InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شاردارا اۋدانى
№16 كوللەدج مكقك
ورىنداعان: ق-46 توپ ستۋدەنتى امانوللا ۇسەن ابديساتتار ۇلى
جەتەكشىسى: پارمانكۋلوۆ كانات جاكسىمبەكوۆيچ

مازمۇنى

1. ماقساتى
2. كورنەكىلىگى
3. ساباقتىڭ بارىسى
3.1 كىرىسپە ءسوز
3.2 شاردارا شەجىرەسى جايلى ادەبي-مونتاج
3.3 شاردارا جايلى اقىنداردىڭ جىرلارى
4. قورىتىندى
5. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. ماقساتى  

ءبىلىم الۋشىلارعا «وتان»، «تۋعان جەر» قۇندىلىقتارى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ. تۋعان ەل، تۋعان جەردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندىرۋ. تۋعان جەرگە قامقورلىق جاساي ءبىلۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ.

2. كورنەكىلىك

دەرەكتى فيلم، سلايد، شاردارا جايلى كىتاپتار.

3. ساباقتىڭ بارىسى

3.1 كىرىسپە ءسوز  

ادامزات جاراتىلعالى بەرى قانشاما دۇنيە جاڭارىپ، قانشاما سۋ اقتى. ەجەلدەن مالعا دا، جانعا دا، اڭ، قۇس اتاۋلارىنىڭ بارشاسىنا قۇتتى قونىس بولىپ،  سارقىلماس نەسىبە سىيلاپ كەلە جاتقان سىرشىل سەيحۇنداريانىڭ ورتا اعىسى... ەڭسەسى بيىك تاۋلاردان ەكپىندەپ قۇلاپ، ەتەككە جەتىپ، جازىق دالانى باۋىرىنا قىسىپ بالبىراپ اعىپ... بۇيرات- بۇيرات شاعىل توبەلەرگە سۇعىنا بەرگەندە سۋ اياعى قۇردىمعا كەتەتىن شەكسىز-شەتسىز شولەيتتى، قۇمدى ولكەدەن سەكەم العانداي ءدۇر سىلكىنىپ، جارقىراپ اعىپ، تەرىسكەيگە قاراي جالت بۇرىلاتىن تۇسى ەسكى زامانداردان شاردارا دەپ اتالادى.  شاردارا ءوڭىرى تاريحى مەن مادەنيەتى، وركەنيەتى مەن دامۋى قاتار ۇشتاسقان كيەلى دە شەجىرەلى مەكەن. شاردارا دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «ءتورت قاقپا» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ولاي دەيتىنىمىز شاردارا ءتورت جولدىڭ تورابىندا جاتىر. تۇستىگىندە سامارقاند، تەرىسكەيىندە تۇركىستان، شىعىسىندا تاشكەنت، باتىسىندا  بۇقارا شاھارلارى  ءتورت بۇرىش بولىپ ورنالاسقان.  شاردارا كەرۋەن جولدارىنىڭ ورتا تۇسىندا جاتىر.

ءتورت قاقپالى ولكەنىڭ ەجەلگى تاريحىنا كەلەتىن بولساق، بۇل اۋماق  تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە تولى ەسكى شەجىرەسىمەن ەرەكشەلەنەدى. 1959-1963 جىلدار ارالىعىندا بۇل ولكەدە ەسكى قامال-قورعاندار مەن ۇيىندىلەرى عانا قالعان قالاشىقتاردىڭ ورنىندا ارحەولوگيالىق  زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ەكسپەديسيانى  قازاق كرس عىلىم اكادەمياسى ش. ءۋاليحانوۆ  اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا  ينستيتۋتىنىڭ عالىم-ارحەولوگتارى باسشىلىق جاساعان بولاتىن. جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا زەرتتەۋلەرىنىڭ  مەرزىمى مەن رەتىنە قاراي شاردارا قالاسىندا ەگىنشىلىگى مەن قولونەرى قاتار دامىعان، وتىرىقشى تۇرعىندارى بارى ءۇش قالا ءومىر سۇرگەنى انىقتالدى. ءبىرىنشى اقتوبە دەپ اتالاتىن قالاشىق قازىرگى اۋدان ورتالىعىنان 15 شاقىرىمداي جوعارىدا، سىرداريانىڭ  وڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان. زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا بۇل قالا I – V عاسىرلار ارالىقتارىندا ءومىر سۇرگەن. ال ەكىنشى اقتوبە قالاسى ءقازىر سۋ قويمانىڭ استىندا قالعان. بۇل قالا XIII عاسىردىڭ باس كەزىندە، العاشىندا قارا قىتايلار مەن حورەزم شاحى مۇحامەدتىڭ، كەيىننەن مونعولداردىڭ باسقىنشىلىق جورىقتارىنان  قيراتىلىپ، ورتەلىپ كەتكەن.

جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا، اتادان بالاعا جەتىپ كەلە جاتقان اڭىزىندا اقتوبە كەزىندە سىر بويىندا اپپاق شاعالاداي سوناۋ الىستان كورىنەتىن اقكەنت دەگەن ۇلكەن قالا ەكەن. زاماننىڭ زامانىندا قالانى كيردىڭ اسكەرلەرى باسىپ اپتى. ءسويتىپ سىردىڭ وسى ءبىر باياۋ، جايىلا اعاتىن جەرىنەن بەرگى بەتكە وتپەك بولعان. قامىستان، كادىمگى تۇيەنىڭ ۇرگەن قارنىنان سال جاساپ، وزەننەن وتپەككە ارەكەتتەنەدى. ءبىراق اتاقتى حانشا توميريس قالانى تاستاپ بەرگى بەتكە شىعادى دا كيردىڭ قولىن وزەننەن وتكىزبەي، قىرىپ سالادى. ءوزىن تۇتقىنداپ، باسىن كەسىپ، ىشىنە قان تولعان قارىنعا سالىپ، ارعى بەتتە قالعان پارسى اسكەرىنە قاراي اعىزىپ جىبەرەدى. «قان قۇمار ەدىڭ، كير، قانعانىڭشا ءىش»،- دەپ قىزىل بوياۋمەن جازادى. مىنە، سول اقكەنت، اقتوبە قالالارى بۇگىندە شاردارا تەڭىزىنىڭ استىندا قالدى.

شاردارا قالاسىنىڭ سولتۇستىك شىعىسىنداعى مۇلكىل اتا زيراتى ماڭايىنداعى جاۋشىقۇمتوبە قالاسى VIII عاسىردا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان. قازبا ماتەريالدارىنا قاراعاندا مۇندا اسا ءىرى قامال بولعان. زامانىندا تالاي-تالاي ەل قورعاعان باتىرلار جۇرگەن اق قىشتى، اق تاستى بەكىنىس، ارۋلار تۇرعان اق ساراي، ساربازدار تۇرعان كوك ساراي  بۇگىندە كۇلگە اينالىپ، جەرمەن جەكسەن بولدى.

 بۇل قالالاردان تابىلعان جادىگەرلەر بۇگىندە ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى ينستيتۋتتا، سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەرميتاج سارايىندا ساقتاۋلى تۇر. وسىلاي ءتورت جولدىڭ تورابىنداعى شاردارا ىرگەلى تايپالاردىڭ مەكەنى بولعان. سول ءبىر قۇمعا كومىپ، بۇگىندە سۋ استىندا قالعان قالالاردىڭ جاڭا ەلەسى، بەينەسى، سولارعا قويىلعان ەسكەرتكىش سياقتى بۇگىندە بۇل وڭىرگە شاردارا اتتى جاڭا قالا سالىندى.

ءيا، شاردارا تاريحى – ۇلكەن شەجىرە.

ات تۇياعى تالاتىن، اسۋسىز جاتقان بەل ەدى،

قۇس قاناتى تالاتىن، شەكسىز،شەتسىز ءشول ەدى، دەمەكشى ءبىر كەزدەرى قۇم سۋىرعان بۇل ولكە ەلسىز جاتقان ءشول دالا بولاتىن. اش وزەگىن جارىپ اققان سىرداريا وزەنىنەن مەيىرى قانىپ سۋسىنداي الماي كەنەزەسى كەپكەن  قىزىلقۇم ءوڭىرىن سۋلاندىرۋ جولىنداعى ۇلى جورىق 1958 جىلى تامىز ايىنان باستالدى.

