InfoHub Logo

ابىلاي حاننىڭ زامانىندا كالماقتىڭ قوڭتاجى دەگەن حانى قالىڭ قولمەن كەلىپ، بەيبىت جاتقان قازاق ەلىنىڭ ءبىر شەتىن شاۋىپ الىپ كەتىپتى. قورالى قوي، ءۇيىرلى، قوستى جىلقى، «كۇل» قىلام دەپ ۇل، «كۇڭ» قىلام دەپ قىز اكەتەدى. سول ۋاقىتتا قازاق جيىلىپ، ابىلاي حانعا كەلىپ اقىلداسىپتى.

ابىلاي حان ايتتى:

— شابىسپاق وڭاي، تابىسپاق قيىن. ەلشى جىبەرىپ، الدىنان وتەيىك. بىتىمگە كەلسە، ونى كورەيىك. انت وزىنە اۋار. «انت اۋماي، ات جۇگىرمەيدى» دەگەن، ەلىمىزدىڭ ءىسى ءادىل ەكەنىنە باسقا حالىقتاردىڭ كوزى جەتسىن. ءىسى ءادىل ەلدىڭ تۋى جىعىلىپ، ساعى سىنبايدى. جولى ولسە دە، ءسوز بەرمەيتىن شەشەنىمىزبەن، جول بەرمەيتىن كوسەمىمىزبەن «قول باستاعان باتىرمىن، مىڭ كىسىگە تاتىرمىن» دەگەن، ايتقانىما كونبەگەندى، كۇشپەن جونگە سالىپ جاتىرمىن» دەپ كەۋدەسىن قاعاتىن قوڭتاجى ەمەس پە؟!

ول قوڭتاجىمەن جاۋلاسقان ەلدىڭ ادامدارى الدىنا بارسا، تەپ-تەگىس ولتىرەدى دە، اتتارىن جىلقىسىنا قوستىرا سالادى ەكەن. سول قوڭتاجىعا «مەن بارامىن!» دەگەن ادامداردان بىلەگى جۋان باتىرلار مەن ءسوز بىلەتىن شەشەندەردەن ءبىر ءجۇز كىسى ەلشى جينالىپ بارعالى جاتادى ەكەن.

ول كەزدە قازىبەك تايعا ءمىنىپ جۇرەتىن ون بەس جاسار بالا ەكەن. تايىن «تاي بايگەسىنە قوسىپ بولدىم عوي، ەندى ات بايگەسىنە دە ءبىر قوسىپ كورەيىن دەپ ەدىم، — دەپ، — ابىلايعا ايتايىن، — دەپ، تايىنا ءمىنىپ كەلگەن ەكەن. سوندا قازىبەك بالا ايتقان ەكەن ابىلاي حانعا:

— حان تاقسىر، مىنا تايىممەن تاي بايگەسىندە بولدىم، ەندى ات بايگەسىنە دە ءبىر قوسىلىپ، كورگىم كەلىپ تۇر، — دەپ، —  وسى ەلشىلەرمەن بىرگە مەن دە [با-رايىنشى!] — دەپتى.

ابىلاي حان بالاعا نازارىن سالىپ، ءبىراز قاراپ، توقتاپ تۇردى دا:

— تالابىڭ دا جاقسى ەكەن، تايىڭ دا جاقسى ەكەن! مەسەلىڭ قايتپاسىن، بارساڭ بار، بالام، جولىڭ بولسىن! — دەپتى.

بوزقىراۋ تۇسكەن كۇزگى مەزگىل ەكەن. سوناۋ تارباعاتاي تاۋىنىڭ تاڭ جاعى دا، التاي تاۋىنىڭ وڭ جاعى قوڭتاجىنىڭ ەلىنە قازاقتان تايعا مىنگەن ەلشى بولىپ بارۋعا بالا دا ءجۇز كىسىنىڭ ءبىرى بولىپ ءجۇرىپ كەتىپ بارادى. كوپ اتتىڭ دۇبىرىنە دە دەلەبەسى قوزعان تەلقوڭىر تاي ورتەكەدەي ويناپ، ءالسىن-السىن دامىلسىز اسپانعا قارعىپ شاپتىعادى. ابىلاي حان كوڭىل كوزىن اۋدارىپ، بالاعا قاراپ، تايعا مىنگەن بالانى قىزىق كوردى مە، الدە بالانىڭ شالىمىن بايقايىن دەدى مە، ابىلاي حان بالانى ءوز قاتارىنا شاقىرىپ الىپ:

