InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شاردارا اۋدانى
№16 كوللەدج مكقك
ورىنداعان: ق-46 توپ ستۋدەنتى جەڭىس ءابساتتار بايسەريك ۇلى
جەتەكشىسى: پارمانكۋلوۆ كانات جاكسىمبەكوۆيچ

مازمۇنى

1. ماقساتى
2. كورنەكىلىگى
3. ساباقتىڭ بارىسى
3.1 ءمۇعالىم ءسوزى
4. قازاقتىڭ تىيىم سوزدەرى
4.1 ءبىلىم الۋشىلاردىڭ پىكىرى، ولەڭدەرى
5. قورىتىندى
6. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. ماقساتى

قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن ىزگى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ حالىقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ساباقتاستىعىن ءتۇسىندىرۋ، كەيبىر حالىق اندەرىن، ماقال-ماتەلدەرىن ۇيرەتۋ يماندىلىق، يناباتتىلىق، ىزەتتىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ.

2. كورنەكىلىگى
قازاقستان كارتاسى، گلوبۋس، سۋرەتتەر، بەينەتاسپا. قازاق ءۇيىنىڭ جاساۋى، ماقال-ماتەلدەر،دانالاردان شىققان ءسوز، قولونەر بۇىمدارى، ويۋ-ورنەك تۇرلەرى.

3 ساباقتىڭ بارىسى.
3.1 ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءمۇعالىم ءسوزى
قاي زامان بولسىن ادامزات الدىندا باستى مىندەت – ادال، ءبىلىمدى، ەڭبەك سۇيگىش ۇرپاق تاربيەلەپ ءوسىرۋ. بۇل مىندەتتى ءار حالىق سالت-داستۇرىنە وراي ىسكە اسىرادى. ياعني ءار حالىق عاسىرلار بويى سىننان ءوتىپ، سۇرىپتالعان وزىق سالت-داستۇرلەرىن جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە پايدالانىپ كەلگەن.
بالا تاربيەسى تەك كوللەدجدىڭ قابىرعاسىندا  عانا بەرىلمەيتىنى انىق. انانىڭ بەسىك جىرىنان باستاپ، انانىڭ جەر قوينىنا بەرگەنگە دەيىنگى  ءوزى كورىپ-بىلگەن سالت–داستۇرلەر، ادەت–عۇرىپتار بارلىعى دا ادامنىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىراتىن ءومىر ساباقتارى.
ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپ اتادان بالاعا قاراپ وتىراتىن مول مۇرا.
ءسالت-داستۇردىڭ پايدا بولىپ، قالىپتاسۋ تاريحىنا كوز جىبەرسەك، ولار حالىقتىڭ ءال-اۋقات، تۇرمىس-تىرشىلىك بولمىسىنان تۋىپ قالىپتاساتىنىن كورەمىز.
قوعامدىق سالت–قوعامدىق بولمىستان تۋىندايدى دەگەن ءسوز. حالىقتىق پەداگوگيكاسىنىڭ تۇرمىستىق ەرەجە بولىپ، حالىقتىڭ سالتىنا اينالعان ادەت–عۇرىپتاردىڭ تاربيەلىك ءمانى ەرەكشە. حالىق تاربيەنى بالاعا انا قۇرساعىندا جاتقاننان باستايدى. وعان كۋا ىشتەگى ءسابيدىڭ ۋاقىتىندا دۇنيەگە كەلۋى ءۇشىن ۇلكەن انالار ءتۇرلى ىرىمدار جاسايدى.
4 قازاقتىڭ تىيىم سوزدەرى
1.تۇرمىستىق- شارۋاشىلىققا بايلانىستى ىرىم تىيىمدار:
1. نان ۇستىنە زات قويما.
2. ناندى ءبىر قولىڭمەن ۇزبە.
3. ناندى لاقتىرما.
4. ءسۇتتى توكپە.
5. سىپىرعىشتى تىك قويما.
6. وتقا تۇكىرمە.
7. تۇزدى باسپا.

2. مادەني-گيگيەنالىق ماعىنانى قالىپتاستىراتىن ىرىمدار مەن تىيىمدار:
1. شەلەكتەگى سۋعا اۋزىڭدى سالما.
2. ساۋساعىڭدى اۋزىڭا سالما .
3. باس كيىممەن ويناما.
4. تاڭدايىڭدى قاقپا.
5. باسىڭدى شايقاما.
6. ەكى ەزۋىڭدى كەرمە.
7. شاشىڭدى اياق استىنا تاستاما.
8. جاعىڭدى تايانبا.

