InfoHub Logo

اۆتورى: مۋسا قىزى اسەل

3 - سىنىپ وقۋشىسى

سەكسياسى: ۆالەولوگيا

جەتەكشىسى: باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى

شانكەيەۆا ارايلىم الييەۆنا
 

مازمۇنى

 

ءى. كىرىسپە .................................................................................................

 

ءىى. نەگىزگى ءبولىم .....................................................................................

ءى.تاراۋ

      1.1 قازدىڭ تۇرلەرى..........................................................................

      1.2 ەمدىك قاسيەتى...............................................................................

      1.3 قاز ءوسىرۋ.......................................................................................

ءىى.تاراۋ

       1.1 جالپى سانى...........................................

قورتىندى................................................................................

ۇسىنىس...................................................................................

ادەبيەتتەر ءتىزىمى..............................................................

 

                                                                                                      

 

كىرىسپە

ومىرتقالى  جانۋارلار ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن توپ-قۇستار.بۇكىل دۇنيە جۇزىندە ولاردىڭ 10-12 مىڭ تۇرلەرىنىڭ تىرشىلىك ەتۋىدە كەڭ تارالعانىن كورسەتەدى.قازاقستان تەرريتورياسى دا قاناتتىلارعا وتە باي. وندا قۇستاردىڭ 481 ءتۇرى مەكەندەپ، كۇز ايلارىنداعى سانى شامامەن 18-20 ميلليونعا جەتەدى. مىنە، بۇل قانشاما بايلىق دەسەڭشى! ولاردى قورعاپ، پايدالانا بىلۋگە ءتيىسپىز.

ادام ءۇشىن قاناتتىلاردىڭ پايداسى وتە زور.بىزدە تىرشىلىك ەتەتىن قۇستاردىڭ ءبىرازى اڭشىلىق ءۇشىن اۋلانىپ، ءدامدى  ەت پەن مامىق قاۋىرسىن بەرەدى. ماسەلەن، ءقازىر دە قازاقستاندا جىلىنا 3،2 ميلليون قۇس  اڭشىلاردىڭ ولجاسى بولادى. ولار-ۇيرەك، قاز، قاسقالداق، بالشىقتى سۋ قۇستارى. جاسىل جەلەك ءبىراز قۇستار ەگىستىك، باۋ-باقشا، ورمان زيانكەستەرى-نا-سەكومدارمەن ، كەمىرگىشىمەن قورەكتەنىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ايتارلىقتاي پايداسىن تيگىزەدى.قۇستاردىڭ ەستەتيكالىق ءمانى ءوز الدىنا ءبىر توبە.

سوڭعى جىلدارى قۇستاردىڭ تەك قازاقستاندا عانا ەمەس بۇكىل جەر شارىندا كەيبىر تۇرلەرىنىڭ سانى ازايىپ بارا جاتقانى بايقالادى. سوندىقتان دا ەل-ەلدە ولاردى قورعاۋ شارالارى جۇزەگە اسۋدا.سول سياقتى قازىردە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا دا وسىنداي جۇمىستى جۇرگىزۋ كەڭ  قولعا الىنادى. سانى كۇرت ازايىپ كەتكەن اڭ قۇستاردىڭ شۇعىل زەرتتەۋ ارقىلى كەلەشەكتەۇ ولاردىڭ تارالعان ايماعى انىقتالىپ، سول جەرلەردە قورعاۋ شارالارى جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. قازاقستان عالىمدارى وسىنداي قۇستاردىڭ ءتىزىمىن الىپ، تابيعاتتىڭ «قىزىل كىتابىن» جاساۋعا كىرىستى. بۇل تاراۋدا رەسپۋبليكامىزدا سانى از قۇستاردىڭ قاي اۋدانداردا تارالعانى، بيولوگياسى، مىنەز-قىلىق  ەرەكشەلىكتەرى جان-جاقتى اڭگىمەلەنەدى. ويتكەنى، بۇل مالىمەتتەردىڭ ولاردى قورعاۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇلكەن ءمانى بار.سول قۇستاردىڭ ءبىرى-قاز. قاز-ۇيرەك تۇقىمداسىنا جاتاتىن.قازدىڭ جابايى تۋرلەرىنىڭ سالماعى 2 – 6 كگ، دەنە تۇركى 60 – 100 سم. قۇرلىقى نە تايىز  سۋدى مەكەندەيدى. سۋدا جاقسى جۇزەدى، سۇڭگيدى. بالاپان باساتىن كەزدە جۇبىمەن جۇرەدى،  ۇياسىن قۇرلىققا (شوپتەن، قىنادان، مامىقتان) سالادى. ءار ۇيادا 5-8 جۇمىرتقا بولادى، ونى مەكيەنى باسادى. اسىراندى قاز جابايى سۇر قازدان تاراعان. اسىراندى قازدىڭ ءتۇسى، ىرىلىگى ءار ءتۇرلى، مامىعى كوپ بولادى، بۇل ونى سۋىقتان قورعايدى. بالاپان قاز 265-350 كۇندىگىندە جۇمىرتقالاي باستايدى.تۇقىمىنا، كۇتىپ باعۋىنا ، اۋا رايىنا قاراي 4-8 اي جۇمىرتاقا سالادى. قازدى 5 – 6، كەيدە 8 جىل قولدا ۇستاۋعا بولادى. 3 – 4 مەكيەنگە 1 كەجەك قوسادى. قازدى ادەتتە 6 ايلىعىندا ەتكە سويادى. قاز ەتىندە 16% بەلوك، 35% ماي بولادى. قاز مايى – ۇسىكتى ەمدەۋدە شيپالى زات. قازدىڭ مامىعى، قاۋىرسىنى وتە پايدالى.

