قىسىم
شىمكەنت قالاسى،
№103 جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بەكبوسىنوۆا باحىت
7 - سىنىپ
اشىق ساباقتىڭ تاقىرىبى: «قىسىم»
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا جالپى قىسىم تۋرالى جانە ونىڭ بەلگىلەنۋى، ولشەم بىرلىگى جونىندە تۇسىنىك بەرۋ؛
دامىتۋشىلىعى: كۇندەلىكتى ومىردەن ءتۇرلى مىسالدار الا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ قىسىم تۋرالى تۇسىنىگىن ارتتىرۋ، ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى پايدالانا وتىرىپ، وقۋشىنىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى جۇيەلى ءبىلىم الۋعا، تەز ويلاۋعا، تەز ەسەپتەۋگە، شاپشاڭدىققا، ىزدەنىمپازدىققا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءادىسى: وقىتۋدىڭ جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىنۋ
ءپان ارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، ينفورماتيكا، قازاق ءتىلى، ەڭبەك، ادەبيەت
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر: «فيزيكا جانە استرونوميا» 7 - سىنىپ.
ر. باشار ۇلى، ۋ. توقبەرگەنوۆا، د. قازاقبايەۆا؛ ەسەپتەر جيناعى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، وقۋلىق، تاراتپا ماتەريالدار، ينتەرنەت مالىمەتتەرى
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (2 مين) امانداسۋ، ورىندارىنا وتىرعىزۋ، وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، سىنىپ تازالىعىن تەكسەرۋ، سىنىپ وقۋشىلارىن توپقا ءبولۋ
II. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ: (10 مين) ا) بەرىلگەن ەسەپتى تەكسەرە وتىرىپ، سۇراق – جاۋاپ الۋ (سلايد)
ءا) سايكەستەندىرۋ كەستەسى (سلايد)
III. جاڭا ساباق: (20 مين) ا) ءمۇعالىم ءسوزى، №433 ەسەپ مىسالى (سلايد)
ءا) «ويلان تاپ» سەبەبىن ءتۇسىندىرۋ (سلايد)
ب) اۋىزشا ەسەپتە (سلايد)
ۆ) ەسەپتەر شىعارۋ (وقۋلىقتاعى 15 - جاتتىعۋ №1، 2؛
ەسەپتەر جيناعى №432، 434، 435، 436، 437؛ ءار توپتان
ءبىر وقۋشىدان شىعىپ تاقتاعا جازادى) (سلايد)
IV. سەرگىتۋ ءساتى (3 مين) «جاڭبىر تۋرالى» (ۆيدەوروليك)
V. قورىتىندى: (6 مين) دەڭگەيلىك جارىس «كىم ءبىرىنشى؟»
(ءار وقۋشى ءوز دەڭگەيى بويىنشا بەرىلگەن تاپسىرمالارعا جاۋاپ بەرەدى:
I. دەڭگەي كارتوچكا - سيتۋاسيالىق سۇراقتار
II. دەڭگەي كارتوچكا - سۇراق – جاۋاپتار
III. دەڭگەي تەستتىك جۇمىس)
ۇيگە تاپسىرما (2 مين) (سلايد)
باعالاۋ (2 مين) (سلايد)
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: امانداسۋ، ورىندارىنا وتىرعىزۋ، وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، سىنىپ تازالىعىن
تەكسەرۋ، سىنىپ وقۋشىلارىن توپقا ءبولۋ
II. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ:
تەوريالىق جانە پراكتيكالىق بىلىمدەرىن، ەسەپ شىعارۋلارىن تەكسەرۋ
ءۇي جۇمىسىن پىسىقتاۋ سۇراقتارى:
1. قانداي كۇشتى ۇيكەلىس كۇشى دەپ اتايمىز؟
2. ۇيكەلىس نە سەبەپتەن پايدا بولادى؟
3. سەندەر ۇيكەلىستىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟
4. ۇيكەلىستى قالاي ازايتۋعا بولادى؟
5. ۇيكەلىس كۇشىن قالاي ولشەۋگە بولادى؟
6. ۇيكەلىس كۇشى دەگەنىمىز نە؟
7. كۇندەلىكتى ومىردە وزدەرىڭە ۇيكەلىستىڭ قانداي تۇرلەرى ءجيى كەزدەسەدى؟
8. نەگە ءتىرى بالىقتى قولدا ۇستاپ تۇرۋ قيىن؟
9. ۇيكەلىستىڭ پايداسىمەن زيانى قانداي؟
ەسەپ: ماسساسى 50 كگ دەنە 200 ن كۇشتىڭ اسەرىنەن جازىق جەردە ءبىرقالىپتى قوزعالىپ كەلەدى. ۇيكەلىس كوەففيسيەنتى نەگە تەڭ؟
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاۋ.