— بالا، اتشى بولعىڭ كەلە مە، باسشى بولعىڭ كەلە مە؟ —  دەپ سۇراپتى. سوندا بالا كوپ ويلانباي-اق:

— جول كورگەن اعالارىم تۇرعاندا، قايدان باسشى بولامىن؟ اتشى بولسام دا، جارايدى عوي! — دەپ، قىسقارتىپ توقتادى.

سوندا ابىلاي حان كۇلىپ:

— دۇرىس، بالام، دۇرىس-اق! — دەگەن، — العاشقى ءجۇرىسىڭ اتشىلىقتان باستالسىن! — دەگەن ەكەن.

ءبىر كۇندىك جەرگە دەيىن ەلشىلەردى شىعارىپ سالىپ، ءبىر ءدوڭنىڭ باسىنا كەلگەندە، ابىلاي حان جۇرتتىڭ ءبارىن توقتاتىپ، اتتان ءتۇسىپ وتىرىپ بىلاي دەپتى:

— مەن بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتايىن. ەستەرىڭدە بولسىن، باتىر بولىپ قول باستاۋ، كوسەم بولىپ ەل باستاۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. وسىنىڭ بارىنەن ەل تاعدىرىن شەشەتىن ءسوز قيىنىراق. «جاۋلاستىرماق جاۋشىدان، ەلدەستىرمەك ەلشىدەن» دەگەن. «ەل تاعدىرىن قىلىشتىڭ جۇزىمەن دە، شەشەننىڭ سوزىمەن دە شەشەتىن كەز بولادى» دەگەن. «ايتىلعان ءسوز اتىلعان وقپەن تەڭ» دەگەن. ونى قايتىپ الا المايتىن ۋاقىتتار بولادى، بايقاپ سويلەڭدەر، — دەپ ايتىپ، — جاۋدى ولتىرۋگە دە بولادى. قوڭتاجىعا قۇلاق كەستى قۇل ەمەس ەكەنىمىزدى ەستەن دە شىعارماڭدار. جاۋ الدىندا جاسىق ەلدىڭ ادامىنا ۇقساماڭدار. «تاۋداعى تۇلكىنى تابىنداعى تازى الار، توزعىنداعان اققۋدى شالعىنداعان قاز الار». بىرلىكتەرىڭ بەرىك بولسىن، ۇلكەندەرىڭدى سىيلاڭدار، ورىندى جەردە كىشىنىڭ دە ءسوزىن تىنداڭدار. باسشىلارىڭ تايكەلتىر بي بولسىن، اتشىلارىڭ مىنا تايلى بالا بولسىن! — دەپتى. — اتشىدان باستاپ باسشىڭا دەيىن ەل نامىسى ەستە بولسىن. نامىس ءۇشىن بارا جاتقان ەلشى ەكەندىكتەرىڭ ەستەرىڭدە بولسىن.
قوڭتاجى يكەمگە كەلەتىن بولسا، اسىقپاڭدار. ەگەر دە يكەمگە كەلمەسە، قار سۋى كەپپەي، كەلەتىن بولىندار. ال، جولدارىڭ بولسىن، بارىڭدار! — دەپ ابىلاي حان ءدوڭ باسىندا تۇرىپ قالىپتى.

ەلشىلەر «قوڭتاجىنىڭ ەلى، قايداسىڭ؟» دەپ ءجۇرىپ كەتە باردى. جولاۋشىلار بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، بوراندى كۇندەردى باستارىنان وتكىزىپ، ايازدى كۇندەردە اتتارىنا قار تەپكىزىپ، اسۋ بەلدەردەن، سۋى اششى كولدەردەن ءوتىپ، ءبىر كۇندەردە قالماقتىڭ ەلىنىڭ شەتىنە دە جەتتى. «سۇراي-سۇراي مەككەگە بارادى» دەگەندەي قالماقتىڭ [ەلىنە] كەلىپتى.