قازدار تۋىسى  - ۇيرەكتەس  تۇقىمداسىنىڭ تارماعىنا جاتاتىن  قۇستار تۋىسى. قازدار تۋىسىنىڭ  10 ءتۇرى بار، قازاقستاندا سولاردىڭ جەتى ءتۇرى قازداردىڭ جاقىن تۋىسى قاراشاقازدان قارايمىز، قارا ەمەس سارى جانە قىزىل تۇمسىعىمەن جانە اياعىمەن، سونداي- اق ەداۋىر ۇزىن موينىمەن ەرەكشەلەنەدى. اتالىعى مەن انالىعىنىڭ رەڭى بىردەي، الايدا انالىعىنىڭ دەنەسى ازداپ ۇلكەن.

 

 

نەگىزگى ءبولىم

 

قازدىڭ تۇرلەرى

قازاقستاندا ءساۋىر جانە قىركۇيەك – قاراشادا ۇشىپ وتكەندە كەزدەسەدى. سانسىز كوپ مولشەردە جانە اڭشىلىق كاسىپكە پايدالاناتىن اق ماڭدايلى قازبەن بىرگە ءجيى ۇشىراساتىندىقتان، مىلتىق وعىنا تاپ بولادى. سوڭعى ونجىلدىقتا سيرەپ كەتكەنى سونشالىق، ول قازاقستان قىزىل كىتابىنا تىركەلگەن.    

اق قاز – قاناتتارىنىڭ ۇشى – قارا، رەڭى – تازا اق، ورتاشا دەنەلى (2-3 كگ) قاز. تۇمسىعى جانە اياقتارى – قىزىل. باسقا قازداردان ايىرماشىلىعى – كۇشتى بولعاندىعى، ونى جالعىز وكىل رەتىندە كوبىنەسە جەكە تۋىسقا بولەدى. بۇرىنعى ۋاقىتتا  سانى وتە كوپ بولعان جانە 2 جارتى شاردىڭ دا بۇكىل تۋندرالدىق زوناسىنا قونىستانعان. اق قازدار تۇلەۋ كەزىندە كوپ، كەيدە سانسىز شوعىرلار ءتۇزىپ، وراسان ۇلكەن توپقا جينالادى. بۇل اڭقاۋ قۇستاردى ۇيالاۋ ورىندارىندا، تۇلەۋ كەزىندە جانە ۇشىپ وتكەندە شەكسىز قىرعاندىقتان، ولاردىڭ سانى ءحۇىىى عاسىردا – اق اپاتتى جاعدايدا تومەندەپ كەتتى. ال ءقازىر بۇكىل ەۋروپا ماتەريگىندە ولار تەك قانا ۆرانگەل ارالىندا ۇيالايدى. دەگەنمەن سولتۇستىك امەريكا كونتينەنتىندە ولار ەداۋىر مولشەردە ساقتالىپ قالدى. قازاقستاندا ماۋسىمدىق جىلىستاۋ كەزىندە اندا - ساندا از مولشەردە كەزدەسەدى.

اق باس قاز – باسى اق جەلكەسىندە ەكى قارا جولاعى بار اشىق رەڭدى، ورتاسى ورتاشا دەنەلى (2-3 كگ) قاز. باۋىرى جەردەن جوعارى كوتەرىلەدى. باسقا قازداردان تەك قانا رەڭى مەن ەمەس، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان كەيدە ونى جەكە   Eulabeia  تۋىسىنا بولەدى. بۇل باسقالارداي ەرەكشە قاز دەڭگەيىنەن 1000 م جوعارى بيىك تاۋ سۋ قويمالارىنىڭ جاعاسىندا ورنىعىپ، ورتا ازيانىڭ تاۋ جۇيەلەرىندە ءومىر سۇرەدى. ۋاقىتىنىڭ كوپشىلىگىن قۇرلىقتا وتكىزەدى. قازاقستاندا زايساننان نارىنقۇلعا دەيىن تاۋ نەمەسە بيىك تاۋ سۋ قويمالارىندا اندا – ساندا كەزدەسەدى، الايدا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا شەگىندە ونىڭ ۇيالانۋى انىقتالعان جوق.       اق ماڭدايلى قاز – سۇر قازعا ۇقساس ورتاشا دەنەلى قاز. ول تەك قانا دەنە مولشەرىمەن ەرەكشەلەنبەيدى. ونىڭ تۇمسىعىنىڭ ايناۆلاسىندا ۇلكەن اق تەڭبىل بار، قۇرساعىندا ءار الۋان ءپىشىندى قارا تەڭبىلدەر بولعاندىقتان، ونىڭ جەرگىلىكتى اڭشىلار «شۇبار قۇرساق» دەپ اتاعان. ودان باسقا حالىق اراسىندا شاعىن دەنەلى بولعاندىقتان، اق ماڭداي قاراشاقاز دەپ تە اتالادى. بۇل قازدار ەۋرازيا جانە سولتۇستىك امەريكا تۋندراسىندا ۇيالايدى. قىستا  وڭتۇستىك ەندىككە ۇشىپ كەتەدى.  قازاقستانعا كوكتەمگى (اقپانننان مامىر بويى)  جانە كۇزگى (قىركۇيەكتەن قازاننىڭ  سوڭىنا  دەيىن) ماۋسىمدارداعى  جىلىستاۋ كەزىندە  كەزدەسەدى. كۇزگى ۇشىپ ءوتۋ كەزىندە وراسان كوپ جينالىپ، كولدەردە ۇزاق بولادى جانە سولاردىڭ توڭىرەگىنەن قورەگىن  تاۋىپ جەيدى. وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنەدى.

