InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شاردارا اۋدانى
№16 كوللەدج مكقك
ورىنداعان: ق-46 توپ ستۋدەنتى قوجان ورالحان قوجان ۇلى
جەتەكشىسى: پارمانكۋلوۆ كانات جاكسىمبەكوۆيچ

مازمۇنى

1. ماقساتى
2. كورنەكىلىگى
3. ساباقتىڭ بارىسى
3.1 كىرىسپە ءسوز
4. نەگىزگى ءبولىم
4.1 ءتىل قاتىناس قۇرالى
4.2 وي قوزعاۋ
4.3 جاقسى ءسوز، جارىم ىرىس
4.4 پىكىرلەسۋ

1. ماقساتى
قازاق حالقىنىڭ تەرەڭ تامىرلى، ونەگەلى، ادەپ-عۇرپىن، ءسالت-داستۇرىن، مادەني-مۇراسىن وقۋشىلار بويىنا دارىتىپ، تەوريالىق بىلىمدەرىن ىس-ارەكەتپەن ۇشتاستىرۋ، اتا-انالار تاجىريبەسىنىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىلەرىمەن حالىقشىلدىق، يماندىلىق، ەڭبەكشىلدىك جانە ادامگەرشىلىك رۋحىندا تاربيەلەۋ.

2. كورنەكىلىگى
 «ادەپتىلىك ەرەجەسى»، «دانالىق الىپپەسى»، «تىيىم، ىرىم سوزدەر»، «ادەپتىلىك جانە ادەپسىزدىك تۋرالى توپتاستىرۋ ستراتەگياسى» جانە «ادام بويىنداعى مىنەز-قاسيەتتەرى» تۋرالى سلايد، گۇلدەر مەن شارالاردى بەزەندىرۋ، قازاقتىڭ ۇلتتىق قورجىنىنان سۇراق پاكەتتەرىن الۋ.

3. ساباقتىڭ ءتۇرى
ويقوزعاۋ

4. ساباقتىڭ بارىسى

4.1 كىرىسپە ءسوز
ۇلكەنگە ىزەت، كىشىنى ءومىر شىڭىنا شىعارار ۇلاعاتتىق دەپ بۇگىنگى «سالەم –ءسوزدىڭ اناسى»  تاربيە ساعاتىمىزدى قاتار قۇربىنى وقشاۋلاماس، الالاماس كەڭ پەيىلدىك. بارعا قاناعات، جوققا اپشىماس جايساڭدىق. ايتىس – تارتىستان اۋلاق، استامشىلىققا اياق باسپاس ادالدىق. سىپايىلىقتىڭ قازاقى ءبىر تانىمى نەگىزىنەن قىز-كەلىنشەككە ءتان يبالىق، ەرەن ۇستامدىلىق، يمان جۇزدىلىك، جىلى لەبىزدىك.

5. نەگىزگى ءبولىم
1. قىز جانە ۇل-بالانىڭ ادەپتىلىگى تۋرالى
2. سالەمدەسۋ مادەنيەتى تۋرالى
3. كورىنىس: «تاربيەدەگى قاتەلىك»
4. قۇپيا حاتتارعا جاۋاپ بەرۋ

5.1 ادەپتىلىك تۋرالى
ادەپ – مىنەزدىڭ اناسى. دۇنيەدەگى يگىلىكتىڭ، يماندىلىقتىڭ بارشاسى انادان، انا كيەسىمەن قاسيەتىنەن باستاۋ الىپ تارايتىنى سياقتى، رۋحاني مىنەز ادەپتەن، ادەپتىلىكتەن ءوربيدى.

ادەپتىلىك انا سۇتىمەن ساناعا سىڭەتىن ۋىز مىنەز. ادەپتىلىكتىڭ ءبىر ۇلگىسى بيازى سىپايىلىق. ءومىر قالپىنىڭ ءتالىمدى قاراپايىمدىلىعى. «سارى مايدان قىل سۋىرعان» تازالىق پاكتىك. «سىرى كەتسەدە سىنى كەتپەس» سۇلۋ ساندىلىك. جان-جارالار، بەت جىرتار بوگدە ءسوزسىز «ءبىز، سىزدىك». شارشاۋ شىعارماس سىر تۇيىندىلىگى، ءىلتيپاتتىق، تارتىپتىلىك، قۇرمەتتىلىك. ۇيات، ۇياتتىق – ارلى مىنەز كوركەم مىنەز-ادامنىڭ ەستەتيكالىق – ەتيكالىق سانىمەن ءمانى. بۇل رەتتە ادەپتىلىكتى، ۇياتتىلىقتى، نامىستىلىقتى جانە ماڭعازدىقتى ەرەكشە اتاعان ءجون.
ۇلىڭ وسسە، كۇندەي بولسىن دەپ تىلە،
قىزىڭ وسسە، گۇلدەي بولسىن دەپ تىلە.
قىز جانە ۇل-بالانىڭ ادەپتىلىگى تۋرالى.