كەلگەن ەلشىلەردى قوناق ۇيىنە تۇسىرمەي، قويشىلارىنىڭ ۇيلەرىنە ءبولىپ-بولىپ قوندىرا سالادى. تايلى بالا تايىنان تۇسپەي، اتتاردى كۇزەتىپ، دالادا قونادى. ونى حاننىڭ حانىمى كورىپ تۇرىپتى. قوڭتاجى حان تۇندە ءوزىنىڭ ۋازىرلەرىن جيىپ الىپ اقىلداسادى:

— تايىنا مىنگىزىپ بالا جىبەرگەنى — ابىلايدىڭ مەنى مازاق ەتكەنى عوي! — دەپ، — وسىلارمەن كوپ سويلەسپەي، اۋرە بولعانشا، تۇگەل قىرىپ تاستاپ، تىيىش وتىرسام قايتەدى؟ — دەپتى. ۋازىرلەرى:

— ماقۇل، ماقۇل، — دەپتى. سوندا حاننىڭ حانىمى وتىرىپ:

— تاقسىر حان، ءبىر اۋىز ءسوز بەرسەڭشى، — دەپتى.

— ايتىڭىز، — دەگەندە، حانىمنىڭ ايتقانى:

— تاي دەگەنىڭىز تۇلپار بولىپ جۇرمەسىن، بالا دەگەنىڭىز سۇڭقار بولىپ جۇرمەسىن! قازاق دەگەن قابىرعالى، قالىڭ ەل، ءجۇز كىسىنى ءولتىرىپ، جايلانا الماسسىز، ءجۇز اتتى جىلقىعا پايدالانا الماسسىز. الدىڭىزعا ءبىر ەلدىڭ ەلشىسى كەلىپ وتىرعاندا، حاندىق قالپىڭىزدى ساقتاڭىز. ەلشىنى بۇرىنعى-سوڭعى زاماننان ولتىرۋگە جول جوق، — دەگەن.

حان ءبىراز ويلانىپ:

— ولاي بولسا، وسى ءجۇز كىسىنىڭ ىشىندە وزىمە ءوزى، سوزىمە ءسوزى لايىق كەلەتىن ادام بولسا سويلەسەرمىن. بولماسا امان-ەسەن ەلىنە قايتارىپ جىبەرەرمىن، — دەپتى، — ەرتەڭ ەلشىلەردى الدىما كەلتىرىڭدەر، بەت-اۋزىن كورەيىن، كورىپ وتىرىپ، سىباعالارىن بەرەيىن، — دەپتى.

ەرتەڭىندە ەلشىلەر حاننىڭ ورداسىنا كەلدى. ەلشىلەر وتىرار-وتىرماستان حان كولبەپ جاتقان اياعىن جيماستان:

— ۋا، نەگە كەلدىڭدەر؟ — دەپ سۇراپتى.

تايكەلتىر بي مايدالاپ سويلەيتىن باقپا ادام ەكەن. «ە دەگەننەن اقتارىلماي، حاننىڭ كومەيىن بايقايىن» دەپ مىنانى ايتقان ەكەن:

— ۇگىزدى ولەڭگە بايلاپ، ورلىكتى تومەنگە بايلاپ، الدىڭىزعا كەلىپ وتىرمىز، الديار حان! — دەپ، ءسوزدى حانعا تاستايدى.

تايكەلتىردىڭ كىشىرەيە سويلەۋى: «حاننىڭ مەرەيىن وسىرە سويلەيىن، ايتپەسە حان شامدانا تۇسۋىنە دە جول اشار» [دەگەن ويدان تۋعان]. وزىنەن ءالسىزدى اۋزىنا قالىپ سالىپ جامان ۇيرەنگەن ادەتپەن تاكاپپار شىركىن جانتايىپ جاتقان قالپىندا مىنانى ايتقان:

— كەشكە دەيىن ءبىر جاۋابىن بەرەرمىن. جاۋاپ بەرمەسەم، ات-كولىكتەرىڭ امانىندا ەلدەرىڭە قايتا بەرىڭدەر! — دەپ قولىن ەسىككە قاراي ءبىر سىلتەدى دە، ءسوزدى كەلتەسىنەن قيىپ تاستادى.