كليماتتىق جاعدايى توزىمدىلىك پەن تاباندىلىقتى ، قايسارلىق پەن قاجىماس قايراتتى تالاپ ەتەتىن قىزىلقۇمدا تولاسسىز ەڭبەك وسىلاي ءوز ارناسىن تاپتى.

عاسىرلار بويى تىلسىم جاتقان بۇل  القاپقا «ءتىلى باسقا-تىلەگى ءبىر، ءجۇزى باسقا-جۇرەگى ءبىر» الۋان ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرىنەن تۇراتىن ەكپىندى جاستار ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اعىلا باستادى. تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ ەسەلى ەڭبەگى كۇنى-تۇنى تولاسسىز ءجۇرىپ جاتتى. الدا  جاۋاپتى دا كۇردەلى مىندەت- قىزىلقۇم ءوڭىرىن سۋلاندىرۋ، ول ءۇشىن ماگيسترالدى كانالدىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ، ۇلانعايىر القاپتى تەگىستەۋ، بولاشاقتا بوي كوتەرەتىن شارۋاشىلىقتاردىڭ ورتالىقتارىن سالۋ مىندەتى تۇردى. ءقازىر كامىل سەنىممەن ايتۋعا بولادى: تىڭ يگەرۋشىلەر بۇل مىندەتتى ۇلكەن ابىرويمەن اتقارىپ شىقتى. الايدا تىڭدى تۇلەتكەن تىڭگەرلەردىڭ ارقاسىندا 1967 جىلى شاردارا سۋ قويماسى مەن ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى تولىق اياقتالىپ، سيىمدىلىعى 5 ملرد. 700 ملن. تەكشە مەترلىك جاساندى تەڭىز دۇنيەگە كەلدى.

شاردارا ءوڭىرى جاندارى جايساڭ، ەڭبەكسۇيگىش مىڭداعان ادامداردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ بۇگىنگى كەلبەتىنە يە بولدى.

وسى ولكەنىڭ تاريحىن اقيىق اقىن م. ماقاتايەۆ تا جىرعا قوستى.

شاردارا!
شالقادان جاتىر
ادامدار سالعان ارنادا.
قاندى ما ءشولىڭ،
نار – دالام؟
تىندى ما ءۇنىڭ زارلاعان؟

شاردارا!
شالقادان جاتىر جارىقتىق
سوقىر دالانى جارىق قىپ.
كوسە شولدەردىڭ،
كومەيىن، بالەم، جارىتتىق،
اكەسىن، بالەم، تانىتتىق!

بۇگىنگى تاڭدا شاردارالىقتار سول يگىلىكتەردى ءوز قولدارىمەن جاساعان ەڭبەك يەلەرىن شىنايى ماقتان ەتەدى. جىلدار وتەر. ءبىراق، وسىناۋ يگىلىك يەلەرىنىڭ، اپتال ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرى، ەرلىك ىستەرى شيرەك عاسىردا ەمەس، جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدارعا ارقاۋ بولىپ، قۇم قويناۋىنداعى جاقۇتتاي جارقىراپ تۇرا بەرەرى انىق.

3.2 شاردارا شەجىرەسى جايلى ادەبي- مونتاج

قوناق

ەلدىگىڭدى ەرلىگىڭ ايگىلى ەتكەن.
ويعا العانمىن وسىناۋ جايدى كوپتەن.
ءتورت قاقپاعا جىر الىپ كىردىم بۇگىن،
بەرمەسەم دە اكەلىپ ايدى كوكتەن.

كورىپ تۇرمىن كوگىلدىر ءبىر ءتۇس بۇگىن،
ۇلىسىمنىڭ ۇيىتقىسى وڭتۇستىگىم.
ۋا، ارمىسىڭ اياۋلىم، كۇننىڭ ەلى-
ۇلىقتاردىڭ وتانى، ەڭ كۇشتىنىڭ.

شاردارا تۇرعىنى-1
حوش كەلدىڭ، باۋىرىم تۇستىككە،
قوناق بول، اتتان ءتۇس، كۇتپە،
تىرشىلىك كەشىپ جاتىرمىز،
شاردارا دەگەن ۇستىرتتە.

اپتاپتى جەلدى اڭىزاق،
جاز كەلسە جاينار باۋى-باق،
بولادى قىس تا دەگەنمەن،
جاتپايدى بىزدە قار ۇزاق.