ادەپتى بالا - ادەمى. ادەپتىلىك دەگەنىمىز  -  ءوزىن-وزى كەز-كەلگەن ورتا ادەپتى دە، مادەنيەتتى ۇستاي ءبىلۋ، قارت كىسىلەرگە «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ امانداسىپ، ولاردىڭ اماندىعى مەن دەنساۋلىعىن سۇراي ءبىلۋى. امانداسۋدىڭ دا ادامگەرشىلىك، ءىلتيپاتتىلىق، ادەپتىلىك، يماندىلىق ءمانى زور. يمانى جوقتىڭ – ۇلتى جوق. 

ۇل-بالا – شاڭىراق يەسى، ەر – ازامات، اتا-انانىڭ وتىن تۇتاتۋشى. ەر بالا ءوز اتا-اناسىنا، ءىنى-قارىنداسىنا قامقورشى، ەل قورعانى بولۋعا مىندەتتى. قازاق قىزىن ۇزاتىپ، ۇلىن ۇيلەندىرگەن، قۇدا ءتۇسىپ، قۇداسىن قۇدايىنداي سىيلاي بىلگەن. «قىزىڭ وسسە، قىزى يبالى مەن كورشى بول» دەگەن بابالارىمىز ايتقان.

«قىزدىڭ جولى جىڭىشكە» دەمەكشى، - قىزدى قازاق جات جۇرتتىق، ۇيگە قوناققا ساناعان. وسىعان بايلانىستى قازاق قىزىن الپەشتەپ، ماپەلەپ، يناباتتى ەتىپ، ءتىل تيگىزبەي تاربيەلەگەن.
«قىز ەمەس، قىزدىڭ اتى قىزىل التىن،
كورىنەر تولعان ايداي ءجۇزى جارقىن،
ۇلكەننىڭ الدىن وراپ ءسوز سويلەمەس

حالقىنىڭ ساقتاي بىلگەن ىزگى سالتىن» - دەگەندەي قىزدارىمىز يناباتتى، ونەگەلى نازىك بولىپ وسسە ەكەن دەيمىز.تىرشىلىكتىڭ قىسىنى ءتارتىبى، ادەبى بار. كەز-كەلگەن ادامنىڭ نەگىزگى تىرشىلىكتە: ۇيىقتاۋ، ويانۋ، كيىنۋ، ەڭبەك ەتۋ، تىنىعۋ. ءابىر تىرشىلىكتىڭ ءوز ءمانى بار، ءوز ءتارتىبى بار. سەن وز-وزىڭە قىزمەت ەت. سەن ءوز باسىڭا قىزمەت ەتە الماساڭ، ياعني ومىرگە قالىپتاسقان قاعيدالار مەن ادەپتىلىك ورىندالماي وپىق جەيسىڭ. وزىڭە-وزىڭ قىزمەت ەت، ءوز-وزىڭدى باعالاي ءبىل.

اتا-اناسىن سىيلاماعان ادامدا ادامدىق قاسيەت جوق. ەڭ ادەپتى بالا اتا-اناسىنىڭ الدىندا ادەپ-عۇرىپتى ساقتاپ، اتا-بابامىزدىڭ ءسالت-داستۇرىن ساقتاي ءبىلۋ كەرەك، اياۋلى اناڭ اس ازىرلەپ، داستارحان ءمازىرىن جاساعاندا كومەكتەسىپ، اكەسىن تاماققا شاقىرىپ، الدىمەن اكە تاتقان سوڭ عانا باسقا بالالارى ادەپپەن، «الىڭىزدان» باستاپ ءدام تاتادى. بۇل – ۇلتتىق ادەپ.

«ابىلەت باسقاندى ۇيقى باسادى» دەپ حالقىمىز بەكەر ايتپاعان. ۇيقى قالپىنان اسسا، ول – اۋرۋ. كەز-كەلگەن ادەپتى ادام ۋاقىتىندا جاتىپ، ۋاقىتىندا تۇرىپ، تىرشىلىگىن جاساماسا ادامدىق قاسيەتتەن ايىرىلاپ قالادى. حالىق سالتىندا ۇلكەنگە جول بەرۋ، ورىن ۇسىنۋ، ۇلكەننىڭ الدىندا ادەپ ساقتاپ، ىزەتتى بولۋ جەكە ادامنىڭ پارىزى بولىپ قالىپتاسقان حالىقتىق ءداستۇردى قاستەرلەي بىلمەگەن بالا ادەپسىز بالا.
ادەپتىلىك، يماندىلىق امانداسۋدان باستالادى.
ادام بالاسىنىڭ رۋحاني قول جەتكەن زور يگىلىگى – سالەمدەسۋ.

