جەر ءجانناتى - جارمىشىم
اۆتورى: ءتورالى اسىلان بەكبول ۇلى
3 - سىنىپ وقۋشىسى
مازمۇنى
ءى. كىرىسپە
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
- تابيعات جانە ادام
- تابيعات رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ
- جەر ءجانناتى - جارمىشىم جانە ونىڭ ەكونوميكاسى
- اۋىلىمىزدىڭ ماقتانىشتارى
- قورىتىندى
جەر ۇستىندە قانشا يگىلىك بولسا، سونىڭ ءبارى بار جەر – ماڭعىستاۋ
ءابىش كەكىلبايەۆا
ەكونوميكا (گرەك، okonomia - ءۇي شارۋاشىلىعىن جۋرگىزۋ ونەرى) – قوعامنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ ءتيىستى ساتىسىنا سايكەلەتىن وندىرىستىك قاتىناستاردىڭ جيىنتىعى؛ مەنشىك قاتىناستارى باستى جانە ايقىنداۋشى ەلەمەنتى بولىپ تابىلاتىن ونىڭ ءبازيسى (مىس.، فەداليزم، كاپيتاليزم، سوسياليزم، سوسياليزم ە-سى اقشە-سى؛) ەلدىڭ نەمەسە ەلدەر توبىنىڭ ۇستەم ءوندىرىس ءتاسىلىن، ەڭبەك ونىمدىلىگى دەڭگەيىن، ت.ب. باسشىلىققا الاوتىرىپ، سيپاتتالاتىن حالىقشارۋاشىلىعى (مىس، تمد ەلدەرىنىڭ ە-سى، قازاقستاننىڭ ە-سى، اقشە-سى؛ حالىقشارۋاشىلىعىنىڭ، ونەركاسىپتىك سالالارى، ءوندىرىستىڭ تۇرلەرى، ولاردىڭ ءونىم ءوندىرۋ (جۇمىستاردى ورىنداۋ، قىزمەتتەردى كورسەتۋ ( كولەمىمەن، ونىڭ ساپاسىمەن رەسۋستاردىڭ پايدالانىلۋ دەڭگەيىمەن، جوسپارلى تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋ دارەجەسىمەن سيپاتتالاتىن جاي-كۇيى؛ قوعامدىق عىلىمدار توبىنىڭ قۇرامداس بولىگى، حالىقشارۋاشىلىعىنىڭ بەلگىلى ءبىر سالاسىن (ونەركاسىپ، اۋىلشارۋاشىلىعى، كولىك، قۇرىلىس، ت.ب ە-سى) جانە ونەركاسىپ سالالارىن (كومىر، حيميا، جەڭىل اعاشونەركاسىبى، ماشيناجاساۋ ە-سى) زەردەلەۋمەن اينالىساتىن ءعىلىميپان.
ادامنىڭ بار ءومىرى - تابيعات جانە قوعام اراسىنداعى بايلانىس پەن قارىم-قاتىناستان تۇرادى. ادام تابيعا زاڭدارىنان تىس ءومىر سۇرە المايدى. ول ءوز ەڭبەگى ارقىلى تابيعاتتا بار نارسەنى (جەر، سۋ، وسىمدىك، پايدالى قازبالار، جەل جانە ت.ب) ءوز كەرەگىن، ءوز مۇقتاجىن قاناعاتتاندىرۋعا بەيىمدەيدى. ادامزا قوعامنىڭ العاشقى كەزەڭىندە بۇل تابيعات سىيلارىن قاراپايىم پايدالانۋ ەدى: ادامدار بالىق اۋلادى، ءجانۋارلاردىولتىردى، جەمىستەردىۇزدى. كەيىنىرەكتەادامدار وسكەلەڭقاجەتتىلىككەورايتابيعاتيگىلىكتەرىن ازدى – كوپتى يكەمدەۋگەكىرىستى. ادامدار وتتى پايدالانۋدى، تابيعات ونىمدەرىن وڭدەۋدى، كيىم تىگۋدى ۇيرەندى. ادامنىڭ نەعۇرلىم سۋىق ولكەگەج ىلجىپ، جاڭا تەرريتوريانى يگەرۋگە مۇمكىندىكتەرى تۋدى. ترانسپورتتىڭ ەڭ قاراپايىم قۇرالدارى پايدا بولدى (اعاش، بورەنە دومالاتۋعا پايدالانىلدى.) ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادام تابيعاتتى، ونىڭ ونىمدەرى مەن قۇبىلىستارىن بارعان سايىن ءوز قاجەتتەرىنە كوپتەپ بەيىمدەي باستادى. ادام وندىرۋشىگە اينالدى، ءوندىرىس پايدا بولدى. ءقازىر ءبىز تابيعاتتىڭ باستاپقى جەمىستەرىن پايدالانبايمىز دەۋىمىزگە بولادى. ولاردى وڭدەيمىز. مىسالى، كومىردى تازا كۇيىندە ەشكىم پايدالانبايدى. ونى وندىرەدى، جاعادى، جىلۋ، ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرادى. بۇل پروسەستى وندا كوپ ادامدار قاتىساتىن ءوندىرىس پروسەسى دەپ اتاۋعا بولادى. ادامەشقاشان داجالعىز- جارىم ەڭبەكەتپەگەندەرلىك. مامونتتى ۇلكەن توپبولىپ ولتىرگەن. پيراميدالاردى كوپتەگەن مىڭداعانادامدار سالعان. ءوندىرىسبارعانسايىن قوعامدىقبولاباستادى. ماسەلەن، اۆتوموبيل ءجاساۋۇشىن ءار- ءتۇرلىسالالاردا ەڭبەكەتەتىن سانمىڭداعان ادامنىڭ كۇش- جىگەرىن جۇمساۋكەرەك.
وندىرىستىك قاتىناستار بەلگىلى زاڭدىلىقتار بويىنشا ادامزات قوعامىنىڭ وركەندەۋىمەن بىرگە داميدى. ءوندىرىس، وندىرىستىك قاتىناستار وركەندەۋىنىڭ زاڭدارى قوعامدىق زاڭدار دەپ اتالادى.
تابيعات (جاراتىلىس) زاڭدارىنان ايىرماسى قوعامدىق زاڭدار وزگەرىپ وتىرادى. ادامزات قوعامىنىڭ وركەندەۋ پروسەسىندە جاڭا زاڭدار پايدا بولىپ، ەسكىلەرى وزگەرەدى. ادامزات قوعامى دامۋىنىڭ بارلىق كەزەڭىندە ءتان بولاتىن زاڭدار بار (بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭى، ارحيمەد زاڭى جانە باسقالارى). قوعامدىق زاڭدار ءوندىرىستىڭ وركەندەۋى مەن وندىرىستىك قاتىناستاردىڭ وزگەرۋىنە سايكەس وزگەرىپ وتىرادى. ءوندىرىس وركەندەۋىنىڭ ءار كەزەڭىندە تەك وزىندىك، تەك سول كەزەڭگە ءتان بولاتىن زاڭدار سايكەس كەلەدى.
قوعامدىق زاڭداردى ءبارى بىردەي وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرادى دەپ ويلاۋ دۇرىس بولماس ەدى. تاريحي دامۋدىڭ بارلىق ساتىلارىندا كەزدەسەتىن زاڭدىلىقتار دا بار. مىسالعا ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ءوسۋىن الايىق. ەڭبەك ونىمدىلىگى دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ادامنىڭ (ءوز ەڭبەگى ارقىلى) بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا (ساعات، اي، كۇن، جىل) قانشالىقتى ءونىم وندىرەتىنىن بىلدىرەدى. ايتالىق ، ادام تاس بالتانى قولدانىپ جۇرگەن كەزىندە كۇنىنە ءبىر عانا اعاشتى شاۋىپ قۇلاتا الادى. ال تەمىر بالتامەن قارۋلانعان كەزدە، اعاشتى ءبىر ساعاتتا شاۋىپ تاستايتىن بولدى. ەلەكتر ارامەن وسىنداي اعاشتى 10 مينۋتتا قۇلاتار ەدى. ەڭبەك نەعۇرلىم ءونىمدى بولا باستادى. مۇنداي مىسالداردى كومىر وندىرۋدەن (بالتا، كۇرەك، شوي، بالعا، كومىر كومباينى) جانە دە باسقا دا ءونىم تۇرلەرىن كەلتىرۋگە بولادى. ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ادامزات قوعامى دامۋىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرى بويىندا ءوسىپ كەلە جاتقاندىعى داۋسىز ماسەلە. ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ءوسۋ زاڭى تۇراقتى، جالپى ەكونوميكالىق زاڭ بولىپ تابىلادى.
بارلىق ۋاقىتتاردا، بارلىق قوعامدىق – ەكونوميكالىق فورماسيالاردا ارەكەت ەتەتىن باسقا ءبىر تۇراقتى زاڭ مىناداي: كۇللى دامۋ اتاۋلى ۋاقىت بويىنشا دا، سونداي-اق كەڭىستىك بويىنشا دا ءوتىپ جاتادى. شىن مانىسىندە، «دامۋ» دەگەن ءسوزدى ايتساق، ءبىز كەشەگىگە قاراعاندا بۇگىن كوپ وندىرگەنىمىزدى، نەعۇرلىم الۋان ءتۇرلى ءونىم وندىرەتىنىمىزدى تۇسىنەمىز جانە ت.ب. الايدا ءبىر ورىننان تابان اۋدارماي تۇرىپ، كوپ ءونىم شىعارۋ (كومىردى مول وندىرۋگە، دايىنداۋعا، بىتىك ەگىن وسىرۋگە)، ونىڭ جاڭا تۇرلەرىن يگەرۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، كومىر ءوندىرۋدى كوبەيتۋ ءۇشىن جاڭا كومىر كەندەرىن وندىرىسكە ەنگىزۋ قاجەت جانەت.ب. ءسوزدىڭ كەڭ ماعىناسىندا ءبىر ورىندا تۇرىپ، دامۋ، ءوسۋ مۇمكىن ەمەس. تەك جاڭا تەرريتوريالاردى يگەرىپ، جاڭا جەرلەردە، جاڭا ورىنداردى، جاڭا زاۆودتار مەن فابريكالاردى سالىپ، ياعني كەڭىستىكتە جىلجي وتىرىپ دامۋعا بولادى. دەمەك، قانداي ءبىر دامۋ بولماسىن ول سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەگى دە دامۋ بولىپ تابىلماق.بەلگىلى ءبىر ءونىم ءوندىرۋدى (كومىر، بولات، نان، ماتا، اياقكيىم جانەت.ب)، بەلگىلى ءبىر سالانى، جالپى العاندا قوعامدا وندىرىلەتىن بۇكىل ونىمدەردى كوبەيتۋ ءبىر سالانى، جالپى العاندا قوعامدا وندىرىلەتىن بۇكىل ونىمدەردى كوبەيتۋ بەلگىلى ءبىر تەرريتوريادا كاسىپورىننىڭ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى جەرلەردىڭ، پايدالى قازبالاردىڭ بولۋىنا ، حالىقتىڭ ورنالاسۋىنا بايلانىستى جۇزەگە اسىرىلادى. بۇكىل قوعامدىق دامۋدىڭ اجىراماس اسا ماڭىزدى بولىگى – ءوندىرىس وركەندەۋىنىڭ تەرريتوريالىق ورنالاسۋى بولىپ تابىلادى.