جايلاعان تۇرىك، وعىزدار،
دەي-تۇعىن ەل دە اڭىز بار.
قالىپتى تەڭىز استىندا،
قالالار، نەبىر، قورىمدار.

تولقيدى تەڭىز كەي شاقتار،
تەربەيدى-اۋ ءسىرا، ءارۋاقتار.
بۇل جەردە تالاي جوسىعان،
جاۋجۇرەك ۇلى قىپشاقتار.

شاردارا تۇرعىنى-2
سىر بۇگىپ ىشكە قات-قابات،
تولقىنمەن ويناپ جارقاباق.
قىزىلدىڭ قۇمى ۇزدىگىپ،
تەڭىزگە ءتونىپ انتالاپ،
ءتورت قاقپا-تورتكۇل دۇنيەگە،
ءتورت تاراۋ جاتىر جول تاراپ.

كەرۋەن-كەمە كوشتەردىڭ ءىزى قالعان،
قۇم- داريادا قالقىعان ءجۇزىپ ارمان.
سار دالانىڭ تاريحى التىن شىنجىر،
ءار جەرىنەن ابايسىز ءۇزىپ العان.

ءتورت تاراپقا اشىلسا اسىل قاقپا،
اينالار دەپ قىزىلقۇم جاسىل باققا،
شاردارا دەپ اتاپتى بۇل ولكەنى،
ۇلى بابا مۇراسى جاس ۇرپاققا.

شاردارا تۇرعىنى-1
كۇن كۇلىمدەپ ابات تاڭ اتقان جەرى،
بابالاردىڭ تىنىستاپ جاتقان جەرى.
جاۋعا قارسى تۋ ۇستاپ، شاپقان جەرى.
قارا قىلدى قاق جارعان ايتەكە بي،
وي-تەڭىزگە شىمىرلاپ باتقان جەرى.

شاردارا تۇرعىنى-2
كوڭىلىم بايتاق،
كوشىم باي.
شاردارام مەنىڭ وسىنداي.
سىر مەنەن قۇم ءبىر ەلدى
اسىراپ جاتقان قوس ۇلداي...

قوناق
باس الىپ تۇر، ىرىس-باق بەرەكەسى،
ۋىق مىقتى، كەڭ ەكەن كەرەگەسى،
شاڭىراعى شالقىسىن، شاتتىق تولىپ،
قۇتتى بولسىن، مەرەيلى مەرەكەسى!

3.3 شاردارا  جايلى اقىنداردىڭ جىرلارى
شاردارا
شاردارام بابالارىم وسكەن جەرى،
كىندىگىن ءسابيىمنىڭ كەسكەن جەرى.
باسىندا جاۋشىقۇمنىڭ ءپاتۋالاپ،
جەر داۋىن، جەسىر داۋىن شەشكەن جەرى.

شاردارام ساناداعى سانالى جەر،
ارىستان، جولبارىسقا پانالى جەر.
ءبىر شەتى قىزىلقۇمعا اياق باسسا،
ءبىر شەتى بەلەس-بەلەس دالالى جەر.

شاردارا قازاعىمنىڭ ماقتان جەرى،
جاۋشىقۇم جاۋعا ساداق اتقان جەرى.
قىس توعاي، جاز جايلاۋىڭ مەكەن ەتىپ،
توسىندە ءتورت تۇلىك مال باققان جەرى.

توسكەيى تەكەمەتتەي جازىقتى جەر،
قويناۋى قازىنالى ازىقتى جەر.
استىقتىڭ جەتى اتاسى وسەر ەدى-اۋ،
ءداۋ بولساڭ ۇلكەن ارىق قازىپ جىبەر.

شاردارا جىرلارى
سۇلەيمەننىڭ جۇزىگىندەي نۇرلانا،
ساۋلە شاشىپ كۇيگەن ەدى ءۇر جاڭا.
قۇم استىنان كوك اسپانعا كوتەرگەن،
قۇرىش قولدار استاناسى-بۇل قالا.

تاريحقا تەرەڭ بويلار سان ءىزى بار،
ۇراندى ۇزىن اتا  ابىزى بار.
مۇڭلىق پەن زارلىقتى ىزدەپ شانشارحاننىڭ،
تابىسقان تاۋ- توبەنىڭ اڭىزى بار.
 