قىتايلىق قازء-ۇي قازدارى  قولتۇقىمدارىنىڭ  اتاتەكتەرىنىڭ ءبىرى، ءىرى دەنەلى (2،8-4،5 كيلو) قاز. باسقا تۋمالاستان قارا تۇمسىعى جانە قاراما-قارسى ءتۇستى مويىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. موينىنىڭ الدىڭعى جاعى اشىق ءتۇستى، سىرت جاعى قارا سۇر بولعاندىقتان، ول ۇزىن مويىندى بولىپ كورىنەدى. بۇدان باسقا بۇل قۇس ۇزاق سۇڭقىلداي الادى.  ونى دا كوبىنەسە  ءبىر ءتيپتى Cignopsis تۋىسىنا بولەدى.

بۇرىنىراقتا  بۇل سيرەك كەزدەسەتىن قاز قازاقستاننىڭ ەڭ شىعىس شەگىندە- قارا  ەرتىس جانە زايسان كولىندە ۇيالاعان. الايدا سوڭعى ونجىلدىقتا كورسەتىلگەن  ورىنداردا ول تۋرالى دەرەكتەر بولعان جوق. ۇيالايتىن  مەزگىلدە  قازاقستاننىڭ شىعىس بولىگىندەگى سۋقويمالاردان عانا جەكەلەگەن كەزدەسۋلەر بايقالادى.  بۇل ءتۇر وتە سيرەك كەزدەسەتىندىكتەن، قازاقستان قىزىل كىتابىنا تىركەلگەن.

سۇر قاز- ەداۋىر ۇزىن مويىندى، باسى كىشكەنە جانە اياعىنىڭ ۇزىندىعى قالىپتى، ءىرى دەنەلى (2،5-4،4 كەيدە 6 كيلو شاماسىندا) سۇقر رەڭدى قاز. ول رەڭى بويىنشا ءۇي قازىنا ۇقساس. ءۇي قازى قولتۇقىمدارىنىڭ  كوپشىلىگى وسى تۇردەن باستاما العان. دەنەسىنىڭ ۇستىڭگى جاعى  جونىنا قاراي-سۇرعىلت قوڭىر، بەلى كۇلگىن سۇر، قۇيرىق ءۇستى-اق. سۇرعىلت قوڭىر قاپتالىندا اشىق ءتۇستى كولدەنەڭ جولاقتار بولادى، توسىندە جانە باۋىرىنىڭ الدىنعى جاعىندا قارا تەڭبىلدەر بار. تۇمسىعى – سارعىش، تۇمسىق ۇشى – اق، اياعى – اشىق قىزىل. داۋىسى – ەرەكشە قاڭقىل. قازاقستاندا قامىس جانە قوعا قالىڭ وسكەن بارلىق جارامدى سۋ قويمالاردا قونىستانادى. قۇرلىقتا كوپ ۋاقىت جۇمساپ، جەڭىل قوزعالادى، ونىڭ ۇستىنە جاقسى جۇزەدى جانە سۇڭگي الادى. ءوزى ءجيى قورەكتەنەتىن جايىلما شالعىننان قاشىق ەمەس قيىن قوپالاردا ۇيا سالادى. قانداي دا بولسا كوتەرىڭكى جەردە ورنالاسقان سالىندىعى انالىعى 3-9 كۇلگىن نەمەسە جاسىلداۋ رەڭكتى اقشىل جۇمىرتقا تۋىپ، ايعا جۋىق جۇمىرتقالاردى باسادى. بالاپانداردى انالىق جانە اتالىق قازدار ورگىزەدى. بالاپاندار 2 اي شاماسىندا    قاناتىنا كوتەرىلەدى. بۇل مەزگىلدە اتالىق پەن انالىق كەزەكتەسىپ تۇلەيدى دە، وسى كەزەڭدە ۇشاي المايدى. تۇقىم توپ جاڭادان ۇشا باستاعاندا ولار قورەكتەنۋ ءۇشىن ەگىستىكپەن شالعىننان ۇدايى ۇشىپ، سونىنان تىنىعۋ جانە سۋات ءۇشىن سۋعا ورالادى. توپقا وناي جينالادى. جىلىستاۋ كەزىندە مىڭ – مىڭداپ جيناقتالادى دا، قورەك بار بولسا (ەگىستىكتە قالعان ءدان)، ءدال سول سۋ قويمالاردا ۇزاق بولادى. اۋەسقوي اڭشىلار اۋلايتىن اڭشىلىق كاسىپتە پايدالانادى. قازاقستاندا اقپاننىڭ سوڭىنان قاراشا ايىنا دەيىن بولادى.

شيقىلداق قاز – قاز تۋىستىڭ ەڭ كىشى دەنەلى (2 ،5 كگ كەمدەۋ) وكىلى. اق ماڭدايلى قازعا وتە ۇقساس، ودان دەنە مولشەرىمەن عانا ەمەس، كوزىنىڭ اينالاسىنداعى سارى شەڭبەرمەن جانە ۇشقان كەزدە ەداۋىر ۇشقىر قاناتىمەن دە (ولاردى بىرىنەن ءبىرىن اجىراتۋ ءۇشىن داعدى بولۋ كەرەك) ەرەكشەلەنەدى. بۇل قازدىڭ داۋسى اتاۋىنا سايكەس – ونىڭ باسقالاردان ايىرماشىلىعى شيقىلدايدى. تاۋ وزەننىڭ جاعاسىن بويلاي اق ماڭدايلى قازبەن قاتار، بۇتالى تۋندرادا ۇيالايدى، الايدا ساندارى وتە از.

