قىزعانىش
كۇز ەدى. اۋىلداعى بايلانىس بولىمىنە باستىق بولىپ ەكى بالاسى بار باعيلا دەگەن جەسىر ايەل كوشىپ كەلدى. تالايدان جابىق تۇرعان پوچتا ءۇيىنىڭ ەسىگى سول كۇنى كەشكە دەيىن ايقارا اشىلىپ، شامى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سونگەن جوق. گازەت تاراتۋشى، ءارى ءۇي سىپىرۋشى بولىپ ىستەيتىن پوليا اپاي مەن باعيلا سول كەشتە-اق كىشىرەك-كىشىرەك ءتورت بولمەنى اقتاپ، جۋىپ، تازارتىپ تاستاعان ەدى. تۇرعىن ۇيگە ارنالعان ەكى بولمەسىنە جاڭا يەسى ۇلكەن اق كەرەۋەتىن، كوتەرگەن كەزدە اۋىرسىنا سىقىرلايتىن ستولىن كىرگىزىپ، باسقا دا دۇنيەلىكتەرىن جيناستىردى. اياققا ورالعى بولعان بالالارىن شەشىندىرىپ، ماڭدايلارىن كەزەك ءسۇيىپ جاتقىزعان سوڭ، باعيلا كوڭىلى جاي تاپقانداي، اشاڭداۋ اق قۇبا ءجۇزى وتكىر جانعان شامنىڭ جارىعىنا شومىلا تۇرىپ ەزۋ تارتتى.
— وسىلايشا تۇرامىز دا،— دەدى ول پوليا اپايعا قاراپ. بۇل ءسوزدى قۋانىشتان با، بولماسا كۇيىنىشتەن ايتقانى ما — ايىرۋ قيىن ەدى.
ءۇي ءىشىنىڭ تىم جۇپىنىلىعىنا كۇرسىنە كوز تاستاعان پوليا اپاي:
— ءالى تۇگەل كوشىپ كەلمەگەن بولارسىزدار؟ — دەپ سۇراعان.
— ارينە،— دەدى ونىڭ ءسوز توركىنىن وزىنشە تۇسىنگەن باعيلا، ستولعا اق داستارقانىن جاۋىپ جاتىپ،— ەندى ول جاقتا سيىرىمىز قالدى، سونى جەتكىزىپ الساق...
ەرتەڭىنە بايلانىس ءبولىمى جۇمىس ىستەي باستادى اۋەلدە كەلۋشىلەر سيرەك ەدى. ءبىراق تۇسكە جاقىن بۇكىل اۋىلعا پوچتانىڭ جاڭا باستىعى تۋرالى: «شىركىن، ادامنىڭ كورىكتىسى سونداي-اق بولار» دەگەن ماقتاۋلى ءسوز تارادى دا، كوپ ۇزاماي-اق اۋىز بولمەگە توسەلگەن ەسكى الاشاعا اياقتارىن تاپىرلاتا سۇرتكەن كەلىپ-كەتۋشىلەر كوبەيىپ كەتتى. بىرەن-ساراندارى بولماسا، كوپشىلىگى-اق بولىمسىز نارسەنى سىلتاۋ ەتىپ، پوچتا باستىعىن كورۋگە كەلگەندەر ەدى. ايەلدىڭ ويلى قارايتىن ۇزىن كىرپىكتى ۇلكەن قوي كوزى، نارتتاي قىزىل ەرنى، تىك ۇستايتىن اسەم ءمۇسىنى ولارعا قاتتى ۇنادى.
ال كەشكىلىكتە باعيلا بايلانىس قىزمەتكەرلەرىنىڭ فورمالى كوستيۋمىن كيىپ، ەكى بالاسىن ەرتىپ، دۇكەن جاققا قاراي جۇرگەن كەزدە سىرتىنان تالاي كوزدەر تەلمىرە قاراپ قالعان ەدى.
***
كولحوز پرەدسەداتەلى داۋىلباي ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە ورىندىق قويعىزىپ دەم الىپ وتىرعان. الدەن كەيىن ايەلى ماعيا ەلەپ جاتقان ۇنىن تاستاي ساپ، ونىڭ جانىنا كەپ تۇرا قالدى. تۇقىرعان بويدا ءتىسىن شۇقىپ وتىرعان داۋىلباي وعان ودىرايا ءبىر قارادى، اۋزى بوس بولماعاندىقتان سويلەگەن جوق. مۇندايدا كۇيەۋىنىڭ ءوزىن جاقتىرمايتىنىن بىلە تۇرسا دا، ماعيا كەتە قويمادى. كۇمىلجىگەن قالىپتا ايقاسا وسكەن قاسقا تىستەرىن كورسەتىپ ەزۋ تارتتى. شىرت تۇكىرىپ تاستاعان داۋىلباي ايەلىنە زەكىپ جىبەرمەك بولىپ ەندى وقتالعان، كەنەت كوشە جاققا كوزى ءتۇسىپ، اڭىرىپ قالدى. اناداي جەردە، پرەدسەداتەلدىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنان ەكى بالاسىمەن پوچتانىڭ جاڭا باستىعى كولدەنەڭدەپ ءوتىپ بارا جاتقان. داۋىلباي ءتىسىن ءبىر شۇقىپ، ءبىر تۇكىرىنىپ، جانىندا تۇرعان ايەلىن دە ۇمىتتى. سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ ءاربىر اياق الىسىنا موليە قاراپ، مەلشيدى دە قالدى.