3. ەكولوگيالىق تاربيە بەرەتىن تىيىم سوزدەردىڭ تۇرلەرى:
1. جالعىز اعاشتى جۇلما
2. كوكتى جۇلما.
3. مالدى تەپپە.
4. سۋعا دارەت سىندىرما.
5. قۇستىڭ ۇياسىن بۇزبا
6. سۋ شاشىپ ويناما.

4.ادەپ مادەنيەتىنە تاربيەلەيتىن ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەر:
1. ۇلكەننىڭ الدىن كەسپە
2. ادامدى اينالما
3. كەمتار ادامعا كۇلمە.
4. ادامعا قاراپ تۇكىرمە.
5. جامان بۇزاقى سوزگە ەرمە.
6. كىسىگە قارۋ كەزەمە.
7. ۇلكەننىڭ ەجولىن كەسپە.
8. جاقسىدان تابارىك ال، جاقسىلىعى تيەدى.
9. اناعا زەكىمە، ازابىن تارتاسىڭ.
10. باردى جوق دەمە، بارىڭ جوق بولادى.

5. ىرىمدار مەن تىيىمداردىڭ بالانى قاۋىپتەن ساقتاندىراتىن تۇرلەرى:

1. وتپەن ويناما.
2. وتتان اتتاما.
3. پىشاقتى شالقاسىنان قويما.
4. پىشاقتىڭ ءجۇزىن جالاما.
5. اياق-قولىڭدى جىپپەن بايلاما.
6. تۇندە سۋعا بارما
7. جۇگىرىپ ۇيگە كىرمە.

ءمۇعالىم: قازاق حالقى وسىنداي ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەر ارقىلى ۇل-قىزدارىن وعاش تا وسال قىلىقتارىن سىناپ، تىيىم، تارتىپكە سالىپ، تاربيەلەپ وتىرعان. ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەر - حالقىمىزدىڭ اينالا قورشاعان ورتا، تابيعات، ءوزارا قارىم-قاتىناس تۋرالى ءومىردىڭ وزىنەن تۇيىندەگەن پايىمداۋلارى مەن قاعيدالارى، فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدارى، الەۋمەتتىك جانە مادەني تۇرمىسىنىڭ  كورسەتكىشى.

6. ىرىمدار مەن تىيىمدار جانە ەكولوگيا.

ەجەلگى حالىقتاردىڭ تۋعان توپىراق، اتامەكەن، تابيعات، جان-جانۋارلار تۋرالى ۇعىم-تۇسىنىكتەرى، تانىم-تالعامدارى ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەردەن ەرەكشە ورىن العان. قازىرگى مەكەن تۇراعىمىز، جەرىمىز ەكولوگيالىق اپات ايماعىنا اينالىپ، ەكولوگيالىق سىرقاتىمىز اسقىنىپ، داعدارىپ وتىرعان كەزەڭدە دە اتا-بابالارىمىزدىڭ مىڭ جىلدىق تاجريبەسىنەن ۇيرەنەرىمىز كوپ. قازاق حالقىنىڭ ۇرپاعىنا ەكولوگيالىق ءبىلىم مەن تاربيە بەرەتىن ىرىمدارى مەن تىيىم سوزدەرىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا وي جۇگىرتىپ كورەيىك. ولار نەگىزىنەن جەر مەن سۋدى، وسىمدىكتەردى، قۇستار مەن جانۋارلاردى، اڭدار مەن جاندىكتەردى قورعاۋعا، ولارعا راقىمشىلىق ەتۋگە، وبال، ساۋاپ دەگەندى سەزىنۋگە تاربيەلەيدى.