كەسىلىپ قالعان ءسوزدى ىلە جالعاي الماي، تايكەلتىر بي ءسال ەدىرەيىپ قالعانداي بولادى. سول كەزدە بوساعادا وتىرعان بالا ورنىنان اتىپ تۇرەگەلىپ مىنانى ايتقان:

— ەل ەبەلەك ەمەس، ەر كوبەلەك ەمەس، دات! — دەپتى. حان كوزىنىڭ استىمەن سۇزە قاراپ:

— كىم ەدىڭ؟ — دەگەندە، بالا كىدىرمەستەن:

— مەن ءوزىم حالقىم — قازاق، رۋىم — قاراكەسەك، اكەم اتى — كەلدىبەك، ءوزىم اتىم — قازىبەك. ەلدە جۇرگەندە بالالاردىڭ باسشىسى ەدىم، ءقازىر اعالارىمنىڭ اتشىسىمىن. تاي بايگەسىنەن شىعىپ، ات بايگەسىنە ءبىرىنشى رەت قوسىلىپ تۇرمىن، — دەپتى.

— ۋا، داتىڭدى ايت! — دەپتى، حان سۇق قولىمەن ءوزىنىڭ الدىنا نۇسقاپتى. بالا ادىمداپ باسىپ حاننىڭ الدىنا بارادى دا، حاننىڭ كوزىنەن كوزىن ايىرماي مىنانى ايتقان ەكەن:

— قازاق دەگەن مال باققان، سارىارقادا قازداي قالقىپ، ۇيرەكتەي ءجۇزىپ، تەڭىزدەي كولدەردى، ۇزىن، ۇزاق وزەندى، كوك مايسا كوكوراي شالعىندا، ساحارا سالقىنىندا ەل جايلاپ، شالقىپ جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدى جاۋ شاپپاسىن دەپ نايزامىزعا ۇكى تاققان ەلمىز. جاۋ اياعىنا باسىلماعان ەل بولامىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن، ءدام-تۇزىن اقتاي بىلگەن ەل بولامىز. ۇل تۋسا، اتادان قۇل بولام دەپ تۋمايدى. انادان قىز تۋسا، كۇڭ بولام دەپ تۋمايدى. ۇل مەنەن قىز سەنىڭ تۇتقىنىڭدا وتىرسا، ولاردى ازات ەتپەي تىنبايدى.

قاتتى بولساڭ، تەمىر شىعارسىڭ.
سەن تەمىر بولساڭ، مەن — كومىر،
ەرىتكەلى كەلگەنمىن.
ەكى ەلدىڭ اراسىن
تەلىتكەلى كەلگەنمىن!
سەن كوكتەگى قۇس بولساڭ،
مەن ءىلىپ تاستار سۇڭقارمىن.
سەن جەردەگى اڭنىڭ جۇيرىگى قۇلان بولساڭ،
مەن قۋىپ جەتىپ سوعار تۇلپارمىن!

بالا سويلەگەن سايىن حاننىڭ كوزى باجىرايىپ، قاراي بەرەدى.

— سەن قابىلان بولساڭ، مەن جولبارىس،
الىسقالى كەلگەنمىن!
«جاۋ تىلەگەنگە جاسىل تۋسا ەدى» دەگەن،
ەل بولىپ شابىسقالى كەلگەنمىن!
ەلىمنىڭ شەتىنە ويران سالعان ءوزىڭ،
ءبىتىم بەرەتىن بولساڭ،
ايىبىڭدى مويىنداپ، ءبىتىم بەر!
بولماسا، تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت،
شابىسقالى كەلگەنمىن! — دەپتى.