— پا، شىركىن! — دەدى الدەن سوڭ تامسانىپ.
ماعيا كۇيەۋىنە كۇرسىنە قاراپ تاعى ءبىراز ءۇنسىز تۇردى دا، ۇيگە كىرىپ كەتتى.
وسى كۇننەن باستاپ داۋىلباي ۇيىنە قايتسا بولعانى، دەم الۋ ءۇشىن سول ورنىنا ورىندىق قويعىزىپ، ءتىسىن شۇقىپ وتىرىپ الاتىن ادەت شىعاردى. ەكى كوزى پوچتا جاقتا، سوندا كىرىپ-شىققانداردى باقىلايدى. بۇل قىلىعى ايەلىن قاتتى نازالاندىردى. كۇيەۋىنىڭ قاتال ءامىرى بويىنشا ەشقايدا بارمايتىن، ەشكىممەن ارالاسپايتىن ماعيا بار ازاپتى ۇيدە وتىرىپ شەكتى. بىرتە-بىرتە پوچتا باستىعىنا دەگەن كۇندەستىك تە پايدا بولدى. داۋىلبايدىڭ ءۇي ىرگەسىندە وتىرىپ پوچتا جاققا قادالا قاراپ قالعان ساتتەرىندە ول: «سورلى، تۇك كورمەگەندەي تەسىلۋىن»،— دەپ كۇيىنەتىن، ءبىراق قورىققاندىقتان ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتا المادى.
ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن ماعيا، ءدال ءبىر الىسقا قوناققا باراتىن ادامداي، بار اسىل كيىمدەرىن كيىنىپ، پوچتاعا كىرىپ شىعۋعا جينالعان. ونداعى ويى پوچتا باستىعىن جاقىننان انىقتاپ كورمەك ەدى.
ءدال ۇيدەن شىعار الدىندا ايناعا قارايمىن دەپ كوڭىلى تاعى بۇزىلدى. ءوز كەسكىنى وزىنە ۇنامادى. بەت ءپىشىنى جيىرما جەتىگە ەندى عانا جەتكەن ايەلدەي ەمەس، الدەقايدا جاپ-جالپاق كارتەڭ ەدى. مەزگىلىنەن بۇرىن تۇسكەن كوزىنىڭ توڭىرەگىندەگى، ۇرتىنداعى تورلانعان ۇساق اجىمدەر، وتكەن جىلعى تۇسىكتىڭ ءىزى بوپ قالعان قارالا توتتار دا رەڭىن ايعىز-ايعىز ەتىپ، سونشالىق سۇيكىمسىزدەندىرىپ تۇر. «ايەل باقىتى — سۇلۋلىق ەكەن عوي»،— دەپ ويلادى ماعيا كوزى جاسقا تولىپ. سول اينا الدىندا تۇرعان بويدا ءوزىنىڭ وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن قانداي بولعانىن ەسىنە الدى...
ماعيا قويشىنىڭ قىزى ەدى. بالا كەزىندە بەسىنشى كلاستى بىتىرگەن سوڭ، اكە-شەشەسى ونان ارى وقىتپاي وزدەرىمەن بىرگە مالعا اكەتتى. ەسكى سالتقا بەرىك قارتتار جالعىز قىزىن الاقاندارىندا الپەشتەپ وسىرگەن. ون جەتىگە شىعىپ، «وتاۋ يەسى بولعاندا» سول كەزدەردە ايەلى ءولىپ، قىز تاڭداپ جۇرگەن ماعيادان ون التى جاس ۇلكەن كولحوزدىڭ زووتەحنيگى داۋىلبايعا ۇزاتتى. اتا-انا ۇكىمىنە مويىنسۇنۋدى ءوزىنىڭ باس تارتپاس پارىزى دەپ بىلگەن جاس قىز ماحاببات، سۇيىسپەنشىلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەستەن-اق قاقسال ەركەككە ايەل بولىپ كەتە بارعان. ۇياڭ مىنەزدى، ۇلبىرەگەن جاس كەلىن اۋەلگى كۇندەردەن باستاپ-اق توڭ مويىن، دويىر كۇيەۋىنەن قاتتى جاسقاناتىن. جاس ايەلىنىڭ ادەمى كوركىن بۇكىل ەلدەن قىزعاناتىن داۋىلباي، ماعيانىڭ بىرەۋگە قاراپ ءسال كۇلگەنىن كورسە ۇرىپ جىعۋشى ەدى. ءسويتىپ قيت ەتسە ۇرۋدى ادەتكە اينالدىرعان ول ون شاقتى جىلدىڭ ىشىندە جاس ايەلىن كەكسەلىك قالىپقا جەتكىزگەن. ءبىر تاڭدانارلىعى، ماعيا كۇيەۋىنىڭ كورسەتكەن ءجابىر-جاپاسىن ەش ۋاقىتتا جان ادامعا ايتىپ شاعىنبايتىن. بار قورلىقتى ءۇنسىز قابىلداپ، ءۇنسىز شىدايتىن. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن داۋىلباي كولحوزعا پرەدسەداتەل بوپ سايلاندى. كوڭىلى ءوسىپ، اسىپ-تاسي باستادى. ەندى ول ءوزىنىڭ جاس ايەلىن قومسىنىپ، اۋىلداعى جاس كەلىنشەك قىزدارعا كوز تىگىپ، سۋىت جۇرىسكە اۋعان. قارا اعاشتاي قاتىپ، ازاپ پەن سوققىعا شىداپ، ەتى ۇيرەنگەن ماعيا بىرتە-بىرتە ءتىلى شىعىپ، كۇيەۋىنىڭ ءىزىن اڭديتىن.