7. حالقىمىز «كوكتى جۇلما» دەگەن، «كوكتى جۇلساڭ كوكتەي سولارسىڭ» دەپ جامان ىرىمعا جورىپ، جۇلعىزباعان. «ناندى ءبىر قولىڭمەن ۇزبە»، «ناننىڭ ۇگىندىسىن اياققا باسپا» دەگەن سوزدەردە دامگە، ونى داستارحانعا كەلتىرەتىن ەڭبەككە دەگەن قۇرمەت سەزىمىنىڭ ءىزى بار. سونداي-اق اتا- بابامىز «تال كەسكەنشە، قولىڭدى كەس»، «قاراعاي كەسسەڭ، قاڭعىرىپ قال» دەپ ءوسىپ تۇرعان اعاشقا تيگىزبەيدى. وت جاعۋعا تەك قاراعاي مەن شىرشانىڭ كەۋىپ كەتكەنىن، مالدىڭ قيى مەن تەزەگىن پايدالانۋدا كۇنكورىس قامىنان دا باسقا سەبەپ بولسا كەرەك.

8. حالقىمىزدىڭ توبىلعىلى سايعا قوي تۇسىرتپەي، شي اتاۋلىنى قورىق قىلىپ، كۇزەت قويۋىنىڭ ءوزى كۇنكورىس  قامى عانا ەمەس،  تابيعاتتى قورعاۋ، ايالاۋ ارەكەتىنەن تۋىنداسا كەرەك. قازىرگى كەزدەگى ورىندالىپ جۇرگەن حالىق اندەرىنىڭ ءبىرى «توبىلعى ساي» اتالۋى تەگىن ەمەس.

9. قازاق حالقىنىڭ جەر،سۋ  تۋرالى ۇعىم-تۇسىنىكتەرىنە نازار اۋدارالىق «وبال بولادى» دەپ ەگىندى، شالعىندى جەردى بەت الدى باستىرماعان، «اعىن سۋدىڭ ارامى جوق» دەپ سۋعا دارەت سىندىرماعان، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەپ اعىندى سۋدى بۇرعىزباعان.

10. قۇستار مەن اڭدارعا جاساعان راقىمشىلىعىن مىناداي ۇعىمداردان بىلەمىز: «قۇستىڭ قارعىسىنا ۇشىرايسىڭ» دەپ قۇستاردىڭ ۇياسىن بۇزدىرماعان، «بەتىڭە شۇبار تۇسەدى» دەپ جۇمىرتقاسىن جارعىزباعان.حالقىمىز  قىران قۇستى اتقىزباعان، «اققۋ قۇس كيەلى» دەپ وعان قۇس سالۋعا، ونى اتۋعا تيىم سالعان. سونداي-اق قارلىعاشتى كيەلى دەپ ۇققان. ەگەر قارلىعاش كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنىڭ شاندۋىندا ۇيا سالسا، بالاپاندارى ۇشىپ كەتكەنشە كوشپەي وتىرعان.

11. اتا-بابالارىمىز مالدى تەپكىزبەگەن. «قويدىڭ ءسۇتى قورعاسىن، قويدى تەپكەن وڭبايدى» دەگەن، «قۇتى قاشادى» دەپ مالدى باسقا ۇرعىزباعان، بالاعاتتاماعان.  «سيىر مەن قويدىڭ جەلىنى ءىسىپ كەتەدى» دەپ توگىلگەن ءسۇتتى اياققا باسقىزباعان.

12. ءبىزدىڭ حالقىمىز اڭدارعا دا راقىمشىل بولعان. اڭ اۋلاۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ ولاردى بەيبەرەكەت ولتىرە بەرمەگەن. قاجەتىنە قاراي ۇنەمدەپ اۋلاپ، قالعاندارىنىڭ ءونىپ- وسۋىنە جاعداي جاساعان.

4.1 ستۋدەنتتەردىڭ پىكىرى، ولەڭدەرى
1-ستۋدەنت
شىلدەحانا – ءسابي دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ءبىر جەتى بويى  انا مەن بالانى كۇتىپ، ونىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، ونىڭ قاسىنا داستارحان جايۋ ادەتى. قازاق ەلىنىڭ  ءار تۇپكىرىندە بۇل ءراسىم ءار قالاي وتەدى. سول كۇنى بالانى شىلدە سۋىنا شومىلدىرىپ سىڭعىرلاعان تىيىندار سالادى، بالاعا دەنساۋلىقپەن بىرگە بايلىق تا تىلەيدى. شىلدەحانا وتكىزىلەتىن كۇنى انا ابدەن سورپالانىپ ءوزىنىڭ شىلدە تەرىن شىعۋى ءتيىس.