5.2 سالەمدەسۋ مادەنيەتى تۋرالى
سالەمەتسىز بە؟ «سىزگە سالەم جولدايمىن» نەمەسە تاۋلىكتىڭ مەزگىلىنە قاراي، «قايىرلى ءتۇن»، «قايىرلى كۇن»، «قايىرلى كەش» دەگەن سوزدەردى ايتىپ امانداسادى.

سالەمدەسكەندە ەشقاشان داۋىس كوتەرمەۋ كەرەك. ءتىپتى ەڭ جاقسى دوسىڭا دا قولىڭدى نەمەسە قالپاعىڭدى بۇلعاي، كوشەنىڭ ارعى جاعىنان «سالەم» دەپ ايقايلاۋعا بولمايدى. ادەتتە قارسى كەلە جاتقان اداممەن قاتارلاسۋعا بىرنەشە قادام قالعاندا امانداسادى.
ۇلبالدار جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان قىزدارمەن نەمەسە وزدەرىنەن جاقسى ۇلكەن كىسىلەرمەن امانداسقاندا ورنىنان تۇرادى جانە قىز بالا مەن ادەتتەگىدەي، باسىن ءيىپ، ال جاقسى ۇلكەندەرمەن ءيىلىپ امانداسادى. قول الىپ امانداسقاندا ورنىنان تۇرۋ دەگەنىمىز قۇرمەت كورسەتۋ. ەگەر سىزگە مۇلدە باسقا ادام سالەمدەسكەن جاعدايدا جاۋاپ قايىرىپ، وعان ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن اڭعارتپاۋ كەرەك. ەگەر ءسىز سالمىنە جاۋاپ قايرۋعا ۇلگەرمەي قالساڭىز، ونىمەن كەلەسى كەزدەسكەندە كەشىرىم سۇراۋىڭىز كەرەك. تانىسىڭىزدى ءجيى كورسەڭىزدە مىندەتتى تۇردە امانداسىپ تۇرۋ كەرەك. ەگەر جاعداي ءماجبۇر ەرتپەسە، تانىسىڭىزدى اڭعارماعان ءتۇر كورسەتۋ ادەپتىلىككە جاتپايدى. ەرەجە بويىنشا، وزىڭىزگە تانىس ادامدارمەن عانا امانداسۋىڭىز كەرەك. ءبىراق ءوزىڭىز سويلەسىپۇلگەرمەگەن بولساڭىز، ياعني جۇمىسقا بارا جاتقاندا، دۇكەندەردە نەمەسە باسقا جەرلەردە ءجيى كەزدەستىرەتىن ادامدارمەن دە امانداسۋعا بولادى.ءسىز ول ادامدارمەن ەشبىر تانىستىعىڭىز بولماسا دا بوتەن اداممەن امانداسقان قاتەلىك ەمەس-دەپ ويلايمىن.

قول الىسۋ ءارقاشاندا دوستىق پەيىلدى ءبىلدىرۋى ءتيىس. ءبىراق ەكىنشى ادامنىڭ قولىن قاتتى قىسۋ نەمەسە ۇزاق جىبەرمەي تۇرۋ ورىنسىز. ستول ۇستىندە قول ۇسىنبايدى. قول الىسۋ ءۇشىن ۇسىنىلعان قولدى الماۋ-قورلاعاندىق. ەگەر ءسىز قاندايدا ءبىر سەبەپتەرمەن قولىڭىزدى بەرە المايتىن بولساڭىز مۇنى ايتىپ، سىپايىلىقپەن كەشىرىم سۇراۋىڭىز كەرەك.

باس كيىمدى شەشىپ سالەمدەسۋ - ادەمى – عۇرىپ، ءبىراق كورەگەندىلىق قالپاقتىڭ قانشالىقتى كوتەرىلگەندىگى ارقىلى ەمەس قايتا ادامنىڭ بۇكىل مىنەز-قۇلقى ارقىلى، اتاپ ايتقاندا ونىڭ امانداسقان كەزىندەگى بەت الپەتىنىڭ كەسكىنى ارقىلى دا انىقتالادى. باس كيىمدى الماي-اق سىپايى امانداسۋ بولادى. ادەپتىلىكتىڭ ءوزى سالەمنەن باستالادى. سالەم – ءسوزدىڭ اناسى.

