قازاقتىڭ تۇڭعىش پروفەسسور ماتەماتيگى ءالىمحان ەرمەكوۆ
ەرمەكوۆ ءالىمحان (1891 جىلى — 1970) — الاش قوزعالىسىنىڭ جاس تا، العىر، ىسكەر قايراتكەرى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، تابيعاتىنان زەرەك تۇلعا، ماتەماتيكا عىلىمدارىنان تۇڭعىش قازاق پروفەسسورى.
ءالىمحان ەرمەكوۆ 1891 جىلى وسى كۇنگى قاراعاندى وبىلىسى، اقتوعاي اۋدانى، بورىكتاس دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى ابەۋ حالىققا ءقادىرلى، وزىق ويلى، ورىسشا ساۋاتى بار، ءوز داۋىرىندەگى زيالىلاردىڭ ءبىرى بولعان. 1899 جىلى قارقارالىداعى قالالىق ۋچيليششەگە وقۋعا تۇسەدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا زەيىندى، العىر بولعان ءالىمحان مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، 1905 جىلى سەمەيدەگى ەرلەر گيمنازياسىنا تۇسەدى. وسى وقۋ ورنىن 1912 جىلى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ تاۋ - كەن فاكۋلتەتىنە قابىلدانادى.
تومسكتە وقىپ ءجۇرىپ ورىستىڭ وزىق ويلى ويشىلدارىمەن، عالىمدارىمەن تانىسادى. شوقان ۋاليحانوۆتىڭ دوسى گريگوريي پوتانين ءالىمحاننىڭ بويىنداعى بىلىمگە دەگەن تالپىنىستى كورىپ، ءتانتى بولادى. قارت پوتانين ءالىمحانعا اعالىق اقىل بەرىپ، وعان: «ءالىمحان سەنىڭ ءبىلىمىڭ — ول قازاقتىڭ ءبىلىمى. سول سەبەپتى جاقسى وقى جانە وزگەلەردى وقىت» — دەپ، ۇلكەن ءۇمىت ارتقان. وسى سوزدەردى ءالىمحان اعا ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالدىرىپ، اقتىق دەمى قالعانشا ۇلتىمىزعا ەڭبەك ەتتى. گريگوريي پوتانين ەرمەكوۆكە بەكەر نازار اۋدارماعانىن ۋاقىت دالەلدەدى. ءالىمحان اعامىز ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتارلاردا اعىلشىن، نەمىس، فرانسۋز، يتاليان تىلدەرىن بىلەتىنىن كورسەتكەن. قىزمەتتەس بولعان، شاكىرت بولعان، ايتەۋىر ءالىمحان ەرمەكوۆپەن ءومىر جولى توعىسقان تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءالياعا جايىندى جىلى لەپەس بىلدىرگەن. تەرەڭ ءبىلىمدى، كوركەم - مىنەزدى ءالىمحان اعامىزعا زامانداسى سۇلتانماحمۇت كەلەسى ولەڭ جولدارىن ارناعان:
ءالىمحان ەرمەك ۇلى جاس جىگىتتەن،
كەلەدى ەكىنشى بولىپ بۇل رەتپەنەن.
قازاقتا مۇنداي جىگىت كورمەدىم، — دەپ،
ارداقتى قارت پوتانين لەپەس ەتكەن.
تومداعى ينجەنەرلىك ساباعىندا،
جەتەدى ءبىل جىلدان سوڭ تامامىنا.
وتكىزبەكشى ءومىرىن ءىلىم ۇستىندە،
ءبىر ءتۇرلى بيىكتىك بار تالابىندا.
سويلەپ كەتسە، قوزعالار بويدا جانىڭ،
تاس بولسا دا ەرىتەر جۇرەك قانىن.
شىندىعى، تەرەڭدىگى، ادىلدىگى،
تۋساڭ تۋ وسىلاي، — دەگىزەر جاننىڭ ءبارىن.
ادالدىق، اقجۇرەكتىك، اقتىعىنا،
ءبىر اۋىز قارسى ايتا الماي قۇرىدى ءالىڭ.
مەنىڭشە ەرمەكوۆ — دەگەن بالا،
ۇقسايدى ۇشقىر قىران قارشىعاعا.