قوعامدىق ءوندىرىس وركەندەي وتىرىپ، ورنالاستىرىلا بەرەدى.ءوندىرىستىڭ ورنالاسۋى قالاي انىقتالادى؟ ءوندىرىستىڭ تەرريتوريالىق ورنالاسۋىنا بۇتىندەي ءبىرقاتار فاكتورلار مەن زاڭدار اسەر ەتەدى.دامۋدىڭ باسقا جاقتارى سياقتى، ءوندىرىستىڭ تەرريتوريالىق ورنالاسۋى، ونىڭ مەتودتارى، ادىستەرى سول ۋاقىت كەزەڭىندەگى سول قوعامداعى زاڭدارمەن بەلگىلەنەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە، سوسياليستىك قوعامدا ءوندىرىس، ايتالىق، اقش- تان، دامىعان كاپيتاليستىك ەلدەن نەمەسە فەوداليزم قالدىقتارى ءالى دە كۇشتى بولىپ وتىرعان افريكانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىنەن ءپرينسيپتى باسقا زاڭدار بويىنشا ورنالاسادى.
ءوندىرىستىڭ ورنالاسۋىنا بارلىق زاڭدار ىقپال ەتە قويمايدى. ءبىرى از، ءبىرى كوپ اسەر ەتەدى. ءاربىر قوعامدا دامۋدىڭ بارلىق جاقتارىنا جانە سونىڭ ىشىندە ءوندىرىستىڭ ورنالاسۋىنا داىقپال جاسايتىن نەگىزگى زاڭ بار. مىسالى، بۇرىنعىنىڭ نەگىزگى زاڭى نەعۇرلىم كوپ پايدا تابۋ زاڭى بار. ال قازىرگى زاڭدا ەڭ باستىسى ادامعا قامقورلىق جاساۋ بولىپ تابىلادى. قازىرگى نەگىزگى ءوندىرىستىڭ نەگىزگى زاڭى ادامداردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن بارىنشا قاناعاتتاندىرۋ بولىپ تابىلادى.ءار ءتۇرلى نەگىزگى ەكونوميكانىڭزاڭدار ءوندىرىستى ورنالاستىرۋعا دا ءار ءتۇرلى ىقپال جاسالدى. قازىرگى ەكونوميكالىق زاڭدار ءبارى دە ادام ءۇشىن، ادامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىستانادى. ادامنىڭ ، بارشا حالىقتىڭ مۇددەسى بارىنەن دە جوعارى قويىلادى. ءوندىرىستى ورنالاستىرۋ ونىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ ىقپالى بويىنشا جۇرەدى.سوندىقتان جوسپارلى ، ءتيىمدى جۇزەگە اسىرىلادى. ۋاقىت ايتقاندا بۇل قالاي جۇزەگە اسادى؟ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق زاڭدارىنىڭ ، ەڭ الدىمەن ءوندىرىستى ورنالاستىرۋعا ىقپال جاسايتىن نەگىزى ەكونوميكالىق زاڭنىڭ مەحانيزمى قانداي؟ وسى سياقتى ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرۋگە مەن ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبىن «جەر ءجانناتىم - جارمىشىم» نەمەسە قايدا؟ قالاي؟ نەگە ولاي؟ دەپ اتادىم. بۇل زەرتتەۋ تاقىرىبىمدا ءوندىرىستى ورنالاستىرۋ كەزىندە قانداي زاڭدار ارەكەت ەتىپ، قانداي تابيعات جاعدايلارى مەن رەسۋستارى ىقپال ەتەتىنىنە، ول عىلىمي- تەحنيكالىق پروگرەستىڭ، ىقپالىنا قالاي ۇشىرايتىنىن وعان ادام مەن تىرشىلىك جاعدايلارى قالاي اسەر ەتەتىنىن ءسوز ەتپەكپىن. سونداي-اق ، بۇل شىعارماشىلىق جۇمىسىمدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءوندىرىستى ورنالاستىرۋ پراكتيكا جۇزىندە قالاي جۇرگىزىلىپ كەلدى، قالاي جۇزەگە اسىرىلۋدا جاڭا سالالار قالايشا پايدا بولۋدا، جاڭا تەرريتوريالار قالاي يگەرىلۋدە، شولدەر مەن يت تۇمسىعى باتپايتىن نۋ جىنىستاردا جاڭا قالالار مەن پوسەلكەلەر قالاي پايدا بولۋدا دەگەن ماسەلەلەر ءسوز بولادى.
ءسوزدىڭ كەڭ ماعىناسىندا العاندا تابيعات – كليمات، رەلف، رەسۋرستار جانە ت.ب.- ادامنىڭ تىرشىلىگىندە كۇن سايىن اسەرىن تيگىزەدى. ادام تابيعاتپەن ۇنەمى بەتپە – بەت كەلەدى، ءارقاشان ونىڭ اياسىندا بولادى. ادامنىڭ بارشا ءومىرى- بۇل ونىڭ تابيعاتپەن، تابيعات جاعدايلارى جانە رەسۋرستارىمەن ءوزارا ارەكەتتەس بولۋ پروسەسى. وزەن ارقىلى وتەتىن تەمىر جول سالۋ ءۇشىن ادام اۋەلى كوپىر سالۋى كەرەك. جول قۇرىلىسىندا تاۋ جاسايتىن كەدەرگىنى جويۋ ءۇشىن تۋننەل سالۋ نەمەسە تاۋدى اينالىپ وتەتىن جول نەمەسە سول تاۋدىڭ وزىنە جول سالۋ كەرەك. ال اڭعارلاردا جول ءتۇزۋ سالىنادى.
سونداي- اق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن دە ادام تابيعاتتان الادى، تابيعات سىيىن تيىسىنشە وڭدەيدى – استىق جەردە وسەدى، ورىسكە جايىلعان سيىردان ءسۇت الىنادى، بارلىق وزەندە، كولدە، تەڭىزدە اۋلانادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءومىر جولىندا ءبىز تابيعاتپەن ۇنەمى بەتپە- بەت كەلەمىز.
ءبىراق ادام مەن تابيعاتتىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى ءارقيلى قالىپتاسىپ كەلدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي ، العاشقىدا ادام تابيعاتتا بار نارسەنى الۋمەن شەكتەلەدى. ال كەيىننەن ىقپال جاساپ، ونى ءوز كەرەگىنە قاراي بەيىمدەۋگە ، تابيعات رەسۋرستارىن كەڭىنەن پايدالانۋعا كىرىستى: رۋدا مەن وتىن ءوندىردى، اعاشتى كەستى، وسىمدىك، مال ءوسىردى، سۋدى پايدالاندى جانە ت.ب. فابريكا ، زاۆود، سۋ ستانسياسى، كانال، جول سالا باستادى. تابيعات بارعان سايىن ادامعا كوپ قىزمەت ەتەتىن بولدى.
ال ادام ءوز قىزمەتى ارقىلى تابيعات يگىلىكتەرىن الىپ قانا قويمايدى، تابيعي پروسەستەرگە بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتەدى. بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك.
ادام جەردى وڭدەمەگەن كەزدە دە توپىراقتىڭ قۇرامىندا تابيعي بيولوگيالىق پروسەستەر ءجۇرىپ جاتتى. ال جەردى وڭدەپ، جىرتىپ، ەگىن سالىپ، تىڭايتقىشتار سەبە باستاعان كەزدە ادام تابيعات اعىمىنىڭ بۇل پروسەستەرىنە بارعان سايىن كوپ ارالاسا باستادى، ولاردى وزگەرتىپ وتىردى.
ادام ورياندى كەسەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جەل سوعىپ تۇراتىن اۋماق كەڭەيە تۇسەدى، جەلدىڭ كۇشى ۇلعايادى، باعىتى وزگەرەدى. سايىپ كەلگەندە ، ول قورشاعان ورتانىڭ وزگەرۋىنە ىقپال جاسايدى. سونىمەن بىرگە ورماندى كەسۋ كوپتەگەن جانۋارلاردى «ۇيرەنشىكتى تۇراعىنان» بەزەندىرەدى، كوبىنە ولار قۇرىپ بىتەدى.
ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن پلوتينالار سالىنادى. ناتيجەسىندە بەلگىلى ءبىر تەرريتوريا سۋ قويماسىنىڭ استىندا قالادى. بۇل دا ادامنىڭ تابيعاتقا جاساعان اسەرى.
بەلگىلى ءبىر ءوندىرىس ءۇشىن سۋ قاجەت. ادام سۋدى پايدالانادى، ودان سوڭ سۋاتتارعا جىبەرەدى (وزەنگە، كولگە، تەڭىزگە). ءبىراق بۇل بۇرىنعى سۋ ەمەس. ول لاس سۋ، وندا ءوندىرىس قالدىقتارى ، زياندى قوسپالار بار.سوندىقتان ادام مۇنداي سۋدى سۋاتقا جىبەرىپ، كوبىنە ونى لاستايدى، بۇلدىرەدى.بۇل سۋدا ەندى بالىق ءۇشىن، سۋ وسىمدىكتەرى ءۇشىن قاجەتتى جاعداي جوق. ناتيجەسىندە جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى قۇرىپ كەتەدى.
تابيعات رەسۋرستارىن پايدالانۋ ونى قورعاۋ ىسىمەن ءارقاشان تىكەلەي بايلانىستى بولۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا ايرىقشا ماڭىزدى. ءوندىرىستىڭ وركەندەۋىنە بايلانىستى ادامداردىڭ تابيعاتتى «ءبۇلدىرۋ»، لاستاۋ مۇمكىندىگى ارتا تۇسەدى. دەمەك، تابيعاتتى قورعاۋعا، سۋدىڭ، اۋانىڭ تازالىعىنا جانە ت.ب. وتە كوپ نازار اۋدارىلۋى ءتيىس. تابيعات يگىلىكتەرىن پايدالانۋدا ساق بولعان ءجون. كەيدە تابيعاتقا ۇقىپسىز، جان- جاقتى ويلاستىرماي قاراۋدىڭ سالدارى تەز ارادا بايقالمايدى، ونىڭ زارداپتارى دا دەرەۋ بىلىنبەيدى. بۇل كەيىننەن كورىنەدى.مۇنىڭ تابيعاتتى قايتا وزگەرتۋ جونىندە جۇرگىزىلگەن العاشقى شارالاردىڭ ادامعا بەرگەن پايداسىنان اناعۇرلىم كوپ زيان كەلتىرۋى مۇمكىن.