بىلگەنى ءجون ءار قازاقتىڭ بالاسى – دەگەندەي ءار حالىقتىڭ ءومىر سۇرۋىنە، سالت-داستۇرىنە بايلانىستى سالەمدەسۋ ادەپتەرى دە ءار-تۇرلى بولادى.
كۇنشىعىس ەلى جاپوندىقتار بىر-بىرىنە ءيىلىپ،ەكى قولىن قۋسىرىپ، باسىن شۇلعىپ، بەلىن بۇگىپ جىميا كۇلەدى. اۋعاندار الدىمەن قولىن ماڭدايىنا تيگىزىپ، يبا جاساپ، ءيىلىپ سالەم بەرەدى. بۇل باسىمىز امان بولسىن دەگەنى. ەرتەدەگى قىتايلار ءوز قولىن ءوزى قىسىپ امانداسقان. ءقازىر «بۇگىن تاماقتاندىڭىز با؟ قارنىڭىز توقپا؟» دەپ سۇرايدى.
ال بىزدە شە؟ اسسالاۋماعالەيكۋم اتا؟ (سىزگە اماندىق تىلەمىن)
ۋاعالەيكۋمسالام، بالام! (سىزگە دە اماندىق تىلەيمىن!)
دەنىڭىز ساۋما؟ امان-ەسەنسىزبە؟
قۇدايعا شۇكىر، بالام. ءتاڭىردىڭ بەرگەن ىرىزدىعىن جەپ ءجۇرىپ جاتىرمىز.
سالەم بەردىك اجە! باقىتتى بول! كوپ جاسا! وركەنىڭ ءوسسىن!
ءۇي ءىشى، بالا شاعاڭىز امان با؟ تاڭىرگە ءتاۋبا، بارلىعى كۇيلى قاتتى امان ەسەن.

5.3 كورىنىس: «تاربيەدەگى قاتەلىك»
ساحنالىق قويىلىم. «تاربيەدەگى قاتەلىك»

ادەپتىلىك دەگەنىڭ،
ءارقاشاندا كەرەگىڭ.
اسەمپازدىق دەگەنىڭ،
اۋرە سارساڭ الەگىن.
ءتارتىپتى بالا سۇيەنىش،
توبەڭ ءبىر كوككە جەتەدى.
ءتارتىپسىز بالا كۇيىنىش،
تومەندەپ باسىڭ كەتەدى.
كىم ۇلكەندى تىڭداسا،
كىم ۇلكەندى سىيلاسا،
ۇلكەن بولعان كەزىڭدە،
سىيلى بولماق ءوزى دە.

5.4 قۇپيا حاتتارعا جاۋاپ بەرۋ
قازاقتىڭ ۇلتتىق قورجىنىنان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ.
مەكتەپتە شىعىسىمەن ۇيگە قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتقاندا الدىڭنان ءبىر ۇلكەن كىسى شىقتى. سەن نە ىستەر ەدىڭ؟ وزىڭنەن ۇلكەن كىسىلەر اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا نە ىستەر ەدىڭ؟
كوشەدەن بىرەۋ ءجون سۇراسا نە ىستەرسىڭ؟ اۆتوبۋس نە تروللەيبۋستا ەگدە ادامدى كورگەندە نە ىستەيسىڭ؟ قانداي جاعدايدا ورىننان تۇرىپ باسىن ءيىپ امانداسۋ كەرەك؟
ۇلكەن كىسى مەن قالاي سويلەسۋ كەرەك؟ قالاي امانداسۋ كەرەك؟
سەن «ادەپتىلىك-ادەمىلىك» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ جۇگى اۋىر قارت كىسى الدىڭنان شىقسا نە ىستەيسىڭ؟ مۇگەدەك ادام جولدان وتە الماي تۇر، نە ىستەيسىڭ؟

6. قورىتىندى
بولسىن ەلىم تىنىشتىقتىڭ تۇراعى،
جاس ۇلاندار بولسىن ماڭگى قىراعى
سەندەرسىڭدەر جاڭا عاسىر جاستارى
بولاشاقتىڭ ماڭگى ءومىر شىراعى.
دەي وتىرا  «سالەم ءسوزدىڭ اناسى» دەپ اتالاتىن تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز. كوڭىل قويىپ تىڭداعاندارىڭىز ءۇشىن كوپ راقمەت ايتامىز.                 

7. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
- سىنىپتان تىس جۇمىستار. كەزەكتى باسىلىمدار
- ينتەرنەتتەگى ماتەريالدار
- ۇستاز جارشىسى گازەتى

---