ءسوز، ءبىلىمىن سىنايتىن جەر ىلگەرى،
ءازىر ادال كىسى عوي، جەكە دارا،
پاتشا وكىمەتى قۇلاتىلعاننان كەيىن ەلدەگى قالىپتاسقان جاعدايدى ايقىنداپ، الدا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن شەشىپ الۋ ءۇشىن جەر - جەردە قازاق سەزدەرى اشىلىپ جاتتى. ءا. ەرمەكوۆ، العاش رەت ساياسي ىسكە الاش قوزعالىسىنا، 1917 جىلى 27 ءساۋىر، 7 مامىر ارالىعىندا وتكەن سەمەي وبلىستىق قازاق سەزىنە قاتىسادى. وندا ول باسقا دا ادامدارمەن بىرگە سەزد پرەزيديۋمىنىڭ حاتشىلىعىنا، ونان كەيىن سەزد شەشىمىمەن سەمەي وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانادى.
امبە ول، قازاقتار جاعىنان حالەل عابباسوۆ ەكەۋى سەمەي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولادى.
شىلدە ايىنداعى جالپىقازاقتىق سەزدە سەمەي وبلىسىنان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلادى.
1917 جىلى 8 - 17 قازاندا 1 - ءسىبىر وبلىستىق سەزىنە، دەلەگاتتار جينالىسى اتىنان قاتىسادى دا، ونىڭ پرەزيديۋمىنا سەمەي وبلىسىنان كىرەدى. سەزدە ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ نەگىزگى زاڭىن جازاتىن كوميتەت قۇرىلىپ، وعان قازاق دەلەگاتتارى ءا. ەرمەكوۆتى كىرگىزەدى.
مىنە، الاش جولىنداعى كوپتەگەن ساياسي ىستەرگە قاتىسىپ، شىڭدالعان ءالىمحاندى «قازاق» گازەتى «تەحنولوگيچەسكيي ينستيتۋتقا اسقان زەرەكتەر عانا تۇسەدى. ءالىمحان ءبىلىمدى، شەشەن، وتكىر، حالىققا قىزمەت ەتۋدى وزىنە پارىز ساناعان جىگەرلى جاس ازامات»، — دەپ سيپاتتايدى. وسىنداي جان - جاقتى دارىن يەسى جاس سۇڭقاردىڭ جەلتوقساندا وتكەن جالپى قازاق سەزىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتۋى تاڭعاجايىپ ەمەس ەدى. امبە ول، «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى دە بولاتىن.
ءاليحان ەرمەكوۆتىڭ تاريحي زور ەڭبەگىنىڭ ءبىرى — قازاق اۆتونومياسى شەگاراسىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن جانقيارلىقپەن قورعاۋى. وسى ورايدا ول 1920 جىلى 17 تامىزدا ۆ. ي. لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن قازاق وكىلدەرى قاتىسقان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلە قارالعاندا، قازاقستاننىڭ جاعدايى تۋرالى ءا. ەرمەكوۆ بايانداما جاسايدى. وندا ول جەر، قازاقستاننىڭ شەكاراسى تۋرالى ماسەلەلەردى قامتىپ، وكتەمشىل، وزبىر، وتارشىلدىق پيعىلداعى وكىلدەرمەن قىزۋ ايتىسقا ءتۇسىپ، ءوز پىكىرىن تياناقتى، جان - جاقتى، بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن قورعاپ شىعادى. وكۋپانتتار ءوز كىناسىن مويىنداپ، ناتيجەسىندە، كەزىندە قازاقتاردان تارتىپ الىنعان كاسءپييدىڭ تەرىسكەي جاعالاۋىنداعى ەنى ءبىر شاقىرىمدىق جانە ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىنداعى ون شاقىرىمدىق ۇلان - عايىر جەر لەنيننىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن قازاق ەلىنە قايتارىلادى.
قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋدا ءا. ەرمەكوۆءتىڭ ولشەۋسىز ەڭبەگىن زەردەلەي وتىرىپ، ونان كەيىنگى جاسامپازدىق جولدارى قازاق ەلىنىڭ شارۋاشىلىق جايىن قالىپتاستىرىپ، نىعايتۋعا حالىقتى اعارتۋ سياقتى ناقتى ىستەرگە باعىتتالعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. قارقارالىدا مەكتەپ اشادى، تاشكەنت پەن الماتىداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ماتەماتيكادان ءدارىس وقيدى. «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى» 1 - ءبولىم (1935)، «قازاق ءتىلىنىڭ ماتەماتيكا تەرميندەرى» (1936) اتتى وقۋلىق، كىتاپتاردى جارىققا شىعارادى. قازاق اراسىنان تۇڭعىش ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ پروفەسسورى اتاعىن الادى. سونىمەن بىرگە ناعىز ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى قاجەت ەتەتىن سالا — حالىق شارۋاشىلىعىن جوسپارلاۋ كوميتەتىندە جانە باسقا دا جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولادى. 1929 - 1930 جىلدارى ءبىر توپ قازاق زيالىلارى اباقتىعا الىنىپ، تەرگەۋگە تۇسكەندە، ءا. ەرمەكوۆتى دە تۇرمەگە قوسا قامايدى. الاش ءىسىنىڭ مۇلدەم قۇرتىلىپ، ۇرپاقتىق ساباقتاستىق ءۇزىلىپ قالماۋ جانە ۇلت زيالىلارى بولاشاقتى ويلاپ، الاشتىڭ جاس تۇلەك دارىندارى م. اۋەزوۆ پەن ءا. ەرمەكوۆتى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا ولار، «كىنالارىن مويىنداپ» سول جولى بوستاندىققا شىعادى.
الايدا 1937 جىلعى قارا بۇلت ءا. ەرمەكوۆتىڭ باسىنا تاعى دا ءۇيىرىلىپ، 1939 جىلى سوتتالىپ، 1947 جىلعا دەيىن تۇرمەدە وتىرىپ شىعادى. تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن جالامەن قايتا ۇستالىپ، 1958 جىلى بوسايدى. 1957 جىلى 26 قاراشادا تولىق اقتالىپ، 1970 جىلى قايتىس بولادى.
قازاقتىڭ تۇڭعىش پروفەسسور ماتەماتيگى ءالىمحان ەرمەكوۆ
ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاقتىڭ ماتەماتيكا سالاسىنداعى تۇڭعىش پروفەسسورى، قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش جارىق كورگەن «جوعارعى ماتەماتيكا كۋرسى» وقۋلىعىنىڭ يەسى، قاراپايىم قۇمعا اۋناپ وسكەن قازاقتىڭ بالاسى. ول 1891 جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ قارقارالى ۋەزى، تەمىرشى بولىسىندا تۋعان.
ءالىمحاننىڭ ارعى اتاسى ەرمەك بايتاسوۆ قۇنانبايدىڭ توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلعان تۋىستاس ەلدىڭ ازاماتى. ءوز اكەسى ابەۋ ءامىرحان، ءالىمحان، ءاليحان اتتى ءۇش ۇل تاربيەلەگەن، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جان بولىپتى.
اكە بالاعا سىنشى. ءالىمحاننىڭ العىرلىعى مەن زەرەكتىگىن اقىلدى اكە ەرتە باستان-اق تانىعان. باستاۋىش سىنىپتى ۇزدىك بىتىرگەن بالاسىن اكەسى سەمەي گيمنازياسىنا ءتۇسىردى. وسىندا وقىعان جىلدارى ونى ساياسي سەنىمسىز دەپ ستيپەنديادان قاقسا دا، ارا-اراسىندا اۋقاتتىلاردىڭ بالاسىن اقىلى وقىتىپ، وقۋىن التىن مەدالمەن ءبتىردى. بۇل كەزدە ارداقتى اكەسى 1911 جىلى 54 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن ەدى.
ول كەزدە ەرەجەگە ساي گيمنازيانا التىن مەدالمەن بىتىرگەن تۇلەك سانكت-پەتەربۋرگ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا قابىلداناتىن. قارجى قول بايلاسا دا، قيسىنىن تاپقان ءالىمحان تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىنە كونكۋرسسىز قابىلدانادى.