ەمدىك قاسيەتى

مەنىڭ جاسىم ون بىردە. مەن جارمىش اۋىلىندا تۇرامىن. كەي كەزدە مەن ناعاشى اتامنىڭ اۋىلىنا بارىپ تۇراتىنمىن. ناعاشى اتام سۋىقتاپ اۋىرىپ، مازاسى قاشسا، ول ءوزىن مايمەن ەمدەيتىن. سونىڭ ىشىندە قازدىڭ مايى ەمگە پايدالى دەيتىن اتام.   ارينە، قاز مايى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنەن تابىلا بەرمەۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان ونىڭ ورنىنا ۇيرەكتىڭ نەمەسە ەشكىنىڭ مايىن پايدالانۋعا دا بولادى. اتامنىڭ سول ەمدەرىنىڭ بىرنەشەۋىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، وزدەرىڭىزگە جولداۋدى ءجون كوردىم. قاجەتى بولىپ جاتسا، پايدالانىپ كورەرسىزدەر.

برونحيت، پنيەۆمانيامەن اۋىرعاندارعا قازدىڭ مايى وتە جاقسى جاردەمدەسەدى. قازدىڭ مايلى ەتىنەن سورپا جاساپ، ونى جىلىداي، تاماق اراسىندا كۇنىنە ءۇش-تورت مارتە، ءبىر ستاكاننان ازداپ ۇرتتاپ ءىشۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە تاعى ءبىر ستاكانعا ىستىق ءسۇت قۇيىپ، وعان 1 اس قاسىق قازدىڭ مايىن ەرىتىپ ىشۋگە بولادى.  بالالارعا قازدىڭ مايىنىڭ 1 شاي قاسىعىن قوسسا دا جەتكىلىكتى.

ەگەر ءسىزدى گەمورروي مازالاسا نەمەسە تىك ىشەگىڭىز جارىلعان بولسا، قازدىڭ مايىنان «سۆەچا» جاساپ، تىك ىشەككە قويىپ جۇرسەڭىز، اۋرۋىڭىزدان تەزىرەك ايىعاسىز. سونىمەن قاتار قولىڭىز جارىلىپ كەتكەندە قازدىڭ مايىن كۇندەلىكتى جاعىپ جۇرسەڭىز دە تەز جازىلادى.

قاز مايىنىڭ كۇيىكتى تەز جازاتىنىنان كوپشىلىك حاباردار. بىردە مەنىڭ ءىنىم قايناپ تۇرعان سۇتكە اياعى كۇيىپ قالعان ەدى. سوعان انام قازدىڭ مايىن 5-6 كۇندەي جاقتى، كەشكىسىن جاڭادان جاعىپ تۇردى. وسىدان كەيىن ءىنىمنىڭ اياعى جازىلىپ كەتتى.مىنە قازدىڭ ەمدىك قاسيەتى.

قاز ءوسىرۋ

ەكەۋ بولسا دا، ەنشIسI ۇلكەن

ءوڭiرiمiزدە قازiر حالىقتى جۇمىرتقا جانە تاۋىق ەتiمەن قامتاماسىز ەتەتiن ەكi كاسiپورىن جۇمىس iستەيدi. ونىڭ بiرەۋi – ەجەلدەن قالىپتاسقان ورنى مەن ءداستۇرi بار "ورال قۇس فابريكاسى" جشس-i بولسا، ەكiنشiسi – تاياۋ جىلداردا عانا قاناتىن كەڭ جايعان "اقاس" اگروفيرماسى" جشس-i. ءتۇيIن

بىلتىر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكiمەتi اگروونەركاسiپتiك كەشەندi دامىتۋعا ارنالعان بەس جىلدىق سالالىق باعدارلامانى بەكiتتi. سونىڭ iشiندە باسقالارمەن قاتار 2015 جىلى ەل iشiندەگi قۇس ەتiنە سۇرانىستىڭ 70 پايىزىن وتاندىق ءونiممەن الماستىرۋ مiندەتi دە قويىلىپ وتىر. بۇل باعىتتاعى وڭ نىشاندار جەتكiلiكتi. ماسەلەن كەزiندە توقتاپ قالعان 14 قۇس فابريكاسىنىڭ جۇمىسى جاندانىپ، ەلiمiز بويىنشا جاڭادان 8 ءوندiرiس ورنى iسكە قوسىلدى. دەمەك كەلەشەكتە دۇكەندەر سورەسiنەن ەشقاشاندا "بۋشتىڭ سيراعىن" كورمەيتiنiمiزگە، تەك وتاندىق ءونiمدi تۇتىنارىمىزعا سەنiم مول.

ەتى — تاعام، مايى — ەم، مامىعى — جاستىق قازدان پايدا تابۋعا بەل بۋعان كاسىپكەر

پەتروپاۆل، "سولتۇستىك قازاقستان" - قازدىڭ ەتى – جەڭىل قورىتىلاتىن ءدامدى تاعام، مايى – ەمگە ءدارۋ، مامىعى – جاستىق، قاناتى – سىپىرعىش. ەڭ باستىسى – قاز ەتىن نارىققا شىعارعان كەزدە ول باسقا ءۇي قۇستارىمەن سالىستىرعاندا قىمباتقا ساتىلادى. ال قاز ءوسىرىپ، تابىس تابۋعا نيەتتەنەتىندەردىڭ قاتارى قالىڭ بولعانىمەن، بۇل ءىس ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.“چيستوە” اتالاتىن كولدىڭ ۇستىندە توپتاسقان ءۇي قازدارى سۋ بەتىندە جىلجيدى. كۇننىڭ تاڭعى شۋاعىنا شاعىلىسقان ايدىن كولدە جۇزگەن اپپاق قازدار تىلسىم تابيعاتپەن ۇندەسىپ، اينالاعا اسەم ءبىر كورىنىس بەرەتىندەي.