فيزيكالىق شامالاردى ولشەم بىرلىكتەرىمەن سايكەستەندىرىڭدەر:
ۇيكەلىس كوەففيسيەنتى -------- t -------------- م
ەركىن ءتۇسۋ ۇدەۋى ------------------- ϑ ------------- كگ/م^3
جىلدامدىق -------------------------- F
دەنە كولەمى -------------------------- g -------------- ن
تىعىزدىق ----------------------------- V -------------- ن/كگ
ماسسا ----------------------------------- ρ -------------- م^3
ۋاقىت ------------------------------------ S -------------- م/س
جول --------------------------------------- m -------------- كگ
كۇش --------------------------------------- μ -------------- س
III. جاڭا ساباق: جاڭا ساباقتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن «وقىتۋدىڭ جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارى» ءادىسىن قولدانعالى وتىرمىن. بۇل ءادىس ارقىلى جاڭا ساباقتى ءتۇسىنىپ، تالداۋ جاساپ، ەسەپ شىعارۋ بارىسىندا فورمۋلا قولدانۋ، تۇرلەندىرۋ، قورىتىندى جاساي الامىز.
ا) ءمۇعالىم ءسوزى: بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى «قىسىم».
ولاي بولسا ساباعىمىزدى مىناداي ولەڭ شۋماعىنان باستايىق.
«قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»
سەگىز نايزا قولىندا، كوز اۋدارماي،
باتىر دا ايال قىلماي ەرتە تاڭعا.
قانات قۇيرىق سۋىلداپ، ىسقىرادى،
كوكتەن قىران سورعالاپ قۇيىلعاندا. ا. قۇنانبايەۆ
وسى جەردە سەگىز نايزا دەپ وتىرعانىمىز بۇركىتتىڭ تىرناقتارى. بۇل جىرتقىش قۇستىڭ تىرناقتارى مەن تۇمسىقتارى قاتتى وتكىر جىلتىر بولىپ كەلەدى. اۋداندارى كىشكەنتاي بولعاندىقتان، ءتىپتى بولىمسىز عانا كۇشپەن زور قىسىم جاساپ، اڭ اۋلاۋعا شاماسى كەلەدى.
كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءبىز پىشاق، قايشى، ينە سياقتى الۋان ءتۇرلى قۇرالداردى پايدالانامىز.
مىسالى: ءبىر دەنەنى وتكىر پىشاققا قاراعاندا، وتپەيتىن پىشاقپەن كەسۋ قيىن، سول سەبەپتى قۇرالداردىڭ ءجۇزىنىڭ اۋدانىن كىشىرەيتىپ، مۇقيات قايراۋعا تىرىسامىز. ماتانى دوعال ينەگە قاراعاندا، ۇشكىر ينەمەن تەسۋ وڭاي، نەمەسە ۇلدار جاعى بىلەمىز قالىڭ شەگەگە قاراعاندا جىڭىشكە شەگەنى اعاشقا قاقساق تەزىرەك، ءارى جەڭىل قاعىلاتىنىن، سول سەبەپتى قۇرالداردىڭ كەسەتىن ءجۇزىنىڭ اۋدانىن كىشىرەيتۋگە تىرىساتىنبىز.
الايدا ولاردىڭ اسەرى وسى كۇش تۇسكەن بەتتىڭ اۋدانىنا تاۋەلدى بولاتىنىن بايقاي بەرمەيمىز. سوندىقتان، قۇرالداردىڭ اسەرىن ەسەپتەگەندە ءبىر دەنەنىڭ باسقا ءبىر دەنەگە تۇسىرەتىن كۇشىنىڭ ءمانىن عانا ەمەس، كۇش تۇسىرىلەتىن بەتتىڭ اۋدانىن دا ءبىلۋ قاجەت.