ورماندى تۇگەلدەي وتاۋ وسىنىڭ كلاسسيكالىق مىسالى بولا الادى.ەجەلگى زاماندا مەسوپوتوتاميادا ، گرەسيادا، كىشى ازيا مەن كەيبىر باسقا جەرلەردە ادامدار ورماندى تۇگەل وتاپ تاستاعان.ولار مۇنى ەگىن ەگۋگە جىرتاتىن جەر بوساتۋ ءۇشىن ىستەدى.بىلايشا ءبارى دۇرىس سياقتى. ءبىراق وسى ورماندى قۇرتۋدىڭ ناتيجەسىندە بۇل جەرلەردە بىرتىندەپ ىلعال جينالمايتىن، ساقتالمايتىن بولدى. اقىر سوڭىندا بۇل اۋداندار شولگە اينالىپ كەتىپ وتىردى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تابيعات پەن ادامنىڭ قارىم- قاتىناسى وتە كۇردەلى. ادام ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى قىزمەتىندە ءاردايىم وسىنى ەسكەرىپ وتىرۋى ءتيىس.
ادام تابيعاتقا ءوز ەڭبەگىمەن ىقپال ەتەدى. وزىمىزدە بار نارسەنىڭ بارلىعىن ءبىز تابيعاتتان الدىق، تابيعاتتى قايتا وزگەرتسەك، ول ءوز ەڭبەگىڭىزدىڭ ناتيجەسى.الايدا ءبىزدىڭ يگىلىگىمىز ازىق- تۇلىك مولشەرى جانە ت.ب. تەك ەڭبەگىمىزگە بايلانىستى دەۋگە بولمايدى. ەڭبەك ءبىزدىڭ بايلىعىمىزدىڭ بىردەن- ءبىر كوزى عانا ەمەس.كارل ماركس «كاپيتال» دەگەن ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازدى: «ۋيليام پەتتي ايتقانداي، ەڭبەك – بايلىقتىڭ اتاسى، جەر – ونىڭ اناسى». دەمەك، تابيعاتتىڭ ءوزىنىڭ، ونىڭ بايلىقتارىنىڭ، ادام ەڭبەك ەتىپ وتىرعان تابيعات جاعدايلارىنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار. بۇل ماسەلەنى ەگجەي- تەگجەيلى قاراۋ كەرەك.
تەمىر الۋ كەرەك دەيىك. بۇل ءۇشىن اۋەلى رۋدا ءوندىرۋ قاجەت. ەڭبەك ءسىڭىرۋ كەرەك. ءبىراق ءارتۇرلى قۇرامى بار. دەمەك ، تەمىردىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەرىن جۇمساۋ دەگەن ءسوز.
باسقا مىسال.ادام ەگىن ەگەدى. ءبىر توپىراق قۇنارلى دا، ەكىنشىسىنىڭ قۇنارى تومەن. ال ەڭبەك بىردەي جۇمسالادى. تابيعي قۇنارلى جەردەن استىق مول الىنادى. بۇل تابيعاتتىڭ ىقپالى.مۇنداي مىسالداردى كوپ كەلتىرۋگە بولادى. مۇنىڭ ءبارى دە ءوندىرىستىڭ دامۋىنا تابيعاتتىڭ ۇلكەن ىقپال ەتەتىنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان ءوزىنىڭ قاجەتتىلىگىنە وراي تابيعات زاتتارىن قايتا وزگەرتۋگە باعىتتالعان ادامنىڭ بۇكىل «قىزمەتى» ، بۇكىل ەڭبەگى، بىرىنشىدەن، تابيعات ىقپالىنىڭ قولايسىز جاقتارىن جەڭۋ ، ەكىنشىدەن قولايلى جاعدايلاردى دامىتۋ جانە نىعايتۋ بولىپ تابىلادى.
تابيعات پەن ادامنىڭ، تابيعات پەن قوعامنىڭ ءوزارا قارىم- قاتىناسى ۇنەمى كەڭەيە تۇسۋدە. بۇل تاريحي دامۋدىڭ، وندىرگىش كۇشتەردىڭ وركەندەۋىنىڭ ناتيجەسى.
مال شارۋاشىلىعى، قاراپايىم ەگىن شارۋاشىلىعى، بالىق اۋلاۋ، باعالى اڭ تەرىسىن اۋلاۋ كاسىپشىلىگى – تاريحي وتكەن زامان شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى سالالارى.نە بارى ءجۇز ەلۋ – ەكى ءجۇز جىل بۇرىن وزەندەردىڭ ەنەرگياسى تەك سۋ ديىرمەندەرىنە عانا قولدانىلاتىن ەدى. ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى سۋ رەسۋرستارى ارزان ەنەرگيا ءوندىرىسىنىڭ كوزى رەتىندە ۇلكەن رول اتقارا باستادى. مۇنان نە بارى ءجۇز جىل بۇرىن ادامنىڭ نەگىزگى وتىنى اعاش بولاتىن. بۋ دۆيگاتەلىن ويلاپ شىعارۋ مەتالل قورىتۋعا، قاجەتتى تەمىر رۋداسى مەن كومىردىڭ جاڭا، ۇلكەن كەن ورىندارىن پايدالانۋعا الىپ كەلدى. ال ديزەل ويلاپ تاپقان ىشتەن جانۋ دۆيگاتەلى مۇنايعا دەگەن سۇرانىستى ۇلعايتتى. مۇناي ونەركاسىپتە ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ، فلوتتا جانە اۆتوموبيلدەردە قولدانىلا باستادى. مۇنايدىڭ ماڭىزى مەن قۇنى ارتتى. ال مۇناي حيمياسىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى مۇنايدىن ماڭىزى ونان ءارى ءوستى.
ەڭبەك پروسەسىندە ادام ءبىلىمى كەڭەيە تۇسەدى. ول تابيعات رەسۋرستارىنىڭ جاڭا قاسيەتتەرىن ۇنەمى اشۋمەن بولادى. سونداي- اق بۇل ادام مەن تابيعاتتىڭ ءوزارا قارىم- قاتىناسىن ۇلعايتادى. وندىرىسكە تارتىلاتىن زاتتاردىڭ ءتۇرى ۇنەمى كوبەيىپ، بۇل ءوزارا قارىم- قاتىناستى كۇشەيتە تۇسەدى. ادامنىڭ جاڭا توۆارلاردى كوپتەپ وندىرەتىن سالالاردى كەڭىنەن وركەندەتۋ ءۇشىن مۇمكىندىگى مولايادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ، ادام تابيعاتتان بارعان سايىن كوپ الا وتىرىپ، ونىڭ يگىلىگىن پايدالانا بەرەدى.
تابيعات رەسۋرستارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى ويلاماي، تەك ودان الا بەرۋگە بولا ما؟ وسى تۇرعىدان بارلىق تابيعات رەسۋرستارىن قالپىنا كەلەتىن جانە كەلمەيتىن ەكى نەگىزگى توپقا بولۋگە بولادى. مىسالى، ورماندى الايىق. ونى كەسەدى، وتىرعىزادى، كوشەتتەر ەگەدى. سونداي-اق بارلىق اعاشتى بىردەي كەسە بەرمەيدى. ادامدار ورماننىڭ ۇنەمى وسۋىنە قامقورلىق جاسايدى نەمەسە توپىراقتى الايىق.توپىراقتىڭ بەلگىلى ءبىر قۇنارلىلىعى بولاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. ەگىن سالعان سوڭ، قۇنارى كەميدى. دەمەك، ادام توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىنە مۇددەلى، سول ءۇشىن شارا قولدانادى. مىسالى، جەردىڭ جەكە- جەكە تاناپتارىنا كەزەك-كەزەك ەگىن سالىپ، توپىراقتىڭ تىنىس الۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزادى جانە ت.ب. سونىمەن ، ادام، اعاش، توپىراق رەسۋرستارىن تۇتىنىپ قانا قويمايدى، ولاردى قالپىنا كەلتىرۋگە دە قامقورلىق جاسايدى. بۇلار قالپىنا كەلەتىن رەسۋرستار دەپ اتالادى.
ال كومىر، مۇناي، گاز،رۋدا،قۇم، ساز بالشىق جانە رەسۋرستار شە؟ ادام بۇلاردى تابيعاتتان وتە- موتە كوپ الادى. ءبىراق رەسۋرستاردىڭ قالپىنا كەلۋى ءۇشىن ىستەي المايدى. بۇلار قالپىنا كەلمەيتىن رەسۋرستار دەپ اتالادى. بۇلاردى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن دە ساقتاۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن ادامزات رەسۋرستاردىڭ قورىن ۇنەمى، تولىقتىرىپ وتىرۋعا ارنالعان ءبىرقاتار شارالار جاسادى (بارلاۋ، تەرەڭگە بويلاۋ ت.ب.)
تابيعات رەسۋرستارى ءوزىنىڭ تابيعي جاعدايلارىنا بايلانىستى دا بولىنەدى. ادام رەسۋرستاردىڭ ءبىر توبىن – جەر قويناۋىنان، ەكىنشىسىن – جەر بەتىنەن، ءۇشىنشىسىن – اۋادان، ءتورتىنشىسىن- سۋدان جانە ت.ب. وندىرەدى. سوندىقتان ولار ءدال وسى تابيعي جاعدايلارىنا بايلانىستى توپتالادى. ءبىرىنشىجەر قويناۋىنان الىناتىن رەسۋرستار جاتادى ( كومىر، مۇناي، گاز، رۋدا، قۇرىلىس ماتەريالدارى).ەكىنشى توپقا بيولوگيالىق جانە جەر بەتى رەسۋرستارى (ورمان، قۇس، اڭ، بالىق، توپىراق)، ال ءۇشىنشى توپقا وزەن، جەل، كۇن، جانە ت.ب. جاتادى.
تاريحي تۇرعىدان ادام اۋەلى بيولوگيالىق رەسۋرستاردى ، سوسىن جەر بەتى رەسۋرستارىن، كەيىننەن بارىپ جەر قويناۋى رەسۋرستارىن پايدالاندى. بۇل رەسۋرستاردىڭ بارلىعىن ادام ءار ءتۇرلى پايدالاندى، ول رەسۋرستار ءار ءتۇرلى رول اتقاراتىن. مىسالى، كومىر، مۇناي، تابيعي گاز، سلانەس وتىن رەتىندە قولدانىلادى. اعاش- وتىن، حيميا ونەركاسىبى ءتۇرلى سالالار ءۇشىن قۇرال جانە ت.ب. ادام كوزىمەن قاراعاندا ءوز قىزمەتى بار. سول ءۇشىن دە ولار باعالى.
ءبىراق رەسۋرس قانداي قىزمەت اتقارماسىن ولاردىڭ كەز كەلگەنى ادامنىڭ پايدالانۋى ءۇشىن، ودان بەلگىلى ءبىر ءونىمدى دايارلاۋ ءۇشىن قىزمەت اتقارادى، ياعني رەسۋرستىڭ حالىق شاراشىلىعىنا بەلگىلى ءبىر ءرولى بار. سول سەبەپتى ادام بۇل ءرولدى ءار ءتۇرلى باعالايدى.بۇل تابيعات رەسۋرستارىنا شارۋاشىلىق تۇرعىدان باعا بەرۋ دەپ اتالادى. مۇنداي باعا رەسۋرستاردى دۇرىس پايدالانۋ ءۇشىن، ءوندىرىستى دامىتۋ ءۇشىن جانە ونى ورنالاستىرۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
كەز كەلگەن تابيعات رەسۋرستارىن باعالاۋ كەزىندە ادامنىڭ الدىندا الدىمەن ەكى سۇراق تۇرادى.