حان باجىرايعان بويىمەن وتىرىپتى دا قالىپتى. بالانىڭ ءسوزى بىتكەننەن ەسىن جيعانداي بولىپ، تامسانىپ:

— ياپىر-اي، داۋىسىڭ قازدىڭ داۋىسىنداي ەكەن! قازاق دەگەن ەلدىڭ داۋىسى قاز داۋىستى ەكەن، — دەپ، — سەنىڭ اتىڭ «قاز داۋىستى قازىبەك» بولسىن، مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىرشى، —  دەپ حان قاعىلا ءتۇسىپ، ورىن بەرىپتى.

سوندا قازىبەك:

— ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كىشى ۇلكەنىن سىيلايدى. اعالارىم توردە وتىرسا، مەنىكىنىڭ ۋاقاسى جوق! — دەپ جالت بۇرىلىپ، ورنىنا قايتا كەلىپ وتىرىپتى.

ابجىلانمەن ارباسىپ وتىرعانداي، ەلشىلەردىڭ كوڭىلى ءبىر سوندا عانا كوتەرىلىپ، دۇشپان الدىندا مەرەيى ۇستەم بولا بەرىپتى. الگىدە عانا ايبات شەگىپ وتىرعان ىزبارلى حان قالباڭ قاعىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپتى دا، ۋازىرلەرىنە:

— مىنا ەلشىلەردى قوناق ۇيگە اپارىڭدارشى! جول ءجۇرىپ، ات سوعىپ، شارشاپ كەلدى عوي، تىنىقسىن! — دەپتى.

ءسويتىپ ءىسى ءادىل ەلدىڭ ەلشىلەرىنىڭ ءقادىرلى سوزدەرى قىلىشىنان قان تامعان حاندى قالباڭ قاقتىرىپتى. قوڭتاجى حان قانشا بويلاۋىق، كەراۋىز بولعانمەن، لاجسىز كونىپتى. تۇتقىنداعىلاردى بوساتىپ، تارتىپ اكەتكەن مال-مۇلىكتەرىن ايىپ-انجىسىمەن قايتارماق بولىپ، جەگەنىن قايتا قۇسىپ، حانعا وڭاي بولىپ پا، شاۋىپ الىپ كەتكەن مال-مۇلىكتەردى تۇگەلدەپ، جيىپ بولعانشا، كوكتەم دە كەلىپ قالىپتى. ەلشىلەردى ەلىنە قايتارىسۋعا ىڭعايلانادى. ەلشىلەردى قۇرمەتتەپ اتتاندىرىپ سالۋعا كوپ حالىق جينالادى. ەكى ەلدىڭ ادامدارى قوش ايتىسىپ، ايرىلايىن دەپ تۇرعاندا، قازاقتىڭ تۇتقىنعا [تۇسكەن] ءبىر جاس جىگىتى كەلىپ، كوپكە ارىز ايتادى:

— مەن ەلدىڭ جىلقىشىسىمىن. جىلقى باعىپ جۇرگەنىمدە قوڭتاجىنىڭ قولى كەلىپ، باسىپ الدى دا، مەنى تۇتقىن ەتىپ الىپ كەتتى. وسىندا كەلگەن سوڭ ءبىر ءۋازىرى ۇستىمدەگى تونىمدى تارتىپ الدى. ەركىممەن بەرمەپ ەدىم، ۇرىپ ءتىسىمدى سىندىردى. جانىما بالاعان اتىمدى تارتىپ الدى. مىنا قايتىپ بارا جاتقان جىلقىنىڭ ىشىندە كورىنبەيدى. كۇرەك ءتىسىم سىنىپ، كوڭىلىم بۇزىلدى. كيىمنەن ايرىلىپ، كوركىم بۇزىلدى. اتىمنان ايرىلىپ، ۇيقىم بۇزىلدى. مىنەكي، جيىلعان حان، قارا، كوپشىلىك، وسىعان نە ايتاسىزدار؟ — دەگەندە، حان مەن ەلشىلەر بەتپە-بەت قارسى تۇر ەكەن.