قۇر دالباسا عوي. مۇنان يمەنىپ، تارتىنىپ جاتقان داۋىلباي دا جوق. ىشكەن كۇنى سىلەيتە ۇرىپ سالاتىن. ءبىراق سىرت ەل ءۇي ءىشىنىڭ بۇل جاعدايلارىنان بەيحابار بولۋشى ەدى... «دۇنيە-اي، بار باقىتتى، بار قىزىقتى بەرمەسەڭ دە، سۇلۋ ەتىپ نەگە جاراتپادىڭ ەكەن» دەپ كۇرسىندى كەلىنشەك. قايتادان شەشىنىپ تاستاعىسى كەپ ءبىر تۇردى دا، اقىرى ودان كەلىپ-كەتەر ەشتەڭە جوعىن ءبىلىپ، پوچتاعا قاراي ءجۇردى.
ماعيا ەسىكتەن كىرە بەرگەندە-اق ىشتەگىلەردىڭ «پرەدسەداتەلدىڭ ايەلى» دەگەن كۇبىرلەرى انىق ەستىلىپ، بارەر الدىندا كەزەكتە تۇرعاندار ىعىسا باستاعان. ءبىراق ولاردىڭ دابىرلاسقانىنا پوچتا باستىعى باسىن كوتەرە قويمادى. الدەقانداي بلانكىلەردى بىركەلكى مونشاقتاي ادەمى جازۋىمەن اسىقپاي تولتىرىپ، ەكى-ۇش جەرىنەن تارس-تارس ەتكىزىپ ءمور باستى.
— كانە، ءسىزدىڭ كەزەگىڭىز بە؟ — دەپ ول ەندى كەلەسى تۇرعان ادامعا بۇرىلعان. ماعيا وتە تاياۋ كەپ، وعان ابدەن انىقتاپ قاراپ الدى. ەل ماقتاسا ماقتاعانداي ەكەن. جازىپ وتىرعان ساتتەگى بۇلكىلدەگەن بۇعاعى، ءسال سول جاعىنا بۇرعان اپپاق موينى كوزدى ارباپ، ەرىكسىز قاراتادى.
— مەنىڭ شارۋام...— دەدى الدەن سوڭ ماعيا.
— ءيا، ايتىڭىز،— دەپ باعيلا مۇنى ەندى عانا كوردى. قادالا قاراعان سۇلۋ كەسكىننەن ماعيانىڭ ءجۇزى شىداماي تايقىپ كەتتى دە، كۇرسىنىپ قالعانىن ءوزى دە بايقامادى.
— گازەتتەرىمىزدى تۇگەل المايمىز، — دەدى. پوچتا باستىعى ماعيانىڭ فاميلياسىن، اتىن سۇراپ الدى دا، كورشى بولمەنىڭ ەدەنىن جۋىپ جۇرگەن پوليا اپايدى شاقىردى.
— قوي، قاراعىم،— دەدى قولىن الجاپقىشىنا سۇرتە كىرگەن پوليا اپاي تىكسىنىپ.— گازەتتەرىڭىزدى مەن كۇندە ءوز قولىممەن اپارىپ كۇيەۋىڭىزدىڭ قولىنا تاپسىرىپ ءجۇرمىن عوي.
— قايدام، داۋىلباي ۇيگە گازەت اكەلمەيدى.
— ونداي بولسا وزىڭە-اق اپارىپ تۇرايىن. ءۇي اراسى جاقىن عوي.
وسىنى ايتتى دا پوليا اپاي ءوز جايىنا كەتتى. سىزبەن جۇمىسىم بىتكەن بولار دەگەندەي، پوچتا باستىعى ماعياعا ىلتيپاتپەن تاعى ءبىر قارادى دا، كەلەسى ادامعا بۇرىلدى.
***
سۋىتا باستاعان كۇزدىڭ بۇلتتى كۇندەرىنىڭ بىرىندە جيرەن اتقا مىنگەن دومالاق شال ۇلكەن اي ءمۇيىزدى قوڭىر سيىردى ايداپ اكەلگەن ەدى. باعيلا دا، بالالارى دا الدىنان جۇگىرە شىققان. سيىردىڭ باس ءجىبىن قولعا العان ساتتە-اق سىلاپ-سيپاپ قاتتى قۋانىستى. ال پوليا اپاي حاتتار مەن گازەتتەردى تاراتىپ بوپ قايتىپ ورالعاندا، باستىعى كۇلىم قاعىپ ەسىك الدىندا تۇر ەدى.
- ءبىزدىڭ سيىردى اكەلدى، ءجۇرىڭىز، كورەسىز بە؟ – دەپ قولدى-اياققا تۇرعىزباي، ءۇي ارتىنا ەرتە جونەلدى. قوڭىر سيىر پىسىلداي دەم الىپ، الدىنا سالعان از عانا ءشوپتى وتشا جالاڭداعان ۇزىن تىلىمەن وراي قارپىپ تۇر ەكەن.
- مۇنىڭ قانداي سيىر ەكەنىن ءسىز بىلسەڭىز، پوليا اپاي، سيىر ەمەس، اققان ءسۇتتىڭ بۇلاعى عوي. بۇزاۋلاۋىنا ون كۇن قالعانشا ساۋىلادى. كورەرسىز ءالى-اق، - دەپ باعيلا ماقتاي بەرەدى. – انا جاقتاعى كورشىلەرىمىزدىڭ بارلىعى دا: «شىركىن، ءبىر ءۇيدىڭ ىرىسى عوي»،— دەسەتىن. ءتىپتى ماعان سات دەپ قانشا جابىستى ولار. ەكى بالام بار، نەگە ساتايىن.