ءالىمحان ەرمەكوۆ 1891 جىلى وسى كۇنگى قاراعاندى وبىلىسى، اقتوعاي اۋدانى، بورىكتاس دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى ابەۋ حالىققا ءقادىرلى، وزىق ويلى، ورىسشا ساۋاتى بار، ءوز داۋىرىندەگى زيالىلاردىڭ ءبىرى بولعان. 1899 جىلى قارقارالىداعى قالالىق ۋچيليششەگە وقۋعا تۇسەدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا زەيىندى، العىر بولعان ءالىمحان مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، 1905 جىلى سەمەيدەگى ەرلەر گيمنازياسىنا تۇسەدى. وسى وقۋ ورنىن 1912 جىلى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ تاۋ - كەن فاكۋلتەتىنە قابىلدانادى.
تومسكتە وقىپ ءجۇرىپ ورىستىڭ وزىق ويلى ويشىلدارىمەن، عالىمدارىمەن تانىسادى. شوقان ۋاليحانوۆتىڭ دوسى گريگوريي پوتانين ءالىمحاننىڭ بويىنداعى بىلىمگە دەگەن تالپىنىستى كورىپ، ءتانتى بولادى. قارت پوتانين ءالىمحانعا اعالىق اقىل بەرىپ، وعان: «ءالىمحان سەنىڭ ءبىلىمىڭ — ول قازاقتىڭ ءبىلىمى. سول سەبەپتى جاقسى وقى جانە وزگەلەردى وقىت» — دەپ، ۇلكەن ءۇمىت ارتقان. وسى سوزدەردى ءالىمحان اعا ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالدىرىپ، اقتىق دەمى قالعانشا ۇلتىمىزعا ەڭبەك ەتتى. گريگوريي پوتانين ەرمەكوۆكە بەكەر نازار اۋدارماعانىن ۋاقىت دالەلدەدى. ءالىمحان اعامىز ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتارلاردا اعىلشىن، نەمىس، فرانسۋز، يتاليان تىلدەرىن بىلەتىنىن كورسەتكەن. قىزمەتتەس بولعان، شاكىرت بولعان، ايتەۋىر ءالىمحان ەرمەكوۆپەن ءومىر جولى توعىسقان تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءالياعا جايىندى جىلى لەپەس بىلدىرگەن. تەرەڭ ءبىلىمدى، كوركەم - مىنەزدى ءالىمحان اعامىزعا زامانداسى سۇلتانماحمۇت كەلەسى ولەڭ جولدارىن ارناعان:
ءالىمحان ەرمەك ۇلى جاس جىگىتتەن،
كەلەدى ەكىنشى بولىپ بۇل رەتپەنەن.
قازاقتا مۇنداي جىگىت كورمەدىم، — دەپ،
ارداقتى قارت پوتانين لەپەس ەتكەن.
تومداعى ينجەنەرلىك ساباعىندا،
جەتەدى ءبىل جىلدان سوڭ تامامىنا.
وتكىزبەكشى ءومىرىن ءىلىم ۇستىندە،
ءبىر ءتۇرلى بيىكتىك بار تالابىندا.
سويلەپ كەتسە، قوزعالار بويدا جانىڭ،
تاس بولسا دا ەرىتەر جۇرەك قانىن.
شىندىعى، تەرەڭدىگى، ادىلدىگى،
تۋساڭ تۋ وسىلاي، — دەگىزەر جاننىڭ ءبارىن.
ادالدىق، اقجۇرەكتىك، اقتىعىنا،
ءبىر اۋىز قارسى ايتا الماي قۇرىدى ءالىڭ.
مەنىڭشە ەرمەكوۆ — دەگەن بالا،
ۇقسايدى ۇشقىر قىران قارشىعاعا.