ەندى وقۋشىلار مىناداي تاجىريبەلىك سۋرەتتى قاراستىرايىق. ول ءۇشىن نازارىمىزدى ءبارىمىز سلايدقا اۋدارايىق. كورىپ وتىرعانىمىزداي بىزگە ءبىرىنشى قۇمنىڭ ۇستىنە جىڭىشكە ءتورت اياعى بار ۇستەلشە توڭكەرىلىپ ۇستىنە، 5كگ گىر تاسپەن باستىرىلعان، باتپادى، سەبەبى نەدە؟ ەكىنشى، قۇمنىڭ ۇستىنە ۇستەلشەنى جوعارى قاراتىپ، ۇستىنە سونداي گىر تاس قويعان، باتىپ كەتتى، سەبەبى نەدە؟
كەلەسى سلايدقا نازار اۋدارىپ قارايمىز، سول سياقتى ادامنىڭ قارمەن ءجۇرۋى قيىن، سەبەبى ول قادام باسقان سايىن قارعا ومبىلايدى. ال اياعىنا شاڭعى بايلاعان ادام قار ۇستىمەن جەڭىل جۇرە الادى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ شاڭعىمەن دە، شاڭعىسىز دا ادام قاردى ءوزىنىڭ سالماعىنا تەڭ بىردەي كۇشپەن باسادى. ءبىراق ول كۇشتىڭ بۇل ەكى جاعدايداعى ارەكەتى بىردەي ەمەس. سەبەبى شاڭعى بەتىنىڭ اۋدانى ادامنىڭ تابانىنىڭ اۋدانىنان جيىرما ەسەدەي ۇلكەن. سوندىقتان ول شاڭعىمەن تۇرعاندا قار بەتىنىڭ ءاربىر شارشى سانتيمەتر اۋدانىن شاڭعىسىز تۇرعانداعىدان گورى جيىرما ەسەدەي از كۇشپەن باسادى.
قىسىم دەپ بەلگىلى ءبىر بەتكە تۇسەتىن كۇش ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىن سيپاتتايتىن شامانى ايتامىز.
قىسىم بەتكە پەرپەنديكۋليار باعىتتا ارەكەت ەتەتىن كۇشتىڭ وسى بەتتىڭ اۋدانىنا قاتىناسىمەن انىقتالادى:
№103 جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
بەكبوسىنوۆا باحىت
7 - سىنىپ
اشىق ساباقتىڭ تاقىرىبى: «قىسىم»
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا جالپى قىسىم تۋرالى جانە ونىڭ بەلگىلەنۋى، ولشەم بىرلىگى جونىندە تۇسىنىك بەرۋ؛
دامىتۋشىلىعى: كۇندەلىكتى ومىردەن ءتۇرلى مىسالدار الا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ قىسىم تۋرالى تۇسىنىگىن ارتتىرۋ، ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى پايدالانا وتىرىپ، وقۋشىنىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى جۇيەلى ءبىلىم الۋعا، تەز ويلاۋعا، تەز ەسەپتەۋگە، شاپشاڭدىققا، ىزدەنىمپازدىققا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءادىسى: وقىتۋدىڭ جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى ءتۇسىنۋ
ءپان ارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، ينفورماتيكا، قازاق ءتىلى، ەڭبەك، ادەبيەت
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر: «فيزيكا جانە استرونوميا» 7 - سىنىپ.