پوليا اپاي ءوز باستىعىنىڭ بالاداي قۋانعان مىنەزى مەن ماقتاۋىنا ساراڭ ەزۋ تارتىپ، سيىردىڭ جەلىنىن ۇستاپ، قىلشىق ءجۇنىن دە تارتىپ كوردى. تەك بار ايتقانى:
— قىس جاقىنداپ قالدى عوي، ەندى بىر-ەكى شانا ءشوپ ءتۇسىرتىپ الساڭ،— دەدى.
— ءيا، ءيا،— دەپ سيىردىڭ قىستىق قامى ەسىنە ەندى عانا تۇسكەندەي باعيلا ويلانىپ قالدى.— بۇگىن كولحوز باستىعىنا بارامىن...
قىستىڭ العاشقى كۇندەرى جايما-شۋاق، ادامعا دا، مالعا دا جايلى ەدى. پوچتا ءۇيىنىڭ سىرتىنداعى كىشىرەك توبەنىڭ قارى ەرىپ، قارايىپ كەتتى. وزىنە دەگەن قىستىق ازىعىنىڭ ازدىعىن سەزگەندەي، قوڭىر سيىر ءبىر اۋىق سول توبەشىكتەگى قار سۋىمەن جىبىگەن بەتەگە، جۋساننان وت قايتارىپ ءجۇردى.
ال باعيلا مەن بالالارى قوڭىر سيىردى كوزدەرىنەن ەكى ەلى تاسا جىبەرمەيدى. ەشقايدا شىقپاي، جىلى ۇيدە تەرەزەنىڭ الدىندا عانا وينايتىن ەكى بالاسى كەي كەزدەرى بيىلعى بۇزاۋدىڭ كىمدىكى بولاتىنىنا تالاسىپ قالاتىن دا، اناسى ەزۋ تارتقان قالىپتا ولارعا:
— ەكەۋىڭە دە جەتەدى، مىنگەسىپ جۇرەسىڭدەر،— دەپ كۇلەتىن.
— ال مەنىڭ مىنگەسىپ جۇرگىم كەلمەيدى،— دەيتىن كىشكەنە، تەنتەك ۇلى بۇلقىنىپ.— ودان دا ەكى بۇزاۋ تۋسىن.
بۇل سوزگە باعيلا بار داۋسىن شىعارىپ ءماز بولىپ كۇلەتىن. پوليا اپايدى شاقىرىپ الىپ، ەكەۋ ارا كۇلىسەتىن.
يانۆاردىڭ ورتا شەنىندە، بوراندى ءبىر تۇندە قوڭىر سيىر بۇزاۋلادى. ءبىر تاڭقالارلىعى، كىشى بالاسىنىڭ ايتقانىنداي ەگىز بۇزاۋ تۋدى. بالالارى شەكسىز قۋانىشتى ەدى. ەكەۋى ەكى بۇزاۋدى ءوزارا يەمدەنە ءبولىسىپ، اۋىزعى بولمەدەن ۇيگە كىرمەي قويدى.
باعيلا قوڭىر سيىردىڭ الدىنا توبەدەن مول ەتىپ ءشوپ ءتۇسىرىپ العاشقى ۋىزىن دا ساۋىپ الدى.
فيەۆرال ايىنىڭ باس كەزىندە تۇسكەن قالىڭ قار كىشكەنە جوتانى ابدەن سىرەستىرگەن. قوڭىر سيىر تەك قولعا قاراپ قالدى. بۇل كەزدە قورانىڭ ۇستىندەگى ءشوپ تە بىتۋگە تاياپ قالعان ەدى.
گازەت-جۋرنالداردى، حاتتاردى رەتتەپ، جۇمىسىن ءبىر جايلى عىپ تاستاعان باعيلا ورنىنا پوليا اپايدى قالدىرىپ، ءوزى كولحوز باستىعىنا بارىپ، تاعى ءبىر شانا ءشوپ سۇراماق بولدى.
دالا سۋىق ەدى. ەڭكەيگەن كۇننىڭ الىستان قيالاي تۇسكەن ساۋلەسىن قىزىل اينەكتەن وتكىزگەندەي اياز تۇتىپتى. سولتۇستىكتەن بەت قارىعان ىزعىرىق ەسىپ تۇر. باعيلانىڭ ءجۇزى سۋىتقان لەزدە بال-بۇل جانىپ، بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋلانىپ كەتتى. انشەيىندە اياعىنا قولپىلداپ جۇرەتىن اۋىر پيماسى دا كىشىرەيىپ، شاپ-شاق بوپ جەڭىلەيىپ كەتكەن ءتارىزدى. ەن دالادا ويناق سالعان كيىكشە بۇكىل دەنەسى ەركىن قيمىلداپ جۇلقىنا ءجۇرىپ كەلەدى. قانداي جەڭىل بۇلتسىز كوڭىل، قانداي راقات سۋىق اۋا! «مەيلى، جەسىر بولسام دا وسىنداي ەركىندىگىمنىڭ ءوزى ارتىق قوي»،— دەپ ويلادى ول كەڭسەگە تاقاعاندا.