«بۇعان نە ايتار ەكەن؟» دەپ جيىلعان كوپ حالىق قورشادى. ويدا جوقتا ايتىلعان ءسوز حان مەن ەلشىلەردى تارازىعا تاعى ءبىر تارتىپتى. سوندا قوڭتاجى حان التىن ساپتى بولات سەمسەرىن بەلىنە بايلاپ، جانات ىشىگىن ۇستىنە كيىپ، قارا قاسقا تۇلپارىن مىنگەلى تۇر ەكەن. حان ايتادى:

— ات دەگەن سىرتى — تۇك، ءىشى — بوق ءبىر تاي شىعار. تون دەگەنىڭ ءبىر قويدىڭ تەرىسى شىعار. ونى نەسىن ءسوز قىلىپ ايتىپ تۇرسىڭ؟ [ءىس] بىتكەننەن كەيىن «قول سىنسا، جەڭ ىشىندە، ءتىس سىنسا، اۋىز ىشىندە» كەتە بەرمەك. قايتا ءسوز قوزعاۋدىڭ نە ورنى بار؟ — دەپ حان تەرىس اينالىپتى.

— حاننىڭ ءسوزى ءجون عوي، — دەيدى ءوز حالقى. ەلشىلەر تاعى ءبىر تۇيىققا تىرەلگەندە[ي] بولىپ، اڭىرايا قالىپتى. سوندا تايىنا ءمىنىپ تۇرعان قازىبەك بالا تايىن تەبىنىپ، ىلگەرى شىعىپ ايتىپتى:

— قالايشا «ءتىس سىنسا، اۋىز ىشىندە، قول سىنسا، جەڭ ىشىندە» كەتە بەرمەك؟ ءبىز جامانىمىزدى جاسىرمايتىن، جاقسىمىزدى اسىرمايتىن ەلمىز! استىنداعى مىنگەن اتى قانات ەمەي نەمەنە، قوي تەرىسى كۇن وتپەيتىن جانات ەمەي نەمەنە، اۋىزداعى وتىز ءتىس بولات ەمەي نەمەنە؟ قاناتىنان قايرىلۋى، بولاتىنان مايرىلۋى، جاناتىنان ايرىلۋى وڭاي ەمەس. حان، تابىسقانىڭ راس بولسا، ەلىمىزدىڭ ادامىن قاناتىنان قايىرماي تابىس، بولاتىنان مايىرماي تابىس، جاناتىنان ايىرماي تابىس! جاياۋ، جالاڭاش جۇرە بەرەتىن ول سەنىڭ قۇلىڭ ەمەس. ەلىمىزدىڭ ەرىكتى ۇلى كورىكتى بولۋعا ءتيىس! —  دەگەندە، ولاق ويلى، شولاق ءتىلدى حان كوپ الدىندا قازىبەكتەن وڭباستاي بولىپ تاعى دا ءبىر جىعىلدى.

حان ەندى:

— جاناتىڭا جاناتىم، — دەپ ۇستىندەگى جانات ىشىگىن شەشەدى دە تاستايدى، — قاناتىڭا قاناتىم، — دەپ مىنەيىن دەپ تۇرعان قارا تۇلپارىن جىگىتتىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتادى، — بولاتىڭا بولاتىم، — دەپ بەلىندەگى سەمسەرىن بەرەدى.

جابىرقاپ [قالعان] جىگىت جاناتىن ۇستىنە كيىپ، بولاتىن اسىنىپ، قارا تۇلپارعا قارعىپ ءمىنىپ، ەلشىلەرگە:

— شۋ! — دەپ ءجۇرىپ كەتكەندە، حان تۇرعان ورنىندا سىلەيىپ قاتىپ، تۇرىپ قالىپتى.

ءسويتىپ، قازىبەكتىڭ حالىق نامىسىمەن، ءقادىرلى سوزدەرىمەن قىلىشىنان قان تامعان قوڭتاجى حاندى دەگەنىنە كوندى ءرىپتى. «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» دەگەن، «ءقادىرلى ءسوز قامال بۇزار» دەگەن ءقادىرلى قاريالاردان قالعان ءسوز» دەسەدى.

---