اۋىل تۇرعىنى  ابدراحيموۆ قوزىبايمەن پىكىرلەسكەەنىمىزدە  قۇس ءوسىرۋدىڭ ماعان اۋىرتپالىعى جوق. ونى ۇستىنە بۇل كاسىپ – وزىمە ۇنايتىن شارۋا. قازدى قۇستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاسيەتتىسى دەپ بىلەمىن. ونىڭ تاعام رەتىندەگى ارتىقشىلىقتارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، قازدى وسىرگەن كەزدە از شىعىن شىعارىپ، مول پايدا بەرەتىن جاقتارى تاعى بار. بۇل – تازا قۇس. ونىڭ تىرشىلىك ادەتتەرى باسقا قۇستارعا قاراعاندا ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ وسىنداي قاسيەتتەرىن بىلگەندىكتەن شىعار، بۇل قاناتتىنى وسىرۋگە بەل بۋدىم. باستامانىڭ كوڭىلىڭە جاعۋىن تابىسقا جەتۋدىڭ ءبىر جولى دەپ بىلەمىن، – دەيدى.

 جاز بويى تاڭسارىدەن كولدە ءجۇزىپ، كۇن ۇزاققا كوكوراي شالعان شوپكە جايىلىپ، جاقسى كۇتىم كورگەن قۇستاردىڭ ءوسىمتال بولماۋى دا ەكىتالاي عوي. كۇز كەلىپ، قازدار ءوز بەتىمەن كول جاعاسىندا اق مامىقتارىن شاشا باستاعانىن كورگەن ادامعا بۇل مالدىڭ زەينەتى از سياقتى كورىنەر، الايدا ونىڭ جولىندا قانداي قيىندىقتىڭ ەڭسەرىلگەنىن كاسىپكەر عانا بىلەدى.   ساپ-سارى قازدىڭ بالاپانىن اياعىنان تىك تۇرعىزۋ ءۇشىن ماڭداي تەرىڭدى توگەسىڭ. سۋعا ءسال تيگىزىپ الساڭ، بالاپاندى امان الىپ قالۋ وڭايعا سوقپايدى. بالاپاندار ءبىر اي بويى جاقسى باپتى تالاپ ەتەدى. مەنىڭ باقىتىما قاراي قۇس ءوسىرۋدى قولعا العان كەزدە ايعا جۋىق جاۋىن-شاشىن بولمادى. ون-وننان قاعاز جاشىكتەرگە ءبولىپ سالىپ، باقتىم. ارينە، بۇل كاسىپكە تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، كىرىسكەنىمدى بىلەمىن. قۇستى قالاي باعۋدى بىلسەڭ، قاپى قالمايسىڭ. ال ودان كەيىن بۇل قاناتتى ەش اۋىرتپالىعىن كورسەتپەي، ءوز بەتىنشە وسە بەرەدى. وعان جەمازىق تا از كەرەك. تەك سۋ مەن جايىلىم جەر بولسا بولعانى، – دەپ ول قاز وسىرۋدەگى بىلىكتىلىگىمەن ءبولىستى.

باقشاسىنا  جىبەرىلگەن قۇستاردىڭ كۇنۇزاققا يەسىن مازالاماي، جايىلىپ جۇرگەنىن كوردىك. كەشكە قاراي ءۇي ورامىندا قوجايىننىڭ جەمازىعى كۇتىپ تۇراتىنىنا داعدىلانعان ولار بىر-بىرىنە ىلەسىپ، توبىن بۇزباي، وزدەرى كەيىن قايتادى. الايدا، بۇل قۇس تۇقىمى جۇمىرتقا سالىپ، ولاردى باسۋعا بەيىمسىز بولادى ەكەن.       – اۋىلدا ونداي ارەكەتتەردى بايقاعان ەمەسپىن. ونىڭ ۇستىنە قازدار وزدەرىن قورعاي بىلەدى. كەي كەزدەرى مەنىڭ ءوزىم ولاردىڭ توبىرىنا 10 مەترگە جاقىنداپ قالسام، قۇستاردىڭ ءبىرى باستاسا، باسقالارى دا قاڭقىلداپ الا جونەلگەن كەزدە ۇرى تۇرماق، ءوزىمنىڭ قۇلاعىم بىتەلىپ قالادى. ەرتە زاماندا ريمگە جاسىرىن كەلگەن جاۋدىڭ پيعىلىن قازدار سەزىپ، بارشاسى قاڭقىلداپ، بۇكىل قالانى وياتىپ، ەلدى جاۋگەرشىلىكتەن امان الىپ قالدى ەمەس پە؟ سوندىقتان قاز – ءوزىن قورعاي الاتىن قۇس.

 

ۇيرەك پەن قاز ءوسىرۋ

1. جالپى اقپارات. قاز  – ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى پايدالى قۇستاردىڭ ءبىرى. ولار كۇي تالعامايدى، ەت پەن مايدى، وتە جاقسى قاۋىرسىن مەن مامىقتى مول بەرەدى. قاز ونىمدەرى: ءبىزدىڭ  تاعامدىق تۇتىنۋىمىزدا قۇندى بولىپ سانالاتىن ەتتەرى، قازدىڭ مايلى باۋىرى، ولاردىڭ مايى.