كەڭسەدە كىسى كوپ ەكەن. بارلىق بريگاديرلەر، فەرما باستىقتارى، اكتيۆتەر تەگىس جينالىپ، ءبىر ماسەلەنىڭ شەگىنە شىعا الماي وتىر. باستىقتىڭ بولمەسىن تەمەكىنىڭ كوك ءتۇتىنى تۇمانداتىپ جىبەرىپتى. باعيلا كىرگەن بويدا ەسىك جاقتا تۇرىپ قالدى. قاباعى ءتۇيۋلى پرەدسەداتەلدىڭ كىلت جادىراڭقىراپ باسىن يزەپ اماندىق بىلدىرگەنى بولماسا، ەشكىم بۇعان كوڭىل اۋدارعان جوق، داۋلى اڭگىمەلەرىن جالعاستىرا بەردى. از تۇرعاننان كەيىن-اق باعيلا اڭگىمەنىڭ ءمان-جايىنا تولىق ءتۇسىندى. كولحوزدىڭ قىسقا دايىنداعان ءشوبى جەتىمسىز بوپ جاتىر ەكەن. ەندى كەيبىر الىس ۋچاستكەلەرگە جول سالىپ، سونداعى شوپتەردى جەتكىزىپ الۋدى ويلاستىرىپ وتىرعان كەزدەرى كورىنەدى.
ارى-بەرى دۋدان كەيىن ەكىدەن-ۇشتەن، بىرىنەن سوڭ ءبىرى، پرەدسەداتەلدەن تاپسىرمالارىن العان جۇرت كەتە باستادى.
— ءيا، شارۋاڭىزدى ايتىڭىز،— دەدى ءبىر كەزدە پرەدسەداتەل باعيلاعا قاراپ. «سۇراسام با، سۇراماي-اق قويسام با ەكەن» دەپ ەكى ويدا تۇرعان باعيلا ءسال قىسىلىپ قالدى.
— مەن... مەن جايشا... جاڭا جىلعا جازىلعان گازەت-جۋرنالدارىڭىزدى ۋاقىتىمەن الىپ تۇراسىزدار ما؟ سونى بىلگەلى كەلىپ ەدىم.
— راقمەت، ول جونىندە كەلگەنىڭىز دۇرىس قوي،— دەدى پرەدسەداتەل جاۋاپقا كوڭىلى تولماعانداي.— تۇگەل الىپ تۇرامىز. اناۋ كەزدە جەڭگەيىڭىز بارىپ ايتقاننان بەرى،— دەپ باعيلانىڭ سوڭىن الا مەگزەپ قويدى،— گازەتتەردى ۇيگە اپارىپ بەرەتىن بولدى.
باعيلا بۇرىلعاندا ءوزىنىڭ ارت جاعىندا شىرتتاي كيىنىپ العان، پليۋش پالتولى پرەدسەداتەلدىڭ ايەلىن كوردى.
— باسقا شارۋاڭىز جوق پا ەدى؟
— جو-جوق،— دەدى ءالى ەكى ۇشتى ويدا تۇرعان باعيلا. پرەدسەداتەل ەزۋ تارتقانداي بولدى دا، بۇرىنعىدان دا بەتەر قىسىلعان باعيلا شىعىپ كەتتى. «ءتۇۋ، ۇيات بولدى-اۋ،— دەدى سىرتقا شىققان سوڭ.— بەتى اشىلماعان قىزدان دا ءارى بولماعىم نە؟ ۇيات-اي...»
پرەدسەداتەلدىڭ ايەلى باعيلانى وقتى كوزىمەن اتىپ جىبەرەردەي قاراپ، شىعارىپ سالعان. «قارا زاندەمىنى،— دەدى جارىلىپ كەتەردەي بوپ، «ءجايشا»،— دەيدى، جامان قاتتى ءجايشا جۇرگەن شىعارسىڭ» كۇيەۋىنىڭ جانىنا بارىپ، سىبىرلاپ قانا ۇيگە قاشان قايتاتىنىن سۇرادى.
— ي-ي، قايتامىن عوي،— دەدى قاباعى قايتا ءتۇيىلىپ تىرجيعان داۋىلباي جاقتىرماي.— ادامنىڭ ەسى شىعىپ جۇرگەندە سەن دە وسى...
***
كەشەدەن بەرى اش قوڭىر سيىر بۇگىن ەرتەڭگىسىن موڭىرەپ، ءتىپتى تۇرا المادى. الاسۇرىپ قازىقتى شىرق اينالدى. سيىرىنىڭ ءاربىر مەڭىرەگەنى جانىنا قاتتى باتقان باعيلا ءجىپ الىپ، پرەدسەداتەلدىڭ ۇيىنە قاراي ءجۇردى. بۇل كەزدە پرەدسەداتەلدىڭ ۇيىنە ەكىنشى شانا ءشوپ ءتۇسىرىلىپ جاتىر ەدى. داۋىلباي ەسىگىنىڭ الدىندا پالتوسىن جەلبەگەي جامىلىپ جۇرگەن. توسەكتەن تۇرعانى وسى ەدى، بەتى-قولىن دا جۋماعان.
— كورشى، سيىرىم اش تۇر،— دەدى اماندىقتان كەيىن باعيلا.
— ە، الىڭىز، الىڭىز. كوتەرگەنىڭىزشە الىڭىز.— بۇل جولى دا پرەدسەداتەل كەڭسەسىندەگىدەي قۋاقىلانا ەزۋ تارتتى. ونان سوڭ ءتۇسىرىپ جاتقان جىگىتكە شاناداعى ءشوپتى پوچتاعا اپارىپ ءتۇسىرۋدى بۇيىردى.