بۇل رەسۋرس وعان كەرەك پە، الدە جوق پا؟ ال كەرەك بولسا ، قانشا مولشەردە كەرەك، ەكونوميكا تىلىمەن ايتقاندا بۇل- رەسۋرستى قانشالىقتى دارەجەدە پايدالانۋ كەرەك جانە ول قازىرگى كەزەڭنىڭ شارۋاشىلىق مىندەتتەرىنە لايىق بولا ما؟مىسالى تاعى دا ورماندى الايىق. اعاش وتىننىڭ باستى ءتۇرى بولىپ تۇرعاندا ادام ورماندى ءدال وسى تۇرعىدان عانا باعالاپ كەلدى. ونى وسىعان بايلانىستى پايدالانىپ وتىردى. وتىن بارلىق جەردە كەرەك ەدى. ونى تاسىمالداۋ قيىنعا سوقتى. اعاش كە كەلگەن جەردە شابىلا بەردى. ادامنىڭ باسقا قىزمەتتەرى ( ورمان قورعاۋ، اڭ ءوسىرۋ جانە ت.ب.) ناشار ورىندالدى. ۋاقىت وتكەن سايىن ورماننىڭ وتىن رەتىندەگى كەرەك ەمەس (بەرىسىن ايتقاندا جەر شارىنىڭ كوپتەگەن اۋداندارىندا). ول ەندى بۇل ماقسات ءۇشىن پايدالانىلمايتىن بولدى. ورماندى قوسىمشا تاعى دا ءبىر قىزمەت اتقاراتىن جەردە (ادامداردىڭ دەمالىس ورىندارىنا دەيىن) كەسپەيدى.
رەسۋرستى شارۋاشىلىق اينالىمعا ءتۇسىرۋ ءتيىمدى مە؟ ايتالىق، كومىر كەرەك ەكەن. ءبىراق وسى ۋاقىتتا ءوندىرۋى وتە قىمباتقا تۇسەتىن كومىر كەندەرى بار ( بۇل جەردە كومىر وندىرەتىن جۇمىسشى كۇشى جوق، ونى تاسىمالداۋ ءۇشىن جول جوق، ونى تۇتىناتىن جەردە كاسىپورىن جوق جانە ت.ب.) دەمەك، بۇل كەندى قوعامدىق وندىرىسكە تارتۋ ءتيىمسىز. تاعى دا ورمان شارۋاشىلىعىنان مىسال الايىق. ەلىمىزدە ورماننىڭ مول قورى بار. ولاردىڭ جاقىنداعىلارى عانا ، ياعني «شەتىنەن» پايدالانۋ قولعا الىنۋدا. تايگانىڭ تۇكپىرىنە بىرتىندەپ جىلجۋعا بولا تۇرا ، ونىڭ ورتاسىنا بارۋدا قانداي ءمان بار.
كەيدە تيىمدىلىك تۇرعىسىنان قاراعاندا رەسۋرستى پايدالانۋ ءۇشىن باعالاعاندا ۋاقىت فاكتورى ەرەكشە رول اتقارادى. ايتالىق سۋ ەنەرگياسىنىڭ مول قورى بار ءتيىستى اۋداننان تەز ارادا ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ كەرەك بولدى. ءبىراق گيدروستانسيا قۇرىلىسىنا كوپ ۋاقىت كەرەك، ال ەنەرگيا وتە تەز قاجەت بولىپ تۇر. مۇنداي جاعدايدا سالىنۋىنا از ۋاقىت جۇمسالاتىن جىلۋ ەلەكتر ستانسياسى تۇرعىزىلادى. سۋ رەسۋرسى ۋاقىتشا شارۋاشىلىق اينالىمىنا تۇسپەيدى ( سۋ ەنەرگياسى جىلۋ ەنەرگياسىنان گورى ارزان بولسا دا )، ال جىلۋ رەسۋرسى ، ءتىپتى الىستا جاتسا دا ، ىسكە قوسىلادى.
ارينە، بۇل ايتىلعانداردىڭ ءبارى شارۋاشىلىق اينالىمىنا تەك قانا وتە باي رۋدالار، تەك جوعارى سپالى رەسۋرستار پايداعا اسادى. بۇل ءوندىرىس پەن تاسىمالعا كەتەتىن شىعىننىڭ جيىنتىعىمەن انىقتالادى. بەلگىلى ءبىر رەسۋرستى ىسكە قوسۋدىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق اڭگىمە مۇندا ەمەس. اڭگىمە رەسۋرستى شارۋاشىلىق اينالىمىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەرەك پە جانە ءتيىمدى مە دەگەن ەكى سۇراققا جاۋاپ بەرۋدە. مىنە سونان كەيىن عانا كاسىپورىندار ، پوسەلكەلەر، ۇيلەر تۇرعىزىلىپ، جول سالىنا باستايدى جانە ت.ب.ءوندىرىستى ورنالاستىرۋ ءۇشىن تابيعي رەسۋرستارىن شارۋاشىلىق تۇرعىدان باعالاۋدىڭ ، مىنە، وسىنداي ماڭىزى بار.
تابيعي رەسۋرستاردى باعالاۋعا ءار ءتۇرلى ماماندىق يەلەرىنىڭ ۇلكەن توبى قاتىسادى. ولاردىڭ ىشىندە گەولوگتار دا، تەحنولوگتار دا جانە ت.ب. بار. بۇلاردىڭ ءبارى دە رەسۋرستارى ءار ءتۇرلى سالا تۇرعىسىنان سيپاتتايدى. ءبىراق نەگىزگى باعانى، شارۋاشىلىق تۇرعىسىنان بەرىلەتىن باعانى بارلىق مامنداردىڭ مالىمەتتەرىن پايدالانا وتىرىپ، ەكونوميست بەرەدى. تەك سونىڭ باعالاۋىنان كەيىن عانا بەلگىلى ءبىر شەشىم قابىلدانادى.
تابيعي رەسۋرستى ەكونوميست قالاي باعالايدى؟
بىرىنشىدەن ، ول بەلگىلى ءبىر تابيعات رەسۋرسىن ونىڭ گەوگرافيالىق ورنى تۇرعىسىنان باعالايدى. رەسۋرستى وسى تۇرعىدان باعالاۋ بارىسىندا سول رەسۋرس جاتقان اۋداننىڭ جالپى تابيعات جاعدايلارى ەسەپكە الىنادى. رەسۋرستى تاسىمالداۋ جاعدايى – رەسۋرس ونى وڭدەيتىن جەرگە ، رەسۋرستان الىناتىن نەمەسە ونىڭ كومەگىمەن الىنعان ءونىم تۇتىنىلاتىن جەرگە قاتىسىنا قاراي قالاي ورنالاسقاندىعىمەن ، رەسۋرستى پايدالانۋكەزىندە قانداي قاتىناس قۇرالدارىن قولدانۋعا بولاتىندىعىمەن جانە ت.ب. باعالاندى. ءدال وسى گەوگرافيالىق ورنىنا بايلانىستى ( دالىرەك ايتقاندا، جايسىز گەوگرافيالىق ورنى ) كەيبىر ۇلكەن كومىر باسسەيندەرى ، ءىرى تەمىر رۋداسىنىڭ كەن ورىندارى بەلگىلى ءبىر «كولەڭكەدە» جاتا بەرەدى.بۇعان كەرىسىنشە مىسالدار دا بار. مىسالى، قوستاناي تەمىر رۋداسى وندىرىسكە تەز تارتىلدى، ويتكەنى ول قارا مەتاللۋرگيا وركەندەگەن وڭتۇستىك ورال رۋداعا مۇقتاج بولا باستاعان ەدى. گەوگرافيالىق ورىندى باعالاۋ، مىنە وسىنداي رول اتقارادى.
ەكىنشىدەن ، ەكونوميست بەلگىلى ءبىر جەرگە ورنالاسقان تابيعي رەسۋرستى باسقا جەرگە ورنالاسقان وسىنداي رەسۋرس تۇرىمەن سالىستىرۋ تۇرعىسىنان باعالايدى.مۇندا سيپاتتامالار كوپ. بۇل رەسۋرستىڭ ساپاسىندا رۋداداعى پايدالى زاتتار پروسەنتى ، وتىننىڭ كالوريالىعى جانە ت.ب. (ونىڭ جاتۋ جاعدايىن دا، دەمەك ءوندىرۋ قۇنىن دا ول جەر بەتىنە جاقىن نەمەسە الىس جاتىر ما، اشىق وندىرۋگە نەمەسە شاحتالىق وندىرۋگە بولا ما، سۋ باسىپ كەتكەن جوق پا جانە ت.ب) رەسۋرس كولەمىن سيپاتتايدى. ماسەلەن، جاقسى(ساپاسى بويىنشا) رەسۋرس بار دەلىك. جاقسى ورنالاسقان (جەر بەتىنە جاقىن جانە ت.ب). ءبىراق رەسۋرس قورى وتە ازدىعى سونداي، ونى تىرەك ەتەتىندەي كاسىپورىن سالۋ ءتىپتى پايداسىز. ايتالىق، بۇل رەسۋرستىڭ قورى 3-5 جىلعا جەتەدى دەلىك. ال شاحتا ، فابريكا سالۋ قىمباتقا تۇسەدى ءارى ولاردىڭ ۇزاق ۋاقىت جۇمىس ىستەۋى ءتيىس.دەمەك، قور از بولعان جاعدايدا ونەركاسىپ كاسىپورىنى ونى تەز ارادا وڭدەپ بىتىرەدى دە سودان سوڭ ونداعان جىلدار بويىنا جۇمىسسىز قالادى. سوندىقتان رەسۋرستى سالىستىرىپ باعالاۋدا قوردىڭ مولشەرى اسا ماڭىزدى سيپاتتاما بولىپ تابىلادى.
ۇشىنشىدەن، رەسۋرستى باعالاۋدا ونىڭ، بەلگىلى ءبىر حالىق شارۋاشىلىعى كومپلەكسىنىڭ باسقا رەسۋرسپەن ۇيلەسۋى وتە ماڭىزدى رول اتقارادى. كوبىنەسە ءدال وسىنداي ۇيلەسىم تابيعي رەسۋرستار نەگىزىندە ءوندىرىس ۇيىمداستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
تورتىنشىدەن، رەسۋرستى باعالاۋ كەزىندە تاعى دا ءبىر ، كومپلەكتىلىكتىڭ بىرنەشە باسقا اسپەكتىسى – ىشكى كومپلەكتىلىكتىڭ، ياعني رۋداداعى بەلگىلى ءبىر نەگىزگى رەسۋرستىڭ تاعى دا باسقا قانداي كومپونەنتتەرمەن ۇيلەسىپ كەلۋىنىڭ ماڭىزى بار. مۇمكىن، رۋدانىڭ قۇرامى نەگىزگى رەسۋرسقا باي بولماس، ونىڭ ەسەسىنە ونىڭ قۇرامىندا حالىق شارۋاشىلىعىنا وتە كەرەكتى باسقا قوسپالار بار.نەمەسە كوپ ەمەس، نە بارى ءبىر، ەكى بىرگە جۇرەتىن كومپونەنت بار، ءبىراق نەداۋىر ۇلكەن مولشەردە كەزدەسەدى. بۇل تابيعي رەسۋرستى شارۋاشىلىق تۇرعىدان باقىلاۋعا ەلەۋلى ىقپال جاساۋى مۇمكىن.بۇل جاعدايدا رەسۋرستىڭ ماڭىزى تەك باستى ءونىم ءوندىرىسى ءۇشىن، سول سالا ءۇشىن عانا ەمەس ، سونداي-اق باسقا سالالار ءۇشىن دە ماڭىزدى بولۋىمەن بەلگىلەنەدى.