ر. باشار ۇلى، ۋ. توقبەرگەنوۆا، د. قازاقبايەۆا؛ ەسەپتەر جيناعى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، وقۋلىق، تاراتپا ماتەريالدار، ينتەرنەت مالىمەتتەرى
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (2 مين) امانداسۋ، ورىندارىنا وتىرعىزۋ، وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، سىنىپ تازالىعىن تەكسەرۋ، سىنىپ وقۋشىلارىن توپقا ءبولۋ
II. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ: (10 مين) ا) بەرىلگەن ەسەپتى تەكسەرە وتىرىپ، سۇراق – جاۋاپ الۋ (سلايد)
ءا) سايكەستەندىرۋ كەستەسى (سلايد)
III. جاڭا ساباق: (20 مين) ا) ءمۇعالىم ءسوزى، №433 ەسەپ مىسالى (سلايد)
ءا) «ويلان تاپ» سەبەبىن ءتۇسىندىرۋ (سلايد)
ب) اۋىزشا ەسەپتە (سلايد)
ۆ) ەسەپتەر شىعارۋ (وقۋلىقتاعى 15 - جاتتىعۋ №1، 2؛
ەسەپتەر جيناعى №432، 434، 435، 436، 437؛ ءار توپتان
ءبىر وقۋشىدان شىعىپ تاقتاعا جازادى) (سلايد)
IV. سەرگىتۋ ءساتى (3 مين) «جاڭبىر تۋرالى» (ۆيدەوروليك)
V. قورىتىندى: (6 مين) دەڭگەيلىك جارىس «كىم ءبىرىنشى؟»
(ءار وقۋشى ءوز دەڭگەيى بويىنشا بەرىلگەن تاپسىرمالارعا جاۋاپ بەرەدى:
I. دەڭگەي كارتوچكا - سيتۋاسيالىق سۇراقتار
II. دەڭگەي كارتوچكا - سۇراق – جاۋاپتار
III. دەڭگەي تەستتىك جۇمىس)
ۇيگە تاپسىرما (2 مين) (سلايد)
باعالاۋ (2 مين) (سلايد)
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: امانداسۋ، ورىندارىنا وتىرعىزۋ، وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ، سىنىپ تازالىعىن
تەكسەرۋ، سىنىپ وقۋشىلارىن توپقا ءبولۋ
II. ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ:
تەوريالىق جانە پراكتيكالىق بىلىمدەرىن، ەسەپ شىعارۋلارىن تەكسەرۋ
ءۇي جۇمىسىن پىسىقتاۋ سۇراقتارى:
1. قانداي كۇشتى ۇيكەلىس كۇشى دەپ اتايمىز؟
2. ۇيكەلىس نە سەبەپتەن پايدا بولادى؟
3. سەندەر ۇيكەلىستىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟
4. ۇيكەلىستى قالاي ازايتۋعا بولادى؟
5. ۇيكەلىس كۇشىن قالاي ولشەۋگە بولادى؟
6. ۇيكەلىس كۇشى دەگەنىمىز نە؟
7. كۇندەلىكتى ومىردە وزدەرىڭە ۇيكەلىستىڭ قانداي تۇرلەرى ءجيى كەزدەسەدى؟
8. نەگە ءتىرى بالىقتى قولدا ۇستاپ تۇرۋ قيىن؟
9. ۇيكەلىستىڭ پايداسىمەن زيانى قانداي؟
ەسەپ: ماسساسى 50 كگ دەنە 200 ن كۇشتىڭ اسەرىنەن جازىق جەردە ءبىرقالىپتى قوزعالىپ كەلەدى. ۇيكەلىس كوەففيسيەنتى نەگە تەڭ؟
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاۋ.
فيزيكالىق شامالاردى ولشەم بىرلىكتەرىمەن سايكەستەندىرىڭدەر:
ۇيكەلىس كوەففيسيەنتى -------- t -------------- م
ەركىن ءتۇسۋ ۇدەۋى ------------------- ϑ ------------- كگ/م^3
جىلدامدىق -------------------------- F
دەنە كولەمى -------------------------- g -------------- ن
تىعىزدىق ----------------------------- V -------------- ن/كگ
ماسسا ----------------------------------- ρ -------------- م^3
ۋاقىت ------------------------------------ S -------------- م/س
جول --------------------------------------- m -------------- كگ
كۇش --------------------------------------- μ -------------- س
III. جاڭا ساباق: جاڭا ساباقتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن «وقىتۋدىڭ جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارى» ءادىسىن قولدانعالى وتىرمىن. بۇل ءادىس ارقىلى جاڭا ساباقتى ءتۇسىنىپ، تالداۋ جاساپ، ەسەپ شىعارۋ بارىسىندا فورمۋلا قولدانۋ، تۇرلەندىرۋ، قورىتىندى جاساي الامىز.
ا) ءمۇعالىم ءسوزى: بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى «قىسىم».
ولاي بولسا ساباعىمىزدى مىناداي ولەڭ شۋماعىنان باستايىق.
«قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»
سەگىز نايزا قولىندا، كوز اۋدارماي،
باتىر دا ايال قىلماي ەرتە تاڭعا.
قانات قۇيرىق سۋىلداپ، ىسقىرادى،
كوكتەن قىران سورعالاپ قۇيىلعاندا. ا. قۇنانبايەۆ
وسى جەردە سەگىز نايزا دەپ وتىرعانىمىز بۇركىتتىڭ تىرناقتارى. بۇل جىرتقىش قۇستىڭ تىرناقتارى مەن تۇمسىقتارى قاتتى وتكىر جىلتىر بولىپ كەلەدى. اۋداندارى كىشكەنتاي بولعاندىقتان، ءتىپتى بولىمسىز عانا كۇشپەن زور قىسىم جاساپ، اڭ اۋلاۋعا شاماسى كەلەدى.
كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءبىز پىشاق، قايشى، ينە سياقتى الۋان ءتۇرلى قۇرالداردى پايدالانامىز.
مىسالى: ءبىر دەنەنى وتكىر پىشاققا قاراعاندا، وتپەيتىن پىشاقپەن كەسۋ قيىن، سول سەبەپتى قۇرالداردىڭ ءجۇزىنىڭ اۋدانىن كىشىرەيتىپ، مۇقيات قايراۋعا تىرىسامىز. ماتانى دوعال ينەگە قاراعاندا، ۇشكىر ينەمەن تەسۋ وڭاي، نەمەسە ۇلدار جاعى بىلەمىز قالىڭ شەگەگە قاراعاندا جىڭىشكە شەگەنى اعاشقا قاقساق تەزىرەك، ءارى جەڭىل قاعىلاتىنىن، سول سەبەپتى قۇرالداردىڭ كەسەتىن ءجۇزىنىڭ اۋدانىن كىشىرەيتۋگە تىرىساتىنبىز.
الايدا ولاردىڭ اسەرى وسى كۇش تۇسكەن بەتتىڭ اۋدانىنا تاۋەلدى بولاتىنىن بايقاي بەرمەيمىز. سوندىقتان، قۇرالداردىڭ اسەرىن ەسەپتەگەندە ءبىر دەنەنىڭ باسقا ءبىر دەنەگە تۇسىرەتىن كۇشىنىڭ ءمانىن عانا ەمەس، كۇش تۇسىرىلەتىن بەتتىڭ اۋدانىن دا ءبىلۋ قاجەت.
ەندى وقۋشىلار مىناداي تاجىريبەلىك سۋرەتتى قاراستىرايىق. ول ءۇشىن نازارىمىزدى ءبارىمىز سلايدقا اۋدارايىق. كورىپ وتىرعانىمىزداي بىزگە ءبىرىنشى قۇمنىڭ ۇستىنە جىڭىشكە ءتورت اياعى بار ۇستەلشە توڭكەرىلىپ ۇستىنە، 5كگ گىر تاسپەن باستىرىلعان، باتپادى، سەبەبى نەدە؟ ەكىنشى، قۇمنىڭ ۇستىنە ۇستەلشەنى جوعارى قاراتىپ، ۇستىنە سونداي گىر تاس قويعان، باتىپ كەتتى، سەبەبى نەدە؟
كەلەسى سلايدقا نازار اۋدارىپ قارايمىز، سول سياقتى ادامنىڭ قارمەن ءجۇرۋى قيىن، سەبەبى ول قادام باسقان سايىن قارعا ومبىلايدى. ال اياعىنا شاڭعى بايلاعان ادام قار ۇستىمەن جەڭىل جۇرە الادى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ شاڭعىمەن دە، شاڭعىسىز دا ادام قاردى ءوزىنىڭ سالماعىنا تەڭ بىردەي كۇشپەن باسادى. ءبىراق ول كۇشتىڭ بۇل ەكى جاعدايداعى ارەكەتى بىردەي ەمەس. سەبەبى شاڭعى بەتىنىڭ اۋدانى ادامنىڭ تابانىنىڭ اۋدانىنان جيىرما ەسەدەي ۇلكەن. سوندىقتان ول شاڭعىمەن تۇرعاندا قار بەتىنىڭ ءاربىر شارشى سانتيمەتر اۋدانىن شاڭعىسىز تۇرعانداعىدان گورى جيىرما ەسەدەي از كۇشپەن باسادى.
قىسىم دەپ بەلگىلى ءبىر بەتكە تۇسەتىن كۇش ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىن سيپاتتايتىن شامانى ايتامىز.
قىسىم بەتكە پەرپەنديكۋليار باعىتتا ارەكەت ەتەتىن كۇشتىڭ وسى بەتتىڭ اۋدانىنا قاتىناسىمەن انىقتالادى:
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
مۇعالىمدەر: تۇمابايەۆا گۇلسىم ءسالىم قىزى (گەوگرافيا ءپانى)