ءۇي شارۋاسىمەن كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ماعيا:
— وزىمىزگە دە جەتپەيدى،— دەپ ارالاسپاق بولىپ ەدى، داۋىلباي وعان الارا ءبىر قاراپ، تىيىپ تاستادى. باعيلا العىسىن ايتىپ، شانا سوڭىنان كەتە بەرگەندە:
— بۇل ءشوپ نەشە كۇنگە جەتەدى؟ — دەدى پرەدسەداتەل، ءوزى مولشەرلەپ بىلە تۇرسا دا، قامقورلىق بىلدىرگەن ۇنمەن.
— ءبىراز كۇنگە...
داۋىلباي باسىن شايقاعان كۇيدە ويلانىپ ءبىراز تۇردى.— ءسىز بىلاي ىستەڭىز. مىنا ءشوپتى ءويتىپ-بۇيتىپ ون شاقتى كۇنگە جەتكىزىڭىز. كۇندىز سيىرىڭىزدى بوساتىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي ايداپ جىبەرسەڭىزشى. مىنا ءبىزدىڭ قورانىڭ توڭىرەگىندەگى شاشىلعان ءشوپتى ونسىز دا وسى اۋىلدىڭ ءبىر قورا مالى تورىپ جۇرەدى. ءسىز قايتا كورشى ەمەسسىز بە. كورشى قاقىسىنان قۇتىلۋ پارىز عوي.
بىلشىقتارى جۋىلماعان كوزىندە تاعى دا كۇلكى وينادى. سوڭعى سوزدەرىن ءازىل رەتىندە ايتسا دا، باعيلاعا ءبىر ويدىڭ ۇشىن سەزدىرگەندەي ەدى. پرەدسەداتەلدىڭ كۇلكىسى دە، ءسوزى دە ۇناعان جوق.
سودان ەكى كۇن وتكەن سوڭ، تۇندە باعيلا بالالارىن جاتقىزىپ، ءوزى كىتاپ وقىپ وتىرعان، اقىرىن عانا سىرتقى ەسىك قاعىلدى. بۇل ەلەڭ ەتىپ، شىعا قويمادى. ەسىك تاعى قاعىلدى.
— كورشى، ءاي، كورشى،— دەگەن پرەدسەداتەلدىڭ سىبىرلى داۋسى ەستىلدى. قورىققاندىقتان بولۋ كەرەك، باعيلانىڭ بۋىندارى دىرىلدەپ، قوزعالا الماي قالدى. «قوي، ۇيات بولار، ءبىر شارۋامەن كەلگەن شىعار» دەپ تە ويلادى. ءبىراق ۇرلانا شىققان داۋىس ونداي ەشتەڭەنى اڭعارتپايدى. باعيلا تىرس ەتكەن جوق. پرەدسەداتەل ءۇيدىڭ ەكىنشى جاعىنداعى قالىڭ قاردى ومبىلاپ تەرەزەگە كەلدى. تەرەزەنى قاقتى.
— كورشى، ءاي كورشى، توڭىپ كەتتىم،— دەيدى جالىنىشتى ۇنمەن، باعيلانىڭ قاتتى-قاتتى سوزدەر ايتىپ، ايقايلاپ جىبەرگىسى كەلدى دە، بالالاردى شوشىتارمىن دەپ، ۇستانىپ قالدى. تەك، تۇرىپ بارىپ شامدى سوندىرە سالۋعا عانا شاماسى كەلدى. ونە بويى بۇرىنعىدان دا قاتتى دىرىلدەپ كەتتى. قورلاعان سەزىم بۋلىقتىرىپ بارادى. سوڭعى ايلاردا مۇلدەم ۇمىت بولا باستاعان، ايەل اتاۋلىعا قىزىققىش، مۋزىكانت كۇيەۋى ەسىنە ءتۇستى: اۋدانداعى بەتى جالتىراعان قىز-قىرقىننىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ اۋەيىلەنىپ ءجۇرۋشى ەدى. سوندا سونىڭ سول قىلىعىنا ەرىك بەرەتىن ايەلدەردى اتۋعا باعيلانىڭ اتارعا وعى جوق ەدى. كۇيەۋىن دە، ايەلدەردى دە ولەردەي جەك كورەتىن، جيرەنەتىن. ول ءاربىر جاڭا ءاندى ءبىر ەستىگەننەن-اق قانداي تەز، جەڭىل ۇيرەنسە، باعيلامەن دە سونداي تەز، جەڭىل ايىرىلىسقان... «داپ-دارداي ادام، مىنا پرەدسەداتەلدىڭ مىنا قىلىعىنا نە دەرسىڭ؟ اپىرماي، ەركەك اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ بىلەرى وسى عانا ما ەكەن؟»— دەدى كوزى جاسقا تولىپ.
***
كۇيەۋىنىڭ اشۋلى ەكەنىن ماعيا ونىڭ اياعىن قاتتى-قاتتى قاعىپ، ەسىكتى جۇلقا اشقانىنان ءبىلدى. ەكى كوزى وت شاشىپ ۇيگە كىرگەن داۋىلباي ورىندىققا سىلق وتىرا كەتتى دە، ىمداپ اياعىن شەشۋدى بۇيىردى. ماعيا ونىڭ ءۇستىنىڭ قارىن قاعىپ، پيماسىن شەشتى. «قۇداي-اۋ، وسىنشا قايدا ومبىلادى ەكەن؟» دەپ ويلادى. داۋىلباي سول تومىرايعان قالپىندا، ءلام دەپ اۋزىن اشپاستان، تەرىس قاراپ جاتىپ قالدى.