بەسىنشىدەن، رەسۋرستى سول اۋدانداعى حالىقتىڭ قونىستانۋى تۇرعىسىنان باعالاۋ وتە ماڭىزدى. بەلگىلى ءبىر تابيعي رەسۋرستى شارۋاشىلىق اينالىمعا سولكونسترۋكسيالاردىڭ ارناۋلى ەرەكشەلىكتەرى بولۋى ءتيىس. اياقكيىم ، كيىم ءبارى دە كليماتتى ەسكەرىپ جاسالادى.
اسىرەسە كليمات اۋىل شارۋاشىلىعىنا ايرىقشا ىقپال جاسايدى. باسقا سالالاردان گورى اۋىل شارۋاشىلىعى كۇن جارىعىنىڭ، جىلۋدىڭ ىلعالدىڭ مولشەرىنە سەزىمتال بولىپ، تىكەلەي سولارعا بايلانىستى بولادى. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ كەيبىر مادەني داقىلدارى جىلۋدى سۇيەدى، ەكىنشىسى ىلعالدى كوبىرەك تالاپ ەتسە ، ۇشىنشىسىنە جارىق قاجەت. سوندىقتان بەلگىلى ءبىر ءاربىر اۋدان كليماتقا بايلانىستى نەعۇرلىم ىڭعايلى جاعدايلارعا بەيىمدەلگەن داقىلداردى سۇرىپتاپ وتىرادى. ايتالىق وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركمەنستان جانە باسقا كۇننىڭ جىلۋىنا باي ، سۋارمالى ەگىس ءۇشىن سۋى دا مول جەتكىلىكتى اۋدانداردا بىردەن – ءبىر دۇرىسى ماقتا ءوسىرۋ بولىپ تابىلادى. ال قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك باتىس اۋداندارىندا بيدايدىڭ ءپىسىپ جەتىلۋى ءۇشىن وتە قولايلى جاعدايلار بار. ال سيترۋس تۇقىمداستار، شاي، ءىس جۇزىندە تەك زاكاۆكازە رەسپۋبليكالارىندا عانا وسىرىلەدى.
مىسالى، جەلدى الايىق. جەلدىڭ باعىتىنا بايلانىستى ۇيلەردىڭ ءبىر جاعى تەك تۇتاسىنان قابىرعادان تۇرسا ، ەكىنشى جاعىنا تەرەزەلەر سالىنادى. كاسىپورىنداردى تۇرعىندار پوسەلكەسىنەن ءتۇتىن، ىس جانە ت.ب. كەلمەيتىندەي ەتىپ سالادى. سوندىقتان ءوندىرىستى ورنالاستىرۋ كەزىندە كليمات جاعدايى وتە- موتە مۇقيات ەسكرىلۋى ءتيىس.
ەندى ءوندىرىستى ورنالاستىرۋدا ۇلكەن رول اتقاراتىن رەلەفتىقاراستىرامىز. رۋدا ارزان تەڭىز ترانسپورتىمەن ، ال كومىر تەمىر جولىمەن تاسىلادى. ەڭ نەگىزگى ماسەلە مىنادا، كومىر ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەن ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە تاسىلادى، ياعني جۇك تيەلگەن سوستاۆتار تومەنگە قاراي جىلجيدى. بۇل تاسىمالدى ەداۋىر ارزانداتادى، جىلدامدىقتى كوبەيتەدى، ءسويتىپ حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگىنە جول اشادى.
باسقا مىسال. كاسپيي ماڭى ويپاتى كاسپيي تەڭىزىنە قاراي جازىقتىقتا تومەندەي، 500 كم بويى 75 مەتر عانا ، ياعني 1 كيلومەترگە 15 سانتيمەتردەن تومەندەيدى. بۇل ويپاتتىڭ سولتۇستىك بولىگىندە جاتقان شاعىن وزەندەردىڭ كوكتەمدە جۇزدەگەن كيلومەترگە جايىلىپ كوپتەگەن جەردە سۋدىڭ تاسۋىنا اكەپ سوعادى. سۋ كوبەيگەن جىلدارى وسى قۋاڭ دالا مەن شولەيت القاپتىڭ 200 مىڭ گەكتارعا جۋىق ايماعىن سۋ باسادى. مۇنىڭ شارۋاشىلىققا قولايلى ۇلكەن پايداسى بار. ال سۋ از جانە قۋاڭشىلىق جىلدارى سۋدىڭ تاسۋ اۋماعى وتە- موتە ازايادى.
تاۋلى اۋدانداردا جول قۇرىلىسىنا بايلانىستى قيىنشىلىقتار تۋادى، تاۋعا كاسىپورىندار سالۋ بۇدان دا قيىنىراق.
رەلف حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ۇلكەن ماسەلەلەرىن شەشۋگە عانا ەمەس، سونداي- اق جەكەلەگەن كاسىپورىنداردىڭ شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋگە دە ءجيى ىقپال جاسايدى. ماسەلەن،سوۆحوز جازدا كۇنى ىستىق، جاۋىن- شاشىنى از جەرگە ورنالاسادى. ءبىراق سوۆحوز تاۋدىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندە بولادى.مۇندا قىستا قار كوپ بولسا، قار توقتاتۋ جۇرگىزىلەدى. كوكتەمدە ەرىگەن قار سۋىن جۇزىمدىككە قاراي باعىتتايدى. ناتيجەسىندە ەگىستىڭ شىعىمدىلىعى ۇلعايادى.
سۋ رەسۋرستارى. بىردە – ءبىر ءوندىرىس سۋسىز جۇمىس ىستەي المايدى. اسىرەسە سۋ رەسۋرستارىنىڭ قۋاڭ اۋدانداردا ايرىقشا ۇلكەن ماڭىزى بار. مۇندا ءار تامشى سۋ قىمبات. كوكتەمدەگى كول- كوسىر سۋ كوبىنە جازدا سۋ تاپشىلىعىمەن الماسادى.
سوندىقتان قار سۋىن ساقتاۋدىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار (پلوتينا قۇرىلىسى، سۋ قويمالارىن قازۋ جانە ت.ب)
قانشالىقتى دارەجەدە سۋدىڭ كوپتىگىمەن بىرگە، سونداي-اق سۋدىڭ ساپاسىنىڭ قانداي ەكەندىگىنىڭ دە ماڭىزى بار. سۋدا تۇز كوپ نەمەسە لاستانعان بولۋى دا مۇمكىن. سۋدى پايدالانۋ جولدارىن بەلگىلەگەندە وسى جاعىن دا نازارعا العان ءجون.
سونداي-اق وزەن اعىستارىنىڭ وزگەشەلىگىن نازارعا الۋدىڭ دا ماڭىزى بار. بۇل سۋ رەسۋرسىن ەنەرگورەسۋرس رەتىندە دە، بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ رەسۋرسى رەتىندە دە جانە باسقا كوزقاراس تۇرعىسىنان باعالاۋدى دا وزگەرتىپ جىبەرەدى.
توپىراق ءتارىزدى تابيعي رەسۋرسقا نەعۇرلىم مۇقيات باعا بەرىلەدى. اگرونومدار، توپىراقتانۋشىلار، توپىراقتى جان- جاقتى سيپاتتايدى. ەكونوميكالىق باعا بەرۋ ءار ءتۇرلى اۋدان توپىراقتارىنىڭ قۇنارلىعىن سالىستىرىپ، توپىراقتى شارۋاشىلىق اينالىمعا ءتۇسىرۋدىڭ كەزەگىن انىقتاعان سوڭ بەرىلەدى. ەكونوميست توپىراقتى يگەرۋگە قاجەتتى قارجىنىڭ سوماسىن، تىڭايتقىشتاردى قولدانۋ مۇمكىندىگى جانە كوپتەگەن ماسەلەلەردى انىقتايدى. مۇنىڭ ءبارى توپىراقتى پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگىن كۇشتى وزگەرتۋى مۇمكىن. توپىراقتىڭ قۇرامىندا بولىپ جاتقان پروسەستەردىڭ ەسەبى كەيدە اگروتەحنيكالىق شارالاردى قولدانۋمەن بىرگە ءبىرقاتار باسقا شارالاردى ،ايتالىق، مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ شاراسىن تالاپ ەتەدى. بۇل شارۋاشىلىقتا ۇلكەن تۇراقتىلىق ساقتاۋعا ، مادەني وسىمدىكتەردى وسىرۋگە كەتكەن توپىراقتىڭ قۇنارلى زاتتارىن قايتارۋ ءۇشىن قاجەت بولادى.
توپىراققا اناليز جاساۋ ءارتۇرلى پايدالانۋعا جارامدى جەر رەزەرفتەرىنىڭ اراسىنداعى سايكەسسىزدىكتى ، بۇتالاردا جەمىس باقتارىمەن اۋىستىرۋ قاجەتتىلىگىن ، سۋلاندىرۋ مۇمكىندىكتەرىن جانە ت.ب. انىقتاي الادى.
جەرىمىزدىڭ كوپشىلىك اۋداندارىن شارۋاشىلىققا ماڭىزى اسا زور وسىمدىكتەر دۇنيەسى الىپ جاتىر، بۇل وسىمدىكتەردىڭ، اسىرەسە مادەني وسىمدىكتەردىڭ ، سونداي-اق جايىلىمدار مەن شابىندىقتاردا وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ شارۋاشىلىق ماڭىزى زور. جايىلىمدار مەن شابىندىقتاردان بارلىق جەمشوپتىڭ 70 پروسەنتكە جۋىعى الىناتىنىن ايتا كەتكەن ءجون.
وسىمدىكتەر دۇنيەسى شارۋاشىلىق تۇرعىسىنان ءار قيلى سيپاتتالادى. بۇل سيپاتتامالارعا جەمشوپتىڭ ونىمدىلىگى دە ، ءپىسىپ جەتىلۋىنىڭ ماۋسىمدىلىعى دا، جانۋارلارعا سىڭىمدىلىگى جانە ت.ب. ەنەدى. جايىلىم مەن شابىندىققا سۋ جىبەرىپ وتىرۋدىڭ ماڭىزى زور. كوبىنەسە سۋ جىبەرۋدى قولدان كۇشەيتۋگە تۋرا كەلەدى.
جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ شارۋاشىلىقتىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار. كۇللى جانۋارلار دۇنيەسىن (اڭدار، قۇستار، جاندىكتەر جانە ت.ب) شارتتى تۇردە ەكى توپقا: پايدالى جانۋارلار جانە زياندى جانۋارلارعا (اسىرەسە، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ زيانكەستەرى) بولۋگە بولادى.