2-ستۋدەنت
قىرقىنان شىعارىۋ - بوبەك دۇنيەگە كەلگەن سوڭ 40-كۇننەن سوڭ ونىڭ العاش رەت شاشى مەن تىرناعى الىنىپ، بەسىكە سالۋ ءراسىمى ورىندالادى.
40-كۋننىڭ ءوزى اناننىڭ بوي كوتەرىپ، دەنساۋلىعى تۇزەلگەن كەزدە بولادى. جاپلى وسى ۋاقىت ىشىندە اناننىڭ دا، بالانىڭ دا دەنساۋلىعى وتە مىقتى كۇتىمدى قاجەت ەتەدى. اناعا كىندىك شەشە كومەك بەرۋى ءتيىس. بۇل داستارحان باسىنا تەك ايەل ادامدار كەلىپ قاتىسادى.  

3-ستۋدەنت           
ەسىمىن اتاۋ (ات قويۋ) – بۇل ءراسىم ۇلاعاتتى كىسىگە جۇكتەلەدى. قازاق اتارىنىڭ كوپتىگى باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلىگى. قىز بالالاردىڭ  ەسمدەرى   ولاردىڭ كوركەمدىلىكتەرى. ات قويۋ «كوز تيمەسىن»، «ءتىل تيمەسىن»، دەگەن  ويمەن قويىلادى.  ات تاڭدالعاننان  كەيىن  بالانىڭ  قۇلاعىنا  ءۇش رەت  قايتارا ايتىلادى.

4-ستۋدەنت
بەسىككە سالۋ - بۇل كىشىگىرىم توي رەتىندە وتەدى. كەلۋشىلەت تارتۋ تارالعىلارىن، شاشۋلارىن شاشۋ، جورالعىلارىن الىپ كەلەدى، بەسىككە سالۋ  نەمەسە بولەۋ تاجىربيەلى اجەگە نەمەسە اناعا جۇكتەلەدى. بەسىكتى تۇبەگىمەن، جابدىعىمەن كىندىك شەشە الىپ كەلەدى، سۋمەن بالا شىلانادى، ىدسىستارى وتىرعاندارادا تاراتىلىپ بەرىلەدى. بالانىڭ «يت كولەگى» جۇگىرتىلەدى، ياعىني ءتاتى ءدام تولتىرىلعان كىشكەنە دوربا ءيتتىڭ مويىنىنا  كويلەگىمەن بايلانادى دا جۇگىرتىلەدى، سوڭىنان قۋالاپ جەتكەن بالا دورباعا يە بولادى. بەسىكتىڭ تۇبەگى ورنالاسقان جەردەن كىشكەنە بۇرشاق  ءتارىزدى توقاشتار وتكىزىلىپ، ونى «تىشتىما» دەپ اتالادى. وسى جەردە جينالعان انالار بەسىك جىرىن ايتادى.
بەسىك جىرىنىڭ سوزدەرى ەستيار بالالاردىڭ وي قيالدارىنا جىر ەتىپ، انانىڭ مەيىر-شاپاعاتىن ارىتتىرادى. ونداي وتتى جىرلاردى  بالالاردا جاتتاپ الۋى كەرەك.

5-ستۋدەنت
تۇساۋ كەسەر - ءبىر جاسقا تولىپ ەركىن جۇرە باستاعان بالا بوبەكتىڭ باسقان قادامى قۇتتى بولىپ، ودان ءارى جانى جاماندىق كورمەي جاقسى ءجۇرىپ كەتۋىنە تىلەك ءبىلدىرۋ سالتاناتى رەتىنە وتەدى. بوبەكتىڭ تۇساۋىن اتا-اناسىنىڭ قالاۋى كەسەدى. تۇساۋى كەسىلگەن بالانى «اق جول بولسىن» دەپ  اق ورامالدىڭ ۇستىمەن نەمەسە جۇمساق بولسىن دەپ كىلەم ۇستىمەن جۇرگىزەدى.

تۇساۋ كەسەر جىرلارى ايتىلادى.    
قاز،قاز بالام، قاز بالام،
قادامىڭدى جاز، بالام...
انەكەي، اق بەسىك.
الديىمە ب ا ق بەسىك.
شۇمەگىڭدى سالايىن،
سىلدىرماعىن تاعايىن.
جىبەك كورپە جابايىن،
باۋىق بارقىت پۇلىشتەي.
بالداقتارىڭ كۇمىستەي،
جابدىعىڭمەن سىيلاسىن.
جاتسا بوپەم جايلاسىن،
كوسنم سەنەن وسەدى
جايلى بولسىن توسەگى.