2. عيمارات. قاز دا ءتوزىمدى قۇستار قاتارىنا جاتاتىندىقتان، تاقتايدان تىعىز ەتىپ جاسالعان قورالار ولار ءۇشىن ءارى ارزان ءارى قولايلى بولىپ سانالادى. ونىڭ ەدەنى جەردەن ءسال جوعارى ەتىپ جاسالۋى كەرەك. ءاربىر قورانى ەكىگە بولگەن ءتيىمدى بولار ەدى: ءبىرىنشىسىن – ۇلكەندەۋ ەتىپ دەمالىس پەن سەرۋەندەۋ ءۇشىن، ەكىنشىسىن – كىشىلەۋ ءارى ازداپ قاراڭعىلاۋ ەتىپ قۇستاردىڭ دامىلداپ وتىرۋى مەن جۇمىرتقا سالۋى ءۇشىن.  ۇيرەك پەن قاز وسىرۋدەگى ەڭ ماڭىزدى نارسە تازا توسەنىش پەن مىندەتتى تۇردە اۋانى جەلدەتىپ تۇرۋ بولىپ تابىلادى.  ءاربىر قۇستىڭ ۇياسىن جاساندى تۇردە ءبىر-  بىرىنەن بولەك ەتۋ ءۇشىن  ءشوپ، سابان، قۋراي، قۇراق سىندى نەمەسە باسقا دا شوپتەرمەن جاۋىپ نەمەسە قورشاپ قويۋ كەرەك.

3. نەگىزگى جەم. قاز بالاپاندارىنىڭ العاشقى قورەگى  – ۇساقتاپ تۋرالعان پىسىرىلگەن جۇمىرتقا، سالات، ءارتۇرلى كوك-سوك، پىسىرىلگەن كۇرىش نەمەسە تارى.  ەكى اپتاعا دەيىن ولارعا ءاربىر ەكى ساعات سايىن جەم بەرۋ كەرەك. ودان كەيىن جەم بەرۋدى تاۋلىگىنە 5-تەن 3 رەتكە دەيىن قىسقارتۋعا بولادى.  بۇدان كەيىن قاز بالاپاندارى قاناتتانىپ، شامامەن 2 ايداي وسىپ-جەتىلگەن ۋاقىتتا ولاردى جەتىلگەن قۇستاردىڭ قورەگىنە كوشىرۋگە بولادى. ال ەرەسەك قازداردى جاز بەن كۇزدە كوبىنەسە جايىلىمدا ۇستاپ، كەشكى مەزگىلدە عانا قوسپا جەممەن نەمەسە دانمەن قورەكتەندىرۋگە بولادى. قاز بالاپاندارىنىڭ تيىمدىلىگى سول، ولار بار بولعانى العاشقى 1،5-2 اي مەرزىمدە عانا ايتارلىقتاي كالوريتتى جەمدى قاجەت ەتەدى دە، بۇدان كەيىنگى ۋاقىتتا ولاردى نەگىزىنەن جايىلىمدا وسىرۋگە بولادى.  جايىلىمنان ورالعان ۋاقىتتا كۇنىنە ءبىر رەت قۇستاردى باقشانىڭ كوك شوپتەرىمەن: تامىرلى جەمىستەردىڭ سوبىعى، ارامشوپتەر، ادام تۇتىنۋىنا جارامسىز جەمىستەر مەن كوكونىستەردىڭ، اسحانا، ءدان مەن ۇن  قالدىقتارىنان دايىندالعان بىلامىقپەن قورەكتەندىرۋ كەرەك.

4. قازداردى  كوبەيتۋدىڭ  تەحنولوگياسى. ولاردى كوبەيتۋدىڭ بىرنەشە تاسىلدەرى بار: كۇرىكتەۋسىز، انالىق ۇرعاشى قاز ارقىلى جانە كۇرىك باستىرۋ ارقىلى.

قازداردى كۇرىكسىز كوبەيتۋ ءتاسىلى. قازداردى كۇرىكسىز كوبەيتۋ ءتاسىلىن قولدانۋ بارىسىندا بالاپاندار جارىپ شىعا سالىسىمەن قۇس قورادا + 32ºس تەمپەراتۋراسىن ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتىپ، ونى 10 كۇن بويى كۇنارالاتىپ 1ºس-گە  تومەندەتۋ كەرەك. بۇدان كەيىنگى ءاربىر ءۇش كۇن سايىن 2ºس-دەن تومەندەتە وتىرىپ، قوراداعى جىلۋدى 8ºس-گە دەيىن تومەندەتپەيىنشە وسىنداي قالىپتا ۇستايدى. قۇس قورانى بالاپاندار تىرشىلىگىنىڭ 22-كۇنىنەن باستاپ جىلىتپاي-اق قويسا دا بولادى نەمەسە تەمپەراتۋرا اياق-استىنان تومەندەپ كەتكەن جاعدايدا عانا جىلىتۋ كەرەك.  ولاردى سۋعا 14 كۇندىك بولعان كەزدە كۇرىكسىز جىبەرۋگە بولادى،  الايدا سۋ وتە سالقىن جانە ونىڭ اعىسى تىم قاتتى بولماۋ كەرەك.

اۋا رايى مەن سىرتقى تەمپەراتۋرانى ەسكەرە وتىرىپ،  قاز بالاپاندارىن جايىلىمعا ۇيرەتە باستايدى.

كۇرىكپەن كوبەيتۋ. قۇستارعا قولايلى جايىلىم ۇيىمداستىرعان جاعدايدا عانا جۇزەگە اسۋى مۇمكىن. قاز بالاپاندارىن بۋىندارى قاتايعان كەزدە نەمەسە تۋا سالىسىمەن-اق جايىلىمعا جىبەرۋگە بولادى.