ادامنىڭ جانۋارلار دۇنيەسىمەن قارىم- قاتىناسى وتە الۋان ءتۇرلى. ادام اڭ اۋلاۋدى قادىم زاماندا باستاعان. كەيىننەن جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋگە كىرىستى. مال شارۋاشىلىعى وركەندەدى. جانۋارلاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى جۇمىس كولىگى رەتىندە قولدانىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا مال شارۋاشىلىعى - حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ اسا ءىرى سالاسى.ادام بۇرىن بوستان-بوسقا قىرىپ جىبەرگەن جانۋارلاردى وسىرە باستايدى (قۇندىز، كۇمىس ءتۇستى قارا تۇلكىلەر، كۇزەن جانە ت.ب.). قۇس شارۋاشىلىعىنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار. جاندىكتەر دە (ارا) بەلگىلى ءبىر رول اتقارادى.سوندىقتان جانۋارلار دۇنيەسىن باعالاۋ ادام مەن تابيعاتتىڭ قارىم- قاتىناسىنا دا ماڭىزدى ورىن يەلەنەدى.
جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ رەسۋرستارى ادەتتە ەداۋىر تەز قالپىنا كەلەدى. سوندىقتان بۇل رەسۋرستى ادامنىڭ نەعۇرلىم ۇتىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىگى بار. حايۋاناتتار دۇنيەسىنىڭ رەسۋرستارىن ۇدايى وندىرۋمەن جەڭىل ونەركاسىپ پەن تاماق ونەركاسىبىنىڭ كاسىپورىندارى اينالىسادى. تەرىسى باعالى اڭداردىڭ ءرولى ەرەكشە. ولاردان باعالى تەرى الىنادى. ادامنىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتىندە بالىق رەسۋرستارىنىڭ دا ماڭىزى زور. قازىرگى ۋاقىتتا ادام تەك بالىق اۋلاۋمەن عانا شۇعىلدانبايدى، سونداي-اق بالىق قورىن دا ۇدايى وندىرۋمەن، ۋىلدىرىق ساقتايتىن قوندىرعى، بالىق زاۆودىن، جاساندى سۋ قويماسىن جانە ت.ب. جاساۋمەن اينالىسادى. سۋ قويماسىن باعالاۋ، ونىڭ بالىق ونىمدىلىگىن انىقتاۋ، تابيعي فاكتورلاردى ەسەپكە الۋ ( جىلۋ، جارىق) – وسىنىڭ ءبارى دە بالىقتى ۇدايى وندىرۋگە ىقپال ەتەدى. سۋ قويمالارىنىڭ لاستانۋىمەن كۇرەسۋ دە ماڭىزدى ماسەلە.
سەلودا دارىگەرلىك امبۋلوتوريا حالىققا ءوز دارەجەسىندە قىزمەت ەتىپ تۇر. مۇندا ەكى دارىگەر ، سنگىز ارناۋلى ورتا ءبىلىمدى مامان جۇمىس جاسايدى. دارىگەرلىك امبۋلوتوريا جىل سايىن جاڭا مەديسينالىق قۇرال-جابدىقتارمەن جابدىقتالىپ كەلەدى. وتكەن جىلى ءدارى- دارمەككە 1 ملن 72 مىڭ تەڭگە، مەديسينالىق قۇرال – جابدىقتار الۋعا 4 ملن 413 مىڭ تەڭگە بولىنسە، بيىلعى جىلى 1 ملن 89 مىڭ تەڭگە ءدارى- دارمەكتەر الۋعا قارالىپ، 1 ملن 480 مىڭ تەڭگەگە امبۋلوتورياعا جەدەل- جاردەم اۆتوكولىگى الىندى. وسى جىلدىڭ وتكەن بەس ايىندا 3240 ادام دارىگەر قابىلداۋىندا بولىپ ، ءتيىستى ەم- دومىن الدى.
مەكتەپتە وتكەن جىلى 3565 مىڭ تەڭگەگە جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، 4230 مىڭ تەڭگەگە فيزيكا كابينەتى ، 515 مىڭ تەڭگەگە اكت زالىنا كرەسلو ، شتور جانە ت.ب . زاتتار الىنىپ، جاڭا ەكىنشى كومپيۋتەر سىنىبى ىسكە قوسىلدى. تاعى ايتا كەتەرلىك قۋانىشتى جاعداي ، ەل ازاماتتارى م.قۇرمانبايەۆ، ح.ەرەجەپوۆتەر قامقورلىعى اراسىندا مەكتەپكە «گازەل» اۆتوكولىگى سىيعا تارتىلدى. بيىلعى جىلى دا مەكتەپكە قاجەتتى قۇرال – جابدىقتار الۋعا 2270 مىڭ تەڭگەگە قارجى قارالىپ وتىر. سونداي- اق ، مەكتەپتى جەڭىل جوندەۋدەن وتكىزۋ، مەكتەپ اسحاناسىن سۋ كوزىنە قوسۋ ، جىلۋ جۇيەسىن گازعا قوسۋ سەكىلدى جۇمىستار دا جۇزەگە اسىرىلماق.
جارمىشتا حالىققا مادەني تۇرعىدا كورسەتەتىن سەلولىق مادەنيەت ءۇيى مادەني كوپشىلىك شارالاردى تۇراقتى ۇيىمداستىرىپ، جۇيەلى وتكىزىپ كەلەدى. مۇندا دومبىرا ، ءان ۇيرەنۋ، دراما، حور ۇيىرمەلەرى جانە حالىقتىق تەاتر اتاعى بار ۇجىم جۇمىس جاسايدى. جاقىندا وبلىستىق دەڭگەيدە وتكىزىلگەن «ماڭعىستاۋ جۇلدىزدارى» فەستيۆالىندە ءبىزدىڭ اۋدان ونەرپازدارىنىڭ باس جۇلدەنى جەڭىپ الۋىندا جارمىشتىقتاردىڭ دا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى بار ەكەندىگى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار ، 9602 كىتاپ قورى بار سەلولىق كىتاپحانا حالىقتىڭ رۋحاني جان- دۇنيەسىن ارتتىرۋعا جۇمىستانىپ كەلەدى.
سەلودا كاسىپكەرلىك قىزمەتى دە جولعا قويىلعان. ءقازىر اۋىلدا ەكى مال دارىگەرى ، ءبىر ءدارى ساتۋشى ، ون كاسىپكەر دۇكەن اشىپ، جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋدا. سونىمەن بىرگە سەلو بويىنشا 18 شارۋ قوجالىعى تىركەلگەن. شارۋا قوجالىقتارىندا 26 سيىر، 660 قوي ، 155 جىلقى ، 98 تۇيە جانە 257 ەشكى مالدارى بار. وتكەن جىلى اۋداندىق «ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ميكروكرەديتتىك ۇيىمى» ج ش س – نەن ەكى تۇرعىن 300 مىڭ تەڭگەدەن نەسيە الىپ، كاسىپتەرىن جاساۋدا.
جارمىشتا جەكە باسپانا سالۋعا نيەت بىلدىرۋشىلەر قاتارى جىلدان - جىلعا ارتىپ كەلەدى. ماسەلەن، وتكەن 2006 جىلى تۇرعىن ءۇي سالۋعا 63000 شارشى مەتر جەر بەرىلىپ ، 720 شارشى مەتر جەرگە تۇرعىن ءۇي سالىنعان بولسا ، 1320 شارشى مەتر جەردە اياقتالماعان تۇرعىن قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە.سونداي – اق ، وتكەن جىلى ءبىر مۋنيسيپالدى تۇرعىن ءۇي سالىنىپ، بيۋدجەت سالاسى قىزمەتكەرلەرىنە بەرىلدى.سونداي 80 بالالىق بالاباقشا مەن فەلدشەرلىك پۋنكت سالىندى.
سەلوداعى حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى كۇننەن كۇنگە جاقسارىپ كەلەدى. ونى مىنا كورسەتكىشتەردەن دە اڭعارۋعا بولادى.2010 جىلعى مالىمەت بويىنشا 11 جانۇيا كۇنەلتىسى تومەن دەگەن ەسەپتە تۇر، جالپى جۇمىسسىزدار سانى - 24، اقىلى قوعامدىق جۇمىسقا تارتىلعانى 38 ادام. وسى جىلدىڭ وزىندە-اق 70 ادام ءار ءتۇرلى سالاعا جۇمىسقا ورنالاسقان.
2010 جىلدىڭ كۇزىندە شەتپە – جارمىش جانە جارمىش سەلوىشىلىك قۇبىرى قۇرىلىسى تولىقتاي اياقتالىپ، پايدالانۋعا بەرىلدى. ءقازىر جارمىش سەلوسىندا جاڭادان سالىنعان تۇرعىن ۇيلەرگە گاز جانە توق جەلىسىن تارتۋ جۇمىستارى قىزۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر.
سەلودا اۋىز سۋ ماسەلەسى دە تولىق شەشىلگەن دەۋگە بولادى. بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا سەلوىشىلىك سۋ قۇبىرى قۇرىلىسى اياقتالىپ، بىرنەشە جاعدايى تومەن وتباسىنا ۇيلەرىنە سۋ قۇبىرى تارتىلىپ بەرىلۋدە.
سەلودا تەلەفون بايلانىسىدا وڭىنان شەشىمىن تاۋىپ كەلە جاتقان جۇيەلى جۇمىستاردىڭ ءبىرى. قازىرگى ۋاقىتتا سەلوداعى مەكەمەلەردە 10، جەكە تۇرعىنداردا 63، بارلىعى 73 تەلەفون نۇكتەسى بار.
سەلوىشىلىك اۆتوكلىك جلدارى اسفالتتالعان. جارمىش – اقتاۋ-جارمىش مارشرۋتى بويىنشا كۇنىنە ەكى رەت اۆتوبۋس قاتىناسى جولعا قويىلعان
سەلولىق اكىمشىلىكتە اكىمنەن باسقا ەكى باس مامان ، ءبىر جەتەكشى مامان، ياعني ءتورت مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جۇمىس جاسايدى.
مىنە ، جارمىش سەلوسىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جاعدايى ، تىنىس - تىرشىلىگى وسىنداي. بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەش دەگەندەي، ءبىراق كوپتەن ىلگەرى بەرەكە بىرلىكتە تىرلىك كەشۋدە. مۇنداعى جاسالىپ جاتقان ، ءىلى دە جاسالار جارقىن ىستەر از ەمەس. ونىڭ ءبارىن بايانداپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس، ارينە تەك سولاردىڭ بىرەر جىلدا جۇزەگە اساتىن ءبىرقاتارىن عانا ايتا كەتەلىك. جارمىشتان جاڭادان مادەنيەت ءۇيى سالىنۋى ءۇشىن 1،5 ملن تەڭگەگە ءقازىر جوبالىق – سمەتالىق قۇجاتتارى جاسالۋدا. قۇرىلىس جۇمىسى كەلەسى جىلى باستالادى.