بەيبىت كۇن تىرەلگەندە تۇيىققا شىن،
كۇللى جۇرت وتەر ماڭگى ءيىپ باسىن.
باتىرلار، قاھارماندار تولعاتقان جەر.

ابىلاي، ماۋلەن جانە سەيىتقاسىم
جىگەرىن كۇيرەتپەگەن كۇيىك عاسىر.

ءوز ورنىن الىپ تۇرعان انىق توردەن،
ەل سەنى تەڭىزىڭنەن تانىپ كەلگەن...
سىيماعان ارناسىنا تولقىندى گەس،
حالىققا بالىق بەرگەن، جارىق بەرگەن.

شاردارام ساعىندىرعان
شاردارام ساعىندىرعان،
تولقىنىڭ توگىلگەن ءان
كوك تەڭىز قۇشاق اشىپ،
كۇن نۇرىن شومىلدىرعان.

التىندى جاعاجايىڭ،
التىنعا باعالايمىن.
كۇن سۇيگەن كەلبەتىڭدى،
قۇمارتا ارالايمىن.

جانىما جارىق ساعان،
شاردارام الىپ قالام.
ءان سالىپ شاعالالار،
اققۋ-قاز قالىقتاعان.

بىتپەيتىن ساۋىعى دا،
نە جەتسىن اۋىلىما.
شاردارام ساعىندىرعان،
تارتاسىڭ باۋىرىڭا.

شاردارام مەنىڭ شاردارام
ءسابيىن تەربەپ ولەڭمەن،
تۇنىعىن بەرگەن تەرەڭنەن.
شاردارام مەنىڭ شاردارام!
ساۋلەت پەن سانگە بولەنگەن.

ارمانداي اسىل تىلەكپەن ،
تىڭگەرلەر تىڭدى تۇلەتكەن.
شاردارام مەنىڭ شاردارام،
جۇرەككە جىلى جىر ەككەن.

ايدىندى كولىم تىنىسىم،
القاپتا ارۋ كۇرىشىم،
شاردارام مەنىڭ شاردارام،
ءوزىڭسىڭ شالقار ىرىسىم.

گۇلدەي بەر!
گۇلدەن ارىلما!
بۇلبۇلىم سايرا باۋىمدا.
شاردارام مەنىڭ شاردارام،
سەن مەنىڭ بايلىق، باعىم دا!

4 قورىتىندى

تەك تۋعان جەر جازادى جۇرەك ەمىن،
تەكتى اقىننىڭ ءقادىرىن بىلەدى ەلىم.
ءتورت بۇرىشىنىڭ دۇنيەنىڭ شارلاپ كەلىپ،
ءتورت قاقپاڭا مەن سەنىڭ تىرەلەمىن.

شاردارا اۋدانىن ءوز قولدارىمەن جاساعان ەڭبەك يەلەرىن ءبىز ءاردايىم شىنايى ماقتان ەتەمىز. جىلدار وتەر. ءبىراق، وسىناۋ يگىلىك يەلەرىن، اپتال ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرى، ەرلىك ىستەرى شيرەك عاسىردا عانا ەمەس، جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدارعا ارقاۋ بولىپ، قۇم قويناۋىنداعى جاقۇتتاي جارقىراپ تۇرا بەرەرى انىق.

ولاي بولسا قىمباتتى ستۋدەنتتەر ەلىمىزدىڭ ۇلى بولساڭ، ەلىڭە جانىڭ اشىسا، ازاماتتىق نامىسىڭ بولسا، قازاقتىڭ ۇلتتىق جالعىز مەملەكەتىنىڭ نىعايىپ، كوركەيۋى جولىندا جان تەرىڭدى سىعىپ ءجۇرىپ ەڭبەك ەت. جەردىڭ دە، ەلدىڭ دە يەسى ءوزىڭ ەكەنىڭدى ۇمىتپا! وتكەندەردىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ، ولاردىڭ ارمان-مۇددەلەرىن جالعاستىرۋ ادامگەرشىلىك پارىز عانا ەمەس، قوعامدىق دامۋدىڭ، ىلگەرى باسۋدىڭ نەگىزگى العىشارتتارىنىڭ ءبىرى.

5. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. عالامتور بەتتەرى
2. باسپا ماتەريالدارى
3. ج. مۇقانوۆ «شاعالالى شاردارا»

---