ەرتەڭىنە تۇستە ول كەڭسەدەن وزىمەن بىرگە كولحوز بۋحگالتەرىن ەرتە كەلگەن. تاماق الدىنان تابەت اشۋ ءۇشىن دەپ، ەكەۋى قىرلى ستاكاندى ءسال عانا تولتىرماي اراق ءىشىپ الدى. ءار نارسەنى اڭگىمە ەتە وتىرىپ، ازدان كەيىن-اق ەكەۋىنىڭ دە جۇزدەرى قىزارا ءبورتىپ، تەرلەي باستادى. وسىندايدا ماقتانۋدى جانى سۇيەتىن داۋىلباي ايەلىنە:
— ءاي، سەن تىڭدايتىن ءسوز ەمەس، بارا تۇر،— دەپ اقىرىپ قويدى دا بۋحگالتەرگە ءوزىنىڭ جاڭا پوچتا باستىعىمەن «جاقىندىعىن»، تۇندە سول ۇيدە بولعانىن ايتىپ، جەلپىنىپ الدى.
ماعيا اۋىز بولمەدە تۇرىپ-اق كۇيەۋىنىڭ: «بايعۇس، ەسىگىنىڭ الدىنا بارىپ جوتەلۋىم مۇڭ ەكەن، اشا قويعانى. ىشكە ءوزى كىرگىزىپ الدى. مەن دە كىرگەننەن، كوپ وتىرار ۋاقىتىم جوق دەپ، بىردەن...» دەگەنىن ەسىتتى. ەكەۋى دە قارقىلداپ كۇلىستى.
***
باعيلا العاشقى بىر-ەكى كۇندە سيىرىن جىبەرە قويماعان. ءبىراق پرەدسەداتەل ۋادە ەتكەن كۇنگە دەيىن ءشوپتىڭ جەتپەيتىنىن انىق سەزگەننەن كەيىن، سيىرىن بوساتىپ جىبەردى. بۇل جايدى قوڭىر سيىر دا جاقسى تۇسىنگەندەي، مول شوپكە كوز سۇزە اينالشاقتاي سابىلعان وزىندەي مالدارعا قوسىلىپ، پرەدسەداتەلدىڭ ءۇيىنىڭ ماڭايىنان شىقپايتىن بولىپ الدى.
بىردە كەشكىلىكتە، باعيلا سيىرىن قايىرۋعا بارعاندا ەسىكتەرىنىڭ الدىندا ماعيامەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالعان. ىزبارىن شاشقان ءزارلى كوزقاراستان ىڭعايسىزدانعان. باعيلا جاي امانداسىپ قانا ءوتىپ كەتپەك ەدى، ءبىراق ماعيا ونى ەرىكسىز توقتاتتى.
— مىناۋ قاڭعىپ جۇرگەن سيىر سىزدىكى مە ەدى؟ — دەپ سۇرادى پرەدسەداتەلدىڭ ايەلى بىلە تۇرسا دا قاساقانا.— قاراسان كەلگىر مال ەكەن. كەشكە دەيىن قۋا-قۋا الا وكپە بولدىم.
قىسىلعان باعيلا:
- وسى ۇيدەگى اعاي بوساتىپ جىبەر دەگەن سوڭ،— دەي بەرگەن ەدى، ماعيا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ تاستادى.
- وسى ۇيدەگى اعايىڭ نەمەنە،— دەدى كەكەسىن ۇنمەن ەكىلەنە سويلەپ، كىم كورىنگەننىڭ مالى ءۇشىن ءشوپ تۇسىرتە مە. جەتى سايىن ەكى شانادان تۇسىرتە بەرەتىن پرەدسەداتەلدىڭ اكەسىنىڭ ءشوبى مە ەكەن؟ كولحوزدىڭ ءشوبى. ونسىز دا وسەككە شىعىپ جۇرگەندە.
باعيلا ءلام دەپ اۋزىن اشپاستان، سيىرىن ايداپ كەتە باردى. پرەدسەداتەلدىڭ ايەلىنە دەگەن رەنىشى قاتتى ەدى. «كىم ءبىلسىن،— دەپ ويلادى ۇيىنە كەلگەن سوڭ،— كۇيەۋىنە ءشوپ سۇراپ قايتا-قايتا بارعىشتاي بەرگەنىمدى ول جاماندىققا جوريتىن بولار». وسى وي كەلگەندە، باعيلا ءوزىن قاتتى قورلانعانداي سەزىندى. قوڭىر سيىردى كۇندىز-تۇنى بايلاپ، تاعى دا جىبەرمەي قويدى. از عانا ءشوپ از كۇندە تاعى دا ءبىتتى. قىس بولسا ءالى كوسىلىپ جاتىر. باعيلانىڭ ەندى ءشوپ سۇراپ بىردەن كەڭسەگە بارۋعا ءداتى جەتپەدى. ال قوڭىر سيىردىڭ تۇمسىعىن سوزا موڭىرەگەنى بارعان سايىن جيىلەپ، جانىنا باتتى. جان-جاقتاعى كورشى-قولاڭدارىنان سۇراپ كوردى. ءبىراق بۇل حالمەن دە ەكى-ۇش كۇننەن ارى اسا المادى. «وسى مەن ارىم تازا بولا تۇرا نەمەنەگە قىسىلامىن؟ — دەدى ول ابدەن امالى تاۋسىلعاندا. - ەگەر پرەدسەداتەلدىڭ ايەلى شىنىمەن جامان ويدا بولسا، انىقتاپ ايتۋىم كەرەك. ال ماعان ءشوپ ءتۇسىرىپ بەرۋگە كولحوز مىندەتتى». ول وسىلايشا وزىنە ءوزى دەمەۋ بەرىپ كەڭسەگە قاراي ءجۇردى.
