماعان ەكەن. «نە بولسا دا كوردىم، مەن مۇنىڭ ۆالس ەكەنىن ەشكىمگە ايدارلاپ ايتپاي-اق قويايىن» دەيدى ل.حاميدي. سوندا دۋەتتى تىڭداعان انشىلەر ج.ەلەبەكوۆ پەن ك.بايسەيىتوۆا «قاراي گور، مىناۋ قازاق ءۆالسى عوي» دەپ قۋانعاننان ەكەۋى بىردەي ورىندارىنان تۇرەگەلىپ كەتتى دەپ جازادى ل.حاميدي ءوزىنىڭ «قازاق ءۆالسى» قالاي تۋدى؟» اتتى شىعارماسىندا. «1942 جىلى فرۋنزە قالاسىندا وتكەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستان مۋزىكاسىنىڭ ونكۇندىگىنەن كەيىن «قازاق ءۆالسىنىڭ» اسەم اۋەنى وداق كولەمىنە كەڭ تارادى» دەيدى ل.حاميدي. وسىدان كەيىن اقىندار «ەكى توي» سوعىس تاقىرىبى عوي. پەسادا ورىندى بولعانىمەن، جەكە شىرقاۋعا كەلمەيدى، سوندىقتان ونىڭ ولەڭىن جاستىق، ماحاببات تاقىرىبىنا قايتادان جازۋ كەرەك» دەيدى. ءبىراق س.مۇقانوۆ ءۆالستىڭ ولەڭىن جازىپ بەرەمىن دەگەن ۋادەسىن سوزا بەرەدى، قولى تيمەيدى. وسىلاي بىرنەشە اي وتەدى. ءبىر كۇنى ل.حاميدي كوشەدەن س.مۇقانوۆتى كورەدى. جۇمىسقا بارا جاتىر ەكەن. بۇل كەزدە س.مۇقانوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بوپ ىستەيدى ەكەن. ل.حاميدي دە وعان ەرىپ وداققا بارادى. س.مۇقانوۆ كەزەكشىدەن كىلتىن الىپ جاتقاندا ل.حاميدي وعان «سابە، كىلتتى ماعان بەرشى» دەيدى. كابينەتكە سابەڭدى الدىمەن كىرگىزىپ، ءوزى دە كىرىپ، ەسىكتى ىشتەن بەكىتىپ تاستايدى. «ە-ە، مۇنىڭا نە جورىق، لاتەكە-اۋ؟» دەيدى س.مۇقانوۆ. «ەسىكتى جاۋىپ قويدىم، سابە. كىلتتىڭ مەندە ەكەنىن كورىپ وتىرسىڭ، قاشان ءۆالستىڭ جاڭا ولەڭىن جازىپ بىتكەنىڭشە، ەسىك اشىلمايدى» دەيدى ل.حاميدي. «لاتەكە-اۋ، لاتەكە!..» دەيدى س.مۇقانوۆ. «جوق-جوق، مەن تىڭدامايمىن!.. ءقازىر جازىپ بەرەسىڭ، ءبىتتى...» دەيدى ل.حاميدي. سابەڭ مىنا سوزگە جىميىپ ەرىكسىز بارىپ ورىندىعىنا وتىرىپ، قاعاز-قالامىن دايىنداي باستايدى. جازۋشىنىڭ جۇزىندەگى الگى جىميىسى بىرتە-بىرتە ويلىلىققا اۋىسىپ بارا جاتتى دەيدى كومپوزيتور. «ومىرشەڭ ءبىر ولەڭنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن، ناعىز «قازاق ءۆالسىنىڭ» ەندى تۋعانىن سەزدىم» دەيدى كومپوزيتور جازۋشىنىڭ جازعان وسى ءبىر جىرىنان كەيىن. XX عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا دۇنيەگە كەلسە دە، بۇل ءان بۇگىنگى جاستارعا دا ورتاق دۇنيە. سەبەبى XXI عاسىردىڭ جاستارى دا ماحابباتتى جىرلايدى. وسى اندە ايتىلعانداي، كوكتەگى كۇن نۇرىنان قۋات الىپ، جۇلدىزداردان دا جارىعىراق جايناي تۇسەتىن الاش جاستارى تۇرعاندا جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «قازاق ءۆالسى» ءانىنىڭ ولەڭى دە، جازۋشى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ «جاس قازاق» ءانىنىڭ ولەڭى دە ومىرشەڭ جىرلار بولا بەرەدى. ال قازاقتاردى XIX عاسىردا ەۆروپاعا تانىستىرۋدا ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن برونيسلاۆ زالەسسكيي ءوزىنىڭ قازاقتار جايىنداعى جازباسىندا «بۇل حالىق مۋزىكانى جاقسى كورىپ، كەز كەلگەن ساتتە ونى كوڭىل قويىپ تىڭداي بىلەدى» دەپ جازدى. ال XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى قازاق دالاسىنداعى ءوزى كورگەن قازاق جاستارىنىڭ ماحابباتتى جوعارى باعالايتىنىن، اسىرەسە ءوزى ولارعا وچەركىندە «قاپ-قارا جانارى شوقتاي جاينايدى» دەپ باعا بەرگەن قازاق ارۋلارىنىڭ ۇلتتىق ويىن كەزىندەگى ءساتىن «دالا امازونكاسى ۇناعان جىگىتكە عانا ءوزىن قۋىپ جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، ال باسقا دامەگويلەر بولسا بوسقا قىزدان قامشى جەپ قايتادى... جۇرەككە ءامىر قاي جەردە بولسىن جۇرمەيدى، اسىرەسە ول وسىناۋ ولكەدە قاتتىراق سوعاتىنداي» دەپ جازدى. سىرتكوز ب.زالەسسكييگە ارۋلاردىڭ ماحاببات دەپ سوققان جۇرەگى اسىرەسە وسىناۋ قازاق دالاسىندا قاتتىراق سوعاتىنداي بوپ كورىندى. «ماحابباتتى جىرلايمىز ءبىز – جاستار» دەيدى قازاق جاستارى ءوز ۆالسىندە. ال جوعارىداعى اڭگىمەدە بۇل ۆالس تۋرالى «كلاسسيشە ۆالسەن» رەستورانىنداعى جۇپتار «نوح مالە» نوح مالە» («تاعى دا، تاعى ءبىر رەت!») دەدى الاقاندارىن سوعىپ. ولار بۇل ءۆالستىڭ اۋەنىنىڭ تاعى دا وينالۋىن سۇراپ جاتىر. ويتكەنى قازاق جاستارى دا ءوز ۆالسىندە «ءبىزدىڭ جىر دا بار جىرعا ۇلاسقان» دەمەي مە. ءيا، ولاردىڭ ءۇنى الەمدىك جىرلارعا بارىپ ۇلاسا بەرەدى. سەبەبى بارلىق حالىقتار بارلىق ۇلى ءارى تاماشا نارسەلەر جاساۋعا قابىلەتتى دەگەن قازاقتىڭ باۋىرجانى. (شىعارماداعى «قازاق ءۆالسى»، «جاس قازاق» اندەرىنىڭ تەكسى 1980 جىلى «ونەر» باسپاسىنان شىققان «ءان – كوڭىلدىڭ اجارى» قازاق اندەرى جيناعىنان الىنعان. قۇراستىرعان ەڭىلحان مەكەجانوۆ. ب.زالەسسكيي ەڭبەگىنىڭ دەرەگى 1991 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «الەم» الماناحىنان الىنعان. 1-باسىلىم. باس رەداكتور اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ. ب.زالەسسكييدى اۋدارعان جازۋشى كادىربەك سەگىزبايەۆ).

---