اۋىلعا جاسالىپ جاتقان بارلىق جاقسىلىقتاردى حالىق كوزدەرىمەن كورىپ، سەزىنىپ وتىر. دەگەنمەن ، تۇرعىندارعا تۇرمىستىق جايسىزدىقتار تۋعىزىپ جاتقان جايلار دا جوق ەمەس. ماسەلەن، جارمىشتاعى جەر استى سۋىنىڭ كۇرت كوتەرىلۋى، ونىڭ سالدارىنان قورا - جايلاردىڭ ىلعال تارتىپ، ءۇيدىڭ ىشكى سىلاقتارىنىڭ ءتۇسىپ قالۋى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ورىندى رەنىشىن تۋعىزۋدا. بۇل باعىتتاعى اۋىل اكىمىنىڭ درەناج قىزمەتىن ۇيىمداستىرىپ، سۋدى تومەن تۇسىرۋگە جان- جاقتى شارالار الىپ جاتقانى قۇپتارلىق ەكەن. قىسقاسى ، اۋىل اجارىن كوتەرۋ، مادەني، كوپشىلىك، تۇرمىستىق جاعدايلار بارعان سايىن جولعا كەلىپ جاتقان جارمىش اۋىلى كەلەر كۇنگە نىق قادام باسىپ بارادى.
«بەسكەمپىردەن» جوعارى ساپالى تەمىر كەنى تابىلدى
تەمىر رۋدالارىنىڭ «بەسكەمپىر» كەن ورنى ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ جارمىش سەلوسىنا جاقىن، شىعىس قاراتاۋ جوتاسىنىڭ سولتۇستىك ەتەگىندە ورنالاسقان. كەنورىندا تەمىر رۋدالارىنىڭ ەكى ءتيپى انىقتالىپ وتىر. ءبىرى – قوڭىر تەمىرتەك رۋدالار، 200-210 مەتر تەرەڭدىككە دەيىنگى قاباتتا تۇزەلسە، ەكىنشىسى – سيدەرتتىك رۋدالار 200 مەتر تەرەڭدىكتەن تومەن ورنالاسقان. قوڭىر تەمىرتەك رۋدالار جەردىڭ ۇستىڭگى قاباتىنا قالىڭدىعى 27 مەترلىك بىرنەشە لينزپالار تۇرىندە شىعىپ جاتىر. جەر بەتىنە شىعىپ جاتقان لينزالاردىڭ جالپى ۇزىندىعى شامامەن5،8 كم. قۇرايدى.
ورتاشا ەسەپتەگەندە 200 مەتردەن تومەنگى تەرەڭدىكتە قوڭىر تەمىرتەك رۋدالار وزگەرىسكە ۇشىراماعان بىرتەكتى سيدەريت اتالاتىن تەمىر رۋداسىنا اينالدى. العاشقى سيدەريتتىك رۋدالاردىڭ تابيعي جاعدايى حيميالىق قايتا وڭدەلگەن ءتۇزىلىسى بولىپ تابىلاتىن قوڭىر تەمىرتەك رۋدالار قۇرامىنداعى تەمىردىڭ اراسالماعىن باعالاندى (45،84 % ) سيدەريتتى رۋدالارعا قاراعاندا (36،86 %) جوعارى ساپاعا يە. تەمىر رۋدالارىنىڭ ەكى ءتۇزىلىسى دە قۇرامىنداعى مارگانەس جىنىسىنىڭ اراسالماعىنا قاراعاندا (3،17%) ولاردىڭى تابيعي جاعدايدا شىڭدالىپ، مارگانەسپەن بايىتىلعاندىعىن كورسەتىپ وتىر. بۇل دەگەنىڭىز اتالعان رۋدالاردىڭ قاي- قايسىسىن دا قوسىمشا بايىتپاستان تابيعي كۇيىندە قازىپ ال دا، مەتاللۋرگيالىق جونەلتە بار دەگەن ءسوز.
«بەسكەمپىر» تەمىر رۋدالارى كەن ورنىنىڭ بارلانعان قورى 36،0 ميلليون قوڭىر تەمىرتەك رۋدالار 26،5 ملن. توننا سيدەريتتىك رۋدالار 9،3 ملن توننا. بارلانعان تەمىر رۋدالارى قورىنىڭ بارلىعىن اشىق ادىسپەن – تەرەڭدىگى 200-250 مەترلىك قازان شۇڭقىر قازۋ ارقىلى وندىرۋگە ابدەن بولادى.
ماڭعىستاۋداعى تەمىر رۋداسىنىڭ قورى وسىمەن شەكتەلمەيدى. تەك اشىلعان «بەسكەمپىر» كەن ورنىنىڭ وڭتۇستىك جانە باسقا ىرگەلەس ايماقتارىندا گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن ودان ءارى جالعاستىرعان جاعدايدا تەمىر رۋداسىنىڭ انىقتالىپ وتىرعان قورىن اجەپتاۋىر ۇلعايتۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى زور. ول ءۇشىن قارجى كوزدەرىن ىزدەستىرۋ ماقساتىندا ينۆەستيسيالىق احۋال قالىپتاستىرۋدىڭ جولدارى ويلاستىرىلۋى قاجەت. تەمىر رۋدالارى شيكىزاتىنىڭ قازىرگى دۇنيەجۇزىلىك باعاسى دەڭگەيىنەن قاراعاندا اتالعان كەن ورنىن ىسكە قوسۋ ءوزىنىڭ رەنتابەلدىلىگىن كورسەتىپ وتىر.
قورىتا ايتقاندا ، «بەسكەمپىر» تەمىر رۋدالارى كەن ورنى بۇگىنگى تاڭدا ودان ءارى ەگجەي- تەگجەيلى بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، يگەرۋگە بەرۋگە ءازىر تۇرعان كوممەرسيالىق ماڭىزى زور وبەكتىلەردىڭ بىرىنەن سانالادى.
جەر ءجانناتى – جارمىشىم جانە ونىڭ ەكونوميكاسى
قازاقستاندا العاش ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن قولعا ۇيرەتىلگەن مال ەشكى 80 % ، كەيىن كونە مەكەن – جايلاردا باسىم كوپشىلىگى قوي سۇيەگى تابىلعان. سوندىقتان ءبىزدىڭ كونە زاماندا ءومىر سۇرگەن اتا- بابالارىمىز، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. اسىرەسە، ءوزىمىزدىڭ قازىرگى تۇرعان ماڭعىستاۋ جەرىمىزدە ەرتەرەكتە شولگە ءتوزىمدى قوي مەن جىلقى مالى وسىرىلگەن. ماڭعىستاۋدىڭ تابيعاتى مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسى سيىر مالىن جانە ەشكى وسىرۋگە ، ادام قاجەتتى ءونىم الۋعا ءتيىمسىز ەكەنىن كورسەتتى. ماڭعىستاۋدىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى مەن وتىرىقشى ەگىنشىلىك كاسىبى ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا بىردەي ءبىر نەگىز بولعان ەكونوميكالىق تىرشىلىكتىڭ ءبىر تۇتاس ءتۇرى بولىپ قالىپتاسا باستادى.
مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى ەكونوميكالىق دامۋ بارىسىندا ماڭعىستاۋدا سۋ كوزدەرى قۇدىقتاردىڭ ءوسۋ كورسەتكىشتەرى ءار جىلدا ءار ءتۇرلى بولعان.
سونىمەن بىرگە ماڭعىستاۋ ايماعىندا مال ءوسىرۋ باسىم بولدى. سەبەبى ، ەگىن ەگۋگە جەر تارلىق ەتە باستادى. ءسويتىپ سول كەزدەگى تەڭىز جاعالاۋىنداعى حالىقتارمەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ جۇرگەن كوشپەندىلەر ءبىر- بىرىنە ەكونوميكالىق مۇددەلىلىكتەن تۋىنداعان ساۋدا – ساتتىق ەتەك الا باستادى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرى وتىرىقشىلىقتاردىڭ قول ونەر بۇيىمدارىنا ايىرباستاۋعا ءتۇستى. ەكونوميكالىق بايلانىس جاساعان ساۋدا كەرۋەندەرى ماڭعىستاۋ ارقىلى تالاسسىز ءجۇرىپ جاتتى. ءسويتىپ، اتاقتى حورەزم – بولگەر جولى، ۇلى جىبەك جولى ومىرگە شىن مانىندە ساۋدا قاقپاسىنا اينالدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەكونوميكاسى ، ساۋدا كەرۋەندەرى ءحىۇ عاسىرعا دەيىن قالىپتى جاعدايدا ءجۇرىپ، كەيىن توقتاپ قالدى.
سەبەبى ءحۇ عاسىردا نوعاي، قالماقتاردىڭ ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتى جاۋلاپ الۋى كەرى اسەرىن تيگىزدى. ماڭعىستاۋ ەكونوميكاسى قۇلدىراپ كەتتى. ماڭعىستاۋ شەتكى ساۋدادان شەت قالدى. ءشول دالامەن ساۋدا- ساتتىق جاساعان كەرۋەندەر ازايىپ، ەندى تەڭىز جولى ارقىلى ساۋداگەرلەر مەن كاسىپكەرلەر كەلە باستادى. 1870 جىلدارى مال شارۋاشىلىعى قۇلدىراپ، ازايىپ، ەگىن شارۋاشىلىعى مەن بالىق شارۋاشىلىعى كەڭ ەتەك الا باستادى.
ال قازىرگى جاعدايدا ماڭعىستاۋ جەرىنە كوز جۇگىرتسەك .
تاۋشىق ەلدى مەكەنىندە ءسۇت وندىرەتىن كاسىپورىن ، قاراقۇدىق سوۆحوزدارىندا ءجۇن ءوندىرۋ سەحى جۇمىس جاساي وتىرىپ، قازىرگى تاڭدا شەتپە ەلدى مەكەنىندە سەمەنت ءوندىرۋ زاۋىتى جۇمىس ىستەۋدە. سوندىقتان دا سىرتتان اكەلىنەتىن قىمبات باعاداعى سەمەنت قاجەتسىز بولىپ ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەن وندىرىلەتىن سەمەنت ارزان باعاعا ساتىلادى. مىنە، ەكونوميكامىز وسىلاي قارقىندى دامىسا، حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ، ەلىمىزدە جۇمىسسىزدىق ازايادى.
ەندى مەنىڭ شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن باستى تاقىرىبىما توقتالسام. «جەر ءجانناتى - جارمىشىم جانە ونىڭ ەكونوميكاسى»- دەپ الدىم. بۇل تاقىرىپتى العان سەبەبىم مەن ءوزىمنىڭ تۋعان جەرىمنىڭ ەكونوميكاسىن زەرتتەۋدەمىن.
ءى. 1930 جىلعا دەيىن ەل بىتىراڭقى كوشپەندى بولدى. 1930 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ ەل بىرىكتىرىلىپ، العاش جارمىش اۋىلدىق سوۆەتى قۇرىلدى. سول جەرلەردەن العاشقى باستاۋىش مەكتەپتەر اشىلا باستادى. 1931 جىلدان باستاپ كولحوز، 1932 جىلى جارمىشتىڭ كۇنشىعىسىنداعى اعىم جەرىنەن باستاۋىش مەكتەپ سالىندى. وعان دەيىن اركىمنىڭ ۇيىندە وقىتىلدى. 1935 جىلى جارمىشتان ورتالاۋ مەكتەپ سالىندى. وندا 4 كلاسس بولمەسى، 2-3 شاعىن كابينەتتەر بولدى. وسى جىلداردا مەكتەپتۋ باسقارعان جالعاسبايەۆ تۇرار، قازاقبايەۆا ءۇبىنيا، ومىربەكوۆ ءادىلحان ت.ب. بولدى.