***
باعيلانىڭ كەڭسەگە بارا جاتقانىن ماعيا ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرىپ كوردى. «قايقاڭداپ ءجۇرىسىن زاندەمىنىڭ»، دەدى ورتەنەردەي بولىپ. دەرەۋ ىستەپ جۇرگەن شارۋاسىن تاستاي سالىپ، ۇستىنە پالتوسىن ىلگەن قالپىندا، سۇرىنە-قابىنا ۇيدەن بۇل دا شىقتى. ءدال وسى كەزدە ەكى بۇزاۋىن ەرتىپ، باس ءجىبىن سۇيرەتكەن قالپى، ەسىگىنىڭ الدىنا كەپ، كەسە-كولدەنەڭ تۇرا قالعان قوڭىر سيىر كوزىنە تىكەنەكتەي قادالدى.
- و-وك! و، ءادىرا قالعىردىڭ مالى،— دەپ باجىلداي ۇمتىلدى. قاپەلىمدە قولىنا بوساعا جاقتا تۇرعان بالتا ىلىنگەن. سيىرعا قاراي سىلتەپ قالدى. وتكىر بالتا كۇنگە شاعىلىسا جالت ەتىپ بارىپ، ءجۇزى سيىردىڭ بوكسەسىن ورىپ ءوتتى.
ماعيا بوگەلمەستەن كەڭسەگە قاراي القىنا جۇگىردى. كوزى قانتالاپ، پوچتا باستىعىن باس سالىپ جۇلۋعا ءازىر ەدى.
كەڭسەگە كىرە بەرە باعيلانىڭ سالماقتى، قاتاڭ داۋسىن ەستىپ ول تۇرىپ قالدى.
- قالاي دەسەڭىز دە، ءشوپ ءتۇسىرتىپ بەرەسىز. ول ءسىزدىڭ مىندەتىڭىز...
- ياپىر-اي كورشى-اي، مەن نە ىستەيىن، نە ىستە دەيسىز ماعان؟ كولحوزدىڭ مالىنا دا ءشوپ جەتپەي جاتىر. قينادىڭىز-اۋ مەنى...- دەدى لاجسىزدانعان داۋىلباي. ونان سوڭ الدىنداعى تىق-تىق ەتكەن ستول ساعاتىنا قاراپ ءبىراز وتىردى.
— جاقسى، ءقازىر اناۋ ءبىزدىڭ قورانىڭ توبەسىندەگى ءشوپتىڭ جارتىسىن سىزگە ءتۇسىرتىپ بەرەمىن.
— جوق، و نە دەگەنىڭىز،— دەدى باعيلا شوشىنعانداي.
— نە ىستەيىن، باسقا امالىم جوق.
— نە دەگەن ادامسىڭ ءوزىڭ! — دەدى وسى تۇستا ماعيا ەسىكتەن كىرگەن بويدا باعيلاعا تاپ بەرە شاڭقىلداپ.— ساعان ادامشا ايتىپ تۇر عوي. جارتىسىن ەمەس، ال، اناۋ ءشوپتىڭ ءبارىن!..
— ءجا، سەن كيلىگەتىن جۇمىس ەمەس،— دەپ تىرجيعان داۋىلباي ونى ءبولىپ تاستاماق بولعان، ءبىراق ماعيا بۇرىنعىدان دا ءارى ورشەلەنە ءتۇسىپ:
— ءبارىن السىن، ءبارىن،— دەپ ىزالانا جىلاپ جىبەردى. ءدال وسى كەزدە سىرتتان شىرقىراپ جىلاعان بالانىڭ داۋسى ەستىلگەن. باعيلا اتىپ شىقتى.
— اپا، ءبىزدىڭ سيىر ءولدى... ءىشى جارىلدى...— دەدى وكسي جىلاعان كىشى بالاسى.
باعيلا ۇيىنە كەلگەندە قوڭىر سيىر ەسىك الدىندا ىشەك-قارنى سۇيرەتىلگەن كۇيى اۋىر قينالىپ، ىڭىرانىپ جاتىر ەكەن. ەكى بۇزاۋى ەنەلەرىنىڭ بۇل جاتىسىنا تۇسىنبەي يىسكەلەپ ءجۇر. اققان قان قىزعانىشتىڭ ىزىندەي پرەدسەداتەلدىڭ ۇيىنەن بەرى قاراي سوزىلىپتى.
فيەۆرال، 1958 ج.
You Might Also Like
-
«التىن بەلگى» يەگەرلەرىن پەداگوگيكالىق جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ەمتيحانسىز قابىلداۋ ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعى ءتوراعاسىنىڭ ...
-
ءدىنتانۋ ماماندىعى قازىرگى تاڭدا كەڭ ەتەك الا باستاعان ماماندىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل ماماندىقتى كوپ جاستار مەشىتتە يمان نەمەسە مەكتەپ ءمۇعالىمى بولىپ جۇمىس اتقارادى دەپ ويلايدى.ءدىنتانۋ ماما...