قاز بالاپاندارىن تور استىندا وسىرۋگە بولادى. قازدار جۇمىرتقا شىعارۋعا وتىرعىزۋدىڭ قولايلى مەزگىلى – ناۋرىز ايىنىڭ اياعى، ءساۋىردىڭ ورتاسى. وسى ۋاقىتتا ولاردىڭ جۇمىرتقا تۋۋى  توقتاپ، جۇمىرتقا باسۋ تۇيسىگى پايدا بولادى. ەرتە جارىپ شىققان قاز بەن ۇيرەك بالاپاندارىنىڭ ءوسۋ كەزەڭى ەڭ قولايلى مەزگىلمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى، سەبەبى ءدال وسى ۋاقىتتا ولار جاس، قۇنارلى شوپپەن قورەكتەنە الاتىن بولادى. قازدار مەن ۇيرەكتەر جۇمىرتقا باساتىن ورىن قاراڭعىلاۋ، تازا، ءيىسسىز، تەمپەراتۋراسى 12ºس-دەن تومەن بولماۋى كەرەك. جۇمىرتقا باسۋ بارىسىندا  قۇس قورادا تىنىشتىق بولۋ كەرەك، سوندىقتان وزگە قۇستاردى باسقا جەرگە ورنالاستىرعان دۇرىس. قازدار مەن ۇيرەكتەر كوبىنەسە جۇمىرتقا سالعان ۇيالارىندا عانا جۇمىرتقا باسادى. ەگەر جۇمىرتقالاردى باسقا جەرگە اۋىستىراتىن بولسا، ولار جۇمىرتقا باسۋىن توقتاتۋى مۇمكىن. قازدىڭ استىنا 11 – 13 جۇمىرتقا سالادى. قاز بەن ۇيرەك بالاپاندارىن مۇنداي جولمەن ءوسىرۋ بارىسىندا جاساندى جىلىتۋدىڭ قاجەتى جوق.

ساتۋ. قازداردى ءوسىرۋ ولاردان الىنعان ونىمدەردى  (مامىق، قاۋىرسىن، تەزەك) تولىق وڭدەگەندە عانا ءتيىمدى. قازدىڭ سالماعى 4 -8 كگ.، 600 گ. مامىق بەرەدى.  ەتىن وتكىزۋمەن قاتار، مامىقتى شيكىزات رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، جاستىق، كورپە جاساۋمەن نەمەسە تىگىن شەبەرحانالارىمەن كەلىسۋگە بولادى.

6. بولجامدى ەسەپتەۋلەر.

7.1. شىعىستار:

- قاز بالاپاندارىن ساتىپ الۋ – 1 باس – 400 تەڭگە ح 30 = 12 000 تەڭگە.

 – جەم – 3 000 تەڭگە.

7.2. تابىس:

- قازداردى ساتۋ – 1 باس 3 500 – 4 000 تەڭگە ح 15 باس = 52 000 تەڭگە.

قاز باققان قازاق

قاراپ شىعۋ: 633

ماماندار پىكىرىنە قاراعاندا قاز ەتىندە 16 پايىز اقۋىز، 35 پايىز ماي بولادى. ال ونىڭ مايى دا وتە پايدالى دەسەدى. اسىرەسە ۇسىكتى ەمدەۋدە شيپاسى مول كورىنەدى. قاراپ وتىرساڭىز قازدان ارتىق قالدىق قالمايدى ەكەن. ونىڭ مامىعى دا جاقسى ساۋدالانادى، كورپە-جاستىق جاساۋشىلار مامىقتىڭ كەلىسىن ءۇش-تورت ءجۇز تەڭگەدەن الادى.

 

جالپى سانى

2011 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا شاققاندا، ءوڭiرiمiزدە تاۋىعى مەن ۇيرەگi، قازى، كۇركەتاۋىعى بار 956 مىڭ قۇس ەسەپكە الىنعان. ارينە، ولاردىڭ باسىم كوپشiلiگi – تاۋىقتار. قۇستىڭ جالپى سانى بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا، تەك ەكi پايىزعا عانا ءوسiپتi. وعان سەبەپ – ەكi جىل بويى قۋاڭشىلىق بولىپ، قۇس جەمiنiڭ تاپشى ءارi قىمباتتاپ كەتۋi. نەگiزiنەن قۇس ورال قالاسىنىڭ اۋماعىندا، زەلەنوۆ، تەرەكتi جانە باسقا ءسولتۇستiك اۋدانداردا كوپ ءوسiرiلۋدە.

بiزدiڭ جايىق ءوڭiرi ۇيرەك-قاز ءوسiرۋگە مەيلiنشە قولايلى. باپتاپ-كۇتسە، قازدىڭ كەز كەلگەن ءتۇرiنەن جىلىنا 2،5-3،5 كەلi، ءدامدi دە جۇمساق ەت ءوندiرۋگە مۇمكiندiك مول. ءۇي قۇستارىنىڭ iشiندەگi ەڭ ۇلكەنi جانە كۇشتiسi – كۇركەتاۋىق ارنايى، باعىلسا، ءاربiرەۋiنiڭ 19-20 كەلi سالماق تارتاتىنى عالامتور دەرەكتەرiنەن بەلگiلi.

وتباسى بيۋدجەتىنە تابىس كەلتىرۋ ءۇشىن قاز ءوسىرۋدى قولعا العان جىمپيتى اۋىلى تۇرعىنى باۋىرجان عالييەۆتى دە ءدال وسى توپقا قوسا الامىز. ول بۇعان دەيىنگى جىلداردا اۋدانداعى جول پايدالانۋ كاسىپورنىندا كولىك جۇرگىزۋشىسى بولىپ ىستەپتى. كەيىن قىسقارتۋدىڭ قۇرىعىنا تاپ بولىپ جۇمىسسىز قالعان. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ اياق-قولى بالعاداي ازامات قاراپ وتىرا الا ما؟! اتا-اناسى ەجەلدەن قاز ۇستاۋعا بەيىم بولاتىن. بۇل سونى كورىپ ونىڭ جاي-كۇيىنە قانىعىپ ءوستى. وسى ءۇردىستى ودان ءارى جاڭعىرتسام قايتەدى دەگەن وي كەلدى. ءارى كوپ كەشىكپەي وسى نيەتىن ىسكە اسىرۋعا كىرىستى. زايىبى جادىرا دا وتاعاسىنىڭ بۇل قادامىن قۋانا قۇپتادى.