1940-41 جىلداردان باستاپ جەتى جىلدىق مەكتەپ، بالا سانى جەتپەي شاحتادان باستاۋىش مەكتەپ بولدى. 1950 جىلى 7 جىلدىق مەكتەپ ، 1960-61 وقۋ جىلىنان باستاپ 8 جىلدىق ، 1969 جىلدان باستاپ ورتا مەكتەپ بولدى.قازىرگى كەزدە س.قاپاش ۇلى باسقاراتىن جارمىش مەكتەبى، ب.شادىبايەۆ، ا.كوشەكەن قىزى قىزمەت ەتەتىن، اۋداندا الدىڭعى قاتارلى مەكتەپتەر قاتارىندا.
ءىى. جارمىش جانۋارلار مەن وسىمدىكتەرگە باي. سەبەبى، وسىمدىكتەرىنىڭ وزىنەن ءدارى – دارمەك ، ەمدەۋىش سۇيىقتىق زاتتار جاسالادى. ال، جانۋارلارى تابيعاتتىڭ سۇلۋلىق سيمۆولى ىسپەتتەس. جانۋارلارىنا : اقبوكەن، قاراقۇيرىق، تۇلكى، كيىك ت.ب. جاتادى. وسىمدىكتەرىنە قالقان سەلەۋ، ەركەك، شي، تۇيەقارىن، ەبەلەك، جۋسان، كۇيرەۋىك جاتادى. جارمىشتىڭ جانۋارلارى مەن وسىمدىكتەرى قۇرعاقشىلىق پەن ىستىق كليماتكا بەيىمدەلگەن.
ءىىى. جارمىشتىڭ كليماتى، اۋا- رايى، امالدار. اۋا-رايىنىڭ ءار ايدا ، ءار ماۋسىمدا بولىپ تۇراتىن قۇبىلىسىن «امال» دەپ اتايدى.
ءىۇ. پايدالى قازبالارعا : قۇم، ساز، قارا تاس، كەبىر، تۇز، كومىر جاتادى. سيرەك كەزدەسەتىن اك پەن تابيعي سازدىڭ قوسپاسىنان سەمەنت شيكىزاتى الىنادى.
ءۇ. جارمىشتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى - مال باعۋ. ءتورت تۇلىكتى ءوسىرۋ تۇگەل دامىعانىمەن سالانىڭ نەگىزىن قوي شارۋاشىلىعى قۇرايدى. مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرى : ەلتىرى، ءجۇن، ەت، ىرىمشىك، ءسۇت، بالقايماق، قىمىز. بۇل ونىمدەردى جەكە قوجالىقتار وندىرەدى. مىس: تۇيە سۇتىنەن شقبات جاساپ، تۇششىبەكتى ساناتورييگە تاپسىرادى.
جارمىش سەلوسى وڭتۇستىگىنەن قاراتاۋ، سولتۇستىگىنەن اقتاۋ تىزبەكتەرى قورشاعان ارالىقتاعى ەلدى مەكەن. جالپى جەر كولەمى 588953 گەكتار، ونىڭ 523311 گەكتارى اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى جەر. سەلودا قازىرگى تاڭدا 1804 ادام تۇرادى. ونىڭ ىشىندە ايەلدەر سانى – 781، ءبىر جاسقا دەيىنگى 54، 14 جاسقا دەيىنگى 610 بالا بار. حالىقتىڭ سانى جىلما- جىل ءوسىپ كەلەدى. تۇرعىنداردىڭ جەكە مەنشىگىندە مال سانى جىل سايىن ارتۋ ۇستىندە.ءقازىر جەكە مەنشىكتى 14159 باس قوي-ەشكى.1583 باس تۇيە، 228 باس سيىر مالى بار. سەلو حالقىندا 230 اۆتوكولىك، 95 موتوسيكل جانە ءۇش تراكتور كولىكتەرى بار.
جارمىش جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتكستىگىندە 9800 باس قوي، 599 باس جىلقى مالى وسىرىلۋدە. وندا ءقازىر 61 ادام جۇمىس ىستەيدى.سەرىكتەستىك 11 جۇك اۆتوكولىگى،7 تراكتور تىركەمەسى، 3 ءشوپ شاباتىن كوسيلكا، 1 تىرما جانە تايلاعىش تەحنيكالارى بار.بيىل جارمىش سەرىكتەستىگى 10000 سەنتنەر پىشەن دايىنداۋدى كوزدەپ وتىر.
قورىتىندى
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ حالقىمىز عا ارنالعان جولداۋىندا «قازاقستان جارقىن بولاشاقتا باسەكەگك قابىلەتتى ، دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنان تابىلاتىن بولادى» ،- دەپ الدىمىزعا ۇلكەن مىندەت قويعانىن بىلەمىز.
سوندىقتان دا ، اۋىل ەكونوميكاسىن دامىتاتىن بولاشاق جاستار. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي جارمىش اۋىلىنىڭ «جارمىش جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ» العا قاراي دامۋى ، جەرىمىزدەن تابىلىپ جاتقان تەمىر رۋدالارى ، تۇز، كومىر، سەمەنت، قۇم، ساز ت.ب پايدالى قازبالاردى وڭدەپ، حالقىمىزعا پايدالانۋعا بەرۋ بولاشاق ۇرپاقتارىمىزدىڭ ەنشىسىندە. قازىرگى اۋىلىمىزدىڭ نەگىزگى ەكونوميكاسى مال باعۋ – قازاق جۇرتىنىڭ ازىرگە تۇپكىلىكتى شارۋاسى. قاشان ءبىزدىڭ ەل فابريكا – زاۋىت سالىپ، ابدەن وتىرىقشى بولعانشا ، مال باعۋ قالمايدى. مال باعۋدىڭ ول ۋاقىتتا دا جويىلار، جويىلماسى ەكى تالاي. ويتكەنى فاۆريكا – زاۋىت بولۋ ءۇشىن تەرى – تەرسەك، ءجۇن جۇرقا ، ءسۇت ونىمدەرىن بەرەتىن مال شارۋاشىلىعى بولۋ كەرەك.
ادامشىلىقتىڭ ىلگەرى باسۋى مال باعۋدى جويۋعا تىرەلمەيدى. قايتا سول مالدى كوركەيتۋگە تىرەلەدى. قازاقستان شارۋاشىلىعى جىلدىن- جىلعا وزگەرىپ كەلەدى. مال سانىنىڭ ازايۋى ەكونوميكاعا بايلانىستى. سەبەبى، ونىڭ ىشەتىن سۋى مەن جەيتىن شوبىنە بايلانىستى.
قازاقستان سولتۇستىگى قارا توپىراق ەگىن ەگۋگە جارامدى بولسا ، ال وڭتۇستىگى سارى توپىراق ەگىن ەگۋگە قولايسىز بولعاندىقتان وندا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا قولايلى. ەندى 10-20 جىلدا قازاقتىڭ ءبىرسىپىراسى وتارشىلدىققا اينالار. وسى كۇنگى سولتۇستىك قازاقستاننىڭ شارۋاشىلىعى سوعان قاراي بەيىمدەلىپ كەلەدى. ءاربىر شارۋاشىلىقتىڭ ىلگەرى باساتىن شارتتارى بار. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ىلگەرى باساتىن شارتىنىڭ ءبىرى ايىرباس ياكي وسى كۇنگى حالىقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا ساۋدا - ساتتىق. ساۋدانىڭ ارقاسىندا قازىردە اۋىل شارۋاشىلىعىنا كىرگەلى وتىرعان وزگەرىستەردى كورسەتىپ وتەيىك. قاشاندا بولسا ساۋدا – ساتتىقتى مال شارۋاشىلىعى تۋعىزادى. بۇرىن قازاق شارۋاشىلىعى ساۋدا- ساتتىقتى بىلمەيتىن قازاق حالقى ءوزىنىڭ قويىنىڭ ءجۇنىن، سيىرىنىڭ ءسۇتىن ساتىپ پايدا كورگەن ەمەس.
ال، ءقازىر دۇنيەنىڭ كوبى ەسەپكە ءتۇستى. ارتىعىن ساتىپ اقشا قىلادى. اقشاعا جاڭادان مال الادى. شارۋاسىن مولايتادى. قازاقتىڭ كەدەيى دە بۇرىنعىدان وزگەرۋى ءوز بەتىمەن ەڭبەك ەتۋگە كىرىستى. شارۋاشىلىققا ەڭبەك كىرگەن سوڭ كەدەيدىڭ ەڭبەگى ىسكە استى. كەدەي كاسىپكە اينالدى. قازاقستان بىرتە-بىرتە جۇمىسكەرلەر توبى شىعىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ الدىندا نەگىزىنەن ەلسىز نەمەسە حالىق از مەكەندەيتىن جەرلەردە ورنالاسقان پايدالى قازبالاردىڭ كەلەشەگى بار كوپتەگەن كەنىشتەرىن شارۋاشىلىق اينالىمعا تارتۋ مىندەتى تۇر. وسىنداي جاعدايلاردا جاڭا ادامداردى كەشەندى تۇردە يگەرۋ ، تۇرعىن ۇيلەردى سالۋ ، وندىرىستىك وبەكتىلەردىڭ قۇرىلىسى سياقتى دەڭگەيدە ينفرا قۇرىلىمىنىڭ بۇكىل جۇيەسىن قۇرۋعا باسا كوڭىل ءبولۋ شارۋاشىلىقتى ۇتىمدى جۇرگىزۋدىڭ اسا ماڭىزدى ولشەمىنە اينالۋعا ءتيىس.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- ا.گ اگانبەگيان د.د موسكۆين قايدا؟ قالاي؟ نەگە ولاي؟ الماتى1986 ج
- تاسماعامبەتوۆ.ي.ن ەكونوميكا 1-10 توم الماتى 2005 ج
- «ماڭعىستىۋ» ەنسيكلوپەدياسى
- «ماڭعىستاۋ» «جاڭا ءومىر»
You Might Also Like
-
Nokia فين كومپانياسى ءوز باستاۋىن 1865 جىلدان الادى. ءجۇز ەلۋ جىل ىشىندە كومپانيا ەلەكتر ءوندىردى، قاعاز بەن گازتۇتقىش (پروتيۆوگاز) جاساپ شىعاردى، كومپيۋتەرلەر مەن تەلەفون ستانسيالارىنا تەلەكوممۋنيكاس...
-
باقىت – بۇل ۇستاتپايتىن، ءبىراق اركىم قولىنا قوندىرعىسى كەلەتىن قۇس سياقتى. ءار ادام ءومىر بويى سونى اۋلاۋمەن وتەدى، ءبىراق قولىنا قوندىرا الاتىندارى نەكەن-ساياق. دەگەنمەن باقىتتى بولۋ ءسىز ويلاعان...