ءسوز، ءبىلىمىن سىنايتىن جەر ىلگەرى،
ءازىر ادال كىسى عوي، جەكە دارا،
پاتشا وكىمەتى قۇلاتىلعاننان كەيىن ەلدەگى قالىپتاسقان جاعدايدى ايقىنداپ، الدا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن شەشىپ الۋ ءۇشىن جەر - جەردە قازاق سەزدەرى اشىلىپ جاتتى. ءا. ەرمەكوۆ، العاش رەت ساياسي ىسكە الاش قوزعالىسىنا، 1917 جىلى 27 ءساۋىر، 7 مامىر ارالىعىندا وتكەن سەمەي وبلىستىق قازاق سەزىنە قاتىسادى. وندا ول باسقا دا ادامدارمەن بىرگە سەزد پرەزيديۋمىنىڭ حاتشىلىعىنا، ونان كەيىن سەزد شەشىمىمەن سەمەي وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانادى.
امبە ول، قازاقتار جاعىنان حالەل عابباسوۆ ەكەۋى سەمەي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولادى.
شىلدە ايىنداعى جالپىقازاقتىق سەزدە سەمەي وبلىسىنان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلادى.
1917 جىلى 8 - 17 قازاندا 1 - ءسىبىر وبلىستىق سەزىنە، دەلەگاتتار جينالىسى اتىنان قاتىسادى دا، ونىڭ پرەزيديۋمىنا سەمەي وبلىسىنان كىرەدى. سەزدە ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ نەگىزگى زاڭىن جازاتىن كوميتەت قۇرىلىپ، وعان قازاق دەلەگاتتارى ءا. ەرمەكوۆتى كىرگىزەدى.
مىنە، الاش جولىنداعى كوپتەگەن ساياسي ىستەرگە قاتىسىپ، شىڭدالعان ءالىمحاندى «قازاق» گازەتى «تەحنولوگيچەسكيي ينستيتۋتقا اسقان زەرەكتەر عانا تۇسەدى. ءالىمحان ءبىلىمدى، شەشەن، وتكىر، حالىققا قىزمەت ەتۋدى وزىنە پارىز ساناعان جىگەرلى جاس ازامات»، — دەپ سيپاتتايدى. وسىنداي جان - جاقتى دارىن يەسى جاس سۇڭقاردىڭ جەلتوقساندا وتكەن جالپى قازاق سەزىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتۋى تاڭعاجايىپ ەمەس ەدى. امبە ول، «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى دە بولاتىن.
ءاليحان ەرمەكوۆتىڭ تاريحي زور ەڭبەگىنىڭ ءبىرى — قازاق اۆتونومياسى شەگاراسىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن جانقيارلىقپەن قورعاۋى. وسى ورايدا ول 1920 جىلى 17 تامىزدا ۆ. ي. لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن قازاق وكىلدەرى قاتىسقان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلە قارالعاندا، قازاقستاننىڭ جاعدايى تۋرالى ءا. ەرمەكوۆ بايانداما جاسايدى. وندا ول جەر، قازاقستاننىڭ شەكاراسى تۋرالى ماسەلەلەردى قامتىپ، وكتەمشىل، وزبىر، وتارشىلدىق پيعىلداعى وكىلدەرمەن قىزۋ ايتىسقا ءتۇسىپ، ءوز پىكىرىن تياناقتى، جان - جاقتى، بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن قورعاپ شىعادى. وكۋپانتتار ءوز كىناسىن مويىنداپ، ناتيجەسىندە، كەزىندە قازاقتاردان تارتىپ الىنعان كاسءپييدىڭ تەرىسكەي جاعالاۋىنداعى ەنى ءبىر شاقىرىمدىق جانە ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىنداعى ون شاقىرىمدىق ۇلان - عايىر جەر لەنيننىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن قازاق ەلىنە قايتارىلادى.
قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋدا ءا. ەرمەكوۆءتىڭ ولشەۋسىز ەڭبەگىن زەردەلەي وتىرىپ، ونان كەيىنگى جاسامپازدىق جولدارى قازاق ەلىنىڭ شارۋاشىلىق جايىن قالىپتاستىرىپ، نىعايتۋعا حالىقتى اعارتۋ سياقتى ناقتى ىستەرگە باعىتتالعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. قارقارالىدا مەكتەپ اشادى، تاشكەنت پەن الماتىداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ماتەماتيكادان ءدارىس وقيدى. «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى» 1 - ءبولىم (1935)، «قازاق ءتىلىنىڭ ماتەماتيكا تەرميندەرى» (1936) اتتى وقۋلىق، كىتاپتاردى جارىققا شىعارادى. قازاق اراسىنان تۇڭعىش ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ پروفەسسورى اتاعىن الادى. سونىمەن بىرگە ناعىز ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتى قاجەت ەتەتىن سالا — حالىق شارۋاشىلىعىن جوسپارلاۋ كوميتەتىندە جانە باسقا دا جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولادى. 1929 - 1930 جىلدارى ءبىر توپ قازاق زيالىلارى اباقتىعا الىنىپ، تەرگەۋگە تۇسكەندە، ءا. ەرمەكوۆتى دە تۇرمەگە قوسا قامايدى. الاش ءىسىنىڭ مۇلدەم قۇرتىلىپ، ۇرپاقتىق ساباقتاستىق ءۇزىلىپ قالماۋ جانە ۇلت زيالىلارى بولاشاقتى ويلاپ، الاشتىڭ جاس تۇلەك دارىندارى م. اۋەزوۆ پەن ءا. ەرمەكوۆتى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا ولار، «كىنالارىن مويىنداپ» سول جولى بوستاندىققا شىعادى.
الايدا 1937 جىلعى قارا بۇلت ءا. ەرمەكوۆتىڭ باسىنا تاعى دا ءۇيىرىلىپ، 1939 جىلى سوتتالىپ، 1947 جىلعا دەيىن تۇرمەدە وتىرىپ شىعادى. تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن جالامەن قايتا ۇستالىپ، 1958 جىلى بوسايدى. 1957 جىلى 26 قاراشادا تولىق اقتالىپ، 1970 جىلى قايتىس بولادى.
قازاقتىڭ تۇڭعىش پروفەسسور ماتەماتيگى ءالىمحان ەرمەكوۆ
ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاقتىڭ ماتەماتيكا سالاسىنداعى تۇڭعىش پروفەسسورى، قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش جارىق كورگەن «جوعارعى ماتەماتيكا كۋرسى» وقۋلىعىنىڭ يەسى، قاراپايىم قۇمعا اۋناپ وسكەن قازاقتىڭ بالاسى. ول 1891 جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ قارقارالى ۋەزى، تەمىرشى بولىسىندا تۋعان.
ءالىمحاننىڭ ارعى اتاسى ەرمەك بايتاسوۆ قۇنانبايدىڭ توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلعان تۋىستاس ەلدىڭ ازاماتى. ءوز اكەسى ابەۋ ءامىرحان، ءالىمحان، ءاليحان اتتى ءۇش ۇل تاربيەلەگەن، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جان بولىپتى.
اكە بالاعا سىنشى. ءالىمحاننىڭ العىرلىعى مەن زەرەكتىگىن اقىلدى اكە ەرتە باستان-اق تانىعان. باستاۋىش سىنىپتى ۇزدىك بىتىرگەن بالاسىن اكەسى سەمەي گيمنازياسىنا ءتۇسىردى. وسىندا وقىعان جىلدارى ونى ساياسي سەنىمسىز دەپ ستيپەنديادان قاقسا دا، ارا-اراسىندا اۋقاتتىلاردىڭ بالاسىن اقىلى وقىتىپ، وقۋىن التىن مەدالمەن ءبتىردى. بۇل كەزدە ارداقتى اكەسى 1911 جىلى 54 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن ەدى.
ول كەزدە ەرەجەگە ساي گيمنازيانا التىن مەدالمەن بىتىرگەن تۇلەك سانكت-پەتەربۋرگ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا قابىلداناتىن. قارجى قول بايلاسا دا، قيسىنىن تاپقان ءالىمحان تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىنە كونكۋرسسىز قابىلدانادى.
You Might Also Like
-
XVIII عاسىردىڭ ۇلى ماتەماتيگى. شۆەيساريادا تۋعان. ۇزاق جىلدار روسسيادا تۇرىپ، جۇمىس ىستەگەن، پەتەربۋرگ عىلىم اكدەمياسىنىڭ مۇشەسى. ەيلەردىڭ زور عىلىمي مۇرالارى ماتەماتيكالىق اناليزگە، گەومەترياعا، س...