قاز ءوسىرۋدىڭ دە تەك وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىگى مەن يىرىمدەرى بار. اسىرەسە، جۇمىرتقا باسار كەزدە قۇستىڭ بۇل تۇرىنە ايرىقشا باپ كەرەك.  ايتپەسە ۇتىلعانىڭ. بۇل كەزدە قازدار تىم سەمىرىپ كەتپەي، ورتاشا قوڭدىلىقتا بولعانى ءجون. ۇياعا تاستالعان جۇمىرتقالاردىڭ بارىنەن بالاپان پايدا بولۋى ءۇشىن ونى ەرتەڭگىلىك نە كەشقۇرىم سالعان دۇرىس. قازدىڭ ۇياسىن قۇرعاق ۇستاپ، تاماعىن دا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا بەرىپ تۇرسا، كۇتكەنىڭ كەلەدى دەيدى قوزىباي. قازداردىڭ بالاپاندارىن كۇتىپ-باپتاۋ وتاعاسىنىڭ زايىبى اككەجەنىڭ  ەنشىسىندەگى ءىس ەكەن. ول جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپانداردى بۋىندارى بەكىپ قاتايعانشا ەكى-ۇش اپتا بويى تارتقان تارى، سوك، دارۋمەندەر بەرىپ، بولەك توردا ۇستايدى. ارنايى الاڭقايداعى كوك شوپكە جايادى. بۇگىندە عالييەۆتەر وتباسى وسىرەتىن قۇنارى مەن سىڭىمدىلىگى جوعارى قاز ەتىنە دەگەن سۇرانىس كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ كەلەدى. ونى ساتىپ الۋعا تىلەك بىلدىرۋشىلەر اۋدان كولەمىنەن اسىپ تۇتاستاي ورال وڭىرىندە، كورشىلەس اتىراۋ وبلىسىنا قاناتىن جايىپ وتىر. ولار وتباسى بيزنەسىندە قالدىقسىز تەحنولوگيا ۇدەرىسىن ۇستانادى. بۇل ورايدا قازدىڭ ەتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ونىڭ مامىعى مەن مايىن دا كادەگە اسىرىپ ءجۇر. حالىقتىق مەديسينادا قازدىڭ مايى ادام اعزاسىنىڭ ۇسىگەن جانە كۇيگەن جەرىنە مىڭ دا ءبىر شيپا، ەم بولاتىنى الدەقاشان دالەلدەنگەن. وسىنداي مۇقتاجدىقپەن كەلگەندەرگە باۋىرجان مەن جادىرا ءبالسىنىپ تۇرمايدى. ءتىپتى، تەگىن دە بەرىپ جىبەرەدى.

 

قورىتىندى

تاۋىق، ۇيرەك، قاز جانە كۇركەتاۋىق. بiر جاراتۋشىمىز بiزگە ءناسiپ ەتكەن وسى قۇستاردى عاسىرلار بويى ادامزات قاجەتiنە پايدالانىپ كەلەدi. قۇس دەگەنiمiز – ديەتالىق ەت، جۇمىرتقا، ماي، مامىق جانە قاۋىرسىن. باسقا جانۋارلاردىڭ ەتiمەن سالىستىرعاندا، قۇس ەتi-جەڭسiك تاعام، اعزاعا جەڭiل دە جەدەل سiڭەدi. سارى اۋرۋعا ۇشىراعاندارعا تاۋىق ەتiن عانا جەۋگە رۇقسات ەتiلەتiنi سوندىقتان. ال قازدىڭ مايى بولسا، ءۇسiك پەن كۇيiككە تاماشا ەم. كۇركەتاۋىقتىڭ ەتi قاتتى اۋرۋدان ءالسiرەپ قالعاندارعا جەۋگە ۇسىنىلىپ ءجۇر. جۇمىرتقانىڭ ءجايiنە كەلسەك، مىناداي دەرەك بار. بiر تاۋىق جۇمىرتقاسىنىڭ قۋاتى 100 گرامم جىلقى نەمەسە سيىر، قوي ەتiنە پارا پار. ۇيرەكتiڭ جۇمىرتقاسىنىڭ قۋاتى ودان دا ارتىقتاۋ.

ادەتتە تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى تۇرمايتىن اس داستارقانى كەمدە كەم. دۇكەندە ساتىلماعانىمەن، ۇيرەك جۇمىرتقاسىن جەيتiندەر دە از ەمەس. ال قازدىڭ جۇمىرتقاسى تىم از بولعاندىقتان، ول تەك بالاپان باسۋعا قاجەت.

 

 

ۇسىنىس

 

1. قازىرگى كەزدە قۇستاردى سانىن كوبەيتسەك.

2. ادامدارعا قازدى ايتپاۋدى ەسكەرتسەك.

3. اتالعان زەرتتەۋ جۇمىسىنا سايكەس جاسالعان باعدارلاما بەكىتىلىپ، اۋداندىق، وبلىستىق مەكتەپتەرگە تارالسا.

پايدالانعان ادەبيەتتر ءتىزىمى:

1.قازاقستان قورىقتارى. باسپا ديرەكتورى-سەرىك ءابدىرايىم ۇلى.قاينار باسپاسى

---