6-ستۋدەنتت
بالانى اتقا مىڭگىزۋ سالتى - بالانىڭ بۋىنى بەكىپ، 4-6 جاسقا كەلگەندە بالىنى ات ۇستىندە ءوزىن-وزى ۇستاپ وتىرا الاتىن جاعدايعا جەتكەندە، اتقا مىڭگىزۋ سالتىن جاساپ، ات قۇلاعىندا وينايتىن دەنساۋلىعى زور، مىقتى، شىمىر، جاۋىنگەر، ەڭبكەقور، قيىندلىققا ءتوزىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ  ءبىر ءتۇرى.
بالاعا ەر-تۇرمان سىيلاپ (اشاماي، جاندارما، توقىم، جۇگەن، نوقتا) اتقا  مىڭگىزىپ توي جاسايدى.
بۇل ارەكت ەر بالانىڭ ەندىگى ازمات بولۋعا دايىندالعاندىعىنىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى.

6. قورىتىندى
«اتا كورگەن وق جانار، انا كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، اتا-بابالارىمىز ۇل-قىزدارىن جاسىنان باستاپ سان الۋان ىس-ارەكەتپەن، جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن ەڭبەكپەن تاربيەلەگەن. ەر بالانى بەس جاىنان تاي جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعاننان باستاپ، ونى قولقانات دەپ ەسەپتەگەن. «جىگىتكە جەتى ونەر دە ءازدىقو ەتەدى»  دەپ حالقىمىز ەر بالانى ءتور تۇلىك مالدى باعىپ – كۇتۋگە، جەر قىرتىسىن، وسىمدىك تۇرلەرىن بىلۋگە، قاراڭعى تۇندەردە جۇلدىزدى اسپانعا قاراپ باعىت-باعداردى بەلگىلەپ، قونىس – سۋدى ءدال تابۋعا ۇيرەتكەن. 

اكەنىڭ بالاسىنا اقىل ايتىپ، جاۋاپكەرشىلىككە جۇكتەپ، ونى بەس-جيىرما جاسىندا ەنشى بەرىپ، جاستاردى ءوز بەتىمەن شارۋا قۇرىپ، ءومىر سۇرۋگە دايىنداعان. اتالارىمىز ەر جىگىتتەن اۋىلدىڭ، رۋدىڭ، ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا ءارقاشان دايىن بولۋدى تالاپ ەتكەن. ۇلدارعا كوكپار تارتۋ، بايگەگە شابۋ، اۋدارىسپاق، تەڭگە الۋ، كۇرەس، سايىس ويىندارىن ۇيرەتكەن. ەرلەردەن ساداق تارتۋ، نايزاگەرلىك ونەردى، سويىل سوعۋدى ءبىلۋدى تالاپ ەتىپ، دايىنداعان.          

جەتى اتاسىن ۇيرەتۋ ەسىدەن قالعان اتالى ءسوز، بابالردىڭ ونەگەسىن، ەرلىگىن، ازاماتتىلىعىن بالالارعا ۇعىندىرۋ - اكە مىندەتى بولىپ ەسەپتەلگەن.  
«قىز وسسە - ەلدىڭ كوركى» دەگەندەي، قىز بالانىڭ سىرت بەينەسى، كەيىنە ءبىلۋى ونىڭ ىشكى مادەنيەتىمەن، تاربيەلىك دەڭگەيمەن بايلانىستى. قىز – بولاشاق انا، اق بوساعانىڭ ارۋى، شاڭىراقتىڭ بەرەكە قۇتى. قىز بالانى جاسىنان توزىمدىلىككە، ادەپتىلككە، سىپايلىققا تاربيەلەگەن. قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى بولاشاقتىڭ ايقىن كورىنىسىنە ۇلەسىن تيگىزەدى. ساۋاتتى دا، سالماقتى ادامگەرشىلىك قاسيەتى مول جاس ۇرپاق ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپپەن وتە تىعىز بايلانىستى.         

7. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر   
1. «مەكتەپتەگى سىنىپتان تىس جۇمىستار» رەسپۋبليكالىق پەداگوگيكالىق جۋرنال.
2. «مەكتەپ» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-ادىستەمەلىك جۋرنال.

---